Zihin Engelli Çocuklar ve Özbakım Becerileri

Zihin Engelli Çocuklar ve
Özbakım Becerileri
Normal çocuğun yaşamında erken yaşta başlayan özbakım becerilerinin
gelişimi anne-babalardan bağımsızlığın başlangıcını gösterir. Yetersizliği
olan çocuklar için bu bağımsızlık, çevresel beklentiler kadar zihinsel,
fiziksel ve davranışsal yetersizliklerin bu temel becerilerini yavaşlatma,
sınırlama ya da süresiz olarak ertelenmesine rağmen eşit önemdedir.
Tuvalet eğitimi, yemek yeme ve giyinme becerileri en temel özbakım
becerileridir. Bu becerileri el-yüz yıkama, diş fırçalama, burun temizliği ve
banyo yapma becerileri izler. Bu sürekliliğin sonunda tırnak bakımı, cilt
bakımı, kozmetik ürünlerin kullanımı, saç bakımı ve cinsel organların
temizliği gelir. Ayrıca günlük yaşam işlerini yerine getirme yeteneği
özbakımın niteliğini etkiler. Elbise satın alma ve bakımı (basit tamir,
seçim, renk ve biçim eş güdümü, ütüleme, temizlik ve koruma) yaşa ve
havaya uygun giyinme, ilaçların kullanımı, sağlıklı yemek yeme
alışkanlıkları ve cinsel davranış (cinsel farklılıkların farkına varma, gizliliğe
saygı ve kadın-erkek sosyal ilişkileri) ileri düzeydeki özbakım becerileridir.
Zihinsel yetersizliğin dışında pek çok neden, engelli çocuğun öz bakım
becerilerini kazanmalarını geciktirebilir. Bunlardan bazıları büyük kas
becerilerindeki yetersizlikler (kol ve bacak kaslarındaki), görme
yetersizliği, el-göz eş güdümündeki yetersizlik, manipülatif becerilerdeki
yetersizlik, yemek yeme becerileri ile ilgili olarak ağız ve ağız içindeki
bölümlerde şekil bozukluğu ya da tam gelişmemiş olmasıdır. Eğer bir
çocuğun küçük kas gelişimleri tam olarak gelişmemişse düğmelerini
iliklemede, sert yiyecekleri ısırmada, fermuarını ve kemerini sıkıca
kapamada zorluk çekebilir. Zihin engelli bir çocuk görsel dikkat,
hareketleri taklit, basit emir ve cümleleri anlama gibi temel bilişsel
becerilerin bazılarını öğrenememişse, bu durumda, öz bakım becerilerinin
kazanılmasını geciktirir.
Küçük kas becerilerinin gelişimindeki yetersizlikler, sinir sistemiyle ilgili
yetersizlikler, ağız boşluğu ve kas yapısındaki bozukluklar (tavşan dudak,
yarık damak, vb.) ve diyet yapmayı gerektiren durumlar, yemek yeme
becerilerinin kazanılmamasına ya da geç kazanılmasına yol açabilmektedir.
Görme ya da işitmedeki yetersizlikler ve uygun olmayan öğrenme çevreleri
de (aşırı koruyucu ebeveynler, niteliksiz öğretmenler vb.) yemek yeme
becerilerinin kazanılmasını olumsuz etkileyebilir.
Giyinme becerileri, engelli ya da normal olsun tüm çocuklar için
soyunmayla ilgili becerilerden daha zordur. Bu nedenle, çocuk giysileri
çıkarmayı beceremiyorsa, öncelikle bu becerilerin öğretilmesi gerekir.
Giyinme ile ilgili öğretim ise, daha sonra yer alır. Düğme açma, kapama,
çıt çıt takma, fermuar açma-çekme, düğüm ve fiyonk yapma el-göz eş
güdümü ve parmakla ilgili tam bir gelişme gerektirir. Temel giyinme
becerileri kazanıldıktan sonra, uygun giysi seçimi ve giysi bakımı ile ilgili
becerilerin zihin engelli çocuklara kazandırılması gerekir. Engelli birey
rengi ve biçimi uyumlu olan ve aynı zamanda yapacağı etkinliğe ve hava
şartlarına uygun olan giysiyi seçebilmelidir. Engelli olan bireyin yaşına
uygun etkinliklere katılması ne kadar önemli ise, yaşına uygun giysiler
giymesi de o kadar önemlidir. Zihin engelli olan bazı bireylerde büyüme
gecikebilmektedir. Böyle bir durumdaki engelli bireyin çocuk giysileri ile
dolaştığı görülebilmektedir. Oysa, bu bireyin yaşına uygun giyinmesi onun
toplumda yaşıtlarının arasına katılmasını kolaylaştıracaktır.
Çocuk gelişiminin en önemli parçalarından olan tuvalet becerisi, sinirsel ve
psikolojik olgunlaşma sonucu genellikle yaşamın ilk beş yılında
öğrenilmektedir. Tuvalet becerisinin öğrenilmesinden önce bağırsak ve
mesane kontrolü için olgunlaşmanın gerçekleşmiş olması gerekir. Normal
gelişim gösteren çocuklar öncelikle mesane, daha sonra bağırsak kontrolü
ve son olarak gece kontrolünü kazanırlar. Zihin engelli çocuk ve ailesi için
ise tuvalet becerisinin öğrenilmesi genelde sorunlar içerir. Zihin engelli
çocuğun, bağırsak ve mesane kontrolünün oluşması normal gelişim
gösteren bir çocuktan oldukça yavaş ve geçtir. Bu nedenle orta ve ağır
derecede zihin engelli çocukların ergenlik-yetişkinlik çağına kadar tuvalet
becerilerini öğrenemedikleri görülmektedir. Ayrıca pek çok engel türünde
duyusal bozukluklar, dikkat, kas kontrolü, algılama-anlama sorunları
tuvalet becerilerinin öğretimini aksatan etkenlerdir. Zihin engelli çocuklar,
bu etken ve özelliklerinden dolayı özel eğitim yöntemleri olmadan tuvalet
becerisini kazanamamaktadır.
Özbakım becerileri (tuvalet eğitimi, temizlik ve yeme alışkanlığı
vb.)doğuştan getirilmeyen sonradan öğrenilerek kazanılan davranışlardır.
Özbakım becerileri , zihin engelli çocukların toplum içinde bağımsız
birey\kişilik kazanabilmeleri amacıyla kazandırılan becerilerdir. Zira kendi
özel ihtiyaçlarını karşılayamayan bireylerin bağımsızlıklarından söz etmek
mümkün değildir. Normal çocuklar, anne-baba gibi modeller ya da onlara
tanınan fırsatlar aracılıyla gelişim evreleri içinde özbakım becerilerini
kazanabilmektedir. Buna karşın zihin engelli çocuklar, genellikle normal
çocuklara tanınan fırsatlara sahip bulunamamaktadır. Çünkü aileler zihin
engelli çocuğun özbakım becerilerini nasıl kazanacağına ilişkin yeterli
bilgiye sahip değildirler. Aileler zihin engelli çocukların bu tür becerileri
yapmaları yerine bu tür becerileri genellikle onlar için kendileri
yapmaktadırlar. Zihinsel yetersizlik kadar anne-baba ve çevrenin olumsuz
tutumları ve sistemli yaşantıların sağlanamaması, zihin engelli çocukların
özbakım becerilerini kazanabilmelerini etkileyebilmekte ve
geciktirebilmektedir. Bu yüzden zihin engelli çocuğun özbakım becerilerini
kazanabilmeleri özel birtakım düzenlemeleri gerektirmektedir.
Erdi KANBAŞ
Özel Eğitim Uzmanı