kimya teknolojisi hız kontrolü

T.C.
MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI
MEGEP
(MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN
GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)
KİMYA TEKNOLOJİSİ
HIZ KONTROLÜ
ANKARA 2007
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller;
•
Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile
onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak
yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında
amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim
materyalleridir (Ders Notlarıdır).
•
Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye
rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve
geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında
uygulanmaya başlanmıştır.
•
Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği
kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması
önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.
•
Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik
kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler.
•
Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.
•
Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında
satılamaz.
İÇİNDEKİLER
AÇIKLAMALAR .................................................................................................... ii
GİRİŞ....................................................................................................................... 1
ÖĞRENME FAALİYETİ-1 ..................................................................................... 3
1. KİMYASAL TEPKİMELERDE HIZ ................................................................... 3
1.1. Tepkime Hızlarının İncelenmesi .................................................................... 3
1.2. Tepkime Hızının Ölçülmesi ........................................................................... 7
1.3. Çarpışma Teorisi ........................................................................................... 8
1.4. Aktifleşme Enerjisi ...................................................................................... 11
1.5. Potansiyel Enerji Grafikleri.......................................................................... 13
1.6. Tepkime Mekanizması................................................................................. 16
1.7. Tepkime Hız İfadesi .................................................................................... 17
1.8. Tepkime Derecesi ........................................................................................ 19
1.9. Tepkime Hızına Etki Eden Faktörler ............................................................ 24
1.9.1. Tepkime Hızına Madde Cinsinin Etkisi................................................. 24
1.9.2. Tepkime Hızına Konsantrasyonun Etkisi............................................... 26
UYGULAMA FAALİYETİ ............................................................................... 28
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...................................................................... 35
PERFORMANS DEĞERLENDİRME ............................................................... 37
ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ................................................................................... 38
2. TEPKİME HIZINA SICAKLIĞIN ETKİSİ........................................................ 38
UYGULAMA FAALİYETİ ............................................................................... 41
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...................................................................... 48
PERFORMANS DEĞERLENDİRME ............................................................... 49
ÖĞRENME FAALİYETİ-3 ................................................................................... 50
3. TEPKİME HIZINA KATALİZÖRÜN ETKİSİ .................................................. 50
3.1. Katalizörlerin Genel Özellikleri ................................................................... 53
UYGULAMA FAALİYETİ ............................................................................... 55
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...................................................................... 63
PERFORMANS DEĞERLENDİRME ............................................................... 64
ÖĞRENME FAALİYETİ-4 ................................................................................... 65
4. TEPKİME HIZINA TEMAS YÜZEYİNİN ETKİSİ........................................... 65
UYGULAMA FAALİYETİ ............................................................................... 68
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...................................................................... 73
PERFORMANS DEĞERLENDİRME ............................................................... 74
MODÜL DEĞERLENDİRME ............................................................................... 75
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................... 78
KAYNAKLAR ...................................................................................................... 80
i
AÇIKLAMALAR
AÇIKLAMALAR
KOD
ALAN
DAL
MODÜLÜN ADI
MODÜLÜN TANIMI
SÜRE
ÖN KOŞUL
YETERLİK
MODÜLÜN AMACI
524KI0024
Kimya Teknolojisi
Alan Ortak
Hız Kontrolü
Kimyasal reaksiyonlarda hız ve hıza etki eden faktörler ile
ilgili bilgilerin verildiği öğrenme materyalidir.
40/32
Kimyasal reaksiyonların hız kontrolünü yapmak.
Genel Amaç
Gerekli ortam sağlandığında, kuralına uygun olarak kimyasal
reaksiyonların hız kontrolünü yapabileceksiniz.
Amaçlar
1. Gerekli ortam sağlandığında, kuralına uygun olarak
konsantrasyonla hız kontrolü yapabileceksiniz.
2. Gerekli ortam sağlandığında, kuralına uygun olarak
sıcaklıkla hız kontrolü yapabileceksiniz.
3. Gerekli ortam sağlandığında, kuralına uygun olarak
katalizör etkisi ile hız kontrolü yapabileceksiniz.
4. Gerekli ortam sağlandığında, kuralına uygun olarak temas
yüzeyinin etkisi ile hız kontrolü yapabileceksiniz.
EĞİTİM ÖĞRETİM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
Ortam
Sınıf, atölye, laboratuvar, işletme, kütüphane, ev, bilgi
teknolojileri ortamı ( Internet ) vb, kendi kendinize veya
grupla çalışabileceğiniz tüm ortamlar.
Donanım
Beher, balon joje, mezür, kronometre, su banyosu, cam balon,
ayırma hunisi, destek, cam boru, gaz toplama tüpü, mantar,
ÖLÇME VE
DEĞERLENDİRME
Modülün içinde yer alan herhangi bir öğrenme faaliyetinden
sonra, verilen ölçme araçları ile kendi kendinizi
değerlendireceksiniz.
Modül sonunda öğretmeniniz tarafından teorik ve pratik
performansınızı ölçme teknikleri uygulayarak modül
uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek
değerlendirileceksiniz.
ii
GİRİŞ
GİRİŞ
Sevgili Öğrenci,
Kimya bilimi ile uğraşan insanların temel görevi ve amacı gerek tabiatta gerekse
laboratuvar koşullarında oluşan reaksiyonların gerçekleşmesinde etkili faktörleri belirlemek
ve bu faktörleri isteğe uygun biçimde yönlendirmektir. Genellikle kimyacılar, çalıştıkları
kimyasal reaksiyonun olabildiğince hızlı gerçekleşmesini ve sonuçlanmasını isterler. Bu
durumda kimyacıların iyi bilmesi gereken konuların başında tepkimelerde hız konusu gelir.
Şimdi düşünün: Oksijen ile hidrojen her karşılaştığında hemen su buharı oluşsun. Bir
demir plaka havayla temas ettiğinde üzeri hemen pas ile kaplansın ve birkaç dakika sonra
katı parlak metal, yumuşak bir toza dönüşsün. Dünyadaki tüm kimyasal tepkimeler bir
nefeslik sürede gerçekleşseydi dünyada yaşam tehlikeye girerdi. Neyse ki böyle bir durum
söz konusu değil. Çünkü kimyasal tepkimelerin gerçekleşmesi için bazı şartlar gerekir.
Ancak o şartlar sağlandığında tepkimeler gerçekleşir.
Bu modül ile yan yana durduklarında tepkimeye girmeleri binlerce yıl süren hidrojen
ve oksijenin, nasıl sihirli bir değnek dokunmuş gibi birkaç saniyede tepkimeye girip su
oluşturacağını, neden sütten yoğurt elde ederken sıcaklığa ihtiyaç duyduğumuzu, kimyasal
tepkimelerin nasıl hızlandırılıp, nasıl yavaşlatılacağını öğreneceksiniz. Kısacası bu modülü
bitirdiğinizde kimyasal reaksiyonların hız kontrolünü yapabilecek bilgi ve beceriye sahip
olacaksınız. Bu bilgiyi kullanarak da her gün evinizde, çevrenizde gerçekleşen ve
laboratuvarda oluşturduğunuz tepkimeleri istediğiniz gibi yönlendirebileceksiniz.
1
2
ÖĞRENME FAALİYETİ-1
AMAÇ
ÖĞRENME FAALİYETİ-1
Gerekli ortam sağlandığında, kuralına uygun olarak kimyasal reaksiyonların
konsantrasyonla hız kontrolünü yapabilecek bilgi, beceri ve deneyime sahip olacaksınız.
ARAŞTIRMA
Ø
Ø
Ø
Yemekleri dışarıda bıraktığımızda neden daha çabuk bozulur? Araştırınız.
Çevrenizde hangi kimyasal reaksiyonlar oluşmaktadır? Gözlemleyiniz.
Gözlemlediğiniz kimyasal reaksiyonları hızlarına göre sınıflandırmaya çalışınız.
1. KİMYASAL TEPKİMELERDE HIZ
Günlük yaşantımızda karşılaştığımız pek çok olayda olduğu gibi kimyasal
reaksiyonlarda da zaman çok önemlidir. Tepkimelerin kontrolü için tepkime hızının
ölçülebilmesi ve önceden bilinebilmesi gerekir. Bir tepkime göz açıp kapayıncaya kadar
gerçekleşebileceği gibi, yüzyıllar boyuda sürebilir. Örneğin havai fişeklerin patlaması anlık
bir tepkime iken, fosillerden kömürün oluşumu milyonlarca yıl süren bir tepkimedir.
Resim 1.1: Havai fişek patlaması, fosillerden oluşmuş kömürün yanması
1.1. Tepkime Hızlarının İncelenmesi
Kimyasal tepkimelerde bazı maddeler tükenirken, yeni maddeler oluşur. Örneğin;
suyun oluşum tepkimesinde hidrojen ve oksijen gazları tüketilirken su oluşmaktadır.
2H2(g) Ê O2(g)
2H2O(s)
Tepkime hızı; birim zamanda tükenen veya oluşan maddenin miktarındaki değişme
olarak tanımlanır. Yukarıdaki örnekte hidrojenin, oksijenin yada suyun miktarındaki
değişmenin bilinmesi bu tepkimenin hızının bulunmasını sağlar.
3
Kimyasal tepkimelerde hesaplamalar açısından kütledeki değişimi ölçmek çok uygun
değildir. Ayrıca birim hacimde dikkate alınmadığında yanılgılara düşebiliriz. Bu yüzden
reaksiyon hızını birim hacimde, birim zamanda değişime uğrayan maddenin mol sayısı
olarak ifade etmek daha doğrudur. Ancak gerekli olduğu durumlarda mol sayısı da kullanılır.
Formülü sembol ile gösterirsek;
V=
∆M
∆t
şeklinde ifade edilir. Zaman aralığının birimi yıl, ay, gün, saat, dakika, saniye vb.
olabilir. Bu birim reaksiyonun hızına göre değişir. Örneğin; sodyumun suyla tepkimesinde
saniye kullanılırken, yiyeceklerin küflenmesinde gün kullanılabilir.
Reaksiyon hızını nasıl hesaplayacağımızı bir örnek üzerinde inceleyelim.
N2(g) Ê O2(g)
2NO(g) tepkimesinin hızı tepkime denkleminde yer alan N2,
O2 ve NO gazlarına göre belirlenir. Buna göre;
Ø
N2 gazına bağlı tepkime hızı ( VN2 );
VN 2 =
∆[N 2 ]
∆t
∆[N2]= N2’nin molar derişimindeki değişimdir. Derişim köşeli parantez içinde
gösterilir.
Ø
O2 gazına bağlı tepkime hızı ( VO2 );
VO 2 =
Ø
∆[O2 ]
∆t
NO gazına bağlı tepkime hızı ( VNO );
4
VNO =
[
∆ NO
]
∆t
şeklinde yazılır.
Tepkimeye göre 1 mol N2 harcanırken, 1 mol O2 gazı harcanmaktadır. Öyleyse birim
zamanda N2’nin harcanma hızı ile O2’nin harcanma hızı birbirine eşittir.
VN2 = VO2
Yine denkleme göre 1 mol N2 harcanırken 2 mol NO gazı oluşmaktadır. Öyleyse
NO’nun oluşum hızı, N2’nin harcanma hızının iki katı olmalıdır. Buma göre;
VNO = 2VN2
Tepkimeye girenlerin harcanma hızı ile çıkanların oluşum hızı arasındaki ilişki
aşağıdaki gibi yazılır.
VN2 = VO2 = (1/2)VNO
yada
2VN2 = 2VO2 = VNO
Örnek: H2(g) Ê I2(g)
2HI(g)
tepkimesi 2 litrelik bir kapta 10 saniyede gerçekleştiğinde 0,6 mol H2 gazının
tükendiği gözleniyor. Buna göre; tepkimedeki maddelerin harcanma ve oluşma hızlarını
mol/L.s cinsinden tepkimedeki maddelere göre bulunuz.
Çözüm:
Ø
Tepkime denkleminde 0,6 mol H2 gazı tükendiğinde harcanan I2 ve oluşan HI
gazlarının mol sayılarını hesaplamalıyız.
Ø
Harcanan I2 gazı;
1 mol H2(g)
1 mol I2(g)
0,6 mol H2(g)
x mol I2(g)
x=
0,6.1
= 0,6 mol I2(g)
1
Ø
Oluşan HI gazı;
1 mol H2(g)
2 mol HI(g)
0,6 mol H2(g)
x mol HI(g)
x=
Ø
0,6.2
= 1,2 mol HI(g)
1
Tepkimdeki maddelerin molar derişimlerini hesaplamalıyız.
5
M H2 =
n 0,6
=
ð MH2 = 0,3 mol/L
V
2
M I2 =
n 0,6
=
ð MI2 = 0,3 mol/L
V
2
M HI =
n 1, 2
=
ð MHI = 0,6 mol/L
V
2
Ø
Tepkimdeki maddelere göre hız;
VH 2 =
[H 2 ] = 0,3
VI 2 =
[I 2 ] = 0,3
VHI =
[HI ] = 0,6
∆t
∆t
∆t
ð VH2 = 0,03 mol/L.s
10
10
10
ð VI2 = 0,03 mol/L.s
ð VH2 = 0,06 mol/L.s
Örnek: X2(g) Ê Y2(g)
2XY(g)
5 litrelik kapta yukarıdaki tepkimeye göre 40 saniyede 0,2 mol Y2 gazı tüketilmiştir.
Buna göre tepkimenin hızı XY gazına göre kaç mol/L.s’dir ?
Çözüm:
Ø
Tepkimede 0,2 mol Y2 gazı tükendiğinde oluşan XY gazının mol sayısı;
1 mol Y2(g)
2 mol XY(g)
0,2 mol Y2(g)
x mol XY(g)
x=
0, 2.2
= 0,4 mol XY(g)
1
Ø
Oluşan XY gazının molar derişimi;
M =
n 0, 4
=
ð MXY = 0,08 mol/L
V
5
Ø
V
XY gazına göre tepkime hızı ise;
[XY ] = 0,08
=
∆t
40
ð VXY = 0,002 mol/L.s
Örnek: 8,1 gram Al metali H2SO4 çözeltisi ile 30 s’de tepkimeye giriyor. Tepkimede
Al metalinin tümü harcandığında H2 gazının çıkış hızı kaç mol/dk’dır? ( Al = 27 )
6
Çözüm:
Ø
Öncelikle tepkimenin denklemini yazarak eşitlemeliyiz.
2Al(k) Ê 3H2SO4(suda)
Ø
n=
Al2(SO4)3(suda) Ê 3H2(g)
Tepkimedeki Alüminyumun mol sayısını hesaplamalıyız.
8,1
m
=
ð n = 0,3 mol alüminyum
M A 27
Ø
Harcanan alüminyumun mol sayısı ile oluşan H2 gazı arasında orantı kurarak,
oluşan H2 gazının mol sayısını hesaplamalıyız.
2 mol Al(k)
3 mol H2(g)
0,3 mol Al(k)
x mol H2(g)
x=
0,3.3
= 0,45 mol H2(g)
2
Ø
Sorunun yanıtı dakika olarak istendiğine göre 30 saniye dakikaya çevrilmelidir.
60 saniye
1 dakika
30 saniye
x dakika
x=
Ø
30.1
= 0,5 dakika
60
H2 gazının çıkış hızı mol olarak istenmiştir
ð VH2 = 0,45 / 0,5 = 0,9 mol/dakika
1.2. Tepkime Hızının Ölçülmesi
Tepkimelerin hızları, tepkimedeki maddelerin birim zamanda miktarlarındaki
değişimlere göre belirlenebileceği gibi bazı özelliklerin ölçümü ile de tepkime hızı
belirlenebilir. Bunun için derişime bağlı olarak değişen, bir cihaz yardımı ile doğrudan
ölçülebilen bir fiziksel özellik seçilir. Hız deneyleri yapılır ve seçilen özelliğin belirli zaman
aralıklarında izlenmesi gerçekleştirilir. Seçilen fiziksel özellik ile derişim arasında önceden
saptanan ilişki kullanılarak derişim zaman grafiği çizilir ve hız saptanır. Tepkime hızının
belirlenmesinde kullanılan bazı özellikler şunlardır;
Ø
Basınç
Ø
Elektrik iletkenliği
Ø
Çökelek kütlesi
Ø
Renk
Ø
Özkütle
7
DİKKAT: Bir fiziksel özelliğin verilen bir tepkimenin hızını izlemeye uygun olması
için bu fiziksel özellik derişime bağlı olmalıdır ve zamana bağlı olarak değişmelidir.
C2H4(g) Ê Br2(g)
C2H4Br2(g)
Renksiz Kırmızı
Renksiz
Tepkimesinde renk değişimine bakılarak hız ölçülebilir. Renk değişimi ne kadar hızlı
ise tepkimede o kadar hızlıdır.
Ø
Ø
Pb(NO3)2 Ê 2KI
PbI2 Ê 2KNO3
Tepkimesinde çöken maddeye ve çökme hızına bakılarak hız ölçülebilir.
Ø
H2O2(suda) Ê 2H+(suda) Ê 2I-(suda)
2H2O(s) Ê I2(suda)
Tepkimesinde elektrik iletkenliğine bakılarak tepkime hızı ölçülebilir. Tepkime
süresince iyon sayısı azalırsa, elektrik iletkenliği de azalır. Buna bakılarak da hız ölçülür.
Ø
N2(g) Ê 3H2(g)
2NH3(g)
4 mol
2 mol
Tepkimesinde basınç değişimine bakılarak hız ölçülebilir. Kapalı sistemlerde gaz
fazında gerçekleşen tepkimelerde mol sayılarındaki değişime bağlı olarak basınç değişimi
saptanabilir. Basınç değişimine bağlı olarak da hız ölçülür. Gaz fazındaki tepkimelerde mol
sayısı azalıyorsa basınç azalır. Mol sayısının değişmediği tepkimelerde basınç zamanla
değişmez. Bu durumda basınç ölçümüne bağlı olarak hız ölçülemez.
1.3. Çarpışma Teorisi
Çarpışma teorisi, kimyasal tepkimelerin gerçekleşmesini ve hızını açıklayan bir
teoridir. Bu teoriye göre tepkimeye giren maddelerden ürün elde edilebilmesi için tepkimeye
girenlerin taneciklerinin ( atom, molekül veya iyon ) çarpışması gerekir. Çarpışmayı izleyen
süreçte önce giren maddelerin moleküllerinde bağlar kopar, daha sonra da yeni bağların
oluşumu ile ürün elde edilir. Ancak her çarpışma ürün vermez. Bir çarpışmanın ürün
verebilmesi için;
Ø
Ø
Çarpışan taneciklerin belirli bir minimum enerjiye sahip olması gerekir.
Çarpışmanın uygun geometride, uygun bir açı ile gerçekleşmesi gerekir.
8
Resim 1.2: Çarpışma
Taneciklerin minimum enerji ile yeterli hızla ve uygun açıyla çarpışmasına etkin
çarpışma denir. Etkin çarpışmalarda ürün meydana gelir. Bu tür çarpışmalar tüm
çarpışmaların çok küçük bir bölümü kadardır. Birim zamanda gerçekleşen etkin
çarpışmaların sayısı arttıkça tepkime hızı da artar.
Tanecik
Sayısı
Bu bölgedeki moleküller
tepkime için yeterli
enerjiye sahip değildir
ve çarpışmaları ürün
oluşturmaz.
Bu bölgedeki moleküller
yüksek enerjilidir ve
çarpışmaları ürün
oluşturabilir.
Kinetik Enerji
Grafik 1.1: Tepkimeye giren moleküllerin enerji dağılımı
9
Şekil 1.1: Çarpışma teorisine göre sadece etkin çarpışmalar tepkime ile sonuçlanır.
a) etkin olmayan çarpışma: Moleküller çarpışıyor fakat ayrı yönlere uzaklaşıyorlar.
b) Tepkime ile sonuçlanan etkin çarpışma
10
O
O C
O
O
C
C
O
a
O
N
N
Çarpışma öncesi
Etkin çarpışma
O
Çarpışma sonrası
O
N
N
O
C
O
O
O
b
N
N
O
O
O
O
O
C
O
C
Çarpışma öncesi
Etkin olmayan çarpışma
Çarpışma sonrası
Şekil 1.2: a) NO2 ve CO moleküllerinin NO ve CO2 molekülünü oluşturmak için uygun bir
geometride çarpışmaları gerekir. b) Uygun bir geometride gerçekleşmeyen çarpışmalar
tepkime vermez.
1.4. Aktifleşme Enerjisi
Bir kimyasal tepkimenin oluşması için tepkimeye katılan taneciklerin uygun bir
geometride ve yeterli enerji ile çarpışmaları gerektiğini öğrendik. İşte bu çarpışmanın
sonucunda ürün oluşması için tepkimeye giren taneciklerin sahip olmaları gereken minimum
enerjiye aktifleşme enerjisi (eşik enerjisi) denir. Aktifleşme enerjisi Ea sembolü ile
gösterilir. Birimi kkal (kilo kalori) dir. Bir tepkimenin aktifleşme enerjisi sıfırdan büyüktür
ve tepkimeye giren maddelerin türüne bağlıdır. Aktifleşme enerjisi küçüldükçe tepkime hızı
artar. Aktivasyon enerjisi her zaman pozitiftir.
11
Resim 1.3: Reaktiflerin ürün oluşturabilmesi için aktifleşme enerjisi engelini aşması gerekir.
Dağın zirvesi aşılması gereken engeldir.
Olayı daha iyi anlamak için iki farklı taneciğin birbirine hızla yaklaşıp çarpıştıklarını
düşünelim. Çarpışma anında önceden sahip oldukları kinetik enerjileri azalırken potansiyel
enerjileri artacaktır.
Çarpışma anında iki taneciğin elektron bulutları birbiri içine girdiğinden tanecikleri
ayrı ayrı gözlemlemek mümkün değildir. Bu yüksek enerjili, kararsız, çok kısa ömürlü ara
ürüne aktifleşmiş kompleks adı verilir. Aktifleşmiş kompleksin potansiyel enerjisi çok
yüksektir. Bu yüzden kararlı değildir. Enerjisini düşürüp kararlı hale geçmek ister. Eğer
moleküller yeterince hızlı çarpışmışlarsa ürün oluşur, aksi takdirde ürün oluşmaz.
Aktifleşmiş kompleks yeniden tepkimeye giren maddelere yani reaktiflere dönüşür.
Ì
TEPKİMEYE GİRENLER ( REAKTİFLER )
Ì
AKTİFLEŞMİŞ KOMPLEKS
ÜRÜNLER
12
1.5. Potansiyel Enerji Grafikleri
Bir kimyasal tepkimenin gerçekleşmesi, çarpışma teorisindeki ilkeler çerçevesinde
potansiyel enerji grafikleri ile izlenebilir.
Ø
Endotermik yani tepkime esnasında dışarıdan ısı alan tepkimeler için potansiyel
enerji grafiği aşağıdaki gibidir.
Potansiyel
Enerji (kkal)
Aktifleşmiş Kompleks
Eag
Eai
Ürünler
∆H°
Reaktifler
Tepkime Yönü
Grafik 1.2: Endotermik bir tepkime için potansiyel enerji grafiği
•
Reaktiflerle aktifleşmiş kompleks arasındaki potansiyel enerji farkı,
tepkimenin ileri yöndeki aktifleşme enerjisidir ve Eai ile gösterilir. Birimi
kkal’dir.
İleri Aktifleşme Enerjisi = Aktifleşmiş Kompleksin Pot.Enerjisi – Reaktiflerin Pot.Enerjisi
•
Ürünlerle aktifleşmiş kompleks arasındaki potansiyel enerji farkı,
tepkimenin geri yöndeki aktifleşme enerjisidir ve Eag ile gösterilir. Birimi
kkal’dir.
Geri Aktifleşme Enerjisi = Aktifleşmiş Kompleksin Pot.Enerjisi – Ürünlerin Pot.Enerjisi
13
•
Tepkime ısısı, ileri yöndeki tepkimenin aktifleşme enerjisi ile geri
yöndeki tepkimenin aktifleşme enerjisi arasındaki farka eşittir ve ∆H° ile
gösterilir. Tepkime entalpisi olarak da adlandırılır. Birimi kkal’dir.
∆H ° = E ai − E ag
•
Ø
Endotermik tepkimelerde Eai > Eag ‘dir.
Ekzotermik yani tepkime esnasında dışarıya ısı veren tepkimeler için potansiyel
enerji grafiği aşağıdaki gibidir.
Potansiyel
Enerji (kkal)
Aktifleşmiş Kompleks
Eai
Reaktifler
Eag
∆H°
Ürünler
Tepkime Yönü
Grafik 1.3: Ekzotermik bir tepkime için potansiyel enerji grafiği
•
Ekzotermik tepkimelerde Eag > Eai ‘dir.
Örnek: X2 Ê 2Y2
2XY2
Reaksiyonuna ait potansiyel enerji-tepkime yönü grafiği aşağıda verilmiştir.
14
Potansiyel 70
Enerji (kkal)
X2 + 2Y2
50
2XY2
10
Tepkime Yönü
Bu grafikten yararlanarak soruları cevaplandırınız.
a) İleri tepkimenin aktivasyon enerjisi ( Eai ) kaç kkal’dir ?
b) Geri tepkimenin aktivasyon enerjisi ( Eag ) kaç kkal’dir ?
c) Reaksiyon ısısı ( ∆H° ) kaç kkal’dir ?
Çözüm:
a) Reaktiflerin potansiyel enerjisi ile aktifleşmiş kompleksin potansiyel enerjisi
arasındaki fark Eai ‘dir. Bu durumda;
Eai = 70 – 50 = 20 kkal
b) Ürünlerin potansiyel enerjisi ile aktifleşmiş kompleksin potansiyel enerjisi
arasındaki fark Eag ‘dir. Bu durumda;
Eag = 70 – 10 = 60 kkal
c) ∆H° = Eai – Eag
∆H° = 20 – 60 = - 40 kkal
Örnek:2A Ê B
A2B
Reaksiyonun ait potansiyel enerji- tepkime yönü grafiği aşağıda verilmiştir. Bu
tepkimenin ısısı ( entalpisi ) 50 kkal olduğuna göre tepkimenin geri aktifleşme enerjisi ( Eag )
kaç kkal’dir ve grafikteki x değeri kaçtır ?
Potansiyel
Enerji (kkal) 120
A2B
x
2A + B
40
Tepkimenin Yönü
15
Çözüm:
Ø
Eai reaktifler ile aktifleşmiş kompleksin potansiyel enerjisi arasındaki farktır.
Eai = 120 – 40 = 80 kkal
Ø
Tepkime entalpisi ve ileri tepkimenin aktifleşme enerjisi bilindiğinden Eag’yi
buradan hesaplayabiliriz.
∆H° = Eai – Eag
50 = 80 - Eag
Eag = 30 kkal
Ø
ëGrafikte verilen x değeri ise ürünlerin potansiyel enerjisidir.
Eag = 120 – x = 30
x = 90 kkal
1.6. Tepkime Mekanizması
Bazı tepkimelerde reaktif moleküllerinin çarpışmaları sonucu doğrudan doğruya ürün
molekülleri oluşmaz. Kimyasal tepkimelerde zaten tepkimeye giren çok sayıdaki taneciğin
aynı anda çarpışmaları çok zor yada olanaksızdır. Genellikle ikişer ikişer nadiren de ikiden
fazla sayıdaki tanecik aynı anda çarpışabilir. Bu durumda tepkime bazı basamakların
sonucunda tamamlanır. Yani bir dizi basit tepkime basamağı izlenerek ürüne ulaşılır. İşte bir
tepkimede tepkimeye giren reaktiflerin ardı ardına gerçekleşen bir dizi basamakla ürünlere
dönüşme sürecine tepkime mekanizması denir. Tepkime mekanizması şu genel ilkelere
sahiptir:
Ø
Ø
Ø
Ø
Mekanizmalı tepkimelerde ara basamakların toplamı ürünü verir.
Ara basamaklarda bulunan, toplu denklemde bulunmayan maddelere ara ürün
denir.
Ara basamakların hızları aynı değildir.
Ara basamaklardan en yavaş olanı tepkimenin hızını belirler.
Aşağıda basamaklı bir tepkime örneği verilmiştir.
I.
HBr Ê O2
HOOBr ( yavaş )
II. HOOBr Ê HBr
2HOBr ( çok hızlı )
III. 2HOBr Ê 2HBr
2H2O Ê 2Br2 ( hızlı )
Net Tepkime: 4HBr Ê O2
2H2O Ê 2Br2
Bu basamaklı tepkime örneğinde kırmızı ile yazılanlar ara ürünlerdir. Çünkü I.
basamakta oluşmuş, diğer basamaklarda tüketilmiştir ve net tepkimede yer almamaktadırlar.
Bu örnekte I. basamak tepkime hızını belirler çünkü en yavaş basamaktır. Ara basamaklar
toplanarak net tepkime elde edilmiştir.
16
Mekanizmalı tepkimelerin potansiyel enerji grafiklerinde her basamak için ayrı bir
‘tepe’ vardır.
Şekilde görüldüğü gibi, her basamak için ayrı bir tepe oluşmuştur. Aktifleşme enerjisi
en yüksek olan yani hızı en düşük olan basamak 1. basamaktır. En yavaş basamak, hızı
belirlediği için 1. basamak tepkime hızını belirler. Basamaklı tepkimelerde basamakların
ΔH° değerleri toplamı tepkimenin ΔH° değerine eşittir. Basamaklı tepkimeler için ΔH°
aşağıdaki formül ile bulunabilir.
°
°
°
∆ H ° = ∆ H 1 + ∆ H 2 + ∆ H 3 + ...
Potansiyel
Enerji (kkal)
1.
Ea1 > Ea2 > Ea3
Ea1
2.
Ea2
3.
Ea3
Tepkime Yönü
Grafik 1.4: Mekanizmalı bir tepkime için potansiyel enerji grafiği
1.7. Tepkime Hız İfadesi
Kimyasal tepkimelerin hızları ve reaktiflerin derişimleri arasındaki ilişki hız
denklemi denilen eşitliklerle ifade edilir. Tepkimeye katılan reaktiflerin derişimleri ile hız
arasındaki ilişkiden yararlanarak tepkimelerin hız denklemini bulabiliriz. Örnek olarak tek
basamakta gerçekleştiği bilinen aşağıdaki tepkimeyi ele alalım:
A(g) Ê 2B(g)
AB2(g)
17
Bu tepkimeye ait aynı şartlarda gerçekleştirilen üç deneyin sonuçları aşağıdaki gibi
belirleniyor.
[A] mol/L
[B] mol/L
TEPKİME
HIZI
(mol/L.s)
1
3
0,1
0,04
2
3
0,2
0,16
3
6
0,1
0,08
DENEY
Ø
Deney sonucuna göre 2. deneyde A’nın derişimi sabit tutulurken B’nin derişimi
0,1’den 0,2’ye çıkmıştır. Yani 2 kat artmıştır. Bu esnada tepkime hızı da
0,04’den 0,16’ya çıkmıştır. Yani 4 kat artmıştır. Bu durumda B’nın derişimi 2
kat artarken tepkime hızı 4 kat artmıştır. Öyleyse tepkime hızı, B’nin
derişiminin karesi ile doğru orantılı olarak artmıştır.
V α [B]2
Ø
REAKTİF DERİŞİMLERİ
( α orantı işaretidir )
3. deneyde B’nin derişimi sabit tutulurken A’nın derişimi 3’den 6’ya çıkmıştır.
Yani 2 kat artmıştır. Bu esnada tepkime hızı da 0,04’den 0,08’e çıkmıştır. Yani
2 kat artmıştır. Bu durumda A’nın derişimi 2 kat artarken tepkime hızı da 2 kat
artmıştır. Öyleyse tepkime hızı, A’nın derişimi ile doğru orantılıdır.
V α [A]
Ø
Sonuç olarak tepkime hızı B’nin derişiminin karesi ve A’nın derişimi ile doğru
orantılı olduğuna göre, bu derişimlerin çarpımı ile de doğru orantılı olmalıdır.
V α [B]2. [A]
Ø
Orantıda eşitliği k gibi bir değer sağlıyorsa,
V = k . [B]2. [A] yazılabilir.
Reaksiyon hızı için çıkardığımız bu bağıntı hız denklemidir. Denklemde eşitliği
sağlayan k orantı sabitine hız sabiti denir. Hız sabiti farklı tepkimeler için farklı değerde
olup, sıcaklık değişmediği ve katalizör eklenmediği sürece değişmez.
18
Elde ettiğimiz hız denkleminde de faydalanarak şu sonuçları yazabiliriz:
Ø
Tek basamakta gerçekleşen tepkimelerde hız denklemi yazılırken tepkimeye
girenlerin derişimleri çarpım şeklinde yazılır. Tepkimeye giren maddelerin
tepkime denklemindeki mol sayıları hız denkleminde derişimlere üs olarak
yazılır. Tek basamakta gerçekleşen bir tepkime için genel olarak hız denklemini
yazabiliriz.
aA(g) Ê bB(g)
tepkime için hız denklemi;
cC(g) Ê dD(g) gibi tek basamakta gerçekleştiği bilinen genel bir
V = k . A a .B b
şeklindedir. Görüldüğü gibi hız ifadesinde yalnız tepkimeye giren maddelerin
derişimleri yer alır; ürünlerin derişimleri yer almaz.
Ø
Hız denkleminde gazlara ( g ) ve suda çözünmüş maddelerle iyonlara ( suda )
ilişkin derişimler yer alır; katılara ( k ) ve sıvılara ( s ) ilişkin derişimler yer
almaz. Katı ve sıvılara yer verilmez çünkü katı ve sıvıların derişimleri tepkime
süresince sabit kalır.
Ø
Eğer tepkime birkaç adımda gerçekleşiyorsa yani mekanizmalı ise en yavaş
adımın reaktiflerine göre hız denklemi yazılır.
Ø
Hız denklemi kısmi basınçlar cinsinden de yazılabilir. Kapalı kaplarda
gerçekleşen gaz fazındaki tepkimelerde gazların kısmi basınçları mol sayıları ile
doğru orantılıdır. Bu durumda kısmi basınçlar türünden hız denklemi yazılırken
tepkimeye giren gazların basınçları dikkate alınır. Aşağıdaki tepkime için hız
bağıntısını kısmi basınçlar cinsinden yazabiliriz:
aA(g) Ê bB(g)
cC(g) Ê dD(g)
V = k .PAa .PBb
Ø
Kısmi basınçlar yönünden çıkarılan hız denklemindeki k sabiti, aynı tepkime
için derişimler cinsinden yazılan hız denklemindeki k sabitinden farklıdır.
1.8. Tepkime Derecesi
Hız denkleminde reaktif derişimlerinin üsleri toplamına tepkime derecesi denir.
Örneğin;
2NO(g) Ê Cl2(g)
2NOCl(g) tepkimesi için hız denklemi;
19
V = k.[NO]2.[Cl2] şeklindedir. NO’nun üssü 2’dir. Cl2’nin üssü 1’dir. Bu durumda
tepkime derecesi = 2 + 1 = 3’dür. Tek basamakta gerçekleşen tepkimeler için tepkimedeki
reaktiflerin mol sayıları toplanarak da tepkime derecesi bulunabilir.
Ø
Hız sabitinin birimi tepkimenin derecesine bağlıdır. Örneğin 1. dereceden bir
tepkimede ;
Hız = k . [A]
mol
hıı
1
k=
= L.s = = s −1
[A] mol s
L
Diğer tepkimelerdeki hız sabitlerinin birimlerini de aynı şekilde hesaplayabiliriz.
Örnek:25 °C sıcaklıkta gerçekleşen 2X2(g) Ê Y2(g)
aşağıdaki deney sonuçları elde ediliyor. Bu deney sonuçlarına göre ;
2X2Y(g) tepkimesinde
a) Tepkimenin hız denklemi nasıldır?
b) Tepkimenin hız sabitinin (k) sayısal değeri kaçtır?
c) Tepkime tek basamaklı mıdır, yoksa belirli bir mekanizması mı vardır? Neden?
d) Tepkime derecesi kaçtır?
[X2] mol/L
[Y2] mol/L
1
0,2
0,2
TEPKİME
HIZI
(mol/L.s)
6.10-3
2
0,2
0,4
12.10-3
3
0,2
0,6
18.10-3
4
0,4
0,6
72.10-3
5
0,6
0,6
162.10-3
DENEY
REAKTİF DERİŞİMLERİ
Çözüm:
a)
Ø
1. ve 2. deneylerde X2’nin derişimi sabit kalmıştır. Bu durumda Y2’nin derişimi
2 kat artmıştır. 1. ve 2. deneylerde tepkime hızının da 2 kat arttığı
görülmektedir. Öyleyse;
20
V α [Y2]
Ø
3. ve 4. deneylerde Y2’nin derişimi sabit kalırken
artmıştır. Hız ise 4 kat artmıştır. Öyleyse;
V α [X2]2
X2’nin derişimi 2 kat
Bu durumda hız denklemi;
V =k. [Y2] . [X2]2 şeklindedir.
b) Tepkimenin hız sabitini bulmak için herhangi bir deneyde bulunan derişim ve hız
değerlerini kullanabiliriz. 1. deneydeki verileri kullanalım.
V =k. [Y2] . [X2]2
6.10-3 = k. 0,2 . 0,22
0,006 = k. 0,008
k=
0,006
= 0,75
0,008
c) Tepkime tek basamaklıdır çünkü deney sonuçları ile elde ettiğimiz hız denklemi ile
tepkimeyi kullanarak yazdığımız hız denklemi aynıdır. Sadece tek basamaklı tepkimelerde
tepkimeye bakılarak hız ifadesi yazılabilir.
d) Tepkime derecesi hız ifadesindeki reaktif derişimlerinin üsleri toplamıdır. Bu
durumda tepkime derecesi 2+1 = 3’dür.
Örnek: 2A(g) Ê B(g) Ê C(g)
2E(g) Ê F(g) tepkimesi ile ilgili elde
edilen deney sonuçları aşağıdaki gibidir. Buna göre;
a) Tepkimenin hız denklemi nasıldır?
b) Tepkimenin hız sabitinin (k) sayısal değeri kaçtır?
c) Tepkime derecesi kaçtır?
21
[A] mol/L
[B] mol/L
[C] mol/L
TEPKİME
HIZI
(mol/L.s)
1
0,2
0,4
0,1
2.10-4
2
0,4
0,4
0,2
8.10-4
3
0,2
0,2
0,1
1.10-4
4
0,4
0,4
0,1
2.10-4
REAKTİF DERİŞİMLERİ
DENEY
Çözüm:
a)
Ø
1. ve 4. deneylere bakıldığında B ve C’nin derişimi sabit kalırken A’nın
derişimi 2 kat artmıştır. Tepkime hızı ise sabit kalmıştır. Yani A’nın derişiminin
değişmesi tepkime hızını etkilemediğine göre hız A’ya bağlı değildir.
Ø
1. ve 3. deneylerde A ve C’nin derişimleri sabit iken B’nin derişimi iki kat
azalmıştır. Tepkime hızı da iki kat azalmıştır. Öyleyse;
V α [B]
Ø
2. ve 4. deneylerde A ve B’nin derişimi sabit iken C’nin derişimi iki kat
azalmıştır. Tepkime hızı ise 4 kat azalmıştır.
V α [C]2
Bu durumda hız denklemi;
V = k . [B] . [C]2 şeklindedir.
b) Tepkimenin hız sabitini bulmak için herhangi bir deneyde bulunan derişim ve hız
değerlerini kullanabiliriz. 1. deneydeki verileri kullanalım.
V = k. [B] . [C]2
2.10-4 = k . 0,4 . 0,12
k = 0,05
c) Tepkime derecesi 1+2 = 3’dür.
22
Örnek: A2 ve B2 molekülleri arasında oluşan tepkimenin deney sonuçları aşağıdaki
gibidir. Buna göre;
a) Tepkimenin hız denklemi nasıldır?
b) Tepkimenin hız sabitinin (k) sayısal değeri kaçtır?
c) Tepkime derecesi kaçtır?
d) Hızı belirleyen yavaş adımın tepkime denklemini yazınız.
[A2] mol/L
[B2] mol/L
TEPKİME
HIZI
(mol/L.s)
1
3
2
0,3
2
6
2
0,6
3
12
2
0,12
4
6
6
0,6
DENEY
REAKTİF DERİŞİMLERİ
Çözüm:
a)
Ø
1. ve 2. deneylerde B2’nin derişimi sabit iken A2’nin derişimi iki kat artmıştır.
Tepkime hızı da iki kat artmıştır. Öyleyse;
V α [A2]
Ø
2. ve 4. deneylerde A2’nin derişimi sabit iken B2’nin derişimi üç kat artmıştır.
Tepkime hızı ise sabit kalmıştır. Bu durumda tepkime hızı B2’nin derişimine
bağlı değildir.
Tepkimenin hız denklemi
V = k . [A2]
b) V = k . [A2]
0,3 = k. 3
k = 0,1
c) Tepkime derecesi A2’nin derişimin üssü olan 1’e eşittir.
d) A2(g)
2A(g)
23
1.9. Tepkime Hızına Etki Eden Faktörler
Yapılan çalışmalar tepkime hızına etki eden 5 faktörün olduğunu göstermiştir.
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Madde cinsinin etkisi
Konsantrasyonun etkisi
Sıcaklığın etkisi
Katalizörün etkisi
Temas yüzeyinin etkisi
1.9.1. Tepkime Hızına Madde Cinsinin Etkisi
Kimyasal tepkimeler gerçekleşirken çoğunlukla tepkimeye katılan reaktif
taneciklerine ait bağlar kırılır ve kırılan bağlar da yeniden düzenlenerek ürünleri oluşturur.
Bu yüzden tepkime hızı bağların enerjileri ile yakından ilişkilidir. Kırılacak bağlar ne kadar
çok ise ve ne kadar güçlü ise tepkime o kadar yavaş olacaktır.
H2(g) Ê 1/2O2(g)
C2H4(g) Ê 3O2(g)
H2(g)
2CO2(g) Ê 2H2O(g)
2. tepkimede daha çok bağ kopması ve oluşması söz konusu olduğundan daha
yavaştır.
Reaktiflerin kimyasal yapısının hıza etkisi ile ilgili bazı kurallar şöyle sıralanabilir:
Ø
Zıt yüklü iyonlar arasında gerçekleşen tepkimeler çok hızlıdır.
Ag+(suda) Ê Cl –(suda)
Ø
Organik bileşiklerin tepkimeleri oldukça yavaştır.
C5H12 Ê 8O2
Ø
5CO2 Ê 6H2O
Bağ kopmasının olmadığı sadece elektron alışverişi içeren tepkimeler oldukça
hızlıdır.
Fe+2(suda) Ê Ce+4(suda)
Ø
AgCl(k)
Fe+3(suda) Ê Ce+3(suda)
Aynı yüklü iyonlar arasında gerçekleşen tepkimeler oldukça yavaştır.
HCO3-(suda) Ê OH-(suda)
CO3-2(suda) Ê H2O(s)
Örnek: Aynı sıcaklıkta gerçekleşen aşağıdaki tepkimelerin hızlarını karşılaştırınız.
24
I. C3H8(g) Ê 5O2(g)
II. Cu+2(suda) Ê 2OHIII. Zn+2(suda) Ê 2Cu(k)
IV. N2(g) Ê O2(g)
3CO2(g) Ê 4H2O(g)
Cu(OH)2(k)
Zn(k) Ê 2Cu+1(suda)
2NO(g)
Çözüm:
2. tepkime zıt iyonlar arasında olduğu için en hızlıdır. 3. tepkimede bağ kopması yada
oluşması olmadığı için bu tepkimede 1. ve 4. tepkimeye göre daha hızlıdır. 1. ve 4.
tepkimede bağ kırılması vardır. Ancak 1. tepkimede daha fazla bağ kırılması olduğu için en
yavaş tepkimedir. Yukarıdaki tepkimeleri hızlarına göre kıyaslarsak:
II > III > IV > I
25
1.9.2. Tepkime Hızına Konsantrasyonun Etkisi
Kendinizi içinde bir tane arı olan küçük bir odada düşünün. Bu odada arının sizi
sokması uzun sürede olabilir yada hiç gerçekleşmeyebilir. Aynı odada bir kovan arı ile
bulunduğunuzda arıların sizi sokma ihtimali kaçınılmazdır. Aynı şekilde, bu bir kovan arı ile
bir kapalı spor salonunda bulunduğunuzda arının sizi sokma ihtimali yine çok azdır.
Tepkime hızına konsantrasyonun etkisi de bu örneğe çok benzer. Bir tepkimenin hızı
tepkimeye girenlerin derişimi arttıkça artar. Çünkü konunun başında öğrendiğiniz gibi
çarpışma teorisine göre kimyasal reaksiyonlar reaktiflerin çarpışması sonucu oluşur. Eğer
birim hacimdeki tanecik sayısı artarsa çarpışma sayısı da artar ve dolayısıyla tepkime hızı
artar. Şekilde tanecik sayısının artışı ile çarpışma sayısının artışı gösterilmiştir.
A
B
4 ÇARPIŞMA
A
B
Bir tane A taneciği eklenirse;
A
B
A
6 ÇARPIŞMA
B
A
Bir tane B taneciği eklenirse;
A
B
A
B
A
B
9 ÇARPIŞMA
Şekil 1.3: Konsantrasyonun artması etkin çarpışma sayısını artırır.
26
Gazların konsantrasyonu basınç ile yakından ilişkilidir. Bir gazın basıncını artırmak o
gazın konsantrasyonunu da artırır. Çünkü gazlar 2 modülünde öğrendiğiniz Boyle-Mariotte
gaz kanununa göre bir gazın basıncı hacmi ile ters orantılıdır. Gazın basıncı arttıkça hacmi
küçülür ve konsantrasyonu artar. Konsantrasyonun artması da tepkime hızını artırır. Şekilde
hacmin azalması ile konsantrasyon artışı görülmektedir.
Şekil 1.4: Basınç artışı ( hacmin azalması) ile konsantrasyon artışı
27
UYGULAMA
FAALİYETİ
UYGULAMA
FAALİYETİ
İşlem Basamakları
Ø
Ø
2 gram potasyum iyodat tartarak bir
Ø
litre çözelti hazırlayınız. ( A
Ø
çözeltisi)
Öneriler
İş önlüğünüzü giyerek çalışma
masanızı düzenleyiniz.
Çalışma ortamınızı hazırlayınız.
Kullanacağınız malzemeleri önce
çeşme suyu sonra saf su ile temizleyip
kurumasını sağlayınız.
Ø
Tarttığınız potasyum iyodatı önce
behere koyup az miktarda saf su ile
çözünüz.
Ø
Az miktarda saf su ile çözdüğünüz
potasyum iyodatı 1 litrelik balon jojoye
aktarınız. Daha sonra balon jojenin
çizgisine kadar saf su ile tamamlayınız.
28
Ø
Ø
Nişasta çözeltisini hazırlamak için
öncelikle 2 gram nişasta tartıp 5 ml su
ile bulamaç yapınız.
Ø
Hazırladığınız karışımı 100 ml kaynar
suya ekleyiniz ve bir dakika
kaynatınız.
100 ml nişasta çözeltisi
hazırlayınız.
29
Ø
50 ml nişasta çözeltisi alarak
içerisine 5 ml, 1 M sülfürik asit ve
0,4 gram sodyum bisülfit ekleyerek
saf su ile bir litreye tamamlayınız.
( B çözeltisi )
Ø
Ø
Ø
Temiz bir behere 20 ml A
çözeltisini mezürle ölçerek alınız.
Ø
30
Nişasta çözeltisini soğuduktan sonra
kullanınız.
Sülfürik asit çok kuvvetli bir asittir.
Çekme işlemini yaparken dikkatli
olunuz.
Çözeltinin etrafa dökülmemesi için bir
huni yardımı ile mezüre aktarınız.
Ø
Temiz bir behere 20 ml B
çözeltisini mezürle ölçerek alınız.
Ø
Ø
A ve B çözeltilerini karıştırarak
kronometreyi başlatınız.
31
Çözeltinin etrafa dökülmemesi için bir
huni yardımı ile mezüre aktarınız.
Ø
Renk değişimi gözlenince
kronometreyi durdurunuz.
Ø
Tepkimenin oluşum süresini
kaydediniz.
Temiz bir beher alıp içerisine 10 ml
A çözeltisi ve 10 ml saf su
koyunuz.
Ø
Ø
Ø
32
Çözeltiyi ve saf suyu mezürle ölçünüz.
Çözeltinin etrafa dökülmemesi için bir
huni yardımı ile mezüre aktarınız.
Ø
Başka bir behere 20 ml B
çözeltisini mezürle ölçerek
koyunuz.
Ø
İki beherdeki maddeyi karıştırarak
kronometreyi çalıştırınız.
33
Ø
Renk değişimi gözlenince
kronometreyi durdurunuz.
Ø
Her iki sonucu karşılaştırınız.
Ø
Malzemeleri temizleyip yerlerine
kaldırınız.
Ø
Ø
Sonuçları rapora eklemek üzere
saklayınız.
Ø
Laboratuvarda temizlik çok önemlidir.
Kullandığınız tüm malzemeleri önce
çeşme suyu sonra saf su ile yıkayıp
malzemeler kuruduktan sonra yerlerine
kaldırınız.
Ø
Rapor hazırlamak çok önemlidir.
Amacınızı, işlem basamaklarınızı,
sonucunuzu içeren bir rapor
hazırlayınız.
Sonuçları rapor ediniz.
34
ÖLÇMEVE
VEDEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
ÖLÇME
Aşağıdaki ilk 5 soruda uygun seçeneği işaretleyiniz. Diğer sorularda boş olan
yerleri doldurunuz.
1. A(g) Ê B(g) Ê 2C(g)
2D(g) Ê 3E(g)
tepkimesinin 25 ºC’de gerçekleştirilen hız deneyi sonuçları aşağıdaki tabloda verilmektedir.
[A] mol/L
[B] mol/L
[C] mol/L
TEPKİME
HIZI
(mol/L.dak)
1
0,5
0,8
0,2
2.10-2
2
1
0,4
0,2
2.10-2
3
2
0,2
0,4
2.10-2
4
1
0,8
0,2
4.10-2
REAKTİF DERİŞİMLERİ
DENEY
Buna göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Tepkimenin hız ifadesi 2. derecedendir.
B) Tepkime mekanizmalıdır.
C) Tepkimenin 25 ºC’deki hız sabitinin değeri 0,05’tir.
D) Herhangi bir deneyde tepkime kabına C eklemek, hızı 2 katına çıkarır.
2. Mekanizması aşağıdaki şekilde olan bir tepkimenin hız bağıntısı aşağıdakilerden
hangisidir?
2NO(g)
N2O2(g) (hızlı)
N2O2(g) + H2(g)
N2O(g) +H2O(g) (yavaş)
N2O(g) + H2(g)
N2(g) + H2O(g) (hızlı)
A) Hız = k . [NO]2
B) Hız = k. [N2O] . [H2]
C) Hız = k . [N2O] . [H2O]
D) Hız = k . [N2O2] . [H2]
3. Potansiyel
Enerji
40
Yanda grafiği verilen tepkime için
aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
0
X+2Y
Z
-20
Tepkime Yönü
35
A) İleri aktifleşme enerjisi 60 kkal’dir.
B) Geri aktifleşme enerjisi 60 kkal’dir.
C) Tepkime endotermiktir.
D) Denklemi X+2Y+20 " Z
4. Potansiyel
Enerji 80
Yanda grafiği verilen tepkime için
aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
50
0
C
A+B
TepkimeYönü
A) Tepkime endotermiktir.
B) Eai 80 kkal’dir.
C) Eag 80 kkal’dir.
D) Tepkime ısısı +50 kkal’dir.
Şekildeki grafik mekanizmalı bir
tepkimenin potansiyel enerji grafiğidir.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi
5. Potansiyel
Enerji 45
24
18
16
12
10
yanlıştır?
L+D
B+E
A+B+C
K
-18
Tepkime Yönü
A) Tepkime mekanizması üç basamaklıdır.
B) Tepkime hızını belirleyen ikinci basamaktır.
C) Tepkimenin hız bağıntısı Hız = k. [A].[B].[C]
D) En yavaş adımdaki aktifleşmiş kompleksin enerjisi 45 kkal’dir.
6. Çarpışmanın sonucunda ürün oluşması için tepkimeye giren taneciklerin sahip olmaları
gereken minimum enerjiye ……………. ……………… denir.
7. Taneciklerin minimum enerji ile yeterli hızla ve uygun açıyla çarpışmasına ………….
………….. denir.
8. Yüksek enerjili, kararsız, çok kısa ömürlü ara ürüne …………. ……………. adı verilir.
9. Mekanizmalı tepkimelerde …....... basamak tepkime hızını belirler.
DEĞERLENDİRME
Sorulara verdiğiniz cevaplar ile cevap anahtarınızı karşılaştırınız, cevaplarınız doğru
ise uygulamalı teste geçiniz. Yanlış cevap verdiyseniz öğrenme faaliyetinin ilgili bölümüne
dönerek konuyu tekrar ediniz.
36
PERFORMANSDEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
PERFORMANS
A çözeltisi (potasyum iyodat çözeltisi) ve B çözeltisi (50 ml nişasta çözeltisi alarak
içerisine 5 ml, 1 M sülfürik asit ve 0,4 gram sodyum bisülfit ekleyerek saf su ile bir litreye
tamamlanmış çözelti) hazırlayınız. Bu çözeltilerin konsantrasyonunu değiştirerek hıza
konsantrasyonun etkisini gösteren uygulama faaliyetini yapınız ve raporunuzu yazınız.
İşlemlerden sonra aşağıdaki kontrol listesini doldurunuz. Cevabı “hayır” olan soruları
öğretmeninize danışınız.
Gerekli malzemeler:
1. Beher
5. Kronometre
2. Spatül
6. Mezür
3. Isıtma düzeneği
7. Pipet
4. Balon joje
8. Piset
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
Değerlendirme Ölçütleri
İş önlüğünüzü giyip çalışma masanızı düzenlediniz mi?
Kullanacağınız malzemeleri temizlediniz mi?
2 g potasyum iyodat tartarak bir litre çözelti hazırladınız mı?
100 ml nişasta çözeltisi hazırladınız mı?
50 ml nişasta alarak içerisine 5 ml sülfürik asit ve 0,4 g
sodyum bisülfit ekleyerek 1 litrelik çözelti hazırladınız mı?
Temiz bir behere 20 ml ilk çözeltinizden aldınız mı?
Başka bir behere 20 ml ikinci çözeltiden aldınız mı?
İki çözeltiyi karıştırarak kronometreyi başlattınız mı?
Renk değişimi tamamlanınca kronometreyi durdurdunuz
mu?
Tepkimenin oluşum süresini kaydettiniz mi?
Temiz bir beher alıp içerisine 10 ml birinci çözeltiden ve 10
ml saf su koydunuz mu?
Başka bir behere 20 ml ikinci çözeltiden koydunuz mu?
İki beherdeki çözeltileri karıştırarak kronometreyi
çalıştırdınız mı?
Renk değişimi tamamlanınca kronometreyi durdunuz mu?
Her iki sonucu karşılaştırdınız mı?
Malzemeleri temizleyip yerine kalırdınız mı?
Sonuçları rapor ettiniz mi?
Evet
Hayır
DEĞERLENDİRME
Bu faaliyet sırasında bilgi konularında veya uygulamalı iş parçalarında anlamadığınız
veya beceri kazanamadığınız konuları tekrar ediniz. Konuları arkadaşlarınızla tartışınız.
Kendinizi yeterli görüyorsanız diğer öğrenme faaliyetine geçiniz. Yetersiz olduğunuzu
düşünüyorsanız öğretmeninize danışınız.
37
ÖĞRENME FAALİYETİ-2
AMAÇ
ÖĞRENME FAALİYETİ-2
Gerekli ortam sağlandığında kuralına uygun olarak kimyasal reaksiyonların sıcaklıkla
hız kontrolünü yapabilecek bilgi, beceri ve deneyime sahip olacaksınız.
ARAŞTIRMA
Ø
Ø
Hamuru mayalanması için neden sıcak bir yere koyarız? Açıklayınız.
Neden yemekleri çabuk bozulmaması için buzdolabına koyarız? Araştırınız.
2. TEPKİME HIZINA SICAKLIĞIN ETKİSİ
Çarpışma teorisine göre bir tepkimenin gerçekleşebilmesi için tepkimeye katılan
taneciklerin belli bir enerji ile çarpışmalarını gerektiğini öğrenmiştiniz. Eğer taneciklerin
enerjilerini artırabilirsek, etkin çarpışma olasılığı da artacaktır. Sıcaklık artırıldığında
taneciklerin kinetik enerjileri artar, dolayısıyla çarpışmaları daha sık ve daha şiddetli olur.
Bu durumda tepkime hızı artar.
Şekil 2.1: Sıcaklığın artması ile tanecikler daha sık ve etkili çarpışırlar
38
Ø
Sıcaklığın artması gerek endotermik gerekse ekzotermik tüm tepkimelerin hızını
artırır.
Ø
Sıcaklığın değişmesi tepkimenin aktifleşme enerjisini değiştirmez.
Aşağıdaki grafikte iki farklı sıcaklıkta taneciklerin sahip oldukları kinetik enerjinin
dağılımı görülmektedir. Grafikte görüldüğü gibi daha yüksek olan T2 sıcaklığında aktivasyon
enerjisi engelini aşabilecek enerjiye sahip tanecik sayısı kırmızı ve mavi ile taranmış
alanların toplamı kadardır. T1 sıcaklığında ise aktivasyon enerjisi engelini aşabilecek kadar
enerjiye sahip tanecik sayısı kırmızı ile taralı alan kadardır. Bu eğrilerden de anlaşılabileceği
gibi sıcaklık yükseldikçe aktivasyon enerjisi engelini aşabilen tanecik sayısı artar dolayısıyla
tepkime hızı da artar.
Yapılan incelemelere göre sıcaklıktaki 10 °K’lik bir artış bile tepkime hızını iki katına
çıkarabilmektedir.
Tanecik
Sayısı
T1=200 K
T2=210 K
Aktivason Enerjisi (Ea)
Kinetik Enerji
Grafik 2.1: Sıcaklığın taneciklerin kinetik enerjisine etkisi ( Maxwell-Boltzman Dağılım Eğrisi )
39
Örnek:
Tanecik
Sayısı
T2
T1
Ea
Kinetik Enerji
Bir tepkimede, reaktif taneciklerinin T1 ve T2 sıcaklıklarındaki kinetik enerji
dağılımları şekilde görülmektedir. Sıcaklık T1’den T2’ye getirildiğinde; aşağıdakilerden
hangileri değişir?
I. Taneciklerin kinetik enerjileri
II. Aktivasyon enerjisi
III. Etkin çarpışmaların sayısı
Çözüm:
Grafiğe göre T1 sıcaklığı T2’den büyüktür. T1 > T2’dir. Buna göre;
I. Sıcaklık T1’den T2’ye düştüğünde taneciklerin kinetik enerjisi azalır.
II. Sıcaklık değişimi aktivasyon enerjisini etkilemez.
III. Taneciklerin ortalama kinetik enerjisi azalınca, aktivasyon enerjisini aşabilen
taneciklerin sayısı azalır. Bu durumda da etkin çarpışma sayısı azalır.
I ve III değişir. II değişmez.
40
UYGULAMAFAALİYETİ
FAALİYETİ
UYGULAMA
İşlem Basamakları
Ø
Ø
2 gram potasyum iyodat tartarak bir
litre çözelti hazırlayınız. ( A Ø
çözeltisi)
Ø
Öneriler
İş önlüğünüzü giyerek çalışma
masanızı düzenleyiniz.
Çalışma ortamınızı hazırlayınız.
Kullanacağınız
malzemeleri
önce
çeşme suyu sonra saf su ile temizleyip
kurumasını sağlayınız.
Ø
Tarttığınız potasyum iyodatı önce
behere koyup az miktarda saf su ile
çözünüz.
Ø
Az miktarda saf su ile çözdüğünüz
potasyum iyodatı 1 litrelik balon jojoye
aktarınız. Daha sonra balon jojenin
çizgisine kadar saf su ile tamamlayınız.
41
Ø
100
ml
hazırlayınız.
nişasta
Ø
Nişasta çözeltisini hazırlamak için
öncelikle 2 gram nişasta tartıp 5 ml su
ile bulamaç yapınız.
Ø
Hazırladığınız karışımı 100 ml kaynar
suya ekleyiniz ve bir dakika
kaynatınız.
çözeltisi
42
Ø
50 ml nişasta çözeltisi alarak
içerisine 5 ml, 1 M sülfürik asit ve
0,4 gram sodyum bisülfit ekleyerek
saf su ile bir litreye tamamlayınız.
( B çözeltisi )
Ø
Ø
Ø
Nişasta çözeltisini soğuduktan sonra
kullanınız.
Sülfürik asit çok kuvvetli bir asittir.
Pipet ile alırken dikkatli olunuz.
Temiz bir behere 20 ml A Ø
çözeltisini mezürle ölçerek alınız.
Çözeltinin etrafa dökülmemesi için bir
huni yardımı ile mezüre aktarınız.
43
Ø
Ø
Ø
Temiz bir behere 20 ml B
çözeltisini mezürle ölçerek alınız.
Ø
Çözeltinin etrafa dökülmemesi için bir
huni yardımı ile mezüre aktarınız.
Ø
Karıştırma işlemini dikkatli yapınız.
A ve B çözeltilerini karıştırarak
kronometreyi başlatınız.
Renk
değişimi
gözlenince
kronometreyi durdurunuz.
44
Ø
Ø
Tepkimenin
oluşum
süresini
kaydediniz.
Temiz bir beher alıp içerisine 20 ml
A çözeltisi alınız.
Ø
Ø
Ø
Başka bir behere 20 ml B çözeltisni
mezürle ölçerek koyunuz.
45
Çözeltiyi mezürle ölçünüz.
Çözeltinin etrafa dökülmemesi için bir
huni yardımı ile mezüre aktarınız.
Ø
Her iki beheri de ayrı ayrı su
banyosunda 60 ºC’ye kadar ısıtınız.
Ø
Ø
Ø
Su banyosunda ısıtma işlemini dikkatli
yapınız.
Yanıklara karşı önlem alınız.
İki beherdeki çözeltileri karıştırarak
kronometreyi çalıştırınız.
Ø
Renk
değişimi
tamamlanınca
kronometreyi durdurunuz. Ve
sonucu kaydediniz.
Ø
Her iki sonucu karşılaştırınız.
Ø
Karıştırma esnasında çözeltilerin etrafa
dökülmemesine dikkat ediniz.
Ø
Sonuçları rapora
saklayınız.
46
eklemek
üzere
Ø
Malzemeleri temizleyip yerlerine
kaldırınız.
Ø
Sonuçları rapor ediniz.
Ø
Laboratuvarda temizlik çok önemlidir.
Kullandığınız tüm malzemeleri önce
çeşme suyu sonra saf su ile yıkayıp
malzemeler kuruduktan sonra yerlerine
kaldırınız.
Ø
Rapor hazırlamak çok önemlidir.
Amacınızı, işlem basamaklarınızı,
sonucunuzu
içeren
bir
rapor
hazırlayınız.
47
ÖLÇMEVE
VEDEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
ÖLÇME
Aşağıdaki sorulardan ilkinde uygun seçeneği işaretleyiniz. Diğer soruların doğru
mu yoksa yanlış mı olduğunu belirtiniz.
1. Tanecik
Sayısı
T2
Kinetik enerji dağılımı
grafikteki gibi olan tepkime için;
T1
I. T2 sıcaklığında eşik enerjisi daha
büyüktür.
II. T2 sıcaklığı, T1 sıcaklığından
daha büyüktür.
III. T1 sıcaklığında tepkime hızı
daha büyüktür.
yargılarından hangileri doğrudur?
Ea
Kinetik Enerji
A) Yalnız I
B) II ve III
C) Yalnız III
D) I ve III
2. Taneciklerin enerjilerini artırırsak etkin çarpışma olasılığı da artacaktır. (D/Y)
3. Sıcaklığın artması endotermik tepkimelerin hızını artırırken ekzotermik tepkimelerin
hızını azaltır. (D/Y)
4. Sıcaklık artırılınca tepkimenin aktifleşme enerjisi de artar.(D/Y)
5. Sıcaklık artırıldığında taneciklerin kinetik enerjileri artar. (D/Y)
6. Sıcaklık artırıldığında aktivasyon enerjisi engelini aşabilecek tanecik sayısı arttığı için
tepkime hızı artar. (D/Y)
DEĞERLENDİRME
Sorulara verdiğiniz cevaplar ile cevap anahtarınızı karşılaştırınız, cevaplarınız doğru
ise uygulamalı teste geçiniz. Yanlış cevap verdiyseniz öğrenme faaliyetinin ilgili bölümüne
dönerek konuyu tekrar ediniz.
48
PERFORMANSDEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
PERFORMANS
0,1 M 100 ml potasyum permanganat çözeltisi (üzerine 5 ml derişik sülfürik asit
ekleyerek ortamı asitlendiriniz) ve 0,1 M 100 ml sodyum okzalat çözeltileri hazırlayarak bu
çözeltilerin 50’şer mililitrelerini önce oda sıcaklığında ve sonra 60 °C’deki su banyosunda
karıştırıp tepkime hızlarını karşılaştırınız ve raporunuzu yazınız. İşlemlerden sonra aşağıdaki
kontrol listesini doldurunuz. Cevabı “hayır” olan soruları öğretmeninize danışınız.
Gerekli malzemeler:
1. Beher
5. Kronometre
9. Su banyosu
2. Spatül
6. Mezür
3. Isıtma düzeneği
7. Pipet
4. Balon joje
8. Piset
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
Değerlendirme Ölçütleri
İş önlüğünüzü giyip çalışma masanızı düzenlediniz mi?
Kullanacağınız malzemeleri temizlediniz mi?
0,1 M 100 ml potasyum permanganat çözeltisi hazırladınız mı?
0,1 M 100 ml sodyum okzalat çözeltisi hazırladınız mı?
Temiz bir behere 50 ml potasyum permenganat çözeltisinden
aldınız mı?
Başka bir behere 50 ml sodyum okzalat çözeltisinden aldınız
mı?
İki çözeltiyi karıştırarak kronometreyi başlattınız mı?
Renk değişimi tamamlanınca kronometreyi durdurdunuz mu?
Tepkimenin oluşum süresini kaydettiniz mi?
Temiz bir beher alıp içerisine 50 ml potasyum permanganat
çözeltisi koydunuz mu?
Başka bir behere 50 ml sodyum okzalat çözeltisinden koydunuz
mu?
Her iki beheri de ayrı ayrı su banyosunda 60 ºC’ye kadar
ısıttınız mı?
İki beherdeki çözeltileri karıştırarak kronometreyi çalıştırdınız
mı?
Renk değişimi tamamlanınca kronometreyi durdunuz mu?
Her iki sonucu karşılaştırdınız mı?
Malzemeleri temizleyip yerine kaldırdınız mı?
Sonuçları rapor ettiniz mi?
Evet
Hayır
DEĞERLENDİRME
Bu faaliyet sırasında bilgi konularında veya uygulamalı iş parçalarında anlamadığınız
veya beceri kazanamadığınız konuları tekrar ediniz. Konuları arkadaşlarınızla tartışınız.
Kendinizi yeterli görüyorsanız diğer öğrenme faaliyetine geçiniz. Yetersiz olduğunuzu
düşünüyorsanız öğretmeninize danışınız.
49
ÖĞRENME FAALİYETİ-3
ÖĞRENME FAALİYETİ-3
AMAÇ
Gerekli ortam sağlandığında kuralına uygun olarak kimyasal reaksiyonların katalizör
etkisiyle hız kontrolünü yapabilecek bilgi, beceri ve deneyime sahip olacaksınız.
ARAŞTIRMA
Ø
Ø
Ø
Vücudumuzda besinlerin sindirilmesini sağlayan kimyasalları ve özelliklerini
araştırınız?
Işık ve sıcaklığın katalizör olduğu tepkimeleri araştırınız.
Sütün yoğurt ve peynir olmasında hangi katalizörler kullanılır? Araştırarak
arkadaşlarınızla tartışınız.
3. TEPKİME HIZINA KATALİZÖRÜN
ETKİSİ
Yüz yıl kadar önce bir kimyacı, içinde hidrojen oksijen karışımı bulunan bir kaba
dikkatle platin bir tel daldırmıştı. Sonuç olağanüstüydü. Kabın içi su buharı ile dolmuştu.
Sıcaklık – basınç değişmediğinde binlerce yıl süreceği hesaplanan hidrojen-oksijen
tepkimesi bir iki saniyede gerçekleşmişti. Üstelik hepsi bu da değildi. İki gazın bir anda
birleşmesine neden olan platin tel hiçbir değişikliğe uğramamıştı, ne görünüşü, ne kimyası,
ne de ağırlığı… Bu bilim adamı, bir sihirbaz değil, Alman kimyacı Döbereiner’di.
Gözlemlediği bu olaya bugün kataliz adı verilmektedir.
Bir kimyasal tepkimeye giren, tepkimeden değişikliğe uğramadan çıkan, tepkimelerin
hızlarını artıran maddelere katalizör denir. Örneğin ışık pek çok tepkimede katalizör olarak
kullanılır. Katalizörlerin tepkimede gördüğü işleve kataliz denir. Tepkimeleri hızlandıran
maddeler bulunduğu gibi yavaşlatan maddeler de bulunur. Bunlara inhibitör adı verilir.
Vücudumuzda ve yaşamımızda önemli bir yer tutan enzimler, biyolojik katalizörlerdir.
Tükürüğümüzde bulunan pityalin, mide özsuyunda bulunan pepsin; protein ve nişasta gibi
büyük moleküllü maddelerin daha küçük parçalara ayrılmasını hızlandırır. Mayalanma
olayında da enzimler iş başındadır.
50
Resim 3.1: Mayalanma
Katalizörler tepkimede değişikliğe uğramadıklarından, net tepkime denklemlerinde
gösterilmezler. Tepkime okunun üzerine yazılırlar.
MnO2
KCl(k) Ê 3/2O2(g)
KClO3(k)
Yukarıdaki tepkimede MnO2 katalizördür. Katalizörler başlaması mümkün olmayan
tepkimeleri başlatamazlar ve her tepkimenin katalizörü farklıdır. Örneğin suyun oluşumu
tepkimesinde platin yerine alüminyum bir çubuk kullansaydık aynı sonucu alamazdık.
Katalizörler homojen ve heterojen katalizörler olmak üzere ikiye ayrılırlar. Kükürt
dioksit gazının oksijen gazı ile tepkimeye girerek kükürt trioksit gazı oluşturmasında
vanadyum (V) oksit katısı katalizör olarak kullanılır.
V2O5(k)
2SO2(g) Ê O2(g)
2SO3(g)
Bu örnekte olduğu gibi katalizör tepkimeye giren maddelerle aynı fazda
bulunmuyorsa, bu tür katalizörlere heterojen katalizör denir. Yukarıdaki örnekte reaktifler
gaz fazında iken, katalizör katı fazdadır yani reaktiflerden farklı fazdadır bu yüzden bu
tepkimede V2O5 heterojen katalizördür.
Diazot monoksit gazının, azot ve oksijen gazlarına bozunmasında ise klor gazı
katalizör olarak kullanılmaktadır.
Cl2(g)
2N2(g) Ê O2(g)
2N2O(g)
51
Bu örnekte olduğu gibi tepkimeye girenler ile aynı fazda bulunan katalizörlere
homojen katalizörler denir. Örnekte hem reaktifler hem de katalizör gaz fazındadır.
Dolayısıyla klor gazı bu tepkimede homojen katalizördür.
Katalizörler tepkimelerin ileri ve geri yöndeki aktivasyon enerjisini düşürerek daha
düşük enerjili aktifleşmiş kompleks oluşmasını sağlar. Bu şekilde aktivasyon enerjisi
engelini aşabilecek tanecik sayısı artar. Bu da tepkime hızını artırır.
Tanecik
Sayısı
K
Katalizör ilavesi ile ürün
oluşturabilen yeni tanecikler
Ea(katalizörlü)
Ürün oluşumu için yeterli
enerjiye sahip tanecikler
Ea
Kinetik Enerji
Grafik 3.1: Katalizörün tepkime hızına etkisi
Yukarıdaki grafikte katalizörün tepkime hızına etkisi görülmektedir. Katalizör ilave
edildiğinde aktivasyon enerjisi azaldığı için ürün oluşturabilecek enerjiye sahip tanecik
sayısı artmıştır.
Katalizör hem ileri hem de geri yöndeki aktivasyon enerjisini aynı oranda düşürür, bu
yüzden katalizör kullanmak bir tepkimenin ΔHº değerini değiştirmez.
52
Katalizörsüz
Katalizörlü
Potansiyel
Enerji
Eag
Eai
Eag(kat.)
Eai(kat.)
Ürünler
ΔHº
Girenler
Tepkime Yönü
Grafik 3.2: Bir tepkimenin katalizörlü ve katalizörsüz potansiyel enerji grafiği ( katalizörlü
tepkime için potansiyel enerji grafiği kırmızı ile gösterilmiştir. )
3.1. Katalizörlerin Genel Özellikleri
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Gerçekleşmesi mümkün olmayan tepkimeleri başlatamazlar.
Her tepkimenin kendine özgü katalizörü vardır.
Tepkime mekanizmasını ve hız sabitini değiştirirler.
Tepkimelerin aktifleşme enerjisini düşürerek enerji engelini aşan tanecik
sayısını artırıp tepkimeyi hızlandırırlar.
Tepkimelerin ileri ve geri aktifleşme enerjisini eşit ölçüde azaltarak, tepkime
ısısının işaretini ve sayısal değerini değiştirmezler.
Aktifleşmiş kompleksin enerjisini düşürürler.
Tepkimelerin yönünü, ürün miktarını ve türünü değiştirmezler.
Katalizörler net denklemlerde yer almazlar. Tepkime okunun üzerine yazılırlar.
Katalizör sadece mekanizmadaki en yavaş adımın aktifleşme enerjisini düşürür;
diğer adımları etkilemez.
53
Örnek:
H2O2(suda) Ê I-(suda)
H2O(s) Ê IO-(suda) (yavaş)
H2O2(suda) Ê IO-(suda)
H2O(s) Ê O2(g) Ê I-(suda) (hızlı)
Yukarıda mekanizması verilen tepkimede katalizör ve ara ürün hangisidir? Net
denklemi yazarak açıklayınız.
Çözüm:
H2O2(suda) Ê I-(suda)
H2O(s) Ê IO-(suda) (yavaş)
H2O2(suda) Ê IO-(suda)
H2O(s) Ê O2(g) Ê I-(suda) (hızlı)
Net Denklem:
2H2O2(suda)
2H2O(s) Ê O2(g)
IO- birinci basamakta oluşmuş ve ikinci basamakta harcanmıştır. Net denklemde yer
almaz. Bu yüzden ara üründür.
I- tepkimeye girmiş ve hiçbir değişikliğe uğramadan çıkmıştır. Bu yüzden
katalizördür.
54
UYGULAMAFAALİYETİ
FAALİYETİ
UYGULAMA
Ø
İşlem Basamakları
Temiz bir behere 0,1 M potasyum
permanganat çözeltisinden mezürle
25 ml alınız.
Öneriler
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
55
İş önlüğünüzü giyerek çalışma
masanızı düzenleyiniz.
Çalışma ortamınızı hazırlayınız.
Kullanacağınız
malzemeleri önce
çeşme suyu sonra saf su ile temizleyip
kurumasını sağlayınız.
0,1 M 100 ml potasyum permanganat
çözeltisi hazırlamak için gerekli
hesaplamaları
yaptıktan
sonra
bulduğunuz
miktarda
potasyum
permanganat tartınız.
Az miktarda saf su ile çözdüğünüz
potasyum permanganatı 100 ml’lik
balon jojoye aktarınız. Daha sonra
balon jojenin çizgisine kadar saf su ile
tamamlayınız.
Ø
Ø
0,1 M,100 ml okzalik asit çözeltisi
hazırlamak için gerekli hesaplamaları
yapınız ve hesapladığınız miktarda
okzalik asit tartınız.
Ø
2M, 100 ml sülfürik asit çözeltisi için
gerekli hesaplamaları yaptıktan sonra
bulduğunuz miktarda asidi pipetle
çekiniz.
Bir behere sülfürik asit ile
asitlendirilmiş 0,1 M okzalik asit
çözeltisinden 25 ml mezürle alınız.
56
Ø
Ø
57
Asit çözeltisi hazırlarken balon jojeye
önce suyu sonra asidi koymanız
gerektiğini unutmayınız.
Tarttığınız okzalik asidi hazırladığınız
sülfürik asit çözeltisi ile tamamlayınız.
Ø
İki
çözeltiyi
karıştırarak
kronometreyi çalıştırınız.
3
1
4
2
5
58
Ø
Ø
Ø
Renk
değişimi
bitince
kronometreyi durdurunuz ve süreyi
kaydediniz.
Temiz bir behere 0,1 M potasyum
permanganat çözeltisinden mezürle
25 ml alınız.
Ø
Ø
Çözeltiyi mezürle ölçünüz.
Çözeltinin etrafa dökülmemesi için bir
huni yardımı ile mezüre aktarınız.
Ø
Ø
Çözeltiyi mezürle ölçünüz.
Çözeltinin etrafa dökülmemesi için bir
huni yardımı ile mezüre aktarınız.
Bir behere sülfürik asit ile
asitlendirilmiş 0,1 M okzalik asit
çözeltisinden 25 ml mezürle alınız.
59
Ø
İki çözeltiyi karıştırınız.
Ø
Karşımın üzerine spatül ucu ile katı
mangan (II) sülfat ekleyiniz ve
kronometreyi çalıştırınız.
Ø
60
Katıyı dikkatli alınız ve
dökülmemesine dikkat ediniz.
etrafa
Ø
Renk
değişimi
bitince
kronometreyi durdurunuz ve süreyi
kaydediniz.
4
1
5
2
6
3
61
Ø
Her iki sonucu karşılaştırınız.
Ø
Malzemeleri temizleyip yerlerine
kaldırınız.
Ø
Ø
Sonuçları rapora
saklayınız.
Ø
Laboratuvarda temizlik çok önemlidir.
Kullandığınız tüm malzemeleri önce
çeşme suyu sonra saf su ile yıkayıp
malzemeler kuruduktan sonra yerlerine
kaldırınız.
Ø
Rapor hazırlamak çok önemlidir.
Amacınızı, işlem basamaklarınızı,
sonucunuzu
içeren
bir
rapor
hazırlayınız.
eklemek
üzere
Sonuçları rapor ediniz.
62
ÖLÇMEVE
VEDEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
ÖLÇME
Aşağıdaki sorulardan ilk ikisinde uygun seçeneği işaretleyiniz. Diğer sorularda
boş olan yerleri doldurunuz.
1. Katalizör için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Tepkimenin başlaması için gerekmez.
B) Tepkimenin mekanizmasını değiştirir.
C) Tepkime ısısını değiştirir.
D) Aktivasyon enerjisini değiştirir.
2. I. Katalizörler ürün miktarını artırır.
II. Hız sabitini değiştirirler.
III. Tepkime denkleminde girenler kısmına yazılırlar.
Yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur.?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) II ve III
D) Yalnız II
3. Tepkimeleri yavaşlatan maddelere …………….. denir.
4. Katalizör tepkimeye giren maddelerle aynı fazda bulunmuyorsa, bu tür katalizörlere
…………… …………… denir.
5. Katalizör hem ileri hem de geri yöndeki aktivasyon enerjisini aynı oranda düşürür, bu
yüzden katalizör kullanmak bir tepkimenin ………….. değerini değiştirmez.
6. Katalizör ilave edildiğinde …………. ……………. aşabilecek tanecik sayısı artar. Bu da
tepkime hızını artırır.
7. Katalizörler tepkimelerin ürün miktarını ………………..
8. ………….. biyolojik katalizörlerdir.
DEĞERLENDİRME
Sorulara verdiğiniz cevaplar ile cevap anahtarınızı karşılaştırınız, cevaplarınız doğru
ise uygulamalı teste geçiniz. Yanlış cevap verdiyseniz öğrenme faaliyetinin ilgili bölümüne
dönerek konuyu tekrar ediniz.
63
PERFORMANSDEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
PERFORMANS
Potasyum permanganat ve okzalit asit çözeltilerini kullanarak tepkime hızına
katalizörün (mangan (II) sülfat ) etkisini gösteren uygulama faaliyetini yapınız ve
raporunuzu yazınız. İşlemlerden sonra aşağıdaki kontrol listesini doldurunuz. Cevabı “hayır”
olan soruları öğretmeninize danışınız.
Gerekli malzemeler:
1. Beher
5. Kronometre
2. Spatül
6. Mezür
3. Piset
7. Pipet
4. Balon joje
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
14
15
Değerlendirme Ölçütleri
İş önlüğünüzü giyip çalışma masanızı düzenlediniz mi?
Kullanacağınız malzemeleri temizlediniz mi?
Temiz bir behere 0,1 M potasyum permanganat çözeltisinden
25 ml aldınız mı?
Bir behere sülfürik asit ile asitlendirilmiş 0,1 M okzalik asit
çözeltisinden 25 ml aldınız mı?
İki çözeltiyi karıştırarak kronometreyi çalıştırdınız mı?
Renk değişimi bitince kronometreyi durdurup ve süreyi
kaydettiniz mi?
Temiz bir behere 0,1 M potasyum permanganat çözeltisinden
25 ml aldınız mı?
Bir behere sülfürik asit ile asitlendirilmiş 0,1 M okzalik asit
çözeltisinden 25 ml aldınız mı?
İki çözeltiyi karıştırdınız mı?
Karşımın üzerine spatül ucu ile katı mangan (II) sülfat
ekleyiniz ve kronometreyi çalıştırdınız mı?
Renk değişimi bitince kronometreyi durdurunuz ve süreyi
kaydettiniz mi?
Her iki sonucu karşılaştırdınız mı?
Malzemeleri temizleyip yerine kaldırdınız mı?
Sonuçları rapor ettiniz mi?
Evet
Hayır
DEĞERLENDİRME
Bu faaliyet sırasında bilgi konularında veya uygulamalı iş parçalarında anlamadığınız
veya beceri kazanamadığınız konuları tekrar ediniz. Konuları arkadaşlarınızla tartışınız.
Kendinizi yeterli görüyorsanız diğer öğrenme faaliyetine geçiniz. Yetersiz olduğunuzu
düşünüyorsanız öğretmeninize danışınız.
64
ÖĞRENME FAALİYETİ-4
ÖĞRENME FAALİYETİ-4
AMAÇ
Gerekli ortam sağlandığında kuralına uygun olarak kimyasal reaksiyonların temas
yüzeyinin etkisiyle hız kontrolünü yapabilecek bilgi, beceri ve deneyime sahip olacaksınız.
ARAŞTIRMA
Ø
Ø
Sobada odun mu yoksa talaş mı daha hızlı yanar? Neden?
Kesme şekerin toz şekerden daha zor çözünmesinin sebebi nedir? Açıklayınız.
4. TEPKİME HIZINA TEMAS YÜZEYİNİN
ETKİSİ
Kimyasal tepkimelere katılan taneciklerin farklı fazlarda olduğu heterojen sistemlerde
taneciklerin birbirlerine temas eden yüzeyleri arttıkça etkin çarpışmaların sayısı ve buna
bağlı olarak da tepkime hızı artar. Temas yüzeyini artırmak için katının tanecik büyüklüğü
azaltılmalıdır. Örneğin, toz kömür parça kömürden daha hızlı yanar. Basınçlı hava ile
karıştırılmış toz kömür çok hızlı ve patlama şeklinde reaksiyona girer.
Resim 4.1: Patlama
Magnezyum metali hidroklorik asit gibi bir asidin tepkimesinde çarpışma magnezyum
metali ve hidrojen iyonları arasında gerçekleşir.
Mg(k) Ê 2H+(suda)
Mg+2(suda) Ê H2(g)
65
Hidrojen iyonları
kenardaki atomlara
çarpar
Hidrojen iyonları merkezdeki
kısımlara çarpamazlar.
Hidrojen iyonları küçük parçalara ayrılmış olan
magnezyumun hemen hemen her yerine çarpar.
66
Ø
Bir tepkimenin hızını etkileyen etmenlerden sadece “konsantrasyon” hız sabitini
etkilemez. Sıcaklık, temas yüzeyi ve katalizör, hız sabitini etkiler.
•
•
•
Sıcaklık yükseldikçe hız sabitinin değeri artar.
Temas yüzeyi arttıkça hız sabitinin değeri artar.
Katalizör kullanılırsa hız sabitinin değeri artar.
67
UYGULAMAFAALİYETİ
FAALİYETİ
UYGULAMA
Ø
İşlem Basamakları
1 g çinko granül tartıp temiz bir
behere koyunuz.
Öneriler
Ø
Ø
Ø
68
İş önlüğünüzü giyerek çalışma
masanızı düzenleyiniz.
Çalışma ortamınızı hazırlayınız.
Kullanacağınız malzemeleri önce
çeşme suyu sonra saf su ile temizleyip
kurumasını sağlayınız.
Ø
Ø
Üzerine 50 ml, 1 M HCl koyup
kronometreyi çalıştırınız.
Ø
Ø
Ø
Ø
Çinkonun tükendiği süreyi
kaydediniz.
69
100 ml, 1M HCl çözeltisi hazırlamak
için hesaplamaları yapınız ve
bulduğunuz miktarda HCl’yi pipet ile
çekiniz.
Balon jojeye önce saf su koyup üzerine
asidi ilave ediniz.
Balon jojenin çizgisine kadar saf su ile
tamamlayınız.
Çinko üzerine asit ilavesini çeker
ocakta yapınız. Çeker ocakta alev ile
çalışılmamasına dikkat ediniz.
Ø
Ø
1 g toz çinko tartıp temiz bir behere
koyunuz.
Üzerine 50 ml, 1 M HCl koyup
kronometreyi çalıştırınız.
Ø
Çözeltiyi mezürle ölçünüz.
Ø
Çinko üzerine asit ilavesini çeker
ocakta yapınız.
70
Ø
Çinkonun tükendiği süreyi
kaydediniz.
71
Ø
Ø
Ø
Her iki sonucu karşılaştırınız.
Ø
Sonuçları rapora eklemek üzere
saklayınız.
Ø
Laboratuvarda temizlik çok önemlidir.
Kullandığınız tüm malzemeleri önce
çeşme suyu sonra saf su ile yıkayıp
malzemeler kuruduktan sonra yerlerine
kaldırınız.
Ø
Rapor hazırlamak çok önemlidir.
Amacınızı, işlem basamaklarınızı,
sonucunuzu içeren bir rapor
hazırlayınız.
Malzemeleri temizleyip yerlerine
kaldırınız.
Sonuçları rapor ediniz.
72
ÖLÇMEVE
VEDEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
ÖLÇME
Aşağıdaki sorulardaki cümlelerin doğru mu yoksa yanlış mı olduğunu belirtiniz.
1. Temas yüzeyinin artması tepkime hızını artırır. (D/Y)
2. Temas yüzeyi arttıkça etkin çarpışma sayısı arttığı için tepkime hızı artar. (D/Y)
3. Parça kömür, toz kömürden daha hızlı yanar. (D/Y)
4. Temas yüzeyinin değişmesi hız sabitini değiştirir. (D/Y)
DEĞERLENDİRME
Sorulara verdiğiniz cevaplar ile cevap anahtarınızı karşılaştırınız, cevaplarınız doğru
ise uygulamalı teste geçiniz. Yanlış cevap verdiyseniz öğrenme faaliyetinin ilgili bölümüne
dönerek konuyu tekrar ediniz.
73
PERFORMANS
DEĞERLENDİRME
PERFORMANS
DEĞERLENDİRME
Tepkime hızına temas yüzeyinin etkisini alüminyum ve HCl kullanarak yapınız ve
raporunuzu yazınız. İşlemlerden sonra aşağıdaki kontrol listesini doldurunuz. Cevabı “hayır”
olan soruları öğretmeninize danışınız.
Gerekli malzemeler:
1. Beher
5. Kronometre
2. Spatül
6. Mezür
3. Piset
7. Pipet
4. Balon joje
Değerlendirme Ölçütleri
1
İş önlüğünüzü giyip çalışma masanızı düzenlediniz mi?
2
Kullanacağınız malzemeleri temizlediniz mi?
3
1 g alüminyum granül tartıp temiz bir behere koydunuz mu?
4
Üzerine 50 ml, 1 M HCl koyup kronometreyi çalıştırdınız mı?
5
Alüminyumun tükendiği süreyi kaydettiniz mi?
6
1 g toz alüminyum tartıp temiz bir behere koydunuz mu?
7
Üzerine 50 ml, 1 M HCl koyup kronometreyi çalıştırdınız mı?
8
Alüminyumun tükendiği süreyi kaydettiniz mi?
9
Her iki sonucu karşılaştırdınız mı?
10
Malzemeleri temizleyip yerine kaldırdınız mı?
11
Sonuçları rapor ettiniz mi?
Evet
Hayır
DEĞERLENDİRME
Bu faaliyet sırasında bilgi konularında veya uygulamalı iş parçalarında anlamadığınız
veya beceri kazanamadığınız konuları tekrar ediniz. Konuları arkadaşlarınızla tartışınız.
Kendinizi yeterli görüyorsanız diğer öğrenme faaliyetine geçiniz. Yetersiz olduğunuzu
düşünüyorsanız öğretmeninize danışınız
74
MODÜL DEĞERLENDİRME
MODÜL DEĞERLENDİRME
Aşağıdaki sorularda uygun seçeneği işaretleyiniz.
1. I. 2C(k) + O2(g)
2CO(g)
II. N2(g) + 3H2(g)
2NH3(g)
III. N2(g) + O2(g)
2NO(g)
Yukarıdaki tepkimelerin hangilerinde hız, basınç değişimi ile izlenebilir?
A) I ve II
B) Yalnız II
C) II ve III
D) I ve III
2. Bir kimyasal tepkimenin oluşumunda aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Tepkime verecek taneciklerin çarpışması gerekir.
B) Moleküllerin kinetik enerjileri arttıkça çarpışmaları da hızlı olur.
C) Etkin çarpışmaların belli bir geometriye uygun olması gerekir.
D) Bütün çarpışmalar tepkime ile sonuçlanır.
3. Aşağıdaki sitemlerden hangisinde tepkime hızı en yüksektir?( y ekseni tanecik sayısını, x
ekseni kinetik enerjiyi göstermektedir.)
A)
B)
C)
D)
Ea
Ea
Ea
Ea
4. CaO(k) + CO2(g)
CaCO3(k) tepkimesinin hızına aşağıda verilenlerden hangisi etki
etmez?
A) Basıncı artırmak
C) Katalizör uygulamak
B) CaO miktarını artırmak
D) Kabın hacmini küçültmek
5. 2XY(g) + Y2(g)
X2(g) + 2Y2(g) tepkimesi için deney sonuçları aşağıdaki gibidir.
Buna göre yargılardan hangileri doğrudur?
I. Hız ifadesi k.[Y2].[XY]’dir.
II. Tepkime mekanizmalıdır.
III. Hız sabiti 1.10-3’dür.
DENEY
1
2
3
A) I ve II
B) II ve III
REAKTİF DERİŞİMLERİ
[XY] mol/L
1.10-3
2.10-3
4.10-3
[Y2] mol/L
2.10-3
4.10-3
2.10-3
C) I, II ve III
75
D) I ve III
HIZ
2.10-6
4.10-6
2.10-6
6.
PE
Potansiyel enerji grafiği verilen tepkime için
aşağıdaki yargılardan hangileri doğrudur?
I. Üç basamaklıdır.
II. Tepkime hızını c basamağı belirler.
III. Endotermiktir.
IV. Katalizör b basamağına etkir.
A) I, III ve IV
C) I, II ve IV
B) I, II ve III
D) I, II, III ve IV
b
a
c
Tepkime Yönü
7.
Tanecik
Sayısı
T1
T2
Bir tepkimeye ait iki ayrı sıcaklıktaki
molekül sayısı-kinetik enerji grafiği
yandaki gibidir ve T2>T1’dir. buna göre
aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Sıcaklık arttıkça kinetik enerji artar.
B) T2 sıcaklığında etkin çarpışma sayısı
Ea
artar.
C) T1 sıcaklığında hız daha büyüktür.
D) Her iki sıcaklıkta da Ea aynıdır.
Kinetik enerji
8.
Potansiyel 150
Enerji
Bir tepkimeye ait potansiyel enerji
grafiği yanda verilmiştir. Buna göre
aşağıdaki yargılardan hangileri
doğrudur?
I. Tepkime ısısı – 50 kkal’dir
II. Tepkime endotermiktir.
III. Eai 130 kkal’dir.
IV. Aktifleşmiş kompleksin enerjisi
150 kkal’dir.
70
20
A) II, III ve IV
B) I, II ve III
Tepkime Yönü
C) I, II ve IV
D) I, II, III ve IV
DEĞERLENDİRME
Sorulara verdiğiniz cevaplar ile cevap anahtarınızı karşılaştırınız, cevaplarınız doğru
ise uygulamalı teste geçiniz. Yanlış cevap verdiyseniz öğrenme faaliyetinin ilgili bölümüne
dönerek konuyu tekrar ediniz.
76
PERFORMANS TESTİ
Potasyum permanganat ve okzalik asit (asitlendirilmiş) kullanarak tepkime hızına
katalizörün ( mangan (II) sülfat ) etkisini gösteren uygulama faaliyetini yapınız ve
raporunuzu yazınız. İşlemlerden sonra aşağıdaki kontrol listesini doldurunuz. Cevabı hayır
olan soruları öğretmeninize danışınız.
Gerekli malzemeler:
1. Beher
5. Kronometre
2. Spatül
6. Mezür
3. Piset
7. Pipet
4. Balon joje
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
14
15
Değerlendirme Ölçütleri
İş önlüğünüzü giyip çalışma masanızı düzenlediniz mi?
Kullanacağınız malzemeleri temizlediniz mi?
Temiz bir behere 0,1 M potasyum permanganat çözeltisinden
25 ml aldınız mı?
Bir behere sülfürik asit ile asitlendirilmiş 0,1 M okzalik asit
çözeltisinden 25 ml aldınız mı?
İki çözeltiyi karıştırarak kronometreyi çalıştırdınız mı?
Renk değişimi bitince kronometreyi durdurup ve süreyi
kaydettiniz mi?
Temiz bir behere 0,1 M potasyum permanganat çözeltisinden
25 ml aldınız mı?
Bir behere sülfürik asit ile asitlendirilmiş 0,1 M okzalik asit
çözeltisinden 25 ml aldınız mı?
İki çözeltiyi karıştırdınız mı?
Karşımın üzerine spatül ucu ile katı mangan (II) sülfat
ekleyiniz ve kronometreyi çalıştırdınız mı?
Renk değişimi bitince kronometreyi durdurunuz ve süreyi
kaydettiniz mi?
Her iki sonucu karşılaştırdınız mı?
Malzemeleri temizleyip yerine kaldırdınız mı?
Sonuçları rapor ettiniz mi?
Evet
Hayır
DEĞERLENDİRME
Bu faaliyet sırasında bilgi konularında veya uygulamalı iş parçalarında anlamadığınız
veya beceri kazanamadığınız konuları tekrar ediniz. Konuları arkadaşlarınızla tartışınız.
Kendinizi yeterli görüyorsanız diğer öğrenme faaliyetine geçiniz. Yetersiz olduğunuzu
düşünüyorsanız öğretmeninize danışınız.
77
CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALİYETİ-1’İN CEVAP ANAHTARI
1
D
2
D
3
B
4
C
5
C
aktivasyon
enerjisi
etkin
çarpışma
aktifleşmiş
kompleks
yavaş
6
7
8
9
ÖĞRENME FAALİYETİ-2’NİN CEVAP ANAHTARI
1
C
2
Doğru
3
Yanlış
4
Yanlış
5
Doğru
6
Doğru
78
ÖĞRENME FAALİYETİ-3’ÜN CEVAP ANAHTARI
1
C
2
D
3
7
inhibitör
heterojen
katalizörler
ΔH
aktivasyon
enerjisi
değiştirmez
8
enzimler
4
5
6
ÖĞRENME FAALİYETİ-4’ÜN CEVAP ANAHTARI
1
Doğru
2
Doğru
3
Yanlış
4
Yanlış
MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARI
1
A
2
D
3
B
4
B
5
B
6
A
7
C
8
A
79
KAYNAKLAR
KAYNAKLAR
Ø
KARACA Faruk, Lise 2 Kimya, Paşa Yayıncılık, Ankara, 1998.
Ø
NEWMARK Ann, Kimyanın Öyküsü, TÜBİTAK, Ankara, 1999.
Ø
ÜLKER Nasuh, POLAT Rahim, ARIK Ahmet, Kimya Lise 1, Oran Yayınları,
İzmir, 1991.
Ø
ÖSS Kimya, İletişim Dershanesi, Ankara, 2001.
Ø
UYANIK Ömer Lütfi, Kimya, Uğur Yayınları, İstanbul, 2006.
Ø
CEBE Mustafa, Fizikokimya (Cilt II), Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa,
1995.
Ø
ERDİK Ender, SARIKAYA, Yüksel, Temel Üniversite Kimyası, Ankara,
1993.
Ø
TRIFONOV Vlaslov, 107 Kimya Öyküsü, TÜBİTAK, Ankara, 2005.
Ø
Konu Anlatımlı Kimya, Özel Kavram Dershanesi, İstanbul, 2002.
İnternet Adresleri:
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
www.chemmybear.com
www.burtonscience.com
www.chemistry.about.com
www.worldofmolecules.com
www.biltek.tubitak.gov.tr
www.mhhe.com
www.lba.k12.nf.ca-cdli-chem3202
www.genchem.chem.wisc.edu
chemistry.guide.ac
www.blobs.org
www.scienceteacherprogram.org
mooni.fccj.org
changeinmatter.tripod.com
library.tedankara.k12.tr
www.astroarts.jp
www.psrd.hawaii.edu
www.chemguide.co.uk
cwx.prenhall.com
80