Döviz Kuru Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının

B
Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü
Dr. Mehmet Zeki Ak
İktisadi İdari Bilimler Fakültesi| İktisat
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
Bir ülke parasının diğer ülke parası cinsinden fiyatına döviz kuru
denir. Bir başka deyişle, döviz kuru, bir ulusal para ile yabancı para
arasındaki değişim oranıdır.
Döviz kurunun yabancı para birimi başına ulusal para miktarı
olarak tanımlanmasına dolaysız kotasyon veya Avrupa yöntemi
denir.
1 dolar =3 TL gibi (3 TL/$)
Döviz kurunun bir birim ulusal para karşılığı olan yabancı para
miktarı biçiminde ifade edilmesine ise, dolaylı kotasyon veya
Amerikan yöntemi denir.
TL başına 1/ 3 dolar gibi =(1/3 $/TL)
2
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
İki ulusal para arasındaki değişim oranının dolaylı olarak, başka
paraların kurlarından elde edilmesidir.
Örneğin İstanbul piyasasında geçerli kur 1$ 3.75 TL’dir. Aynı anda
Frankfurt piyasasındaki kur ise 1$=1.50€ olsun.
O takdirde buradan 1€ =2.50 TL olması gerektiği sonucu çıkartılır.
3
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
Bir dövizin diğer bir dövize göre değerlenmesi ve değerindeki
düşme yüzde değişim olarak aşağıdaki gibi hesaplanabilir:
𝑌𝑒𝑛𝑖 𝐾𝑢𝑟 − 𝐸𝑠𝑘𝑖 𝐾𝑢𝑟
𝐸𝑠𝑘𝑖 𝐾𝑢𝑟
Örneğin doların TL kuru 1.78’den 2.00’ye çıktığını varsayalım. Bu
durumda dolar, TL’ye göre yüzde 12 değerlenmiştir.
2.00−1.78
1.78
= %12
Buna karşılık TL’nin dolar kuru 0.56$’dan 0.50$’a düşmüştür. Bu
durumda TL’de yüzde 11 değer kaybetmiş olur.
0.50−0.56
0.56
= %11
4
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
Piyasada kullanılan kur tanımı nominal döviz kurudur. Yani,
yabancı para biriminin ulusal para ile ifade edilen karşılığıdır (veya
tersi).
Buna karşılık ülkelerin enflasyon oranları dikkate alınarak
hesaplanan kura reel kur denmektedir. Diğer bir değişle reel kur,
piyasada açıklanan nominal döviz kurunun iki ülke enflasyon
oranına göre düzeltilmesiyle elde edilen bir endekstir. Buna göre
reel kur aşağıdaki gibi hesaplanır;
Reel Kur
= Nominal Kur x
Yurtdışı Fiyat Endeksi (Pf )
Yurtiçi Fiyat Endeksi (Pd)
5
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
2010 yılında 1$=1.50 TL iken 2011 yılı sonunda 1$=1.60 TL olmuştur.
Aynı dönemde enflasyon oranı Türkiye’de yüzde 12, ABD’de yüzde
4 olarak gerçekleşmiştir. Buna göre 2011 yılı sonunda reel kur ne
olmuştur?
2010 yılı Reel Kur
2011 yılı Reel Kur
= 1.5x
= 1.6x
100
= 1.5
100
104
= 1.48
112
6
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
Nominal döviz kuru endeksi; cari dönem nominal döviz kurunun
baz alınan dönemin nominal döviz kuruna oranı ile bulunur.
Nominal Döviz
Kuru Endeksi
=
Cari Dönem nominal döviz kuru
x 100
Baz dönem nominal döviz kuru
Reel döviz kuru endeksi; nominal döviz kuru endeksinin iki ülke
enflasyon oranına göre düzeltilmesi ile hesaplanır.
Reel Döviz
Yurtdışı Fiyat Endeksi (Pf )
Kuru
= Nominal döviz kuru Endeksi x
Yurtiçi Fiyat Endeksi (Pd)
Endeksi
7
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
Dönem
TL/$
Nominal Döviz
Kuru Endeksi
Türkiye’de
TÜFE (Pd)
ABD’de
TÜFE (Pf)
Reel Döviz
Kuru Endeksi
1
1.600
100
100
100
100
2
1.700
(1.700/1600).100=106
120
110
106x110/120=97
3
1.850
(1.850/1600).100=115
130
120
115x120/130=106
4
1.750
(1.750/1.600).100=109
135
115
109x115/135=93
5
1.800
(1.800/1.600).100=112
140
120
112x120/140=96
8
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
Ülkelerin ticaret paylarının da dikkate alınarak
hesaplanan döviz kurlarına efektif döviz kuru denir.
Efektif döviz kuru nominal ve reel olarak hesaplanabilir.
9
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
10
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
Satınalma gücü paritesi (SGP-purchasing power parity),
tek fiyat kanunu (law of one price) denilen bir ilkeye
dayanmaktadır.
Tek fiyat kanunu, tamamıyla homojen olan malların farklı
piyasalarda da olsa aynı fiyata satılması gerektiğini ifade
eder.
Doğal olarak burada dış ticaret engellerinin ve nakliye
masraflarının söz konusu olmadığı kabul edilmektedir.
Eğer piyasalar arasında fiyat farklılığı söz konusu ise,
talebin ucuz piyasaya yönelmesi sonucu, fiyatların kısa
sürede eşitleneceğini söylemek mümkündür.
11
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
Türkiye ve ABD'yi ele alarak mal piyasalarında tek fiyat kanununun
işleyişi konusunda bir örnek verelim. Diyelim ki, gümrük tarifeleri ve
taşıma giderleri gibi engellerin bulunmaması durumunda, halen
geçerli kur 1.25TL: 1$ iken buğdayın tonu Amerika'da 100$ ve
Türkiye'de 175TL'dir. Türk lirasına çevrildiğinde, bunun anlamı
buğdayın ABD'de 125 TL (ya da dolar cinsinden Türk buğdayının
fiyatı 140$) olması demektir. Görüldüğü gibi, buğday fiyatları ABD'de
Türkiye'den daha ucuzdur. Bu farklılık kâr peşinde koşan arbitrajcıyı
derhal harekete geçirir. Buğday ABD'den alınıp Türkiye'de satılınca
ton başına 50TL (veya 40$) bir kâr elde edilir.
Arbitrajcının kâr sağlamasının yanında, yukarıdaki mekanizma, iki
ülkede fiyatları aynı düzeye getirici etki yapar. Şöyle ki, buğdayın
ABD'den satın alınması bu piyasada fiyatları yükseltici, Türkiye'de
satılması da burada fiyatları düşürücü etkide bulunur, böylece
uluslararası piyasalar arasında bozulmuş olan fiyat uyumu yeniden
12
sağlanmış olur.
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
Tek fiyat kanunu, uluslararası ticarete konu olan tüm ekonomik
varlıklara uygulanabilir. Örneğin mal piyasalarına uygulanırsa aynı
malın, döviz piyasalarına uygulanırsa belli bir yabancı paranın,
sermaye piyasalarına uygulanırsa aynı paraya bağlı tahvillerin faiz
oranlarının, bütün piyasalarda aynı olması gerekir.
Sözü edilen
13
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
Sözü edilen bu tek fiyat kanunundan yola çıkılarak geliştirilen
satınalma gücü paritesi teorisi, sadece iki ülke arasındaki homojen
malların fiyatları arasındaki ilişkiyi değil, tüm malların fiyatlarını yani
iki ülkedeki fiyatlar genel düzeyi arasındaki ilişkiyi esas almaktadır.
Satınalma gücü paritesi teorisine göre, yurtiçi fiyat düzeyi döviz kuru
ile yabancı ülkedeki fiyat düzeyinin çarpımına eşit olacaktır. Yerli ülke
olarak Türkiye!yi yabancı ülke olarak ABD’yi kabul edersek,
Türkiye’deki
Türkiye’deki Fiyatlar Nominal Döviz Kuru ABD’deki Fiyatlar
Genel Düzeyi (Pd)
(E)
Genel Düzeyi (Pf)
14
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
Eğer satın alma gücü paritesi gerçekleşirse, ABD doları her iki ülkede
de aynı satın alma gücüne sahip olacaktır. Bir diğer değişle, döviz
kuru her iki ülkede de aynı satınalma gücüne sahip olacak şekilde
belirlenir. Piyasada oluşan kurdan doları TL’ye veya TL’yi dolara
çevirdiğinizde, hem Türkiye’de hem de ABD’de tam olarak aynı
miktar malı satın almak mümkündür.
Örneğin, ABD’deki McDonald’s restoranında 2 dolara yediğiniz
hamburger, Türkiye’de 4 TL ise, döviz kurunun 1$=2 TL olması
gerekir.
Eğer döviz kuru bu düzeyde değilse, bir sapma söz konusudur, ancak,
uzun dönemde kurun değişimi bu değere ulaşılacak şekilde
gerçekleşir.
15
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
Şimdi SGP Teorisi'ne daha yakından bakalım. SGP birisi mutlak,
diğeri de göreceli (nisbi) olmak üzere iki ayrı şekilde ele alınır. Önce
birincisine
16
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
Mutlak (statik) Satınalma gücü paritesi
Türkiye'de (A) =
Nominal
x ABD'de (A)
malının fiyatı (Pd) döviz kuru (E)
malının fiyatı (Pf)
•Yani, ortak bir yıl temel alınarak düzenlenen (ve kapsam olarak birbiriyle
karşılaştırılabilen) fiyat indekslerinin tüm ülkelerde aynı sayıyı göstermesi
gerekir.
•Sözü edilen bu ilişkiden, iki ülke arasındaki döviz kurunun ne olması
gerektiğini hesaplayabiliriz. Buna göre ulusal para ile yabancı para arasındaki
değişim oranı (döviz kuru), ilgili ülkelerin fiyat indeksleri oranına bağlıdır.
17
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
Nispi (dinamik) Satınalma gücü paritesi
SGP'nin bu yaklaşımında fiyat ve kurların mutlak
büyüklüğü değil, bunlardaki göreceli değişmeler ele alınır. Başka
bir deyişle, göreceli SGP (relative purchasing power parity)'ye göre,
kurlardaki değişme iki ülke arasındaki enflâsyon (fiyatlardaki artış)
oranlarına bağlıdır.
Yabancı ülkeye göre ulusal ekonomide enflâsyon ne derece
yüksekse, döviz kurunun da o ölçüde artması gerekir. Sözgelişi,
belli bir başlangıç yılı esas alınarak, Türkiye'de fiyat artışlarının
ABD'nin iki katı olması, doların TL kurunun da iki katına çıkmasını
gerektirir.
2.
18
Monopol Piyasasını ve Monopol Piyasasının Özelliklerini Açıklamak
Nispi (dinamik) Satınalma gücü paritesi
2.
Nisbi satmalma gücü paritesi
Döviz kurunun ne olması gerektiği ile değil, ne kadar değişmesi gerektiği ile ilgilidir.
Buna göre döviz kurundaki yüzde değişme (E1 - E0 / E0), yurtiçi ve yurtdışı fiyat
endeksi (enflasyon oranları) farkı (Pd - Pf) kadar olmalıdır.
E1 - E0/E0 = Pd – Pf
Örneğin dolar/tl kurunun 1.78, türkiyede enflasyon oranının yüzde 5 abd^de
enflasyon oranının yüzde 1 olduğu düşünüldüğünde nispi satınalma gücü
paritesine göre oluşacak resmi kur
(E1-178)/1.78=0.05-0.01
E1:1.85 olacaktır
Diyelim ki, 2007 yılı başında döviz kuru 1$: 1.25TL olup bu yıla ait enflâsyon
oranları Türkiye'de yüzde 12 ve ABD'de yüzde 2 olmuştur. Bu koşullar altında,
göreceli Satınalma Gücü Paritesi Teorisi açısından yıl sonunda doların TL kuru ne
olmalıdır?
İlgili değerler formülde yerlerine konulduğunda (S1-1.25)/ 1.25 = 0.12- 0.02 olur ve
buradan da S1= 1.375TL olarak bulunur.
19