bellek ( hafıza )
advertisement
BELLEK ( HAFIZA ) Doç. Dr. Lütfullah Beşiroğlu • Ýnsan davranýþlarýnýn oldukça büyük kýsmý öðrenilmiþ davranýþlardýr. • Öðrenilmemiþ davranýþlar refleksler, içdürtüler, içgüdülerdir. • Bellek öğrenilmiş bilgilerin saklanmasını sağlayan bilişsel bir süreçtir. • Düşünce, algı ve deneyimleri bir arada tutar • Belleğin içeriği, öğrenilen her şeydir; duygu, düşünce, davranış. • Bu süreç geçmişi , hal ve geleceği birbirine bağlayan bir köprüdür. • Kimlik algısının, uyumun ve dolayısıyla da ruh sağlığının temelidir. • Modifikasyon, adaptasyon ve bozulmaya uğrar • En sık rastlanan bilgi işleme bozukluğu bellek bozukluğudur. Belleğin Belirgin Özellikleri • İki temel boyuttaki belirgin özellikten bahsedilebilir: • Birinci boyut belleğin aşamalarını • İkinci boyut zamansal açıdan belleğin türlerini ifade eder. • Belleğin Üç Aşaması – kodlama( bilgi belleğe yerleştirilir) – depolama ( bilgi bellekte tutulur) – ara- bul-geriye getir. (bilgi bellekten çağrılır) • bu üç aşamadaki süreçlerden birinin aksaması bellek sorunu ortaya çıkarır. • Hastalıklara göre bu üç süreçten biri bozulabilir. Zamansal açıdan • Ebbingham: kısa ve uzun süreli bellek • Atkinson ve Shiffrin: çok kısa, kısa ve uzun süreli Çok Kısa Süreli Bellek; duysal bellek,milisaniyeleri kapsar, duysal kanallardaki bilginin depolanması Her iki belleğin de kendine özgü kodlama , depolama ve ara- bul- geriye getir süreçleri mevcuttur. Kısa Süreli Bellek • KSB biyofizik bir süreç :Nörokimyasal taşınımlarla sinirsel döngülerin aktif hale gelmesi sonucu oluşur • bilgileri tutma süresi 30 saniyeden daha kısa olan bellektir • Frontoparietal şebeke kontrolünde • Öğrenilen bilginin ancak 2-3 saniye gibi kısa bir süre tutulduğu durumlarda bile kodlama , depolama ve ara- bul- geriye getir aşamaları yer alır. Kodlama • Dış çevremizdeki uyaranları seçici bir biçimde algılarız. • Yani, çevredeki uyarıcı ve olayların bir çoğu KSB’ye hiçbir zaman ulaşamaz. • Belleğe girmemiş olayların , deneyimlerin hatırlanması sözkonusu değildir. • Belleklerinden şikayet eden birçok kişinin asıl sorunu bellek sorunu değil seçici algılama süreçlerinden kaynaklanır. • Kolayca kurulabilir ve bozulabilir • Çevrede olan olaylar , o olay ve yaşantının türüne uygun bir duyusal kodla algılanır ve KSB ‘e gelir. • Bir evin adresini işittiğimizde sesle ilgili kodu , resme baktığımızda görsel kodu kullanırız. Görsel mekansal • Harf kelime gibi dille ilgili uyarıcılarda sessel kodun ağırlık kazanır. fonolojik Depolama • KSB’in sınırlı ve küçük bir kapasitesi vardır. • Ortalama olarak bu kapasite yedi birimliktir. • Bazı kimseler beş birimden sonra bazıları ise dokuz birimden sonra hata yapmaya başlarlar . • KSB kapasitesi 7±2 formülü ile ifade edilebilir. • KSB kapasitesi ‘’yerini alma ‘’ilkesi ile de açıklanabilir. • Bu ilke KSB genliğini açıklamakla kalmaz aynı zamanda KSB ‘de unutmanın mekanizmasını da açıklar. KSB ve Düşünme • Araştırmacılar KSB’ğin insan düşünme sürecini doğrudan etkilediği kanaatindeler. • Birçok çalışmacıya göre KSB kapasitesi insan düşünmesinin de sınırını belirler • Zihnimiz aynı anda iki farkı işleme tabi tutulduğunda KSb kapasitesini aşar ve bilgi birbirini çelmeler • KSB kapasitesini aşan durumlarda ne yapmak gerekidir? • Günlük yaşamda öğreneceğimiz konular bize ufak ufak birimler halinde verilmez • Öyle zaman olurki uzun uzun birbirine bağlı olan materyali hatırlamak zorunda kalırız. • KSB kapasitesini aşan onun üstünde görünen görevleri ‘’kümeleme ‘’işlemiyle başarırız. • Uzun süreli bellekteki bilgilerimiz aracılığıyla bize verilen yeni birimleri anlamlı bir biçimde gruplama sürecine ‘’kümeleme’’ adı verilir ve her gruba da ‘’küme’’denir. • Kümeleme sayesinde son derece karmaşık ve uzun uyarıcı birimleri , önceden bilinen az sayıda birim gruplarına indirgeme olanağı vardır. • Provalar, tekrarlar, gruplamalar ve diğer bilişsel işlemler çalışma belleğinin kapasitesini artırabilir. Uzun Süreli Bellek 30 sn. geçtikten sonra hatırlanan her bilgi veya olay USB ‘ten çağrılır. Kısa süreli öğrenmenin oluştuğu süreçle bağlantılı olarak sinir hücrelerinde RNA ve protein senteziyle ortaya çıkar. Belleğin moleküler konsolidasyonu söz konusudur ve kalıcıdır. Sözcükler yerine anlamlar oluşturulur ve tutulur. Depodaki bilgiler yeni gelen bilgilerle güncellenir, yeniden organize edilir ve zamanla değişir. USB’te de kodlama , depolama ve aara- bul- geriye getir süreçleri mevcuttur. Kodlama • Dış dünya olaylarının ve insan yaşantısının tüm boyutlarını kapsayan kodlama sistemi insan belleğinin bilgi kaydının temelini oluşturur. • Ses , ışık, renk, dokunma vs. gibi yaşantılara karşılık olan her uyarıcı türü bellekte kodlanabilir. • Sözlü iletişimde anlam en önemli kodlama aracıdır. • İnsan zihni sözlü ya da yazılı gelen tüm uyarıcıları içerdikleri anlam itibariyle bulup çıkararak , gelen uyarıcıları değil, fakat bu uyarıcıların içeriğini oluşturan anlamı bellekte tutar. • Bu nedenle , anlamsız biçimde , birbirleriyle ilişkisizmiş gibi gelen kelime çiftleri ya da uyarıcı dizileri anlamlı ilişkiler içine sokulursa , belleme kolaylaşır. • Bir çalışmada , cümle içinde kullanılan veya bir ilişki içine sokulan kelime çiftlerinin hatırlanma düzeyinin% 75, yalnız ezberleme yoluyla hatırlama düzeyinin ise % 35 olduğu gözlenmiştir. • Bellenmesi istenen malzemenin ne kadar ayrıntısına gidilirse , bellekte o kadar iyi kalır. Depolama Ve Ara –Bul _Geriye Getir • KSB’ de işlenen bilgi USB’e aktarılır ve burada depolanır. • Hatırlamak istediğimiz bilgiyi aramaya başlarız. • Hatırlayabilmemiz için iki koşulun yerşne getirilmesi gerekir: • 1-hatırlamak istediğimiz bilginin bellekte depolanmış olması • 2-depolanmış bilgiye bizi götüren ara- bul-geriyegetir ipuçlarının var olması • Uzun süreli bellekteki bilgiler olasılıkla REM uykusu döneminde kalıcı bellek depolarına yığılırlar. • Bilginin içeriği açısından – Örtük Bellek (implicit, non dekleratif) • Önceden edinilmiş bilgilerin bilinçli hatırlamayı gerektirmeden hatırlanması • Daha iyi veya daha hızlı yapılan işler • Limbik olmayan yapılar • Kural ve seri işlemlerin edinilmesi – Açık Bellek (explicit, dekleratif) • Gerçeklerin, olayların bilinçli olarak hatırlanması yada bilinmesi. • Hipokampus ve Medial temporal lobda depolanır Korteksle de bağlantılıdır UZUN SÜRELİ BELLEK AÇIK EPISODİK (OLAYLAR) SEMANTIK (GERÇEKLER) Hippocampus/ İç Temporal Lob ÖRTÜK Basit Klasik PROCEDURAL (Yetenek& alışkanlık) koşullama Emosyonel yanıt PRIMING & PERCEPTUAL LEARNING NONASSOCIATIVE öĞRENME Kas Yanıtı AMigdala Bazal Ganglionlar Serebellum Serebellum Reflex Neocortex Primer duyu korteksi yollar • Sağ temporal bölge: non verbal materyal • Sol temporal bölge: verbal materyal • Hazırlama(priming); daha önceden algılanmış uyaranın gelecekteki performansa etkisi • Bilginin bilince yansıması olmaksızın tanınması • Kavramsal ve algısal hazırlama • Uyaranlar her evrede aynı duysal yapıda(algısal, meyve -elma) • Uyaranlar sadece aynı kategori veya kavramı paylaşır(kavramsal, kelime-içindeki harf) BELLEĞİN İŞLEYİŞİ • Yeni bilgi---nöral döngüde işlenir---depolanır • Kaydedilme ve pekiştirmede parahipokampalenthorinal komplex • Papez halkası bilginin uzun süreli belleğe aktarılması • Amigdaloid döngü deneyimlerin emosyonel değerlerinin kaydedilmesi KODLAMA VE PEKİŞTİRME • İlk kayıtlama ve pekiştirme/hatırda tutma farklı biyolojik alt yapılar • Bellek izleri zamanla güçlenir pekiştirme ile silinmeye dirençli • Bilgi assosiasyon cx de kodlanır,limbik sisteme aktarılır • Anlamlılık, daha önceki bilgi ile entegre,pekiştirme BİLGİNİN DEPOLANMASI • Dağınık kortikal şebekelerde • Engramlar unimodal,heteromodal ve paralimbik alanlarda depolanır • Limbik sistem bileşenleri birleştirir • Engram üretiminde vasküler,nöral ve glial değişiklikler birlikte yer alır • Sol hemisfer sözel/genel bilgi • Sağ hemisfer sözel olmayan/otobiyografik HAFIZADA KALMA ORANLARI METOD % METOD Okuma 10 Film İzleme Dinleme 20 Sergiyi Gezme Resme Bakma 30 Gösteri İzleme Tartışmaya Katılım Konuşma Yapma Dramatik Sunum Yapma Gerçek Bir Deneyi Canlandırma İnteraktif Multimedya Bir Projeyi Gerçekleştirme % 50 50 50 70 70 90 90 90 90 ? Sinaps Glutamat Uzun süreli güçlendirme (LTP) AMPA-NMDA Ca++ HİPOKAMPUS’da gerçekleşir NO 31 Öğrenirken neler olur? -Sinir hücrelerinin uzantıları büyür -Hücreler arası bağlantılar büyür -Sinir hücreleri daha hızlı haberleşmeye başlar -Yeni bağlantı noktaları oluşur... 32
