o- özne

CÜMLENİN ÖGELERİ
Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir durumu, bir olayı yargı
bildirerek anlatan söz ya da söz öbeklerine cümle denir.
Koştu.
Ali koştu.
Ali hızlı hızlı koştu.
Ali okuldan eve doğru hızlı hızlı koştu.
Güzeldir.
Ayşe güzeldir.
Ayşe çok güzeldir.
Cümle kelime ve kelime gruplarının belli bir kurala göre
bir araya gelmesi ile kurulur. Cümleyi oluşturan ve
ifadelerin anlaşılmasını kolaylaştıran bu unsurlara öge
denir.
ÖGELER TEMEL VE YARDIMCI ÖGELER OLMAK ÜZERE İKİYE AYRILIR
TEMEL ÖGELER
ÖZNE YÜKLEM
YARDIMCI ÖGELER
NESNE
ZARF
TÜMLECİ
BELİRTİLİ NESNE
BELİRTİSİZ NESNE
DOLAYLI
TÜMLEÇ
TEMEL ÖGELER
1- YÜKLEM
Cümlede yargı bildiren çekimli unsurdur. İş, oluş, hareket
bildiren çekimli bir fiil ya da ek fiille çekimlenmiş isim soylu
bir sözcük yüklemi oluşturur.
Şu kimsesiz çocuğun annesini arıyorum.
yüklem ( çekimli fiil)
Yavaş yavaş yiyeceksin bu yemekleri.
yüklem ( çekimli fiil)
Bunları sana daha önce defalarca söyledim.
yüklem ( çekimli fiil)
Gidiyorum gündüz gece.
yüklem ( çekimli fiil)
Benim sadık yârim kara topraktır.
yüklem ( ek fiil almış isim)
Memleketin en çalışkan çiftçisiyim.
yüklem ( ek fiil almış isim)
Sabah sabah sizi rahatsız eden benim.
yüklem ( ek fiil almış isim)
Klasik müzik en sevdiğim müziktir.
yüklem ( ek fiil almış isim)
Benim sıram senden önceydi.
yüklem ( ek fiil almış isim)
2- ÖZNE
Yüklemin bildirdiği işi, oluşu, hareketi yapan varlık
cümlenin öznesidir. Özne fiil cümlelerinde işi yapan, isim
cümlelerinde ise yüklemin bildirdiği durumda olandır.
Bir cümlede özneyi bulmak için yükleme “…an kim,
…an ne” soruları sorulur.
Hepimiz yarınki sınavı unutmuşuz.
özne
yüklem ( unutan kim, ne ?)
Otobüs biraz sonra İzmir’e hareket edecek.
özne
yüklem ( hareket eden kim, ne ?)
Mehmet’in annesi hastaneye kaldırıldı.
özne
yüklem ( kaldırılan kim, ne ?)
Şiir okuyan çocuk benim kızımdı.
özne
yüklem ( kızım olan kim, ne ?)
Yarın akşam bize gelir misin? ( sen - özne )
yüklem ( gelen kim, ne ?)
Küçük kız bu soğukta paltosuz geziyordu.
özne
yüklem ( gezen kim, ne ?)
Bu günlerde oldukça sakindi. ( O – özne )
yüklem ( sakin olan kim, ne ?)
Bülbüller neşe içinde şarkı söylüyordu.
özne
yüklem ( söyleyen kim, ne ?)
ÖZNE ÇEŞİTLERİ
1- Gerçek Özne : Yüklemde bildirilen işi hareketi yapan
özneye gerçek özne denir. Gerçek özne cümlede açık ya da
gizli olabilir.
Kağıtları dikkatlice kesti. ( O – gizli özne )
yüklem ( kesen kim, ne ?)
İnsanlar kötü günleri asla unutmazlar.
özne
yüklem ( unutmayan kim, ne ?)
Bu filmi daha önce de seyretmiştim. ( Ben – gizli özne )
yüklem ( seyreden kim, ne ?)
Bugün hava çok güzel.
özne yüklem ( güzel olan kim, ne ?)
2- Sözde Özne : Yüklemde bildirilen işi hareketi yapmayan
sadece bundan etkilenen özneye sözde özne denir.
Salon, hafta sonu yapılacak toplantı için temizlendi.
Sözde özne
yüklem ( temizlenen kim, ne ?)
( salon temizleme işini yapamaz.)
Bu ev geçen hafta satıldı.
Sözde özne
yüklem ( satılan kim, ne ?)
( ev satma işini yapamaz.)
Altın portakal ödülleri dağıtıldı.
Sözde özne
yüklem ( dağıtılan kim, ne ?)
( ödüller dağıtma işini yapamaz.)
Ali dün okuldan kovulmuş.
S. özne
yüklem ( kovulan kim, ne ?)
( Ali kendini kovamaz.)
( 2005 – Ö. O. ) Aşağıdaki cümlelerin hangisi özne ve
yüklemden oluşmuştur?
A) Araba vapurunun güvertesinde, durmadan söyleniyordu.
B) Bindiğimiz dolmuş köprünün tam orta yerinde bozuldu.
C) Nasrettin Hoca’nın türbesi Akşehir’in güneyindeki
mezarlığın ortasındadır.
D) Tam kırk yıldır bu işi yapıyordu.
YARDIMCI ÖGELER
1- NESNE
Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir. Fiil
cümleleri nesne alır; isim cümleleri nesne almaz.
İki çeşit nesne vardır.
a) Belirtili Nesne : Nesne görevindeki sözcük veya
sözcükler belirtme ( -i ) hâl ekini alırsa buna belirtili nesne
denir. Cümlede belirtili nesneyi bulmak için yükleme “neyi,
kimi” soruları sorulur. Ancak cümlede özneyi bulmadan
nesne aranmaz.
Bir bir hatırlıyorum eski yaşananları ( ben – özne )
yüklem ( neyi ,kimi ? ) b’li nesne
Türkçe dersinde Necip Fazıl’ın şiirlerini okuduk. ( biz- özne)
b’li nesne
yüklem ( neyi ,kimi )
Gözümüz son günlerde onu arıyor.
özne
b’li nesne yüklem ( neyi ,kimi ? )
Biz de bu davranışını eleştiriyoruz.
özne
b’li nesne
yüklem ( neyi ,kimi ? )
Kediler çöp bidonunu devirmiş.
özne
b’li nesne yüklem ( neyi ,kimi ? )
Geç anladım, taşın sert olduğunu ( ben – özne )
yüklem ( neyi ,kimi ? ) b’li nesne
a) Belirtisiz Nesne : Nesne görevindeki sözcük veya
sözcükler belirtme ( -i ) hâl ekini almıyorsa buna belirtisiz
nesne denir. Cümlede belirtisiz nesneyi bulmak için
yükleme “ne” sorusu sorulur. Ancak cümlede özneyi
bulmadan nesne aranmaz.
Güzel bir karşılaşma izledik. ( biz – özne )
b’siz nesne yüklem ( ne? )
Hamallar bütün gün mobilya taşıdı.
özne
b’siz nesne yüklem ( ne? )
Doğum gününde kardeşine araba hediye etti. ( 0 – özne )
b’siz nesne yüklem ( ne? )
Ömer, bir aydır her gün gazete okuyormuş.
özne
b’siz nesne yüklem ( ne? )
( 2002 – DPY) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde belirtili
nesne vardır?
A) Okulun bahçe duvarı yeniden yapıldı.
B) Sevincini paylaşacak bir arkadaş aradı.
C) Karşıdaki mağazadan paltoluk kumaş aldı.
D) Topkapı Sarayı’nı gezmeyi çok istiyorum.
2- DOLAYLI TÜMLEÇ
Yüklemin anlamını yönelme, bulunma, çıkma yönünden
tamamlayan ve adın “-e, -de, -den” durum eklerinden birini
alan ögelerdir.
Yükleme sorulan “ kime, kimde, kimden, neye, neyde, neyden,
nereye, nerede, nereden” soruların cevapları dolaylı tümleci
verir. Soruların cevabı olan kelimelerde de mutlaka “-e,-de,den” hâl eklerinden birini almak zorundadır.
Bu televizyonu İsmaillerden aldım. ( ben – özne )
b’li nesne d. tümleç yüklem ( kimden ? )
Bahçesinde kırmızı güller var.
d. tümleç
özne
yüklem ( nerede ? )
Öğretmen tüm soruları Faruk’a yöneltti.
özne
b’li nesne d. tümleç yüklem ( kime ? )
Her acı, insana ayrı bir şey öğretir.
özne d. tümleç b’siz nesne yüklem ( kime ? )
Televizyonda güzel bir film seyrettik. ( biz- özne )
d. tümleç
b’siz nesne yüklem ( nerede ? )
Sütte kalsiyum vardır.
d. tümleç özne yüklem ( neyde ? )
Çocukları denizden çıkaramadım. ( ben- özne )
b’li nesne d. tümleç yüklem ( nereden ? )
NOT: Her “-e,-de,-den” hâl ekini alan kelime dolaylı tümleç
değildir.
Cumhuriyet 29 Ekim 1923’ te ilan edildi?
özne
z. tümleci
yüklem ( ne zaman ? )
Soğuktan elleri buz tutmuş.
z. tümleci özne yüklem ( neden ? )
NOT: “Nereye” sorusunun cevabı olan kelimeler her zaman
dolaylı tümleç olmaz.
Hemen aşağı inin! ( siz- özne)
z. tümleci yüklem ( nereye ? )
Babam yukarı çıktı.
özne z. tümleci yüklem ( nereye ? )
NOT: Bir kelimenin dolaylı tümleç olabilmesi için:
1- Dolaylı tümleç sorularına cevap vermesi
2- Kelimelerin “-e,-de,-den” hâl eklerinden birini alması
gerekir.
( 1995– FL/ AÖL) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde,
yüklemden önceki kelimelerin tamamı dolaylı tümleçtir?
A) Babadan kalma eski evinde mutluydu.
B) Bu yıl sonbaharda tatile çıkacak.
C) Olanlardan kendini sorumlu tutuyordu.
D) Başarısında ailesinin payı büyüktü.
3- ZARF TÜMLECİ
Cümlede yüklemi durum, zaman, azlık-çokluk, yer-yön, soru
bakımından tamamlayan ögelere zarf tümleci denir.
Yükleme sorulan “ nasıl, neden, niye, niçin, ne zaman,
ne kadar, nereye, kimle, neyle, ne şekilde” soruları zarf
tümlecini verir.
Dün geceki gösteriyi nefessiz izledik. ( biz- özne)
b’li nesne
Z.T yüklem ( nasıl ? )
Derslerine çok çalışmadığından sınıfta kaldı. ( o- özne)
Z.T
D.T yüklem ( neden ? )
Fatma az çalışıyorsun!
özne Z.T. yüklem ( ne kadar ? )
Saat 13:10’da okulun önünde buluşalım. ( biz- özne)
Z.T
D.T
yüklem ( ne zaman ? )
Tavuklar yağmur yağdığı için içeri girdi.
Özne
Z.T
Z.T yüklem ( niçin, nereye? )
Annemle çarşıya gideceğiz. ( biz- özne)
Z.T
D.T
yüklem ( kimle? )
İşçiler, karşıya vapurla geçiyor.
Özne
D.T
Z.T
yüklem ( neyle? )
Canım sıkıldığı için sınava girmedim. ( ben - özne)
Z.T
D.T
yüklem ( niçin? )
ÖGELER
ÖZNE
BELİRTİLİ NESNE
BELİRTİSİZ NESNE
DOLAYLI TÜMLEÇ
ZARF TÜMLECİ
Ögeleri Bulmak İçin Yükleme
Sorulan Sorular
Kim, ne
Neyi, kimi
Ne
Neye, neyde, neyden, kime, kimde,
kimden, nereye, nerede, nereden
Nasıl, neden, niye, niçin,
ne zaman, ne kadar, nereye, kimle,
neyle, ne şekilde
( 2001-OKS) Aşağıda verilen cümlelerden hangisi “neyi,
nerede, nasıl” sorularının tümünün cevabını içerir?
A) Çocukluk anılarını, arkadaşlarına uzun uzun anlattı.
B) Anlatmanız istendiğinde, yaşamınızı ayrıntılarıyla
anlatmışsınız.
C) Adına düzenlenen bir toplantıda öğrencilik yıllarını
coşkuyla anlatmıştı.
D) Akşamları torunlarını çevresine toplar masallar anlatırdı.
YANLIŞ
TEBRİKLER
SBS’DE BAŞARILAR
ALAATTİN KAYNAR