Haydar BEKTAŞOĞLU - TC DİB. Trabzon Dini Yüksek İhtisas

T.C.
DİYANET İŞLERİ BAŞKANLAĞI
TRABZON-AKÇAABAT-DARICA
EĞİTİM MERKEZİ MÜDÜRLÜĞÜ
İSLÂM AİLE HUKUKUNDA AKRABA EVLİLİĞİ
BİTİRME TEZİ
HAYDAR BEKTAŞOĞLU
DANIŞMAN: Hayati DOKSANOĞLU
TRABZON- 2006
ÖNSÖZ
Araştırmaya yöneldiğimiz konu İslâm aile hukukunda akraba evliliğidir.
Akraba evliliği, toplumumuzda güncelliğini koruyan, yazılı ve görsel alanda
sıkça yer alan bir konu olması dolayısıyla İslâm kaynaklarında detaylı alarak
araştırılmıştır.
Çalışma, giriş ve iki bölümden oluşmaktadır.
Giriş bölümünde, genel hatlarıyla aile ve evlilik ele alınmıştır.
Birinci bölümde, konuyla alakalı ayet, hadis, sahabe sözü ve uygulamalara
değinilerek bunların değerlendirilmesi yapılmıştır.
İkinci bölümde, akraba evliliğinin sosyolojik ve tıbbî boyutu araştırılarak bu
konuda yapılmış olan araştırmalara ve anketlere yer verilmiştir.
Çalışma sonuç bölümüyle tamamlanmıştır.
Bu çalışmada bana danışmanlık yapan Hayati DOKSANOĞLU hocama
şükranlarımı sunuyorum.
Çalışma ve gayret bizden, hidayet ve tevfik Yüce Allah(cc)’ tandır.
Haydar BEKTAŞOĞLU
TRABZON- 2006
II
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ............................................................................................................................. I
İÇİNDEKİLER ...............................................................................................................II
KISALTMALAR .......................................................................................................... VI
GİRİŞ
I. GENEL OLARAK AİLE KURUMU ........................................................................ 1
A. AİLENİN TANIMI VE KAPSAMI................................................................................. 1
B. AİLE KAVRAMI VE ÖNEMİ ....................................................................................... 1
C. AİLENİN FONKSİYONLARI ....................................................................................... 2
D. AİLE ÇEŞİTLERİ ....................................................................................................... 3
II. İSLÂM HUKUKUNDA AİLE KURUMU VE EVLİLİK...................................... 3
A. AİLE HUKUKU .......................................................................................................... 3
1. Aile Hukukunun Yeri............................................................................................ 3
2. Aile Hukukunun Kaynakları ................................................................................. 4
a. Kitap .................................................................................................................. 4
b. Sünnet ............................................................................................................... 4
c. İcma’ ................................................................................................................. 5
d. Kıyas ................................................................................................................. 5
e. Diğerleri ............................................................................................................ 5
B. EVLİLİK .................................................................................................................... 5
1. Tarifi ..................................................................................................................... 5
2. Rükünleri .............................................................................................................. 6
3. Şartları ................................................................................................................... 6
a. İn’ikad Şarları (Kurulma-Gerçekleşme) Şartları............................................... 6
b. Sıhhat Şartları ................................................................................................... 7
c. Nefaz (Geçerlilik-Yürürlük) Şartları ................................................................. 7
d. Lüzum (Bağlayıcılık) Şartları ........................................................................... 7
C. EVLENME (MANİLERİ) ENGELLERİ ....................................................................... 8
1. Sürekli Evlenme Engelleri .................................................................................... 8
a. Kan Hısımlığı .................................................................................................... 8
aa. Kişinin Usûlü............................................................................................... 9
ab. Kişinin Furûu, Furûunun… Furûu .............................................................. 9
ac. Anne-Babanın Furûu veya Furûunun… Furûu .......................................... 9
ad. Dede ve Ninenin Sadece Birinci Derece Furûu ........................................ 10
b. Sıhrî Hısımlık.................................................................................................. 10
ba. Erkek Usûlünün Eşleri .............................................................................. 11
bb. Furûun Eşleri............................................................................................. 11
bc. Zevcenin Usûlü ......................................................................................... 12
bd. Zevcenin Furûu ......................................................................................... 12
III
c. Süt Hısımlığı .................................................................................................. 14
ca. Süt-Nesep Benzerliği Açısından ............................................................... 15
cb. Sütten Doğan Sihri Hısımlık Açısından ................................................... 16
2. Geçici Evlenme Engelleri ................................................................................... 17
III. BAZI DİN VE TOPLULUKLARDA AİLE VE EVLİLİK ................................ 18
A. YAHUDİLİK’TE AİLE VE EVLİLİK .......................................................................... 18
B. HIRİSTİYANLIK'TA AİLE VE EVLİLİK.................................................................... 19
C. CAHİLİYE DÖNEMİNDE AİLE VE EVLİLİK ............................................................ 21
D. DİĞER TOPLUMLARDA AİLE VE EVLİLİK ............................................................. 23
IV. MEDENİ HUKUKTA AİLE VE EVLİLİK ........................................................ 24
BİRİNCİ BÖLÜM
İSLÂM HUKUKUNDA AKRABA EVLİLİĞİ
I. AKRABA KAVRAMI .............................................................................................. 28
A. TARİFİ VE KAPSAMI............................................................................................... 28
B. AKRABA EVLİLİĞİ.................................................................................................. 30
II. AKRABA EVLİLİĞİNİN HUKUKİ DAYANAĞI .............................................. 31
A. AKRABA EVLİLİĞİ İLE İLGİLİ AYETLER............................................................... 31
1. 4 Nisa Süresi 24. Ayet ........................................................................................ 31
2. 33 Ahzâb Süresi 37. Ayet ................................................................................... 33
3. 33 Ahzab Süresi 50. Ayet ................................................................................... 35
B. AKRABA EVLİLİĞİ İLE İLGİLİ HADİSLER (RİVAYETLER)..................................... 40
1. Birinci Rivayet .................................................................................................... 40
2. ikinci Rivayet ...................................................................................................... 42
3. Üçüncü Rivayet................................................................................................... 44
C. AKRABA EVLİLİĞİ İLE İLGİLİ SAHABE SÖZÜ ....................................................... 46
1.Hz. Ömer’in Sözü ................................................................................................ 46
D. AKRABA EVLİLİĞİ İLE İLGİLİ ÖRNEKLER (UYGULAMALAR) .............................. 47
1. Hz. Peygamber’in Akraba Evliliği ...................................................................... 47
2. Hz. Fatıma’nın Akraba Evliliği .......................................................................... 48
3. Hz. Zeyneb’in Akraba Evliliği............................................................................ 49
4. Hz Rukiyye’nin Akraba Evliliği ......................................................................... 50
5. Hz. Ümm-ü Külsüm’ün Akraba Evliliği............................................................. 50
6. Hz. Peygamber’in Torunlarının Akraba Evliliği ................................................ 50
III. BAZI FIKHİ MEZHEPLERLDE AKRABA EVLİLİĞİ .................................. 51
A. HANEFİ MEZHEBİ .................................................................................................. 52
B. MALİKİ MEZHEBİ .................................................................................................. 53
C. ŞAFİİ MEZHEBİ ...................................................................................................... 53
D. HANBELİ MEZHEBİ ................................................................................................ 54
DEĞERLENDİRME .................................................................................................... 56
IV
İKİNCİ BÖLÜM
SOSYO- KÜLTÜREL VE TIBBÎ AÇIDAN AKRABA EVLİLİKLERİ
I.SOSYO-KÜLTÜRELAÇIDAN AKRABA EVLİLİKLERİ .................................. 58
A. SOSYOLOJİK AÇIDAN AKRABA EVLİLİKLERİ ....................................................... 59
B. KÜLTÜREL AÇIDAN AKRABA EVLİLİKLERİ .......................................................... 59
1.Atasözleri ............................................................................................................. 60
2. Maniler ................................................................................................................ 60
C.AKRABA EVLİLİKLERİNİN YANSIMALARI ............................................................. 61
1. Dünyada Akraba Evlilikleri ................................................................................ 61
2. Türkiye’de Akraba Evlilikleri ............................................................................. 63
a. Akraba Evliliklerinin Akrabalık Derecesine Göre Dağılımı ........................... 67
b. Akraba Evliliklerinin Bölgelere Göre Dağılımı.............................................. 68
c. Akraba Evliliklerinin Yerleşim Yerlerine Göre Dağılımı............................... 69
d. Akraba Evliliklerinin Eğitim Durumuna Göre ............................................... 71
D. AKRABA EVLİLİĞİ İLE İLGİLİ YAPILAN EN SON ÇALIŞMA.................................. 72
II. TIBBÎ AÇIDAN AKRABA EVLİLİKLERİ ......................................................... 75
A. GENETİK ................................................................................................................ 75
B.AKRABA EVLİLİKLERİ ............................................................................................ 77
C. AKRABA EVLİLİKLERİNİN TIBBÎ YANSIMALARI .................................................. 79
1. Dünyada Akraba Evlilikleri ................................................................................ 79
2. Türkiye’de Akraba Evlilikleri ............................................................................. 80
a. 1972 Yılında Diyarbakır’da Yapılan Araştırma .............................................. 80
b. 1979 Yılında İstanbul’da ve Rize’de Yapılan Araştırma................................ 80
c. 1987 Yılında Ankara’da Yapılan Araştırma ................................................... 80
d. 1987 Yılında Yapılan Araştırma ..................................................................... 81
e. 1993 Yılında Sivas’ta Yapılan Araştırma ....................................................... 81
f. 1999 Ankara’da Yapılan Araştırma................................................................. 82
GENEL DEĞERLENDİRME ..................................................................................... 83
SONUÇ .......................................................................................................................... 86
BİBLİYOGRAFYA ...................................................................................................... 88
V
KISALTMALAR
A.g.e.
:Adı geçen eser
A.g.m.
:Adı geçen makale
A.Ü.İ.F.D.
:Ankara üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
b.
:bin., ibn
bk.
:Bakınız.
bnt.
:binti.
c.
:cilt.
Çev.
:Çeviren, tercüme eden.
der.
:Derleyen
D.İ.A.
:Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
h.
:Hicri
mad.
:Madde/si
m.
:Miladi
M.Ü.İ.F.V.
:Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı
nşr.
:neşreden, tahkik eden
s.
:Sayfa
sy.
:Sayı
T.D.K.
:Türk Dil Kurumu
Vd.
:Ve devamı
Vs.
:Vesaire
VI
GİRİŞ
I. GENEL OLARAK AİLE KURUMU
A. Ailenin Tanımı ve Kapsamı
Modern antropolojinin en küçük sosyal birlik olarak tarif ettiği aileyi üç ana
kategoriye ayırmak mümkündür.1
a) En dar anlamda aile: Eş ve kocayı ifade eder.2
b) Biraz geniş anlamda aile: Eş ile kocanın ve onların çocuklarını da içine alan
“ana-baba ve çocuklar” dan meydana gelen topluluğu ifade eder.3
c) En geniş anlamda aile ise: Kan veya sıhrî hısım sıfatıyla yahut akit sebebiyle
birlikte yaşayan kimselerin teşkil ettiği topluluğu ifade eder.4
Bunlardan üçüncü tanım daha kapsamlı olup İslâm hukukundaki aile anlayışına
daha yakındır.
B. Aile Kavramı ve Önemi
Aile, Arapça asıllı bir kelime olmakla birlikte en yaygın kullanımını Türkçe de
bulmuştur. Araplar aile yerine üsre kelimesini kullanırlar. Aile kelimesi “bir evde
Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, Türk Medeni Hukuku, Sermet Matbaası, İst., 1960, II, 6, Abdüssamet
Bakkaloğlu, Câhiliye Dönemi Aile Hukuku, Bylt. İst., 1995, s.1.
2
Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, İctimaiyyat III, (Hukuk Sosyolojisi), İst., 1958, s.97.
3
Meydan Larousse. Sabah Yay., Ank., 1992, I, 191; Yümni Sezen, Sosyolojide ve Din Sosyolojisinde
Temel Bilgiler ve Tartışmalar, İst., ty., s.117.
4
Hilmi Ziya Ülken, Sosyoloji, Remzi Kitabevi, İst., ty., s.268.
1
yaşayan insan topluluğu” anlamına gelmektedir.5 İslâmî literatürde ailenin karşılığı
olarak “âl, ehl, ehlü’l-beyt” gibi kelimeler de kullanılmıştır.
Kavram itibariyle aile insanların bir arada yaşamak üzere oluşturdukları
toplulukların en küçüğü olarak ifade edilmekle birlikte farklı dönem ve şartlara, sosyal
ve iktisadi bakış açılarına göre değişiklik arz etmektedir.6
Fakat bütün bu değişkenliklere rağmen değişmeyen bir husus vardır ki, o da
ailenin önemli rolü ve fonksiyonudur. Çünkü toplumun esasını aile teşkil eder. Ferdi
devlete bağlayan en sağlam zincir ailedir. Millet kavramının özünde de aile
yatmaktadır.7
C. Ailenin Fonksiyonları
Aile eşler arası cinsel ilişki fonksiyonu yanında ekonomik ahlaki ve sosyal
fonksiyonları da bulunan bir kurumdur. Bu dört fonksiyona her devirde rastlanmış
olmakla birlikte; bunların derecelerinde ve sıralamalarında zaman zaman değişiklik
yapılmıştır. Bu fonksiyonlara kısaca değinmek gerekirse,
a) Ailenin tabii ve önemli fonksiyonlarından biri, kadınla erkeğin meşru
şekilde birleşmesini sağlamaktır.8
b) Ailenin ekonomik fonksiyonu da önemlidir. Aile bireylerin yaşama ve
hayatı devam ettirme çabalarına imkan vermektedir.
c) Ailenin moral/ahlaki fonksiyonu ise, kurulan yuvanın karşılıklı anlayış ve
sadakat havası içinde devamını, dünyaya gelen çocukların iyi bir eğitim ve öğretim
görmelerini, ahlaki değerlerle donatılmalarını temin eder.9
d) Ailenin sosyalleştirme fonksiyonu da çok önem arz etmektedir. Aile, ferdin
cemiyete müspet bir şekilde uymasını sağlamada önemli bir öğretim fonksiyonu ifa
İbn Manzur, Lisanül- Arab, Daru Sadr, Beyrut, ty., XI, 482.
Abdurrahman Kurt, İslamın İlk Döneminde Aile Müessesesi Sosyolojik Yaklaşım, Bylt., Bursa, 1987,s. 1
7
Bakkaloğlu, Câhiliye Dönemi A ile Hukuku, s.2.
8
Fındıkoğlu, İctimaiyyat III, (Hukuk Sosyolojisi), s.101; Sezen, Sosyolojide ve Din Sosyolojisinde Temel
Bilgiler ve Tartışmalar, s.117.
9
Bakkaloğlu, a.g.e., s. 3..
5
6
2
eder. Çünkü her çocuk, içinde bulunduğu toplumun örf ve adetlerini, konuşmayı ilk
olarak aile yuvasında öğrenir.10 Böylece çocuk bu konuşma sayesinde, sadece
şahsiyetini ifade etmekle kalmaz, onunla ilk inanç ve değer telakkisini de belirtmiş
olur.11
D. Aile Çeşitleri
Sosyolojik açıdan aile; otoriteyi elinde tutma açısından anaerkil, babaerkil aile
ve eşitlikçilik aile; mirasın kime kalacağı açısından babaerkil aile, kök aile ve kararsız
aile; yerleşim yerini esas alma açısından büyük kent ailesi, kasaba ailesi, gecekondu
ailesi, köy ailesi ve göçebe aile; ailenin gelişiminde evrimi savunanlara göre totem
ailesi, anaerkil aile, babaerkil aile ve modern aile; sosyo-ekonomik aşamalara göre
sanayi öncesi aile (geniş aile), sanayi ailesi (çekirdek aile), sanayi öncesi toplum ailesi;
üye yoğunluğu ve işlevleri açısından geleneksel aile ve çekirdek aile olarak tasnif
edilmiştir.12
İslam hukukunda aile yapısı ataerkildir. Aile reisinin yetkisi son derece
sınırlıdır. Meselâ bir aile reisi olarak babanın çocuklarının şahısları ve mal var varlıkları
üzerinde onların yararıyla sınırlı bir velâyet hakkı vardır.13
II. İSLÂM HUKUKUNDA AİLE KURUMU VE EVLİLİK
A. Aile Hukuku
1. Aile Hukukunun Yeri
İslâm aile hukuku, İslam hukukunun müstakil bir dalını teşkil eder. Klasik
İslam hukuku kitaplarında bu bölüm, “nikâh-talak”, “münakehat- müfârakât” başlıkları
altında incelenir.14 İslam hukuku “ibadât”(ibadetler), “Muâmelât”(Borçlar, Ticaret ve
Usûl hukuku) ve “Ukûbât”(Ceza hukuku) kısımlarına ayrılmıştır. Aile hukuku bu üçlü
10
11
12
13
14
Kurt, a.g.e., s. 3
Sezen, Sosyolojide ve Din Sosyolojisinde Temel Bilgiler ve Tartışmalar, s. 120.
Mustafa Aydın, Kurumlar Sosyolojisi, Vadi Yay., Ank., 1997, s. 40-47.
Mehmet Akif Aydın, “Aile”, DİA, II, 199.
Mehmet Akif Aydın, İslam- Osmanlı Aile Hukuku, MÜİF, İst., 1985, s. 3.
3
tasnifle, ibadetlerle muamelât arasında yer alır. Çağdaş İslâm hukukçuların ise, aile
hukukunu “el-Ahvâlu’ş-Şahsiyye” içerisinde inceledikleri görülmektedir.15
Diğer hususlarda olduğu gibi İslâm aile hukukuna ilişkin hukukî mevzuatın
kaynağını da Kur’an ve Sünnet oluşturmaktadır. Bu aslî kaynaklarda aile hukuku
dışında kalan konulara ilişkin hükümler çoğu kez genel hükümler şeklinde olup,
ayrıntıya girilmezken aile hukukuna ilişkin hükümlerde oldukça detaya indiği
görülmektedir.16
2. Aile Hukukunun Kaynakları
Diğer hukuk branşlarında olduğu gibi aile hukukuna ilişkin hükümlerin de
dayanağını teşkil eden aslî ve tâlî delillere kısaca değinmeyi isabetli görüyoruz.
Bu kaynaklardan dördü üzerinde, hukukçular arasında hemen hemen tam bir
görüş birliği vardır: Kitap, Sünnet, İcmâ’ ve Kıyastır.
Bu dört delilden birinin delâlet ettiği her hükme uymak gerekir. Şu var ki, bu
delillerin hepsi, hükümlere delaleti aynı derecede değildir. Bunlar şu diziliş sırasına
göre sıralanırlar .17
a. Kitap
İslam hukukunun ilk ve asıl kaynağıdır. Bir hukukî meselede ilk önce Kur’ân’ı
Kerîm’e başvurulur ve daha sonra diğer kaynaklara müracaat edilir.18
b. Sünnet
İslam hukukunun temelini oluşturan ikinci asli kaynak Sünnet’tir. Kur’ân-ı
Kerîm’in teferruattan kaçındığı veya hükmünü belirtmediği yerlerde, Sünnet devreye
girer bunları açıklar.
Hayrettin Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, Nesil Yay., 1991, I., 281.
Hadisler için, bkz. Buhârî, Nikah, 1,2,3; Nesâî, Nikah, 3; Tirmizi, Nikah, 1; İbni Mâce, Nikah, 1;
Kur’ân-ı Kerim için bkz. 2 Bakara 221-223, 226, 227, 240, 241; 4 Nisâ 3 ,5, 16, 19-25, 34, 35, 127-135; 5
Mâide 5; 17 İsrâ 32;24 Nûr 2-9, 23-33; 25 Furkan 68; 30 Rum 21; 31 Lokman 14; 33 Ahzâb 4-5, 35, 37,
49-51, 58-60; 46 Ahkaf 15; 58 Mücâdele 1-4; 60 Mümtehine 10-12; 65 Talak 1-7.
17
Zekiyüddin Şaban. Usûlü’l-Fıkıh, (trc. İbrahim Kafi Dönmez) TDVY, Ank., 1990, s. 39-40.
18
Abdülvehhâb Hallâf, İlmu Usûli’l-Fıkıh, Daru-l Fıkril Arabî, Medine, 1995, s. 25
15
16
4
c. İcma’
Hz. Muhammed’in ümmetinden olan müctehidlerin, Hz. Muhammed’in
vefatından sonraki herhangi bir devirde şer’î bir hüküm hakkında ittifak etmeleridir.19
d. Kıyas
Kıyas, hakkında nas bulunmayan bir meselenin hükmünü aralarındaki ortak
illet’ten dolayı hakkında nas bulunan bir meselenin hükmüyle açıklamaktır.20 İslâm
hukukunun dördüncü asıl kaynağıdır.
e. Diğerleri
Bazı hukukçular bu delillerin kaynak olduğunu belirtirken, bazı hukukçular ise
kaynak olmadığını ileri sürmüşlerdir.
Bu kaynaklar arasında hukukçunun kuvvetli gördüğü bir husustan dolayı kıyas
ile sabit olan bir hükümden başka bir hükme dönmesi ve onu tercih etmesi demek olan
İstihsan’ı21 haram ve helale vasıta olan iş ve hareketlerin de bunların hükmünü alması
demek olan Seddü Zerâi’yi bir nesnenin daha önce bulunduğu durum değişmedikçe o
durumun olduğu gibi bâkî kalmasına hükmetmek olan İstishâb’ı22 Kur’ân ve Sünnette
önceki dinlere ait nakledilen hükümlerin İslâm ümmeti için de yürürlükte kalması
demek olan Önceki Şeriatları23 insanların sürekli olarak yaptıkları, nassa aykırı
olmayan söz ve davranışlardan ibaret olan Örf’ü24 canı, malı aklı, dini ve nesli
korumayı gaye edinen Maslahat-ı Mürsele’yi25 sahabenin hukukî görüş ve
fetvalarından ibaret olan Sahabe Kavli’ni26 sayabiliriz.
B. Evlilik
1. Tarifi
Şevkâni, İrşadul- Fuhul, I, 286
Şa’ban, Usülü’l-Fıkıh, s.91.
21
Hallaf, a.g.e., s. 79.
22
Şa’ban, Usülü’l-Fıkıh, s. 188
23
Şa’ban, Usülü’l-Fıkıh, s. 180.
24
Şa’ban, Usülü’l-Fıkıh, s. 175.
25
Şa’ban, Usülü’l-Fıkıh, s. 149.
26
Şa’ban, Usülü’l-Fıkıh, s. 184.
19
20
5
Evlilik veya nikâh kavramı hem İslam hukukunda hem de diğer hukuklarda
temelde aynı manayı ifade etmek üzere kullanılmıştır. Nikâh Arapça “nekaha” fiilinin
mastarı olup, sözlükte; “eklemek, toplamak”, “akit yapmak” “erkekle kadının, aile
kurmak için kanuna uygun şekilde birleşmeleri, izdivaçları (karı-koca haline gelmeleri)”
anlamlarına gelmektedir.27
Nikâhın fıkhî açıdan da çeşitli tanımları yapılmıştır. Ancak bütün unsur ve
şartları kapsayacak nitelikte bir tanım yapmak gerekirse fıkhî açıdan evlenme akdi “karı
koca arasında beraber yaşamaya ve yardımlaşmaya müsaade eden ve taraflara karşılıklı
hak ve vazifeler yükleyen bir akittir.28
2. Rükünleri
Rükün, bir şeyin varlığı kendi varlığına bağlı olan ve onun kendisinden bir
parça teşkil eden ana unsurdur.29
Hukukçuların tamamı icâb ve kabulü nikâh akdinin rüknü olarak kabul
ederler.30
3. Şartları
Nikâh akdinin dört şartı vardır: Bunlar sırasıyla in’ikad, sıhhat, nefaz ve lüzum
şarlarıdır.
a. İn’ikad Şarları (Kurulma-Gerçekleşme) Şartları
Nikâhın in’ikad şartları, nikâh akdinin vücuda gelmesi ve hukukî bir sonuç
doğurması için gereken şartlardır. İslâm hukukuyla ilgili eserlerde in’ikad şartları
hususunda bazı farklıklar vardır. Bunlar esas itibariyle birkaç ana başlıkta toplanabilir.
Evlenecek olan tarafların; kadın ve erkeğin evlenme ehliyetini haiz olması, kadının
dişiliğinin, erkeğin erkekliğinin tam olması, taraflar arasında evlenme engelinin
olmaması, kadın ve erkeğin rızalarını beyan eden icâb ve kabullerini aynı mecliste
İbn Manzur, Lisânü’l-Arap, II, 291- 293.
Aydın, İslâm-Osmanlı Aile Hukuku, s. 12.
29
Şaban, Usülü’l Fıkıh, s. 229.
30
Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuki İslâmiyye ve İstılahatı Fıkhiyye Kamusu, Bilmen Yay.,İst., 1985, II, 15.
27
28
6
yapmaları icâb ve kabul kiplerinin herhangi bir şart ihtiva etmemesi, sonuçlarını
doğurmaya hemen hazır olması ve birbirine uygun olması gerekmektedir.31
b. Sıhhat Şartları
Nikâhın sıhhat şartları, nikâh akdinin sahih olabilmesi için gerekli şartlardır.
Bunlar: Şahitlerin bulunması, evlenecek olan kadın ve erkeğin bilinmesi veya birbirini
tam olarak tanıması, tarafların akdi gizlemek için anlaşmamaları, evlenme engellerinin
bulunmaması, nikâhın belirli bir vakitle sınırlı olmaması ve tehdit altında
yapılmamasıdır.32
c. Nefaz (Geçerlilik-Yürürlük) Şartları
Nikâhın nefaz şartları, nikâh akdinin gerçekleştiği andan itibaren bir başka
kişinin iradesine bağlı olmaksızın akdin yürürlüğe girmesini sağlayan şartlardır. Yani
nikâh akdini gerçekleştirenlerin, asıl, veli veya vekil olması şartıdır. Tarafların veya
velilerinin rızalarının alınması gerekli olduğu durumlarda bu rızanın alınmış olması bir
nefaz şartıdır. Bu şarta riayetsizlikte nikâh, askıda kalır.33
d. Lüzum (Bağlayıcılık) Şartları
Nikâh akdi esas itibariyle lâzım akitlerdendir. Taraflardan birinin akdi
feshetme yetkisi yoktur. Ayrıca talakın bir fesih olmadığı da unutulmamalıdır. Fakat
bazı durumlarda nikâh akdinin lâzım olmadığı, tarafların belirli şartlarla bunu
feshettirebilecekleri kabul edilmektedir. Feshi gerektiren hususları söyle özetleyebiliriz.
Tam ehliyetli kadın evlenme akdini bizzat yapıyorsa, kocasının kendine denk
ve mehrinin de mehr-i misil olması gerekir. Aksi halde velilerin nikâhı feshettirme
yetkileri vardır. Aynı şekilde babaları ve dedelerinin dışındaki velileri tarafından
evlendirilen küçüklerin nikâhları kocalarının bunlara denk ve verdikleri mehr-i de misil
Muhyiddin Abdulhamid, el-Ahvâli’ş-Şahsiyye fi’ş-Şeriâti’l-İslâmiyye, Mektebetül-l İlmiye, Beyrut,
2003, s. 18
32
Abdulhamid, a.g.e., 21-24.
33
Abdulhamid, a.g.e., 25-26.
31
7
olmak şartıyla gayr-ı lâzımdır. Bir başka ifadeyle küçükken bu şekilde evlendirilenleri
bağlayıcı değildir. Bunlar buluğa erdiklerinde nikâhlarını dilerlerse feshettirebilirler.34
C. Evlenme (Manileri) Engelleri35
Evlenme engelleri mahiyetleri itibariyle sürekli ve geçici olmak üzere iki ana
başlık altında ele alınmaktadır.
1. Sürekli Evlenme Engelleri
Bu engeller, ana-baba, bacı-kardeş gibi doğuştan damat-kaynana gibi,
sonradan oluşan akrabalık ilişkilerinden kaynaklanmaktadır. Burada bunların hepsini
detaylı bir şekilde ele almayacağız, sadece bunların kimlerden ibaret olduğuna kısaca
değineceğiz.
Sürekli evlenme yasağının kapsamının kimlerden ibaret olduğu, Nîsa sûresinin
23. Âyetiyle belirlenmiştir. Bu âyetin tahlilinden, sürekli olan evlenme engellerini, kan
hısımlığı, sıhriyet (evlenme) ve süt (emme ve emzirme) den doğan engeller olmak üzere
üçlü bir tasnife tutmak mümkündür.
a. Kan Hısımlığı
Kan hısımlığı yerine “nesep hısımlığı” kavramı da kullanılmaktadır. Geniş ve
tabîi anlamıyla nesep, kişinin babasına, dedesine… nisbet edilmesidir. Daha dar ve
teknik anlamıyla bu kavram, araya başkası girmeksizin biri diğerinden gelen iki kişiyi
birleştiren veya aynı anne babada birleşen kişiler arasındaki akrabalık rabıtasını kısaca
ana-babayla, bunların çocukları arasındaki dikey akrabalık ilişkisini ifade etmektedir.36
İşte bu bağın bilinmesiyle iki kişiden her biri diğerine baba-oğul, dede-torun,
anne-kız olma sıfatını kazanmaktadır. Ayrıca birbirinin sulbünden gelenler, örneğin
baba-oğul-torun ve torun-baba-dede arasındaki aynı ilişkiyi ifade etmek üzere usûl-fûru
hısımlığı kavramı kullanılmaktadır. Ancak bu usûl-fûru arasındaki bu kan akrabalığının,
34
Abdulhamid, a.g.e., 27-29
İbn Rüşt, Bidayetül Müctehid, II, 31.
36
Mehmet Zihni Efendi, Nimetül-İslam, Münakehat ve Müfaregat, Darul Kitabil Arabi, Beyrut, 1906, s.
262.
35
8
kaynağını tamamen biyolojik bir hadise olan anne-baba arasındaki tabîi ilişkiden aldığı
bir vakıadır. Bu nedenle sadece anne-babayla çocuklar arasındaki dikey akrabalık bağını
değil, aynı anne babada birleşen kişiler arasındaki yatay akrabalık bağını da ifade etmesi
sebebiyle kan hısımlığı kavramının kullanılması tercih edilmektedir.
Kan akrabalığından doğan evlenme yasağı kapsamına kimlerin girdiği Nîsa
23’de beyan edilmiştir. Bu ayetin “…anneleriniz, kızlarınız, kız kardeşleriniz,
halalarınız, teyzeleriniz, erkek kardeşlerin kızları, kız kardeşin kızları…(ile evlenmeniz)
size haram kılındı” şeklinde sarih ifadesinden, kan akrabalığından doğan evlenme
engelinin; erkek merkez kabul edildiği takdirde dördüncü dereceye kadar olan kadın
akrabaları kapsadığı anlaşılmaktadır. Erkek merkez alınarak aralarında evlenme engeli
bulunan kan akrabalarını da dörtlü bir tasnife tabi tutmak mümkündür.37
aa. Kişinin Usûlü
Erkek esas alındığı takdirde kişinin anneleridir. Nassın delâletinden “anneler”
kavramının sadece anneyi değil; aynı zamanda gerek anne, gerekse baba tarafından
olsun nineleri de kapsadığı anlaşılmaktadır.38
ab. Kişinin Furûu, Furûunun… Furûu
Âyetteki “...kızlarınız...” ibaresi, kişinin kızı ile evlene engelini ortaya
koymaktadır. Ancak anne kelimesi gibi kız kelimesi de Arapça’da, doğrudan bir
anneden olan çocuğu değil, mutlak olarak kişinin furuunu ifade etmektedir. Bu nedenle
kız lafzı, kişinin sadece kızlarını değil, oğlu veya kızı vasıtasıyla kendisine nispet edilen
torunları da kapsamaktadır.39
ac. Anne-Babanın Furûu veya Furûunun… Furûu
Bunlar kişinin kız kardeşleri veya üçüncü dereceye kadar olan civar
hısımlardır. Buna göre anne-baba bir, veya sadece ana ya da baba bir kardeşler arasında
Zekiyüddin Şaban, el-Ahkâmu’ş-Şer’iyye li’l-Ahvali’ş-Şahsiyye, Darun Nehdetil Arabi, Kahire, 1969, s.
145.
38
Bilmen, Kamus, II, 77.
39
İbn Rüşd, Bidayetül Müctehid ve Nihayetül-Muktasıd, Darul-Marife, Beyrut, 1985,II, 32; Karaman,
Mukayeseli İslam Hukuku, I, 258.
37
9
evlenme engeli bulunduğu gibi; kişi ile, erkek veya kız kardeşlerinin kızı, veya erkek ve
kız kardeşinin oğlunun kızı arasında evlenme engeli bulunmaktadır.40
ad. Dede ve Ninenin Sadece Birinci Derece Furûu
Bunlar kişinin amca, hala, dayı ve teyze gibi akrabalarıdır. Fiilen
gerçekleşmesi zor olsa bile, teorik olarak anne ve babanın yukarıya doğru hala ve
teyzeleri de kişinin doğrudan hala ve teyzesi kabul edildiğinden şahıs bunlarla da
evlenemez.41
Ayrıca evlenmesi yasak kılınan hala ve teyzelerin, anne-baba ile olan
ilişkilerinin, anne-baba bir olması açısından herhangi bir farklılık yoktur. Ancak amca,
hala, dayı ve teyze kızları, dedenin ve ninenin birinci derece furuu olmadıkları için
erkeğin bu durumdaki akrabaları ile evlenmesinde herhangi bir sakınca söz konusu
değildir.
Özetlemek gerekirse; kan akrabaları arasındaki evlenme engeli, kişinin usulü,
furuu, anne veya babasından herhangi birinin furuuyla dede ve nineleri sadece birinci
derece furûundan ibarettir. Bu akrabalar arası evlenme akdi yapılması kesinlikle ve
ebediyen yasaktır. Gerçekleştirilen böyle bir nikâh kati surette geçersizdir, batıldır. Dinî
açıdan da en büyük günahlar arasındadır.
b. Sıhrî Hısımlık
Kelime olarak “evlenmeden doğan akrabalık” anlamındaki “sıhrîyet” teknik bir
terim olarak, eşlerden her birini diğerinin akrabalarına bağlayan hukukî bir rabıtayı
ifade etmektedir. Nikâh akdiyle tesis edilen bu akrabalık da nesep akrabalığı gibi
devamlılık kazanmakta, yani evliliğin boşanma, ölüm, fesih gibi sebeplerle sona ermesi
durumunda evlilik ile teessüs eden sıhrî akrabalık, belli ölçüde nikah engeli olmaya
devam etmektedir.42
İbn Rüşd, Bidayetül Müctehid., II, 32.
Abdulkerim Zeydan, el-Mufassal fi Ahkamil-Mer’e, Müessetü’r-Risale, 1993, VI, 204.
42
Şamil Dağcı, İslam Aile Hukukuda Evlenme Engelleri, I, 200.
40
41
10
Kişinin bir aileye mensubiyeti her şeyden önce “sıhriyet” (evlenme) vâkıasına
dayanmaktadır. Yani yukarıda belirttiğimiz kan akrabalığı, kaynağını evlilik ilişkisine
meşruiyet kazandıran nikah akdinden almaktadır. Nikâh sadece karı kocayı birbirine
bağlayan hukuki bir akitten ibaret görmemek gerekir. Çünkü bu akit sonuç itibariyle
karı-koca arasında kalmayıp, aynı zamanda kocayı karısının; karıyı da kocasının nesep
akrabaları ile, sıhrî hısım (akraba) haline getirmektedir.43
Erkek esas alınarak sıhrî akrabalıktan doğan evlenme engellerini de kişinin
hanımının usûlü ve furûu ile kendi usul ve furuunun eşleri olmak üzere dört alt başlık
halinde toplamak mümkündür.
ba. Erkek Usûlünün Eşleri
Erkek merkez kabul edildiğinde kişi, babasının veya anne ve babası tarafından
dedelerinin eşleri ile evlenemez. İslâm’da birden fazla evliliğe cevaz verildiği için
burada baba veya dedenin eşi ifadesinden anne veya ninenin kastedilmediğini ifade
etmek gerekir. Çünkü kişi ile öz annesi ve ninesi arasındaki akrabalık bağı, kaynağı
sıhriyetten değil, kan akrabalığından kaynaklanmaktadır. Bu yasağın doğması için nikâh
akdinin yapılmış olması yeterli sebep olup zifaf şartı aranmamaktadır.44
bb. Furûun Eşleri
Baba esas olmak üzere, kaçıncı dereceden olursa olsun oğlun, oğlunun
oğlunun… eşleridir.45
Kişinin kendi furûunun eşi ile evlenme engelinin doğması için nikah akdi
yeterli sebep kabul edilmekte, fiili birleşme şartı aranmamaktadır.46
İslâm hukuku evlatlığı bir ilke olarak kabul etmemiştir. Günümüzde evlat
edinme, mahkeme kararına dayanan resmi bir akit niteliği taşımaktadır. Evlat edinme
muamelesinden sonra evlatlık, kendi gerçek ailesiyle olan akrabalık bağını muhafaza
etmekle beraber, kendisini evlat edinen kişi ile, arasında akde dayanan bir nesep bağı da
Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, I, 259.
İbn Rüşd, a.g.e., II, 33; Bilmen, Kamus, II, 92.
45
Cassas, Ahkamul Kur’an, II, 185
46
Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, I, 259; İbn Abidin, Reddül Muhtar, IV, 105.
43
44
11
meydana gelmekte, buna bağlı olarak da bir takım hak ve yükümlülükler doğmaktadır.
Halbuki İslâm’ın öngördüğü sosyal dayanışma amaçlı himaye ve yardımlaşmada,
taraflar arasında herhangi bir nesep ve sıhrîyet bağı olmadığı gibi, mirasçı olma durumu
da söz konusu değildir.47
Evlatlıkların evlenmeye engel teşkil etmediği konusunda somut örnek, Hz.
Peygamber’in, evlatlığı Zeyd b. Hârise’nin (ö. 8/629) boşadığı halasının kızı Zeynep
binti Cahş (ö. 20/640) ile evlenmesi gösterilir.
bc. Zevcenin Usûlü
Bunlar kişinin kayın annesi ve bunların usûlüdür.48 Ancak anne ile doğacak
evlenme yasağının, kız ile nikah akdinden itibaren mi, yoksa fiili birleşmeden sonra mı
doğacağı konusunda bazı görüş ayrılıkları bulunmaktadır.
Çoğunluk hukukçulara göre erkeğin bir kadın ile nikah akdi yapmış olması, bu
erkek ile nikah yaptığı kadının annesi arasında sürekli bir evlenme engeli doğması için
yeterli sebeptir.49
Hz. Ali (Ö. 40/660) ve Zeydiyye Mezhebine göre, böyle bir yasağın
doğabilmesi için, sadece nikâh akdinin yeterli olmadığını, fiili birleşmenin de vuku
bulması gerektiğini savunuyor.50
bd. Zevcenin Furûu
Burada kastedilen; karı-koca arasındaki evlilik bağının, kocanın vefatı,
boşanma, fesih vb. sebeplerle kesilmesinden sonra, kadının bir önceki evliliğinden
doğan kızları veya oğlunun kız çocuklarıyla, sonradan evlendiği eşi arasındaki evlenme
engelidir. Yasağın doğması için nikâh akdinin yeterli olmadığı, zifafın da bulunması
gerekmektedir.51
Dağcı, İslam Aile Hukukunda Evlenme Engelleri, I, 213- 214.
İbn Rüşd, Bidayetül Müctehid, II, 32, 33.
49
İbn Rüşd, a.g.e., II, 34.
50
Zeydan, el-Mufassal, VI, 209.
51
4 Nisa 23; Razi, Mefatihul Gayb, Daru İhyai’t-Türasil-Arabi, Beyrut, 1934, X, 32.
47
48
12
Konu ile ilgili ayetin52 " evinizdeki üvey kız/arınız..." ibaresinden; evlenme
engelinin doğabilmesi için kızın, annesi ile birlikte babalığının evinde bulunmasının şart
olmadığı, sadece bu kızların genellikle öz anneleri ile birlikte üvey babalarının
himayesinde bulunduklarına işaret ettiği kabul edilmiştir. Kısaca bu ibare, yasağın
şartını değil, mevcut ve hâkim olan bir âdeti vurgulamaktadır.53
a) Fasit Evlilik ve Evlenme Engeli: Fasit bir nikâh sonucu doğacak evlenme
engelleri, sahih bir nikâh sonucu oluşan evlenme engelleriyle ayniyet arz etmektedir.
Yani bu tür fasit evliliklerden sonra da eşlerden her biriyle, diğerinin usûl ve furûu
arasında evlenme engeli doğmaktadır.54
b) Zina ve Evlenme Engeli: Zina eden kadın ve erkeğin nikâh akdi yaparak
evlenmeleri hukuken mümkündür. Bu konuda İslâm hukukçuları arasında herhangi bir
görüş ayrılığı bulunmamaktadır.55
Zina sebebiyle hısımlık ve buna bağlı olarak da evlenme engeli doğup
doğmayacağı mezhepler arasında tartışmalıdır.
Hanefi ve Hanbelî hukukçuları ve İmam Malik'in (Ö.179/795 ) bir rivayetine
göre; sahih nikâh akdinde olduğu gibi, zinadan sonra kadın ve erkeğin her birisiyle
diğerinin usul ve furuu arasında evlenme engeli doğmaktadır.56
İmam Şafii (Ö.204/819 ile Ma1ikilerde meşhur görüşe göre ise; zina sonucu,
zina eden erkekle kadının başka kocadan olma kızı, hatta zina sonucu doğan kız
arasında evlenme engeli doğurmamaktadır.57
Her iki görüşün taraftarı hukukçular, kendi kanaatlerini teyit edecek bir takım
akli ve nakli delillere dayanmışlardır.
52
4 Nisa 23.
Kasani, Bedaiu’s- Sanai,fi-Tertibi’ş-Şerai’, Darul Kitabil Arabi, Beyrut, 1974, II, 259-260; Şaban, elAhkam’ş-Şeriyye, s, 155.
54
Şaban, a.g.e., s, 156.
55
Abdulhamid, el-Ahvalü’ş-Şahsiyye, s, 55.
56
İbn Rüşd, Bidayetül-Müctehid, II, 34; Zuhayli, el-Fıkhu’l-İslami, IX, 108.
57
Maverdi, el-Havi, IX, 214.
53
13
Zinanın evlenme engeli doğuracağı kanaatinde olanlara göre, nikâh kelimesi
teknik bir kavram olarak evlenme akdini ifade etse de kök anlamıyla cinsel ilişkide
bulunma anlamındadır. Bu kavram zaman zaman her iki anlamıyla da kullanılmaktadır.
Kelime anlamıyla maddi-cinsi ilişkiyi ifade eden bu fiilin salt maddi bir eylem olarak
kaynağı hukuki bir akitten almasıyla, gayr-u meşru olması arasında bir fark yoktur.
Buna karşılık gayr-u meşru ilişkinin yasak doğurmayacağı kanaatinde olanlara
göre, Arapça’da nikâh kelimesinin gerçek anlamı cinsel ilişki değil evlenme akdidir.
Cinsel birleşme, evlenme akdinin hukuken imkan tanıdığı bir sonuçtur. Hâlbuki Gayr-u
meşru ilişkilerde, nikâhsız birleşme vardır. Bu konuyla ilgili nasslarda geçen nikâh
kavramı, akde dayanmayan gayr-u meşru cinsel ilişkileri kapsamına almamaktadır.
Çünkü gayr-u meşru ilişki için nikâh fiili değil, zina kavramı kullanılmaktadır. Öyleyse
birbirinden tamamen farklı iki fiili ifade eden zina ve nikâh fiillerinin sonuçları da farklı
olması gerekir. Kısaca gayr-u meşru bir ilişki olan zinanın hukuki bir muamele olan
nikâhın doğurduğu sonuçları doğurmaması gerekir.58
Burada Hanefilerin görüşünün hem daha tutarlı, hem de sosyal hayat şartlarına
ve fıtrata daha uygun olduğu kanaatindeyiz. Ancak Şafiilerin; kişinin zina mahsulü kızı
ile evliliği hukukileştirmek ve zinaya meşrutiyet kazandırmak gibi bir amaçları
olmadığını da ifade etmek gerekir. Bu tür evlilikler mekruh kabul edilmiştir.59
Kilise hukukunda da “gayr-u meşru sıhri hısımlık” evlenme engeli kabul
edilmekle beraber yasak kapsamı İslâm hukukuna göre daha geniş tutulmuştur.60
c. Süt Hısımlığı
Süt emme ve emzirme (rada') konusuna İslâm hukukunda özel önem
atfedilmiş, bu cümleden olarak emen, emziren ve her iki tarafın akrabaları açısından
geniş bir rada' hukuku ortaya çıkmıştır. Emme nedeniyle oluşan evlenme engeli de bu
kapsamdadır.
Ksani, Bedaiu’s-Senai, II, 261.
Şirazi, el-Mühezzeb, Daru’l-Kelam, Dımeşk, 1996, IV, 147.
60
Halil Cin, İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakultesi Yay., Konya,
1988, s,103.
58
59
14
Emme (Rada') “memeden sütün emilmesidir.”61 Teknik bir terim olarak; “Bir
çocuğun belirli bir yaş sınırına kadar ve belli miktarda, süt annesi tabir edilen kadının
sütünü emmesidir.”62
Öz çocuğu olmasa bile, süt emme çağındaki bir çocuğu emziren kadınla
emzirdiği çocuk arasında sütten kaynaklanan bir akrabalık bağı oluşmaktadır.
Böylece emziren kadın, süt anne; çocuk ise süt kız veya sütoğul olmaktadır.
Ayrıca emen çocuklar birbirleriyle süt kardeş statüsü kazanmaktadırlar. Sütle kurulan
bu bağ, evlenme engeli doğurmaktadır.
Süt akrabalığının evlenme engeli kabul edilmesinde, anne sütüyle süt emen
çocuklar arasında biyolojik ve psikolojik unsurların etken olduğu söylenebilir.63
Süt hısımlığının evlenme engeli olduğu; Nisa süresinin 23. ayetinde "...sizi
emziren süt anneleriniz ve süt kardeşleriniz... Size haram kılındı.” ifadesi ve Hz.
Peygamber’in "Neseple (kan akrabalığı) haram olan herkes süt emme ile de haram
olur.'"ifadesidir.64 Bütün bu deliller sütten-doğan yasağın sınırlarını da çizmektedir.
Sütten doğan evlenme yasağının kapsamını belirlemede İslam hukukçularının
iki kriterden hareket ettikleri görülmektedir.
ca. Süt-Nesep Benzerliği Açısından
a) Süt Usûlu: Bunlar, süt anne ve süt ninedir.
b) Süt furuu: Süt annenin kocasıyla (süt babayla) çocuk arasındaki ilişkiyi
dikkate alarak açıklamak gerekmektedir. Örneğin bir kadın bir kız çocuğunu
emzirmişse; bu kız, hem kendisini emziren kadının, hem de bu kadının kocasının süt
kızı kabul edileceği için, süt annenin kocasıyla, süt kızı ve bunun aşağıya doğru furuu
arasında evlenme engeli doğmaktadır. Eğer çocuk erkek ise ayni şekilde süt babayla, süt
İbn Manzur, Lisanu’ı-Arab, IX, 481- 483.
İbn Humam, Fethul-Kadir, Daru’l-Fikr, Beyrut, III, 483.
63
Cin, İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, s. 106.
64
Buhari, Nikah 20; Ebu Davud, Nikah 7; Nesai, Rada’ 49,50.
61
62
15
oğlunun kızları, oğlunun kızının… kız1arı arasında da evlenme engeli meydana
gelmektedir.
Aynı şekilde bu çocukla, süt babanın kardeşleri ve dedesi arasında bir evlenme
söz konusu değildir. Çünkü bunlar çocuğa süt amca veya dede olmaktadırlar.65 Nitekim
Hz. Peygamber süt annesi Hz. Halime’ye götürülmeden önce, Süveybe tarafından
emzirilmişti. Aynı kadın Hz. Hamza’yı (Ö. 2/624) da emzirdiği için Hz. Peygamber'le
Hz. Hamza süt kardeştir.66
c) Süt Anne ve Babanın Furuu: Bunlar süt kardeşlerdir.67 Bir kadından süt
emen nesebi başkasına ait çocukla, bu kadının emzirdiği kendi öz çocuğu, süt kardeş
olmakta, buna bağlı olarak evlenme engeli doğmaktadır. Süt erkek ve süt kız kardeşlerin
kızları… da buna dâhil olmaktadır.68 Süt akrabalığın doğması için bu iki çocuktan her
birinin diğerinin annesini emmesi şart değildir.
d) Süt Dede ve Ninelerin Birinci Derece Furuu: Bunlar, süt halalar ve
teyzelerdir. Süt çocuğun kız olduğu düşünüldüğünde ise, süt amca ve süt
dayılardır.69Süt amca, dayı, hala ve teyze kız çocukları nesep yoluyla haram olmadığı
gibi burada da haram olmaz.
cb. Sütten Doğan Sihri Hısımlık Açısından
a) Zevcenin Süt Usulü: Eşinin süt annesi ve ninesidir.
b) Zevcenin Süt Furuu: Kişi kendi eşiyle fiilen birleştikten sonra eşinin süt kızı,
süt oğlunun kızıdır.70
c) Süt Usulün Esleri: Buna göre kişiyle, süt babasının kendisini emziren süt
annesidir.
d) Süt Furuunun Eşi: Buna göre süt baba, süt oğlunun eşidir.71
İbn Humam, Fethul-Kadir, III, 448.
Müslim, Rada’ , 3.
67
4 Nisa 23.
68
İbn Humam, a.g.e., III, 450; Zeydan, el-Mufassal, VI, 238.
69
İbn Kudame, el-Muğni, Hicr, Kahire, 1992, IX, 519
70
Kâsâni, Bedaiu’s-Senai’, II, 262.
65
66
16
Ayrıca süt akrabalığın tespitinde temel kıstas, sütü emen kişinin her zaman
merkez kabul edilmesidir. Buna göre yasağın, sadece süt emen erkek/kız1a, emziren
kadın ve bazı akrabalarının arasında olduğu unutulmamalıdır. Süt akrabalığı, sadece
emziren ile emen arasındaki emme fiilinden doğduğu için, süt anne ve bazı
akrabalarıyla, süt evladın kendisi ve doğrudan furuu dışında hiç bir akrabası arasında
evlenme engeli meydana gelmemektedir. Bu nedenle süt konusu, süt anne tarafından
umum ifade ederken süt çocuk tarafından husus ifade etmektedir. Yani emenin nefsi
emzirenin nesli haram olur.
Süt hısımlığının evlenme engeli doğurabilmesi için emme süresi hukukçuların
çoğunluğun görüşüne göre iki yaşla sınırlıdır.72 Emilen sütün miktarı ise, Hanefi ve
Maliki hukukçularının görüşüne göre bir kere,73 Şafii ve Hanbelî hukukçularına göre ise
beş kez olması74 gerekmektedir.
Türk Medeni Kanununda süt akrabalığının evliliğe engel teşkil eden bir hükmü
bulunmamaktadır.75
2. Geçici Evlenme Engelleri
Geçici evlenme engellerinin akraba evliliği ilintili olmadığından geçici
evlenme engellerini sadece maddeler halinde sıralamayı düşünüyorum.
a) Din farklılığından doğan evlenme engeli
b) Boşanmadan doğan evlenme engeli
c) İddetten doğan evlenme engeli
d) Dört evlilikten doğan evlenme engeli
e) Kadının evli olması
71
Zeydan, el-mufassal, VI; 238.
İbn Rüşd, Bidayetül-Müctehid, II, 37.
73
İbn Rüşd, Bidayetül-Müctehid, II, 35; İbn Humam, Fethul-Kadir, III, 438,439.
74
İbn Küdame, el-Muğni, XI, 310.
75
Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, I, 260.
72
17
III. BAZI DİN VE TOPLULUKLARDA AİLE VE EVLİLİK
A. Yahudilik’te Aile ve Evlilik
Yahudilikte aile sadece sosyal değil, ayni zamanda dini nitelikli kurumdur.
Yahudi ailesi ataerkil bir aile çeşidine girmektedir. Babanın evdeki ibadetlere başkanlık
etmesi ona ruhani bir hüviyet ve sınırsız bir otorite kazandırmaktadır. Bekar kalmak
ailenin yok olmasına sebep olacağından günah kabul edilmiştir.76
Yahudilikte, evlilik “kutsal bir birlik” olarak görülmekte ve son derece önem
arz etmektedir. Yerine getirilmesi zorunlu bir görev olan evlilikten, kasıtlı olarak
kaçınmak mümkün değildir. Yahudilikte, evleninceye kadar erkek veya kadına “tam
insan” gözüyle bakılmamakta ve “boş adam” anlamında “ravak” denilmektedir.77
Yahudilerde evliliğin gayesi her şeyden önce İbrahim neslini çoğaltmadır.78
Evlilikte çogalma, Tanrının isteğiyle olduğu için, Yahudilere göre çocuk evliliği
kutsallaştırmaktadır.79
Yahudilik'te bir erkek, annesi büyük annesi ve babasının karısıyla; kız
kardeşiyle; kızları, torunları ve üvey kızlarıyla evlenemez.80 Yahudi erkeğinin halası ve
teyzesiyle; amcasının karısıyla; oğlunun veya torununun eşiyle ve kayınvalidesiyle
evlenmesi yasaktir.81 Yahudilik'teki bir başka evlenme engelleri ise: bir adamın karısı
boşanmadıkça başka bir kadınla evlenememesidir.82
Kısaca; Yahudi hukukunda kabul edilen kan akrabalığından doğan evlenme
engeli, usul ve furuu (baba, dede, nine-torunlar) arasında sınırsızdır. Usul-furuu dışında
kalan civar akrabalar arasındaki evlenme yasağı ise, kız ve erkek kardeşlerin kızlarıyla
sınırlıdır.83
Zeydan, el-Mafassal, 278; Dağcı, İslam Aile Hukuknda Evlenme Engelleri, AÜİFD, XLI, Ank., 1999,
II, 137-193.
77
Aydın, “Aile”, DİA, II, 196,197.
78
Tekvin, 30/1.
79
Ünal, Yahudilik’te, Hıritiyanlıkta, ve İslam’da Evlilik, KBY, Ank., 1998, s. 20.
80
Levililer 18/7, 10.
81
Levililer18/12- 15.
82
Ünal, a.g.e., s. 25
83
Dağcı, İslam Aile Hukukunda Evlenme Engelleri, II, 199.
76
18
Yahudilik'te yabancıyla evlenmek, ırkın bozulması, ana dilin unutulması,
dinden uzaklaşılması ve yabancı geleneklerin benimsenmesi gibi sonuçlara yol
açtığından uygun görülmemektedir. Günümüzdeki Yahudiler arasında da bu uygulama
geçerliliğini korumaktadır.84
Kişinin ölümünden sonra karısının, ölenin kardeşiyle evlenmesine Yahudilikte
“Yenge-kayın-evliliği” denilmekte olup bu evlilik Yahudi Kutsal Kitabı'nda meşru
olarak yer almaktadır.85
Yahudilik'te kendileriyle evlenilmesi yasak olan kimseler olarak yakın akraba
zikredilmektedir.
Yahudiliğe göre nikahın üç rüknü vardır: Birincisi erkek ve kadının karşılıklı
olarak iki şahit huzurunda birbirini kabul etmesidir. İkinci olarak, en az on erkeğin
huzurunda bereket duasının yapılması. Üçüncü olarak, evliliğin yazılı bir akde
çevrilmesidir.86
Yahudilik'te, çok evliliği yasaklayan herhangi bir hükme rastlanmamaktadır.
Hatta çok kadınla evliliğe cevaz veren hükümler, Kutsal Kitap'larında yer almaktadır.
B. Hıristiyanlık'ta Aile ve Evlilik
Hıristiyan aile yapısı, Yahudi aile yapısından çok farklı değildir. Hz. İsa önceki
şeriatları lağvetmek için değil, onlara uymak için gelmiştir. Hıristiyanlık, aileyi sosyal
veya medeni bir kurum olarak değil, tamamen dini nitelikli kurum olarak kabul etmiştir.
Hz. İsa’ya göre aile fertleri arasındaki ilişki insanla Allah arasındaki ilişkinin bir aynası
ve insanın ruhi-manevi alandaki gelişmesinin vazgeçilmez bir unsurudur. Aile yapısı
erkek hâkimiyetine dayanmaktadır.87
Evlilik, dünyaya yeni bir Hiristiyan gelmesine imkân verecek bir müessese
olmasından dolayı evlilik kilise tarafından sakrament seviyesine çıkartılmıştır.
84
Ünal, a.g.e. s.27.
Tensiye 25/5,6.
86
Ünal, Yahudilik’te, Hıritiyanlıkta, ve İslam’da Evlilik, s.38-39; Ali Osman Ateş, İslama Göre Cahiliye
ve Ehli örf ve Adetleri, İst., 1996, s. 280-281
87
Aydın, “Aile”, DİA, II, 196,197.
85
19
Hıristiyanlik’ta evlilik mutlak olarak emredilmemiştir. Bazı dini ve ahlaki
durumlara münhasır olmak üzere zaman zaman evlenmenin teşvik edildiği
görü1mektedir.88 Hıristiyanlik’ta evliliğin hayat boyu süren bir taahhüt oldugu kabul
edilir. Bu sebeple Katolik ve Ermeni kiliseleri boşanmaya kesinlikle izin vermez1er;
Ortodoks kiliselerin de ise, boşanma belirli şartlara bağlanmıştır.89
Evlenme yaşı, zamana ve ülkelere göre değişmektedir. Evlilik törenlerinde
düğün yemekleri verilir. Evlilik akdi rahibin huzurunda İncil’den metinler okunarak
yapılır.90
Hıristiyanlik’ta
evliliğe
getirilen
yasaklamalar
Yeni
Ahit'te
açıkça
bildirilmemektedir. Ancak Kilise hukuku, evlenme engellerini tanzim etme yoluna
gitmiştir.
Evlenmeleri yasak olanların en önemlisi, kan hısımlığıdır. Katolik Kilise
Hukukunda bu konuda çok sert kurallar bulunmaktadır. Önceleri Kilise hukukuna göre
yedinci dereceye kadar bütün hısımlar arasinda evlilik yasaktı. Ana-baba ile çocuklar;
amca, hala, dayı ile yeğenler ve kardeş çocukları arasinda evlenme yasaklanmış
olmasının yanında, kardeslerin torun1arının torunları bile birbirleriyle evlenemezlerdi.
Zamanla Kilise hukuku buna sınırlama getirmiş ve ancak üçüncü dereceye kadar
akrabaların birbiriyle evlenmelerini yasaklamıştır. Bu durumda kardeşler, kardeş
çocukları ve torunları birbiriyle evlenememekte; daha sonraki torunlar arasında ise bir
evlenme engeli bulunmamaktadır.91
Hıristiyanlik’ta bir kimse evlendiği kişinin, ana-baba, dede-nine (kayınvalide,
kayınpeder) ve çocuklarıyla (üvey çocuklarıyla) evlenmesi yasaklanmıştır. Eşin
kardeşleriyle (baldız, kayınbirader) evlenebilmesi hususunda ise, ihtilaf söz konusudur.
Kilise hukuku kan hısımlığında oldugu gibi burada da, önceleri yedinci dereceye kadar
evlenme yasağını getirirken, sonra bunu sınırlamıştır. Bugün eşin ikinci dereceye kadar
kardeşleriyle
evlenme
engeli
bulunmaktadır.
88
Ünal, a.g.e., s. 73.
Aydın, “Hıristiyanlık”, DİA, XVII, 350.
90
Aydın, “Hıristiyanlık”, DİA, XVII, 350.
91
Ünal, Yahudilik’te, Hıristiyanlıkta, ve İslam’da Evlilik, s. 81
89
20
Bir
kimse
eşinin
kardeşleriyle
evlenemediği gibi onların çocuklarıyla da evlenememektedir. Sıhriyet hısımlığından
dolayı evlenme yasakları, sıhriyeti oluşturan evlenmenin sona ermesinden sonra da
geçerlidir.92
Hıristiyanlik’ta, Hıristiyan olmayanla evlenme uygun görü1memektedir. Yeni
Ahit metinlerinde buna işaret edilmiştir.93 Tarih boyunca Hıristiyanların yabancı din
mensuplarıyla yaptıkları evliliklerinden dolayı şiddetli cezalara çarptırıldıkları
görülmüştür.
C. Cahiliye Döneminde Aile ve Evlilik
İslami dönemde ortaya çıkmış bir terim olan cahiliye, gerek Kur’an-ı Kerim'de
gerekse hadislerde Arapların İslam’dan önceki inanç, tutum ve davranışlarını İslâmi
devirlerdekinden ayırt etmek için kullanılmıştır.94
Araplara cahiliye devrine ait içtimai yapısının incelenmesi, İslam tarihi
açısından son derece önemlidir. İslâm hukukunda aile ve evlenmeyi tetkik ederken bu
döneme ait evlenme şekillerine ve aile yapısına göz atmanın isabetli olacağı
kanaatindeyim.
Cahiliye devri Araplarında, ailenin müstakil bir varlığı oldugunu söylemek
güçtür. Gerçekte kişi mensubu bulunduğu kabilenin bir parçasıdır. Zira bu toplumda bir
ailenin üyesi olmaktan çok bir kabilenin üyesi olmak değer taşımaktadır. Kabile adeta
büyük bir aile gibidir. O dönemde aile koca, eş veya eşler; çocuklar ve kölelerden
oluşmaktadır. Arap ailesi ataerkil bir aile topluluğuna girmektedir.95
Cahiliye devrinde evlilik müessesesinde kadın ön plana çıkmaktadır. Bundan
dolayı kadının hukuki durumuna bakılması gerekir. Bu devirde kadın, kölenin hukuki
durumuna benzer bir statü içinde yasamaktadır. İnsanin şahsına bağlı en tabii hakları
bile kadına tanınmamıştır. Kadın aile içerisinde babanın, kardeşlerinin yahut oğlunun
otoritesi altındadır.
Ünal, Yahudilik’te, Hıristiyanlıkta, ve İslam’da Evlilik, s. 82.
Ateş, İslam’a Göre Cahiliye ve Ehli Örf ve Adetleri, s. 318
94
İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, XI, 130.
95
Aydın, “Aile”, DİA, II, 198.
92
93
21
Bu dönemde evlilik herhangi bir sekil, şarta veya merasime bağlı değildir.
Evlenme bir satış akdi gibidir. Karı-koca arasında bir hayat ortaklığı kurmak fikri
yoktur. Evlenmeyle kadın, babanın hâkimiyetinden çıkar, kocanın hâkimiyetine geçer.
Koca, kadın üzerinde mutlak bir mülkiyet hakkına sahiptir. Onu gerektiğinde bedel
karşılığında satabilir. Evlenmeyi serbest birleşmeden ayıran husus, evlenmede mehir
verilmesi hususudur. Mehir verilmeksizin yapılan evlenme, kadın için yüz karası
sayılırdı.96
İslâmiyet’ten önce Arabistan'da uygulanmakta olan başlıca evlenme çeşitleri
şunlardır:
a) Nikâh-ı Makt: Bu evlenme sekline göre; kocası ölen kadın direkt olarak
kocanın erkek kardeşine yahut yeğenine ve çoğu zaman kocanın başka bir kadından
oğlu varsa ona geçmesi seklinde gerçekleşirdi. Kocanın mirasçısı durumunda olan bu
kimseler, dul kadınla bizzat evlenebilecekleri gibi mehirinden faydalanmak için onu
yabancı bir erkekle de evlendirebilirlerdi.
b) Nikâh-ı Bedel: İki erkeğin eşlerini karşılıklı olarak belli bir müddet için
değiştirmeleridir.
c) Nikâh-ı Hıdn: Bir çeşit metres hayatı doğuran bu evlenme çeşidine göre,
erkeğin belli bir bedel karşılığında birkaç gün birlikte yaşamak için kadınla anlaşması
şeklinde gerçekleşen evlenmedir.97
d) Nikâh-ı Sığar: İki erkeğin mehir vermeksizin karşılıklı olarak birbirinin
kızları veya velisi oldukları diğer kadınları takas usulü gerçekleştirdikleri evliliktir.98
e) Nikâh-ı Sahih: İslâmiyet'ten önce Arabistan'da uygulanan evlenme
şekillerinden en yaygın olanı budur. Evlenecek erkekle kızın velisi arasında yapılan bir
anlaşmaya dayanan bu evlenme seklidir. İslâm tarafından benimsenerek kadının
iyiliğine değiştirilmiştir.
Cin, İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, s. 29- 30.
Cin, a.g.e., 33-38.
98
Abdulhamid, el-Ahvali’ş-Şahsiyye, s.35- 36.
96
97
22
Yukarıda kısaca belirttiğimiz diğer evlenme şekillerinin hepsi Hz. Peygamber
tarafından yasaklanmıştır.
Bu devirde de evlenme engelleri bulunmaktadır. Buna göre bir baba kızıyla,
dede torunuyla, anne oğluyla, nine torunuyla, erkek ve kız kardeşler birbirleriyle, arada
kan bağı bulunduğundan evlenemezdi. Böyle evlilik yapan kişi günahkâr kabul edilir,
işlediği bu çirkin suçtan dolayı da cezaya çarptırılırdı.
Ayni şekilde bir erkeğin kardeşlerinin kızlarıyla evlenmesi yasaktı. Ama kardeş
çocuklarının birbiriyle evlenmeleri mubah sayılırdı.
Hala ve teyzelerle de evlenmek yasaktı. Çünkü bunlar “usul'” derecesinde
kabul edilirdi.
Evlilik daha ziyade kabile içerisinde olup (endogami); yabanci bir kadınla
evlenmek hoş karşılanmazdı. Kız çocuklarının amca oğullarıyla evlenmeleri özellikle
teşvik edilirdi. Öyle ki; amca kızı sözü bu dönemde ayni zamanda eş anlamına da
gelirdi.99
D. Diğer Toplumlarda Aile ve Evlilik
Roma toplumunda aile dini, iktisadi ve sosyal bir müessesedir. Ayrıca; aile
ataerkil bir aile olup, geniş ve dar olmak üzere iki gruba ayrılır. Geniş anlamda aile ise,
müşterek bir atanın erkek evlatlar yoluyla gelen bütün fertleri içine alır. Bütün güç ve
yetki aile reisinde toplanmıştır. Aile reisinin çocukları üzerinde özellikle ilk dönemlerde
onları öldürmeye, başkalarına satmaya kadar varan geniş yetkileri vardı. Fakat daha
sonraları bu yetki azaltılmıştır.100
Roma'da evlenme kati bir şekilde monogami’ydi ve bir şekle bağlı değildi.
Evlilik evlenme niyeti ile tamam olurdu.
İlkel toplumlarda aile yapısı incelenirken her toplumda da olduğu gibi kadın ön
plana çıkmaktadır. Bu toplumlarda kadın, erkeğin mülkü olup, kölenin veya yük
99
Aydın, “Aile” DİA, II, 198.
Aydın, “Aile”, DİA, II, 198.
100
23
hayvanının sahip olduğu haklara dahi sahip değildir.101 Örneğin eski Hindistan'da ve
Yunan'da kadının kişi olmayıp, bir eşya olduğuna hükmedilmiştir. Eski Çin'de de,
kadına karşı benzeri olumsuz tavırlar mevcuttur.102
Tarihin bazı dönemlerinde kültürler, birinci derecede akraba evliliğine imkân
vermiştir. Eski Mısır’da baba-kız, anne-oğul, kız-kardeş-erkek kardeş yapılmıştır. Böyle
bir aile içi evliliğin nedeni olarak, hanedana dışarıdan gelecek kimselerin saltanatı
yıkmasını önlemek gösterilmiştir. Bugünkü Peru'nun eski sakinleri olan İnkaların, Java
adalarında yaşayan Kalongların ve Meksika’nın Sierra Madde bölgesinde yaşayanların
da birinci derece akraba evliliği yaptıkları tespit edilmiştir. Ayrıca II. Ramses’in kendi
kızı ile evlenmiş olup, tarihin zekâsıyla tanıdığı Cleopatra da bir baba-kiz
evlenmesinden dünyaya gelmiştir.103 Bunun yanı sıra ikinci ve üçüncü derece akraba
evlilikleri de yapılmıştır.
İnsanlık tarihi, birinci derecede akraba evliliğini önemli ölçüde geride
bırakmıştır. Ancak bazı çağda bazı kabilelerde gelenek olarak görülmektedir. Dünya
geleneğinde de hukuken yasaktir.
IV. MEDENI HUKUKTA AİLE VE EVLİLİK
Günümüz modern toplum hayatında ailenin önemi ve rolü herkes tarafından
bilinmekte ve kabul edilmektedir. Buna binaen, kanun koyucular aile kurumunun
önemini gözden uzak tutmamışlar ona layık olduğu değeri vermişler, onu koruyucu bir
çok hükümler getirmişlerdir.104 Nitekim 1961 tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının
35. maddesinde: "Aile Türk toplumunun temelidir. Devlet ve diğer kamu tüzel kişileri
ailenin, ananın ve çocuğun korunması için gerek/i tedbirleri alır ve teşkilatı kurar.”
Medeni kanunun aile hukuku kitabında aileye birbirinden farklı üç anlam
yüklenmiştir. Bunlar: Dar, geniş ve en geniş anlamda ailedir.105
Cin, İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, s.23.
Dağcı, İslam Aile Hukukunda Evlenme Engelleri, I, 185.
103
Aile ve Toplum Dergisi, C. 2, sayı. 5, Başbakanlık Aile Kurumu Yay. Ank., 2002, s. 81-82.
104
Velidedeoglu, Türk Medeni Hukuku, II, 3; Turgut Akıntürk, Aile Hukuku, Sevinç Matbaası, Ank.
1978,s. 4.
105
Velidedeoğlu, a.g.e., II, 6; Akıntürk, a.g.e., s. 5-6.
101
102
24
Aile ilişkilerini düzenleyen hukuk kurallarının tümüne “Aile hukuku” denir.
Her milletin kendi özelliklerine, kendi yaşayış ve göreneklerine uygun olarak yarattığı
bir “milli aile hukuku” vardır. Türk aile hukukunun en başta gelen yazılı kaynağı, Türk
Medeni Kanunu'dur. Medeni kanununda “aile hukuku” şahıs hukukunu izleyen ikinci
kitapta yer almıştır.106
Aile hukuku üç kısma ayrılmıştır.
a) Evlilik Hukuku: (m.118–281) Bu kısım kendi arasında dört bab halinde
düzenlenmiştir. Evlenme (m.118–160), Boşanma (m.161–184), Evlenmenin genel
hükümleri (m.185–201) ve Karı-koca mallarının idaresi (m.202–281).
b) Hısımlık: (m.282–395) Bu kısım kendi arasında iki bab halinde
düzenlenmiştir. Soy bağının kurulması (m.282–363) ve Aile (m.364–395).
c) Vesayet: (m.396–494) bu kısım kendi arasında üç bab halinde
düzenlenmiştir. Vesayet teşkilatı (m.396–437), Vesayetin Yürütülmesi (m.438–469) ve
vesayetin sona ermesi (m.470–494).107
Aile hukukunun diğer hukuk sistemlerinden, birlik ve düzenlilik, zayıfların
korunması, düzenleme serbestliğinin bu1unmaması ve devletin karışması esası gibi bir
takım özelliklerle ayrılmaktadır.
TMK.'nu aileyi monogami (tek eşlilik) prensibi üzere oturtmuştur. Karı-koca
eşitliliğini ön plana çıkartarak, eşlerin ancak mahkeme kararıyla evlilik birliğine son
verebileceklerini kabul etmiştir.
Medeni kanuna göre evlenme: “tam ve sürekli bir hayat ortaklığı yaratmak
üzere, cinsiyetleri ayrı iki kişinin hukuken makbul ve geçerli bir şekilde
birleşmesidir.”108 Evlenme ile eşler arasında tam anlamıyla bir hayat ortaklığı
kurulmaktadır.
Velidedeoğlu, a.g.e. II. 3.
Velidedeoğlu, Terk Medeni Hukuku, II, 14; Akıntürk, Aile Hukuku, s. 7- 9.
106
107
108 Velidedeoğlu, a.g.e. II, 38; Akıntürk, a.g.e. s. 51.
25
Evlenme hukuki mahiyetinde yaygın olan görüş, evlenmenin bir “medeni
hukuk akdi” olduğudur.
Evlenme engelleri TMK’ nın 129 ile 133. maddelerinde ele alınmıştır.
Buna göre evlenme yasağı ikinci derece kan hısımı olan kardeşler arasında ve
bir kimse ile onun üçüncü dereceden kan hısımları olan amca dayı, hala ve teyzesi
arasında söz konusudur. Üçüncü dereceden sonra evlenme yasağı ortadan kalkmaktadır.
Öyleyse kardeş çocukları arasındaki kan hısımlığı dördüncü dereceden olduğu için
bun1arın birbirleriyle evlenmeleri mümkündür; fakat evlatlığı ile evlenmesi yasaktir.
Medeni Kanunun 139 ile 141 ve 142. maddelerinde de evlilik akdinin merasim
yönüne işaret etmektedir.
Günümüz Almanya Medeni hukukunda ise evlenme engelinin alanı çok az
sınırlandırılmıştır; öyle ki, kişi kız kardeşinin kızı ile (dayı kendi yeğeni ile)
evlenebileceği ifade edilmektedir.
Macaristan ve Avusturya Medeni hukuku evlenme engeli kapsamını daha geniş
tutmakta olup, kardeş çocuklarının (amca, dayı, teyze, hala çocuklarının) evlenmelerine
müsaade etmemektedir.109
109 Dağcı, İslam Hukukunda Ev/enme Engelleri, I, 199;
26
BİRİNCİ BÖLÜM
İSLÂM HUKUKUNDA AKRABA EVLİLİĞİ
Evlilik, karşı cinsten iki kişinin koymuş olduğu şartlar çerçevesinde ve sürekli
olmak üzere hayatları birleştirmeleridir.
Evlenme akdinin gerçekleşmesi için, tarafların irade beyanında bulunmaları, bu
beyanı aynı mecliste yapmaları, icâb ve kabul sığalarının birbirine uygun olması, akdin
şahitlerin huzurunda yapılması, akdi gerçekleştirenlerin; asıl, veli veya vekil olmaları,
rızalarının alınması gerekli olduğu durumlarda bu rızanın alınmış olması, eğer ehliyetli
kadın evlenme akdini bizzat yapıyorsa, kocasının kendine denk ve mehrinin de mehri
misil olması gerektiği gibi bazı şartlarının olduğunu daha önce belirtmiştik.
Bu şartların yanında, evlilik akdinin esasına ilişkin birtakım şartlar daha
aranmaktadır. Bunlar: Tarafların evlenme ehliyetini haiz olmaları, farklı cinsiyetten
olmaları ve akde rıza ve muvafakatları gibi müspet şartlarla; yine esasa ilişkin olmak
üzere tarafların taşımamaları gereken birtakım vasıflardır. Taraflarda bulunmaması
gereken bu menfi şartların bulunması, evlenme akdinin geçersizliğini veya
hükümsüzlüğünü gerektirmektedir.110
Aralarında evlenme engeli bulunan kişilerle ilgili hükümler genellikle
doğrudan Kur’an ve sünnet tarafından tespit edilmiştir. Buna göre evlenme engelleri
mahiyetleri itibariyle; sürekli ve geçici olmak üzere iki başlık halinde ele alınmaktadır.
Geçici
evlenme
engelleri,
şahısların
taşıdığı
birtakım
niteliklerden
kaynaklanmaktadır. Bu nitelikler nikâh engeli kabul edilmekle birlikte sürekli
olmadıkları için, niteliğinin değişmesi veya ortadan kalkmasıyla hüküm de değişmekte
ve engel de ortadan kalkmaktadır. Bunlara örnek olarak: başkasının eşi olma, din
farklılığı gösterilebilir.
Sürekli evlenme engelleri ise, ana, baba-evlat, dede, nine-torun, bacı-kardeş
damat, gelin-kayınanne, kayınbaba gibi doğuştan gelen veya sonradan oluşan fakat
110
Dağcı, İslam hukukunda Evlenme Engelleri, I, 192.
27
süreklilik kazanan akrabalık ilişkisinden kaynaklanmaktadır. Yukarıda da detaylı olarak
ele aldığımız gibi, kişiler arasında bu ve buna benzer akrabalık vasıflarının bulunması,
aralarında tesis edilecek evliliğe sürekli bir engel teşkil etmektedir. Bunlar akrabalardan
evlenilmesi yasak olanlardır.
Bu sayılanlar dışında, kişinin amca, hala, dayı ve teyzesinin kızları gibi akraba
kapsamına girmekle birlikte nikâhları yasak olmayan hanımlar bulunmaktadır. Bunlar
dede ve ninenin birinci derecede furuu olmadıkları (kişinin dördüncü derecede akraba
oldukları) için İslam hukukçuları erkeğin, bu durumdaki akrabaları ile evlenmesinde
herhangi bir engel söz konusu olmadığı hususunda görüş birliği içerisindedirler.111
Eski ve yeni hukuk sistemlerinde, kan hısımlığından kaynaklanan evlenme
yasağı şeklinde oluşan evlenme ile mücadele hususu oldukça büyük bir öneme haizdir.
Bu kabil evlenmelerin yasaklığı konusunda gerekçe olarak bu tür evliliklerin biyolojik
ve zihinsel özürlü doğumlara sebep olduğu, nesillerin yozlaşmasına yol açtığı; kısaca
tıbbi ve içtimai sakıncaları olduğu söylenmektedir.112
Ancak bu tür sakıncaların İslâm’ın sınırladığı üçüncü dereceden sonraki
akrabalar için de söz konusu olup olmadığı tartışılmaktadır.
Bu noktadan itibaren bu kabil evlilikleri İslam hukuku açısından geniş bir
incelemeye tabi tutacağız. Tezimizin de omurgasını bu konu oluşturmaktadır.
Fakat daha önce akrabalık kavramının mahiyetinin bilinmesinin gerekli olduğu
kanaatindeyiz. Bundan dolayı akrabalık kavramını açıklamaya çalışacağız.
I. AKRABA KAVRAMI
A. Tarifi ve Kapsamı
Akraba kelimesi genel olarak “kan ve evlilik yoluyla birbirine bağlı olan
kimseler, hısımlar” olarak tanımlanmaktadır.113
111
Maverdi, el-Havi, IX, 205.
Dağcı, İslam Aile Hukukunda Evlenme Engelleri, I, 198.
113
TDK, Türkçe Sözlük, I, 63.
112
28
Akraba sözcüğü, Türk kültürüne Arapça “karib” sözcüğünün çoğul şekli olan
“akraba” lafzından geçmiştir. Bu kelime zamanla Türkçe ses uyumundan dolayı
“akraba” şeklini almıştır.114
Arapça’da “kurb” kökünden türemiş olup “yakınlık” anlamına gelmektedir.
“karib” kelimesi, bu genel manası yanında, özellikle “biriyle aynı soydan olan kimse”yi
de ifade etmekte olup bunun çoğulu olan “akriba”dır.115
Arapça’da “akrabalık” manası isim olarak kullanılan “karabet, kurbe veya
kurba mastarlarıyla yapılan zül-karabe, zül-karabet (çoğulu zevü’l-kurba) vb. terkipler
de “akraba” manasına gelmekte olup Kuran-ı Kerim’de akrabayı ifade etmek üzere daha
çok “zül-kurba”116 , ülü’l-kurba117 ve el-akrabun118 gibi lafızlar kullanılmaktadır.
Bunun gibi, nesebe dayalı kan hısımlığını ifade eden rahm, rihm veya rahim
(çoğulu erham) kelimeleriyle yapılan ülü’l-erham119 zevü’l-erham (tekili zü’r-rahim)
terkipleri de akraba manasınadır. Ancak zevü’l-erham bu genel manası yanında miras
hukukunda “ashabü’l-feraiz” ve “asabe” olmayan akrabayı da ifade etmektedir.
Kendisiyle evlenilmesi ebediyen haram olan akrabaya “zü rahim mahrem”, diğerlerine
de “zü rahim gayru mahrem” (Türkçede namahrem) kelimesi kullanılmaktadır. Kişinin
neslinden geldiği baba, dede, ana ve nine... gibi yakınlarına usul, onun neslini sürdüren
oğul, kız ve bunların torunlarına da füruları denir. Bununla birlikte ana, baba ve
çocuklar için örfen akraba tabiri kullanılmaz.120
Türk kültürü içinde kullanılarak bir kavram haline gelen akraba sözcüğü, aynı
zamanda antropoloji, sosyoloji, etnoloji gibi disiplinlerinde önem verdiği konu
olmuştur.121
Batı dillerinde akraba karşılığı kullanılan kavramlardan biri, “relative” dir.122
İsmet Zeki Eyüboğlu, Türk Dilinin Etimolji Sözlüğü, “Akraba Maddesi” Sosyal Yay., İst., 1991.
İbn Manzur, Lisanül Arab I, 662- 668.
116
2 Bakara, 83; 16 Nahl 90.
117
3 Nisa 8.
118
2Bakara 180, 215.
119
8 Enfal 75; 33 Ahzab 6
120
Akyüz, “Akraba”, DİA, II, 286.
121
Aile ve Toplum Dergisi, C. 2, Sayı. 5, s. 78.
114
115
29
Akrabalık bu vasfı taşıyanlara karşılıklı birtakım hak ve vazifeler yükler. Bu
durum, ahlaki vazifeleri de içine alacak şekilde “akrabalık hukuku” tabiriyle ifade edilir.
B. Akraba Evliliği
Akraba evliliğinin bu çok geniş kullanımı yanında genetik bilimde ve kültür
bilimlerinde kullanılan akraba evliliği kavramı da vardır ki, bu özel bir kullanımdır.
Gündelik dilde kullanılan “akrabadan evlenmek” durumu her koşulda kültür bilimleri ve
genetik bilimler açısından “akraba evliliği” sayılmaktadır. Bilimsel anlamda kullanılan
anlamıyla akraba evliliği “çeşitli evlilik bağlarıyla akraba olan kimselerin; özellikle
yeğenlerin (kardeş çocuklarının) birbiri arasındaki evlilikleri” kastedilmektedir. Bu
tanıma kardeş torunlarının evlilikleri de girmektedir.123
Akraba evliliği kavramının yukarıda belirtilen sınıflamasından başka bir de
paralel yeğen evliliği ve çapraz yeğen evliliği sınıflaması vardır. Amca kızı-amca oğlu
ve teyze oğlu-teyze kızı arasındaki evlilikler paralel; dayı oğlu-hala kızı ve hala oğludayı kızı arasıdaki evlililderi çapraz yeğen evlilikleridir.124
İslam hukukunda da akraba evliliği denildiğinde aynı şekilde yukarıda
belirtilen amca, dayı, hala ve teyze çocuklarının yapmış olduğu evlilikler
kastedilmektedir. Bundan maksat birinci derecede akrabalarla (anne-oğul evliliği)
yapılan evlilikler değildir.
Fakat sosyolojide kardeş çocuklarının arasında yapılan evliliğe, birinci derece
akraba evliliği denirken; İslam hukukunda buna dördüncü derece akraba evliliği denir.
Fark sadece isim farklılığıdır, anlam aynıdır.125
Bunun dışında akraba evliliği denildiğinde ise, ilk olarak akla şunlar
gelmektedir:
Redhouse, İngilizce Sözlük, s. 204.
Müzeyyen Gönüllü, Akraba Evliliği ve Sakıncaları, Cumhuriyet Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi
Sosyal Bilimler Dergisi, Sivas, 1994, s. 95.
124
Aile ve Toplum Degisi, C. 2, Sayı. 5, s. 79.
125
Dağcı, İslam Aile Hukukunda Evlenme Engelleri, I, 197.
122
123
30
Baldızla evlilik: Erkeğin, eşinin ölümünden sonra eşinin kız kardeşiyle
evlenmesidir.
Kaymbiraderle evlilik: Kocası ölen kadının, kocasının erkek kardeşiyle
evlenmesidir.126
II. AKRABA EVLİLİĞİNİN HUKUKİ DAYANAĞI
A. Akraba Evliliği İle İlgili Ayetler
İslam hukukunun evlenmelerinde bir sakınca görmediği veya yasaklamadığı
yakın akraba evlililderini konu alan ayetler, Kuran-ı Kerim’de üç yerde geçmektedir.
Bunlar Nisa Süresi 24, Ahza Süresi 37. ve 50. ayetleridir. Bu itibarla tezimize temel
teşkil eden bu ayetleri geniş bir şekilde ele almaya çalışacağız.
1. 4 Nisa Süresi 24. Ayet
“(Harp esiri olarak) sahip olduğunuz cariyeler müstesna, evli kadınlar da size
haram kılındı. Allah’ın size emri budur. Bunlardan başkasını, namuslu olmak ve zina
etmemek üzere mallarınızla (mahirlerini vererek) istemeniz size helal kılındı. Onlardan
faydalanmanıza karşılık kararlaştırılmış olan mahirlerini verin. Mehir kesiminden
sonra ( bir miktar indirim için ) karşılıklı anlaşmanızda size günah yoktur. Şüphesiz
Allah ilim ve hikmet sahibidir.”
a) Ayetin Siyak-Sibak Durumu
Müfessirlerin çoğunluğu bu ayeti müstakil bir başlık altında ele almışlardır.127
Nisa Suresinin 22, 23 ve 24. ayet1erinde Allah; özet olarak on beş, uzun
uzadıya açıklandığımda, yirmi veya yirmi bir kadınla evlenmenin, gerek sürekli,
gerekse geçici evlenme engeller sebebiyle haram olduğunu bildirmiştir.128 Bu sınıfa
hangi kadınların girdiği ve hangi kadınların girmediği bu ayetlerde ayrıntılı
açıklanmaktadır. Buna göre kişinin annesiyle, üvey annesiyle, kız kardeşiyle. .vb.
Gönüllü, Akraba Evliliği ve Sakıncaları, s.. 95-96.
Kurtubi, el Camiu li Ahkamil Kur’an, Darul Kitabil Arabi, Kahire, 1967, V, 124.
128
Elmalılı, Hak Dini Kuran Dili, II, 538.
126
127
31
evlenmesi haramdır. Allah, bu ayetlerde cahiliye devrinde yapılan bir takım evlilik
akitlerinin geçersiz olduğuna dikkat çekmektedir. Bunlara ilaveten Hz. Peygamber
hüküm koyucu olması sıfatıyla, kendileriyle evlenilmesi haram olanlara bir takım
ilaveler de yapmıştır. Mesela “Bir kadın ne halasının ne teyzesinin ne kardeşinin ne kız
kardeşinin kızının üzerine evlenemez.”129 Bundan sonra insanın geriye hangi kadınlarla
evlenebileceği
sorusunun
cevabının
verilmesi
gerekmektedir.
Cenaba-ı
Allah
evlenmeleri yasaklanan kadınları ayrıntılı olarak belirttikten sonra “Bunlardan
başkasını, namuslu olmak ve zina etmemek üzere mallarınızla (mehirlerini vererek)
istemeniz size helal kılındı.” ibaresiyle Allah nikâhlanmaları haram olmayan kadınlara
geniş bir alan bırakmıştır.
Bu ayetlerde, evlilikle ilgili çok önemli genel kurallara dikkat çekilmektedir.
En son ayette ise130 insanların hangi kadınlarla evlenebileceklerini, hangi kadınların
kendilerine helal olduğunu bilmediklerini, Allah’ın (insanların bilmedikleri bütün) bu
kapalılıkları açıkladığını ve Allah’ın her bir hükmü hikmetince ortaya koyduğunu
bildirilmektedir.
Ayrıca bu ayetin, sürenin geneli ile de bir münasebeti bulunmaktadır. Çünkü
Nisa süresi genelde kadınların durumunu evlilikle ile ilgili hükümleri vaz’ etmektedir.
b) Ayetin Gene1 Açıklaması
Ayette gecen “size helal kılındı” ifadesi iki değişik kıraat şekliyle okunmuş
olup, bu değişik kıraatler manaya da etki etmektedir.131 Hamza (Ö. 188/803), Kisai (Ö.
189/804) ve Hafs (Ö. 180/796) ayette geçen fiili meçhul sığasıy1a; diğer kıraat imamları
ise malum sığasıy1a okumuşlardır.132 Birinci kıraate göre fiili, yukarıda geçen ve
ev1enmeleri haram olanlara atfedilmiştir. İkinci kıraate göre ise fiil, ayette geçen
“Allah’ın “size emri budur.”ifadesine atfedilmiştir. Buna göre mana “Allah yukarıda
129
Buhari, Nikah; 27.
4 Nisa 26.
131
Razi, Mefatihul Gayb, X, 43.
132
Sabuni, Revaiul Beyan Ayetil Ahkam, Darul Kalem, Dımeşk, 1990, I, 421.
130
32
açıkladığı kadınları size haram kıldı ve onlarla evlenilmemesini emretti, bunların
dışında kalan kadınlarla evlenmeyi size helal kıldı.”şeklindedir.133
Ayette geçen “...size helal kılındı...” ifadesinin hangi manalara geldiği
hususunda tefsirler değişik görüşler belirtmişlerdir. Ata (Ö. 115/733); bu ifadenin
akrabalardan evlenilmesi haram olanlar dışındakiler; yani bunlara dışında kalanların
örneğin
amca,
dayı,
hala
ve
teyze
kızlarıyla
evlenmenin
helal
olduğunu
söylemektedir.134 Katade (Ö. 119/737) ise bu ifadenin, (harp esiri olarak) sahip
olduğunuz cariyelerin size helal olduğu manasına geldiğini belirtmektedir. Süddi (Ö.
127/744) ise, dört kadınla da ihtiyaç durumunda evlenmenin helal olduğunu
zikretmektedir.135
Özet olarak, Cenaba-ı Allah evlenilmeleri yasak olanları açıkladıktan sonra,
bunların dışında kalanlarla (amca, dayı, hala ve teyze kızı gibi diğer kadınlarla)
evlenmenin helal olduğunu bildirmektedir.
2. 33 Ahzâb Süresi 37. Ayet
“(Resulüm!) Hani Allah’ın nimet verdiği, senin de kendisine iyilik ettiğin
kimseye: Eşini yanında tut, Allah’tan kork! diyordun. Allah’ın açığa vuracağı şeyi,
insanlardan çekinerek içinde gizliyordun. Oysa asıl korkmana layık olan Allah’tır.
Zeyd, o kadından ilişkisini kesince biz onu sana nikâhladık ki evlatlıkları, eşleriyle
ilişkilerini kestiklerinde (o kadınlarla evlenmek isterlerse) müminlere bir güçlük
olmasın. Allah’ın emri yerine getirilmiştir.”
a) Ayetin Nüzul Sebebi
Bu ayetin Zeynep binti Cahş ve Zeyd bin Harise hakkında indiği konusunda
tefsirciler tam bir fikir birliği halindedir. Bu ayetin inmesine sebep olan olay ise şu
şekilde gerçekleşmiştir:
133
Kurtubi, el-Cami,V, 124.
İbn Kesir, Tefsirul Kuranil Azim, I, 715.
135
Suyuti, Ed-Durrul Mensur fi Tefsiril Mesur, Darul Fikr, Beyrut, 1993, II, 483.
134
33
Zeyd bin Haris, Hz. Peygamber’e hanımını boşamak istediğini beyan eder.
Resulullah ise ona eşini boşamayıp tutmasını tavsiye eder; fakat bir müddet sonra
evlilik hayatları çekilmez bir hal alır ve sonuçta boşanma gerçekleşir. Zeynep iddet
süresini bekledikten sonra Resulullah Zeyd’e: “Zeyneb’i bana iste” der. Zeyd’de Hz.
Zeyneb’i, Hz. Peygamber’e ister, bunun üzerine bu ayet iner.136
b) Ayetin Siyak-Sibak Durumu
Bir önceki ayette Allah, Allah ve Resulünün bir iş için karar verdiklerinde,
iman eden herkesin buna uyma mecburiyetinin olduğunu, bunu geri çevirme gibi bir
haklarının olmadığını bildirmektedir.137
Bu ayette ise Cenab-ı Allah, cahiliye döneminin güçlü örf ve geleneklerinden
biri olan evlatlığın öz evlat muamelesi görmesi adedini kaldırmak için, Hz.
Peygamber’den, halasının kızı Hz. Zeyneb’i, evlatlığı Hz. Zeyd’le evlendirmesini ister.
Bu evlilik Hz. Zeyneb’in zoruna gitse de Hz. Zeyneb bir önceki ayet gereği Allah’ın
emrine uyar ve Hz. Zeyd’le evlenir. Bir müddet sonra şiddetli geçimsizlik sonucu
Zeyneb binti Cahş ve Zeyd b. Harise boşanırlar. Daha sonra Hz. Peygamber Allah’ın
emriyle halasının kızıyla evlenir. Hz. Peygamber’in bu evliliğinden dolayı sorumlu
olmadığı da yine ayette açıkça bildirilmektedir.138
Daha sonraki ayetlerde, üvey evladın babasının, çocuğu evlatlık eden kişi
olmadığı, bu kişinin sadece onun himayecisi olduğu; gerçek babasının ise, onun
doğumuna sebep olan erkeğin olduğu haber verilmektedir.139
c. Ayetin Genel Açıklaması
Ayet-i Kerim’e çeşitli hükümler ihtiva etmektedir. Bu hükümlerden bizi
ilgilendiren kısım ise Hz. Peygamber’in halasının kızı Hz.Zeyneb’le evlenmiş
olmasıdır.140
İbn Kesir, Tefsirul Kur’anil Azim, III, 781- 782.
33 Ahzab 36
138
33 Ahzab 38
139
33 Ahzab 40
140
Kurtubi, el- Cami, XIV, 193.
136
137
34
Hz Peygamber’in Hz. Zeynep’le evlenmesinin asıl amacı İslam’dan önce
cahiliye döneminde yaşayan güçlü örf ve gelenekler arasında yer alan evlatlığın öz evlat
muamelesi görmesi uygulamasının kaldırılmasıdır.141 Bu husus ayette müminlere
güçlük olmaması” ibaresiyle beyan edilmektedir. Ayette geçen “likey” (için) kelimesi
kendinden önceki hükmün illetini bildirmektedir.142
Ayette geçen “zevvecna” (nikâhladık) ibaresi Hz. Peygamber’in Hz. Zeynep’le
izdivacının bizzat Allah’ın emriyle gerçekleştiğinin açık delilidir. Bu konuya Allah
doğrudan müdahalede bulunmuş ve Hz. Peygamber’i halasının kızı Zeynep’le
evlendirmiştir. Böylece evlatlığın öz evlat statüsünde kabul edilmesi geleneği yıkılmış,
bu cümleden olarak evlatlık müessesesinin ilgası yanında o dönemde evlatlık edinilen
kişilerin boşadıkları kadınlarla evlenme yasağı kaldırılmıştır.
Sonuç itibariyle, Hz. Peygamber’in, Hz. Zeynep’le gerek evlatlık müessesini
kaldırmak gerekse bir başka gerekçeye binaen evlenmiş olması fazla önemli değildir.
Burada önemli olan Hz. Peygamber’in, Hz. Zeynep’le bizzat Allah’ın emri ile evlenmiş
olmasıdır. Eğer konu evlatlık müessesini kaldırmak ise, Hz. Peygamber bunu bir başka
kadınla da yapabilirdi; fakat yapmamıştır. Bu da gösteriyor ki, Hz. Peygamber’e mubah
olan bu akraba evliliği ümmetine de mubahtır.143
3. 33 Ahzab Süresi 50. Ayet
“Ey Peygamber! Mehirlerini verdiğin hanımlarını, Allah’ın sana ganimet
olarak verdiği ve elinin altında bulunan cariyeleri, amcanın, halanın, dayının ve
teyzenin seninle beraber göç eden kızlarını sana helal kıldık Bir de Peygamber
kendisiyle evlenmek istediği takdirde, kendisini Peygamber‘e hibe eden mümin Kadını,
diğer müminlere değil, sırf sana mahsus olmak üzere (helal kıldık). Kuşkusuz biz,
hanımları ve ellerinin altında bulunan cariyeleri hakkında müminlere neyi farz
kıldığımızı biliriz (Bu hususta ne yapmaları lazım geldiğini onlara açıkladık) ki, sana
bir zorluk olmasın. Allah bağışlayandır, merhamet edendir.”
141
Suyuti, ed-Durrul Mensur, VI, 661.
Hallaf, İlmi Usulul-Fıkıh, s. 75- 76.
143
İbn Teymiye, Mecmu’ Fetava, Riyad, 1997, XV, 443.
142
35
a) Ayetin Nüzul Sebebi
Ebu Talibin kızı Ümmihani, ayetin nüzul sebebi hakkında: “Hz. Peygamber ‘le
beraber hicret etmediğimden Resülullah‘ın evlenme teklifini reddettim ve kendisinden
özür diledim. Hz. Peygamber de özrümü kabul etti. Sonra da Allah bu ayeti indirdi,
çünkü ben Tulaka’dan, yani serbest bırakılanlardandım.” der.144
b)Ayetin Siyak-Sibak Durumu
Bundan önceki ayetlerde Allah, müminlerin gerçekleştirmiş oldukları
evlililderden ve bu evliliklerle ilgili hükümlerden bahsetti. Bu ayette ise, Hz.
Peygamber’in eşlerinden ve yaptığı evliliklere değinmektedir; yani Hz. Peygamber’e ait
bir takım özelliklerden söz etmektedir.
Ayrıca sürenin başından beri, biri Peygamber’e hitaben “Ey Peygamber” nidası
beş defa; bir de müminlere hitaben “Ey İman edenler” nidası altı defa geçmektedir.
Buradan, ayette geçen “Ey Peygamber” hitabının Hz Peygamber’in şahsında, bütün
ümmete şamil olması sonucuna ulaşmamız mümkündür.
e) Ayetin Genel Açıklaması
Ayette Hz. Peygamber’e helal, olan kadınlar sayılmaktadır. Bunlar:
1. Hz. Peygamber’in mehrini vererek evlenmiş olduğu eşleridir.
2. Hicret eden Hz. Peygamber’in amca, dayı, hala ve teyze kızlarıdır.
3. Kendini Hz. Peygamber’e hibe eden kadınlardır; fakat bu mutlak değil
“Peygamber kendisiyle evlenmek istediği takdirde” kaydıyla sınırlıdır.145
Bu ayette konumuzla ilgili olan husus, amca, dayı, hala ve teyze kızlarıyla
evlenmenin caiz olduğudur. Fakat akraba kızlarıyla evlenme, ayette “hicret etme”
144
145
Kurtubi, el-Cami, XIV, 206; İbn Kesir, Tefsirul Kuranil Azim, III, 794.
Kurtubi, a.g.e. XIV, 209.
36
şartına bağlanmıştır. Müfessirler “Hicret etme”nin iki anlamı bulunduğunu belirtmişler.
Bunlar ise:
1. Hz. Peygamber’in amca, dayı, hala ve teyze kızlarından Mekke’den
Medine’ye Hz. Peygamber’le göç edenler olduğudur.146
2. Hz. Peygamber’in amca, dayı, hala ve teyze kızlarından İslam’a girmiş
olanlar olduğudur. Bu anlamın daha doğru olduğu kanaatindeyiz.
Buna göre “Hicret etme”den maksadın müslüman olduğuna göre, acaba Hz.
Peygamber’in amca, dayı, hala ve teyze kızlarıyla evlenmesinde “hicret etme” şart
mıdır? Bu hususta üç görüş öne çıkmaktadır:
1. Hz. Peygamber’in amca, dayı, hala ve teyze kızlarıyla evlenmesinde “Hicret
etme” şarttır.
2. Çoğunun görüşüne göre “Hicret etme” nin Hz. Peygamber’in amca, dayı,
hala ve teyze kızlarıyla evlenmesinde bir şart olmaz; ancak bir üstünlük olabilir.147 Bu
görüş daha tutarlı ve sosyal vakıaya daha uygun Olduğu gözükmektedir.
3. yatta geçen “Hicret etme” hükmü nesh edilmiştir. Ancak neyin bu hükmü
nesh ettiği bilinmemektedir.148
Hz. Peygamber’in amca, dayı, hala ve teyze kızlarıyla evlenebilmesi için
“Hicret etme” nin şart olmadığı, bunun ancak bir üstünlük olabileceği ve “Hicret
etmemden maksadın müslüman olmaları gerektiği olduğuna göre; ayette geçen “amca,
hala, dayı ve teyze” kelimelerin bir kısmının tekil kalıplarda kullanırken, diğer
kelimeler niçin çoğul kalıpta kullanıldığının ayrıca bunların ne anlama geldiğine
değinilmesinde fayda olacağı kanaatindeyiz.
Ayette “amca” ve “dayı” kelimeleri tekil kullanılırken; “hala” “teyze”
kelimeleri çoğul kalıpta kullanılmıştır.
Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, VI, 327.
Sabuni, Revaiul Beyan, II, 292.
148
Şevkani, Fethu Kadir, IV, 385.
146
147
37
Ayette bu kelimelerin bu şekilde kullanılması konusunda farklı görüşler ortaya
atılmıştır.
Kurtubi (Ö. 671/1272) “amca” ve “dayı” kelimeleri cins isim olmaları
sebebiyle tekil kullanıldığı; “hala”, “teyze” kelimelerinin ise cins isim olmamaları
sebebiyle çoğul sığasında kullanıldığı düşüncesindedir.149 Bunun dilbilimciler
tarafından bilinen bir kural olduğu belirtilmiştir.
İbni Kesir (Ö. 774/1372).ve Şevkani (Ö. 1250/1834) ise yukarıdaki lafızların
ayette bu şekilde istimalinin müzekker kelimelerin müennes kelimelere olan bir
üstünlüğü olarak değerlendirmiştir.
Bütün bu konuda söylenmiş olanlar birer yorumdur, birer görüş beyan etmeden
daha ileri gitmeyen birer iddiadır.
d) Ayetin Tefsiri
Ayetin tefsiri konusunda başlıca iki görüş bulunmaktadır:
Birinci görüş: Burada Hz. Peygamber’in mehirlerini ödediği takdirde
mahremleri dışında dilediği bütün kadınlarla evlenmesinin helal olduğudur. Ayet-i
kerime nazil olurken Hz. Peyganıber’in nikahında amca, dayı, hala ve teyze kızı yoktu.
Şu halde ayeti kerime bu gibi kadınlarla Hz. Peygamber’in öncelikle evlenmesinin helal
olduğuna delalet eder.150
İkinci görüş: Tefsircilerin çoğunluğunun görüşü bu ayetin inişi sırasında Hz.
Peygamber’in nikâhı altında bulunan eşlerinin kastedildiği yönündedir; yani “ey
Peygamber, sadece şu anda nikahın altında bulunan ve mehirlerini verdiğin kadınlar
sana helaldir. Çünkü onlar seni seçtiler. Seninle yaşamayı dünyaya ve dünyanın
ziynetlerine tercih ettiler.”demektir. Ayetin bu şekilde anlaşılmasını gerektiren husus,
“mehirlerini verdiğin” şeklinde geçen mazi (geçmiş zaman) ifadesidir. Dolayısıyla
ifadenin gelecekle ilgisi yoktur. Bu yorumu İbn Abbas’ın şu sözü de desteklemektedir:
“Resıulullah daha önceleri dilediği kadınla evlenirdi. Bu, O’nun diğer hanımlarının
149
150
Kurtubi, el-Cami, XIV, 208.
Cassas, Ahkamul Kur’an, III, 537; Kurtubi, a.g.e., XIV, 206.
38
zoruna giderdi. Bu ayet inince ayette sözü edilen kadınlardan başkaları kendisine
haram kılındı ve hanımları da bu durumdan memnun olup sevindiler.”
Kurtübi, birinci görüşü yani Hz. Peygamber’in mehirlerini ödediği takdirde
mahremleri dışında dilediği bütün kadınlarla evlenmesinin helal olduğu görüşünü tercih
etmiştir. Görüşünü de Hz. Aişe’nin (Ö. 57/678) “Resulullah; Allah’ın, kadınları
kendisine helal kılıncaya kadar ölmedi.” sözüyle desteklemiştir.151
Allah… “amcanın, halanın, dayının ve teyzenin kızlarını sana helal kıldık”
buyuruyor; fakat Hz. Peygamber’in ne dayısı, ne de teyzesi bulunmaktadır. Çünkü Hz.
Peygamber’in annesi Emine’nin ne erkek kardeşi ne de kız kardeşi vardı; buna rağmen
Cenaba-ı Allah “dayının ve teyzenin kızlarını” ifadesini neden kullanmıştır?
Buna cevap olarak bir kısım tefsirciler, Hz. Peygamber’in dayı ve teyze
kızlarıyla, Beni Zehra kabilesinin kadınlarını kastetmişlerdir. Çünkü yakın olsun uzak
olsun Beni Zehra kabilesinin erkeklerine Hz. Peygamber’in dayıları, Beni Zehra
kabilesinin kadılarına da Hz. Peygamber’in teyzeleri denirdi. Yine aynı tefsirciler, Hz.
Peygamber’in amca ve hala kızlarıyla, Kureyşli kadınların kastedildiğini ileri
sürmüşlerdir.152 Çünkü yakın olsun uzak olsun Kureyişlilere Hz. Peygamber’in
amcaları, Küreyşli kadınlara da Hz. Peygamber’in halaları denirdi.
Bu genel olarak böyle olmakla beraber dar anlamda, amca ve hala kişinin baba
tarafından erkek ve kadın akrabalarına denir. Dayı ve teyze ise, kişinin anne tarafından
erkek ve kadın akrabalarıdır. Bu bütün herkes tarafından bilinen bir kullanımdır.
“...amcanın, halanın, dayının ve teyzenin kızlarını sana helal kıldık”
hitabından Hz. Peygamber’in amca, hala, dayı ve teyze kızlanyla izdivacının farz
olduğu yönünde bir hükmün çıkanlması, doğru bir çıkarm olmaz.
Buradaki hitap görünüşte Hz. Peygamber’e özel olmakla beraber, hakikatte
bütün ümmetini kapsamaktadır; yani “Sebebin has olması hükmün amm olmasına engel
151
152
Kurtubi, el-Cami, XIV,207.
İbn Cevzi, Zadül Mesir, VI, 404.
39
teşkil etmez.” Çünkü Hz. Peygamber’ dışındaki insanların dayı ve teyze kızları
bulunmaktadır.
Halasının kızı Zeyneb binti Cahş’tan başka Hz. Peygamber’in eşlerinden
hiçbiri akrabası değildir.153
Bütün bunlardan ortaya çıkan sonuç: Hz. Peygamber’e verilen izin geneldir.
Ayette belirtilen sınıflardaki kadınlarla evlenme Hz. Peygamber için bir genişliktir.
Evlenmesi gerektiği durumlarda, ayette zikredilen kadınlarla evlenmenin kendisine
mubah olduğunun bir işaretidir.
B. Akraba Evliliği ile İlgili Hadisler (Rivayetler)
Hz. Peyganıber’in yakın akrabayla evlenmeyi hoş görmediğine dair birtakım
rivayetler İslam hukuk kaynaklarında (hadis, tefsir ve fıkıh. . .vb. kitaplarında) yer
almaktadır.
Burada bu sözlerin neler olduğu, gerçekten Hz. Peygamber’e ait bu kabil
hadislerin bulunup bulunmadığını, bu gibi sözlerin hangi kaynaklarda yer aldığını ve
gerek hadisçi, gerekse hukukçuların bunlar hakkında neler söyledilderini araştıracağız.
1. Birinci Rivayet
“Yakın akrabadan evlenmeyin; zira çocuk zayıf olur.”154
Muteber hadis kaynaklannda Hz. Peygamber’e ait bu şekilde bir rivayet
bulunmamaktadır.155
(Gazzali (Ö. 505/1111), nikahlanacak kadında bulunması gerekli nitelikleri
sıralarken “kadının yakın akrabadan olmaması gerektiğini” de zikreder.156 Bu kanaate
varırken de Hz. Peygamber’e isnad edilen bu rivayeti gerekçe gösterir. Bunu analiz
ederken, akrabaya karşı şehvetin zayıflayacağını ve şehvet zayıflığının da doğacak
İbn Kesir, Tefsirul Kur’anil Azim, III, 796.
Şevkani, el- Fevaidul Mecmuah fi Ehadisil Meduah Matmaatü Sünnetil Muhammediyye, Kahire,
1960, s., 131.
155
Mucemul Müfehras li Elfazil Hadisin Nevevi, Londra, 1936, V, 351-361
156
Gazzali, İhya Ulumiddin, Darul Hayr, Beyrut, 1997, II, 97.
153
154
40
çocuğun cılız olmasına sebep olabileceği belirtilmektedir. Ayrıca şehvetin bakma ve
dokunma yoluyla arttığını, şehvetin yabancı kadınlarda daha da kuvvetli olacağını
bildirmektedir.157
Zebidi (Ö. 1205/1798) “çocuk zayıf olur” ifadesini cisminin zayıf olacağı
şeklinde açıklamıştır.217
Iraki (Ö. 806/1403); bu rivayetin Hz. Ömer’in (Ö. 23/643) Ali Saib’e hitaben
söylenen bir söz olarak bilinmekte olduğunu söyledikten sonra, İbn Salah’ın (Ö.
643/1245): “Böyle bir rivayetin aslı olmadığı” ifadesini kullandığını nakletmektedir.158
Bu rivayet hakkında Fettani (Ö. 986/1578) ve Şevkani, “merfu hadis değildir”
ifadesini kullanmışlardır; yani Hz. Peygamber’e kadar ulaşan bir sened zinciri
bulunmamaktadır.159
Çağdaş İslam bilginlerinden Abdullah Nasuh Ulvan ise, bu rivayet hakkında iki
görüş ileri sürmektedir. Birincisi: Bu rivayetin Hz. Ömer’den gelen bir “Eser”
olduğudur. İkincisi ise: Her ne kadar bu böyle olmakla birlikte bazı hadisçilerin merfu
hadis hükmünü aldığını kaydetmektedir. İbrahim Canan ise, bu tür rivayetleri zayıf
yollarla gelmiş hadisler olarak nitelendirmektedir.160
Burada üzerinde durulması gereken en önemli nokta; İbn Salah tarafından
rivayet hakkındaki, “Böyle bir rivayetin aslı olmadığı” şeddinde bir ifadenin
kullanılmış olmasıdır. Bu ifadenin ne anlama geleceği hususunda hadis alimleri iki
görüş belirtmişlerdir:
Birinci görüş: Eğer herhangi bir rivayet hakkında bu ifade kullanılmışsa bu
ifadeyle böyle bir rivayetin nakledilecek bir sened zincirinin olmadığına hükmedilir.
Eğer hadisin bir senedi yoksa bu hadisin bir kıymeti de yoktur, bu hadis itibara da
Ali Kari, Şerhi Aynil Ulum, ty., I, 172.
Gazali, a.g.e., II, 97.
159
Şevkani, el Fevaidül Mecmuah, el Fevaidül Mecmuah, s.,131.
160
İbrahim Canan, Hz Peygamberin Sünnetinde Terbiye, Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ank,
1980, s. 56.
157
158
41
alınmaz. Çünkü Hz. Peygamber’in sözünü nakletmede, önemli olan hadisin sahih bir
sened zinciriyle gelmesidir.161
İkinci görüş: Herhangi bir rivayet hakkında bu ifade kullanılmışsa bu ifadeyle,
bunun ya sahih bir senedinin bulunmadığına hükmedilir; yahutta bir senedi varsa bu
sened zincirinde ‘hadis uydurucusu” veya “yalancı” bir ravinin olduğuna hükmedilir.
Sonuç itibarıyla bu şekildeki rivayet mevzu hadis’tir veya Hz. Peygamber, sahabe yahut
tabiilerine atılan bir yalandır.162
İbn Salah’ın bu rivayet hakkındaki “Böyle bir rivayetin aslı olmadığı” ifadesi,
yukarıda belirtilen gruplardan hangisine konursa konsun; sonuç itibarıyla ya bu
rivayetin senedi yoktur; böyle bir durumda bir kıymeti de yoktur ya da bu rivayet
mevzü hadisler grubuna girmekte olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
2. ikinci Rivayet
“Çocuklarınızın zayıf ve cılız doğmaması (sağlam bünyeli olması) için,
yabancılarla evlenin”
Bu rivayetin de yaptığım araştırma sonucu muteber hadis kitaplarının hiç
birinde bulamadım.163
Bu rivayetin daha iyi anlaşılması için, rivayette geçen kavramların izahını
açıklamakta yarar görmekteyim.
“İğterebe” sözlüklerde “yurdundan uzaklaşmak”, “gayretli ve çalışkan olmak”
ve “akrabası olmayan biriyle evlenmek” ezva fiili de “zayıflamak”,”cılız doğurmak”
manalarına gelmektedir.164
Bazı mufassal Arapça lügat kitaplarında yukarıdaki kelimeleri açıkladıktan
sonra, açıklamanın doğruluğunu ispatlamak için, herhangi bir senede ve kimden rivayet
edildiğine değinilmeksizin bu rivayetlerin hadis olduğu geçmektedir.
Ali el Kari, el-Mesmu fi Marifetil Hadis’l-Mevdu ve Huvel Mevduatil-Suğra, Mektebul Metbuatil
İslamiyye, Beyrut, 1978, s. 13-14.
162
Kari, a.g.e., s. 20-21.
163
Mucemul Müfehres li-Elfazil Hadisin-Nevevi, IV, 470-478.
164
İbnu Manzur, İbnu Manzur Lisanul Arab, IXX, 224-225.
161
42
İbn Kuteybe (Ö. 276/889) ravi zincirinden bahsetmeksizin bu rivayetin hadis
olduğunu zikreder ve devamında şunları aktarır: “Yabancılardan evlenin, yakınlardan
evlenmeyin”,”Eski atalarımız der ki: Yabancılar daha doğurgandır.”165
İbrahimu’l-Harbi (Ö. 285/898) akraba ile evlenmenin kötülüklerini anlattıktan
sonra bu rivayeti hadis olduğunu belirtmeksizin nakletmektedir. Fakat Zehebi (Ö.
748/1347), İbrahim el-Harbi’nin “Garib’ul-Hadis”adlı kitabında, bu rivayetin aslının
olmadığını belirtmektedir. Bu rivayetin aslı olmayanlar arasıda olma ihtimali de her
zaman göz önünde bulundurulmalıdır.
Maderdi; (Ö. 450/1058) eş seçiminde eşin akrabadan olmaması gereğini
belirttikten sonra: “Hz. Peygamber ‘den şöyle rivayet olunur” şeklinde bu rivayeti,
ortaya koyduğu hükmün delili olarak zikreder.166
Emin
Mahmud
Hattab
“Doğurgan
olmayan
kadınlarla
evlenmenin
yasaklanması” adlı bab’da konuyla alakalı hadisi açıkladıktan sonra en son olarak
şundan belirtmektedir: “İnsanın, evlenmek için, akrabası olmayan kadınları tercih
etmesi müstehaptır. Çünkü akrabası olmayan kadınlardan doğacak çocuk daha kuvvetli
ve daha sağlam olur. İşte bundan dolayı bazıları, “Çocuklarınızın zayıf ve cılız
doğmaması (sağlam bünyeli olması) için, yabancılarla evlenin.” demişlerdir.
“Yabancı kızlar daha necib, asil, zeki; amcakızları ise daha sabırlı olur.” şeklinde bir
atasözü de dilden dile aktarılmaktadır.”167
Abdullah Nasuh Ulvan buna rağmen, bazı hadisçilerin, bu rivayeti merfu hadis
hükmünü aldığını kaydetmektedir söylemektedir.
Bu rivayeti yapmış olduğum araştırma sonucu mevzu ve zayıf hadis
kitaplarında bulamadım.
Bütün bu söylenenler ışığında bu rivayetin, birinci rivayetten daha kuvvetli
olduğunu söylemek mümkündür. Ancak yine de sözün sened zincirinin tam bilinmemesi
İbn Kuteybe, Garibul Hadis, Darul Kütübül İlmiyye, Beyrut, 1988, II, 355.
Maverdi, Edebu’d Dünya ve’d-din, Darul Kütübül İlmiyye, Beyrut, 1987, s. 134.
167
Emin Mahmut Hattab, Fethul Melikil Mabud Tekmiletül Minhelil Azabil Mevrud Şerhu Süneni Ebi
Davud, Kahire, 1974, III, 172.
165
166
43
ve üzerindeki bazı şüphelerin bulunmasından dolayı, bu söze temkinli yaklaşılmasının
gerektiği kanaatindeyiz.
3. Üçüncü Rivayet
“Kendi kavminden evlenen evinde otlayan gibidir.”
Buna göre yakın akrabasıyla evlenen kişinin, dışarıya açılamayan, sosyal yönü
zayıf, içine kapalı, dış dünya ile bağı kopuk ve diğer insanların dertlerini bilmeyen bir
hayat yaşayacağı bildirilmektedir.
Burada akraba evliliği yapmanın herhangi bir beden zayıflığına veya daha
başka bir hastalığa neden olabileceği üzerinde durulmamıştır. Sadece olayın sosyal
boyutuna dikkat çekilmiştir.
Taberani (Ö. 360/970) bu rivayeti Talha b. Ubeydullah’dan (Ö. 36/656)168
nakletmektedir. Zebidi ise bu rivayeti, Taberani’nin Talh b. Ubeydullah’dan (Ö. 99/717)
naklettiğini belirtmektedir. Burada doğru olanın bu rivayetin Talha b. Ubeydullah
yoluyla nakledilmiş olmasıdır. Kanaatimizce yazım hatasından kaynaklanan bir
sebepten dolayı “Ubeydullah” ismi “Abdullah”şeklinde yazılmıştır.
Rivayetin senedinde bulunan Süleyman’ın kimliği hakkında iki görüş ileri
sürülmektedir:
Taberani’nin “Mu‘cemu‘l-Kebir” adlı kitabını inceleyen ve tahkikini yapan
Hamdi Abdülmecid es-Silfi, senedde yer alan Süleyman’ın (Ö. 289/901) asıl adının
“Süleyman b. Eyyüb b.Süleyman b. Davud b. Abdullah b. Hazlem” olduğunu; Eyyüb b.
Süleyman b. Hazlem dışındaki şahısların güvenilir olduklarını belirtmektedir.169 Fakat
İbn Hacer Süleyman b. Eyyüb’den, Nesai’nin (Ö. 303/915) rivayette bulunduğunu ve
Nesai’nin ise Süleyman b. Eyyüb hakkında “doğru sözlüdür” ifadesini kullandığını
nakletmektedir.170
İbn Asakir, Tezhibi Tarihi Dimeşkil Kebir, Darul Mesireh, Beyrut, 1979, VII, 90-91.
Taberani, a.g.e., I, 114.
170
İbn Hacer, Tehzib’t-Tehzib, Daru Sadır, ty., IV, 173.
168
169
44
Son olarak çağdaş hadis tenkitçilerinden Muhammed Nasuriddin Elbani,
Taberanin’in rivayet ettiği bu sözün zayıf olduğunu belirrnektedir.171
Bu rivayetin içeriği incelendiğinde diğer rivayetlerden farklı olarak evliliğin
tıbbi boyutuna değil de sosyal yönüne dikkat çekmektedir. Senedinde bulunan ravilerin
durumları incelendiğinde; hadisçilerin raviler hakkında çok farklı değerlendirmeleri
bulunmaktadır. Elbani’nin rivayet hakkındaki “zayıf” tır ifadesi her ne kadar bu konuda
söylenebilecek en son değerlendirme olmasa da Elbani’nin bu değerlendirmesinin doğru
olduğu kanaatindeyiz.
Elbani’ni
diğer
rivayetler
hakkında
ise
herhangi
bir
değerlendirme
yapmamıştır.
Hz. Peygamber’in akrabayla evlenmeyi hoş görmediğine dair bu rivayetleri
yanında; Hz. Peygamberin akrabadan evlenmek istediğine dair rivayette vardır. İmam
Müslim’in (Ö. 261/875) el-Camiu’s-Sahih ve Nesai’nin Sünen ‘inde geçen rivayete göre
Hz. Ali, Hz. Peygamber’e “Ey Allah ‘in Resulü! Kendi Kabileni (akrabalarını) bırakıp
Kureyşlilerden mi evlenmek istiyorsun?” dedi. Hz. Peygamber: “Kendi kabilemden
(akrabalarımdan) biri var mı ki, onunla evleneyim?” şeklinde karşılık verdi. Bunun
üzerine Hz. Ali: “Amcan Hamza ‘nın kızı var.” dedi. Hz. Peygamber “Amcam
Hamza’nın kızı benim sütkardeşimdir. O’nunla evlenmem bana helal olmaz. Eğer
sütkardeşim olmasaydı evlenirdim.”dedi.172
Akraba evliliği konusunda bu rivayet, sıhhat açısından diğer rivayetlerden daha
kuvvetlidir. Bu durumda Hz Peygamber’in söylediği iddia edilen diğer rivayetlerin
sıhhat derecelerinin kuvvetli olmadığı ortaya çıkmaktadır.
Bütün bu rivayetlerin geneli hakkında bir değerlendirme yapılacak olursa
şunları söyleyebiliriz:
Öncelikle rivayetlerin hiçbiri muteber hadis kitaplarında yer almayıp,
genellikle “Garibu ‘l-Hadis” adlı kitaplarda bulunmaktadır.
171
172
Elbani, Daifu’l Camiu’s-Sağir ve Ziyadeh, el- Mektebul İslami, Beyrut, 1979, VI, 19.
Müslim, Rada’, 3; Nesai, Nikah, 50.
45
Bu rivayetlerin Hz. Peygamber’in söylediği kabul edilse dahi, bunların genetik
hastalık taşıyan belli bir kabileye tavsiye niteliğindedir.
Rivayetlerin içeriğine bakıldığında; akraba evliliğinin doğacak olan çocuklarda
olumsuz yönde etkili olabileceği ihtimali ve sosyal boyutu üzerinde durulduğu
anlaşılmaktadır.
C. Akraba Evliliği İle İlgili Sahabe Sözü
Akraba evliliği konusunda sahabeye ait rivayetler bulunmaktadır ki bu
rivayetler çalışmamıza ışık tutacaktır.
1.Hz. Ömer’in Sözü
“Ey Saib ailesi “Zayıfladınız (neslinizin kuvvetlenmesi için) yabancılarla
evlenin”.
Hz. Ömer insanların akrabalarıyla evlenmelerinden dolayı zayıfladıklarını,
doğacak çocuklarının kuvvetli olması için yabancılarla evlenmelerini tavsiye
etmektedir.
İbn Küteybe ve İbn Hacer bu sözü İbn Ebi Müleyke (Ö. 117/735) yoluyla
nakletmektedirler.173
Maverdi ve İraki ise ravi ismi vermeksizin bu sözün Hz. Ömer’e ait olduğunu
belirtmektedirler.174
Yapmış olduğum araştırma sonucu Hz. Ömer’in bu sözü nerede ve ne zaman
söylediği hakkında herhangi bir bilgiye rastlayamadım. Ancak çağdaş yazarlardan, Ebu
Nur bu konuda şunları söylemektedir:
“Hz. Ömer Kureyş kabilesinden bedenleri zayıflamış bir topluluk gördü onlara:
“Size ne oldu da bu kadar zayıfladınız, küçüldünüz?” dedi. Onlar da “Babalarımızın
173
174
İbn Kuteybe, Kitabu Uyuni Ahbar, IV, 3.
Maverdi, Edebu’d-Dünya ve-Din, s.134.
46
yapmış olduğu akraba evliliği sonucu bu hale geldik” dediler. Bunun üzerine Hz.
Ömer onlara: “Doğru söylüyorsunuz.”dedi.175
Hz. Ömer’in bu özünün yanında, farklı bir sözünün de bulunduğu rivayet
edilmektedir. Abdurrazzak’ın (Ö. 211/826) naklettiğine göre Hz. Ömer akraba evliliğini
tavsiye mahiyetinde: “Buluğa ermemiş genç kızı ortaya çıkarın; belki amca oğulları
onunla ev1enmeyi isterler.” dedi.176
Ortaya sahabenin bir konuda, birbiriyle çelişen iki ayrı sözü olduğu ortaya
çıkmaktadır. Bu durumda şunları söylememiz mümkündür.
Hz. Ömer’in ilk sözünü kalıtsal hastalık taşıyan belli bir kabileye tavsiye olarak
söylenmiş olabileceği düşünülebilir. Veya aynı konuda farklı rivayetlerin bulunması
kabil akraba evliliklerinin haram olmadığının fakat böyle bir evliliğin ilk etapta tercih
edilmemesi gerektiği şeklinde te’lif edilebilir.
D. Akraba Evliliği İle İlgili Örnekler (Uygulamalar)
Akraba
evliliğini
Hz.
Peygamber
bizzat
kendisi
yapmış
ve
kendi
çoculdarınında akraba evliliği yapmalarına imkan sağlamıştır. Ayrıca sahabe de Hz.
Peygamber zamanında ve daha sonraları akraba evliliği yapmışlardır.
1. Hz. Peygamber’in Akraba Evliliği
Kaynaklarda Hz. Peygamber’in onüç kadınla evlendiği kaydedilmektedir.177
Bunlardan altısı Kureyş’ten, diğerleri Kureyş dışı arap kabilelerindendir.
Hz. Peygamber’in yapmış olduğu tek akraba evliliği halasının kızı Zeyneb binti
Cahş’la olan evliliğidir. Hz. Zeyneb de Hz. Peygamber’in halasının kızıdır.178
Hz. Zeyneb Mekke’de miladi 588 yılında doğdu. Hz. Peygamber, Hz.
Zeyneb’le hicretin beşinci yılında evlendi. Hz. Zeyneb, Hz. Peygamber’le evlendiğinde
Ebu Nur, Menhecü’s-Sünne fi-Zivac, Darus-Selam, Beyrut, 1996, s. 328.
Abdurrezzak, el-Musannef, el-Mektebul İslami, Beyrut, 1983, VI, 156.
177
İbn Kesir, Tefsirul Kuranil Azim, III, 796.
178
İbn Sa’d, et-Tabakatül Kübra, Daru Sadır, Berut, 1960,VIII, 101.
175
176
47
otuz beş yaşındaydı. Hz Zeyneb hicretin yirminci yılında Medine’de, 53 yaşındayken
vefat etti.179
Hz. Zeyneb, Hz. Peygamber’le evlenmeden önce, Hz. Peygamber’in evlatlığı
Zeyd b. Harise’yle evliydi. Bu evliliği Hz. Peygamber istemişti. Daha sonra Hz. Zeyd,
Hz. Zeyneb’i boşadı. Bunun üzerine Allah’u Teala Hz. Zeyneb’i Hz. Peygamber’e
nikahladı.180
Hz. Zeyneb, Hz. Peygamber’in diğer hanımlarına karşı övünür ve “Sizi
Peygamber’le aileleriniz evlendirdi. Halbuki beni yedi kat semadan Yüce Allah
evlendirdi.” derdi.181
İbni Kesir’in naklettiği bir habere göre Hz. Zeyneb, Hz. Peygamber’e: “Ey
Allah‘ın Resulü! Ben, diğer hanımlarının övünemeyeceği üç şey/e övünürüm. Övünmüş
olduğum üç şey ise şunlardır: 1. Senin dedenle benim dedem aynı kişi (Abdülmuttalib)
dir. 2. Beni sana nikdhlayan Allah ‘tır. 3. Aramızdaki elçi de Cebrail (a.s.)dır.”dedi.182
Hz. Zeyneb’in bu şekilde övünmekte hakkı vardı. Gerçekten hem güzeldi, hem
Hz. Peygambin yakın akrabasıydı ve hem de nikahı Allah tarafından kıyılmıştı. Bundan
dolayı Hz. Aişe Hz. Zeyneb’i kıskanırdı.183
Hz. Peygamber halasının kızı Hz. Zeyneb ile evlenmekle cahiliye adeti olan
üvey evladın gerçek evlat gibi olduğu inanışı ve geleneğini yıktı, hem de akrabalarla
evlenmenin caiz olduğunu ümmetine göstermiş oldu.
2. Hz. Fatıma’nın Akraba Evliliği
Hz. Fatıma (Ö. 11/632), Hz. Peygamber’in en küçük kızıdır. Annesi Hz.
Hatice’dir. Hz Fatıma, babasına peygamberlik gelmeden beş yıl önce Kabe’nin
Kureyşlilerce yenilendiği yılda (Mildi 606 yılında) doğdu.184
İbn Sa’d, a.g.e., VIII, 114.
33 Ahzab 37.
181
İbn Sa’d, Tabakat, VIII, 102-103.
182
İbn Kesir, Tefsirul Kuranil Azim, III, 782.
183
İbn Hacer, el-İsabe fiTemyizi’s-Sahabe, Matbaatü Mustafa Mauhammed, Mısır, 1939, IV, 307.
184184
İbn Sa’d, a.g.e. VIII, 19.
179
180
48
Hz. Fatıma, hicretin ikinci yılında; 18 yaşındayken, babasının amcasının oğlu
Hz. Ali’yle evlendi. Hz. Fatıma’yla Hz. Ali’nin yaptıldan bu evlilik sonunda Hasan,
Hüseyh. Muhsin, Ümmü Külsüm ve Zeyneb adlarında beş tane çocukları oldu.
Hz. Fatıma, babasının ölümünden altı ay sonra-bazı rivayetlerde üç ay sonra 29
yaşındayken vet etti.185
Hz. Fatıma’yla evlenmek için önce Hz. Ebu Bekir (Ö. 13/634) ve Hz. Ömer,
Hz. Peygamber’e geldiler; fakat Hz. Peygamber kızını onlarla evlendirmedi. Hz. Ali’nin
ailesi, Hz. Ali’ye Hz. Peygamber’in kızıyla evlenmesi için ısrar etti. Hz. Ali de: “Ben,
Ebu Bekir ve Ömer’den sonra, nasıl Hz. Peygamber’e kızıyla evlenme teklifinde
bulunurum. Kızını onlarla evlendirmeyen, benimle nasıl evlendirir.” dedi. Bunun
üzerine ailesi, Hz. Ali’ye, Hz. Peygamber’le olan akrabalık bağının, kızını vermesine
vesile olabileceğini söyledi. Bunun üzerine Hz. Ali de evlenme teklifinde bulundu. Hz.
Peygamber de Hz. Ali’yi kızı Hz. Fatıma ile evlendirdi.186
Hz. Peygamber, kızı Fatıma’yı kavminin ileri gelenleriyle evlendirmeyip,
amcasının oğlu Hz. Ali’yle evlendirmesi Hz. Peygamber’in akraba evliliğini hoş
görmediği yönündeki sözlerinin zayıf olma ihtimalini daha da kuvvetlendirmektedir.
3. Hz. Zeyneb’in Akraba Evliliği
Hz. Zeyneb (Ö. 8/629), Hz. Peygamber’in en büyük kızıdır. Annesi Hz.
Hatice’dir. Hz. Zeyneb hicretten 21 yıl önce (miladi 601 yılında) doğdu.187
Zeyneb, teyzesi Hale’nin Oğlu Ebü’l-Ass’la (Ö. 12/633) nübüvvetten önce
Mekke’de evlendi. Bu evlilik sonucu, Ali ve Ümame isminde iki çoculdarı oldu.188
Hz. Zeyneb, babasının peygamberliğine inanıp hemen müslüman olurken,
Ebü’l-Ass ise Hudeybiye antlaşmasından önce müslüman oldu. Daha sonra Ebü’lAss’la Hz. Zeyneb yeniden hayatlarını birleştirdiler…
İbn Sa’d, a.g.e. VIII, 28-29.
İbn Sa’d, a.g.e. VIII, 19-20.
187
Diyarbekri, Tarihul Hamis fi Ahvali Enfesi Nefis, Müesseseti Şaban, Beyrut, ty., I, 273.
188
İbn Sa’d, a.g.e.,VIII, 31.
185
186
49
Hz. Zeyneb’in müslüman olduktan sonra başka bir erkekle evlenmeden
beklemesi ve daha sonra yine teyzesinin oğluyla evlenmesi, Hz. Peygamber’ in akraba
evliliğine onay verdiği anlamına gelmektedir.
4. Hz Rukiyye’nin Akraba Evliliği
Hz. Rukiyye (Ö. 2/624), Hz. Peygamber’in ikinci kızıdır. Annesi Hz.
Hatice’dir. Miladi 604 yılında doğdu.189 Hz. Rukiyye, babasının amcası Ebü Leheb’in
Oğlu Utbe’y1e nübüvvetten önce nikh1andı.190 Ebü Leheb’in ve ailesinin, Hz
Peygamber’e karşı düşmanca tutumlarından dolayı “Tebbet Süresi” nazil olunca; Ebu
Leheb oğluna: “Muhammed’in kızını boşamadıkça başım başına haramdır.”dedi.
Bunun üzere Utbe de Rukiyye’yi boşadı.
Hz. Rukiyye, Utbe’den sonra Osman b. Afl’an’la (Ö. 35/655)290 evlendi. Hz.
Rukiyye ile Hz. Osman’ın bu evliliğinden Abdullah dünyaya geldi.191
5. Hz. Ümm-ü Külsüm’ün Akraba Evliliği
Ümm-ü Külsüm (Ö. 9/630) Hz. Peygamber’in üçüncü kızıdır. Annesi Hz.
Hatice’dir. Daha çok künyesiyle bilindiğinden, asıl ismi bilinmemektedir. Hz. Ümmü
Külsüm, Hz Peygamber’ in amcası Ebü Leheb’in diğer Oğlu Uteybe’yle, nübüvvetten
önce nikh1andı. Uteybe de yukarıda bahsetmiş olduğumuz sebebten Hz. Ümm-ü
Külsüm’ü boşadı.192
Hz. Ümm-ü Külsüm, kardeşi Rukiyye’nin vefatı üzere Hz. Osman’la hicretin 3.
yılında Allah’ın emri ile evlendi.193
6. Hz. Peygamber’in Torunlarının Akraba Evliliği
a) Hz. Ümame’nin Akraba Evliliği: Hz. Ümame, Hz. Zeyneb’in kızıdır. Babası
Ebü’l-Ass’dır. Hz. Ümame, teyzesi Hz. Fatıma’nın vefatından sonra Hz. Ali’yle daha
sonra da Hz. Peygamber’in torunlarından Muğira’yla evlendi.194
Diyarbekri, Tarihu’l Hamis, I, 274.
İbn Sa’d, et-Tabakat, IV, 59.
191
İbn Sa’d, a.g.e. VIII, 36.
192
İbn Sa’d, a.g.e. VIII, 37.
193
Diyarbekri, a.g.e. I, 276.
189
190
50
b) Hz. Ümm-ü Külsüm’in Akraba Evliliği: Hz. Umm-ü Külsüm Hz. Fatıma’nın
kızıdır. Babası Hz Ali’dir. Hz. Ümm-ü Külsüm ilk önce Hz. Ömer’le daha sonra
amcasının oğlu Avn b. Ca’fer’le kocasının ölümünden sonra da kocasının kardeşi
Abdullah’ la evlendi.195
c) Hz. Zeyneb’in Akraba Evliliği: Hz. Zeyneb Hz. Fatıma’nın kızıdır. Babası
Hz. Ali’dir. Hz. Zeyneb, kardeşi Hz. Ümm-ü Külsüm’ün ölümünden sonra kardeşinin
kocası Abdullah’la evlendi.196
Bütün bu örneklerden Hz. Peygamber’in bizzat kendisinin, kızlarının ve
torunlarının akraba evlilikleri yaptıklarını öğreniyoruz. Ayrıca, sahabenin ve tabiinin bir
kısmı da akraba evliliği yapmıştır.197
Fakat gerek Hz. Peygamber’in bizzat kendisinin gerçekleştirdiği, gerekse
kızlarının çekleştirdiği akraba evlililderi dönemin sosyal yaşantısıyla irtibatlandırılabilir
ise de; (başka bir ifadeyle, onların dar bir alan içinde yaşadıklarından böyle bir evliliğe
yönelmiş olabilecekleri kanısına ulaşılabilir ise de Hz. Peygamberin diğer kabilelere
mensup kadınlarla yaptığı evlilik ve zamanın iş adamlarının kışın Yemen’e, yazın
Şam’a yaptıkları iş seyahatleri insanların sosyal çevrelerinin geniş olduğu ve sanıldığı
gibi dar çevre içerisinde kalmadığından dolayı bu akraba evliliklerinin yapıldığı
iddiasını çürütmektedir.
III. BAZI FIKHİ MEZHEPLERLDE AKRABA EVLİLİĞİ
Buraya kadar akraba evliliği konusunda Kur’an, hadis ve Sahabe sözlerinde
mevcut deliller ve farklı yaklaşımlar verilmeye çalışılmıştır. Ayrıca konu Hz.
Peygamber’in, kızlarının ve sahabenin gerçekleştirdiği akraba evlilikleriyle konu
örneklendirilmiştir.
Bu başlık altında ise konu farklı fıkhi mezhepler açısından ele alınacaktır.
194
Diyarbekri, Tarihul Hamis, I, 274.
İbn Sa’d, ey-Tabakat, VIII, 34.
196
İbn Sa’d, a.g.e.VIII, 465.
197
İbn Sa’d, a.g.e.V, 138.
195
51
A. Hanefi Mezhebi
Hanefi kaynaklarında; kendileriyle ömür boyu evlenilmesi haram olanlar tek
tek açıklanmıştır. Bu yasaklananlardan, dede ve ninenin furûu’ndan birinci tabakada
olanlarla (halalar ve teyzeleriyle) izdivacın haram olduğu açık bir şekilde belirtilmiştir.
Fakat bunlann furuu ile (hala, teyze, dayı ve amca kızları) gerçekleştirilen
evlilikler haram değildir. Bu hükmün iki delili vardır:
Birinci delil: Kur’an’ın “Bunların dışındakiler size helal kılınmıştır.”198
ayetidir.199
Çünkü Cenab-ı Allah hala, teyze, amca ve dayı kızlarını bu grup içerisine dahil
etmemiştir. Sonuç olarak hala, teyze, amca ve dayı kızlarıyla evlenmenin helal olduğu
hükmü direkt olarak ortaya çıkmaktadır.200
İkinci delil: “Ey Peygamber!... amcanın, halanın, dayının ve teyzenin seninle
beraber göç eden kızlarını sana helal kıldık..”201 Ayette Cenab-ı Allah Peygamberine
amca, teyze, dayı ve hala kızlarıyla evlenmesinin helal olduğunu bildirmektedir. Hüküm
her ne kadar Hz. Peygamber hakkında ise de, ümmeti içinde aynı hüküm geçerlidir ve
caizdir.202
Ayrıca kaynaklarda “amca oğlunun, isterse amcasının kızıyla evlenebileceği”
ifadesi geçmekte olup, bu konuda herhangi bir engel de olmadığı açık olarak
belirtilmiştir.
Hanefi mezhebi hukukçuları, akrabayla yapılacak nikah akdinin cevazı
konusunda herhangi bir tereddüt ve mekruh olduğuna dair bir görüş bulunmadığı için
akraba evliliği konusuna ayrıntılı olarak değinmemişlerdir. İnsanların ilk etapta akraba
evliliğini düşünmemeleri daha uygun olacağından bu konuyu muhtasar olarak ele
almışlardır.
198
4 Nisa 24.
Kasani, Bedaiu’s-Sanai’, II, 257.
200
İbn Humam, Fethul Kadir, III, 208.
201
33 Ahzab 50.
202
İbn Abidin, Reddül Muhtar, IV, 103.
199
52
B. Maliki Mezhebi
Maliki mezhebi de Hanefi mezhebi gibi konuyu çok dar çerçevede ele almıştır.
Hükmün belirtilmesinde aynı yöntemi uygulamıştır.
Yani öncelikle kendileriyle evlenilmesi ömür boyu haram olanlar sıralanıyor,
daha sonra hala, teyze, dayı ve amca çocuklarının haram kapsamının dışında tutulduğu
hükmüne ulaşılıyor.203 Sonuç itibarıyla bunlarla evlenmenin caiz olduğu ortaya
çıkıyor.” Bu hükme ulaşırlarken de, Ahzb süresinin 50. ayetini delil olarak getiriyorlar.
Gerek Hanefi ve gerekse Maliki mezhebi kaynaklarında konu ile alakalı hadis
zikredilmemektedir.
C. Şafii Mezhebi
Şafii mezhebi kaynaklarında konu detaylı şekilde ele alınmıştır. Konu
işlenirken iki değişik metot kullanılmıştır.
Birincisi; Hanefi ve Maliki mezhebinin izlemiş olduğu metottur. Buna göre
önce kendisiyle evenilmesi ömür boyu haram olan akrabalar sıralanıyor. Daha sonra,
bunların dışında kalan akrabalarla (hala, teyze, dayı ve amca çocuklarıyla) evlenmenin
caiz olduğu sonucuna ulaşılıyor.204
İkinci olarak; konunun müstakil olarak işlenmesi şeklindedir. Buna göre
evlenilecek kadında bulunması gereken özellikler sıralanıyor, bu özelliklerden birin de;
kadmın yabancı olması, akrabadan olmaması olduğu belirtiliyor.205
Şirbini (Ö. 977/1569), “Yabancıyla evlenmek akraba ile evlenmekten daha
iyidir.”dedikten sonra Hz. Peygamber’e isnad edilen şu rivayeti buna delil olarak
getiriyor “Yakın akrabadan evlenmeyin; zira çocuk zayıf olur.”206 Buna illet olarak da,
şehvetin azalma ihtimalinin bulunmasını gösteriyor. Ancak daha önce de belirttiğimiz
İbn Rüşd, Bidayetül Müctehid, II, 32.
Maverdi, el-Havi, IX, 205.
205
Şeravani, ve İbn Kasım, Havaşii ala Tuhfetil Minhac bi Şerhil Minhac, Darul Fikr, Beyrut, VII, 189.
206
Gazali, İhya Ulumiddin, II, 97.
203
204
53
gibi, burada da İbn Salah: “Böyle bir rivayetin aslı olmadığı” ifadesini kullanarak bu
sözün aslı olmadığını vurgulamaktadır.207
Takiyuddin Subki (D. 756/1355) bu konuda her hangi bir delil bulunmadığını
ve bu sözün Hz. Peygamber’den sadır olamayacağını ileri sürüyor. Çünkü Hz.
Peygamber kızı Hz. Fatıma’yı amcasının oğlu Hz. Ali ile evlendirmiştir. Hz.
Peygamber’in bu uygulaması, sözü olduğu iddia edilen rivayetin aksine bir delil
olduğunun bir işaretidir.208
Kaynaklarda İmam Şafi’nin bu konuda şu ifadesi olduğu naklediliyor:
“Müstehab olan, kişinin kendi aşiretinden (topluluğundan) evlenmemesidir.”209
Bu sözden maksat, evliliğin sosyal boyutuna dikkat çekmektir. Çünkü, evlilikle
kabileler arası ilişkiler daha da kuvvetlenmiş olmaktadır.
Kendi kabilesi dışında evlenmenin ne kadar zor olduğu ve o zamanın şartları da
göz önünde bulundurulduğunda, İmam Şafii’nin bu sözünü “Kişinin kendi
yakınlarından
(yakın
akrabalarından)
evlenmemesi
müstehabtır.”
şekilde
yorumlamanın daha mantıki olacağı kanısındayız.
Buna Hz. Peygamber’in uygulamasının (kızını Hz. Ali’yle evlendirilmesinin)
yakın akraba ile evlenilmede bizzat Hz. Peygamber’in uygulaması vardır anlamına
gelmez. Çünkü Hz. Fatıma ile Hz. Ali amca çocukları değillerdir. Hz. Ali ile Hz.
Peygamber birbirlerinin amca oğullarıdır.
D. Hanbeli Mezhebi
Akraba
evliliği,
Hanbeli
mezhebi
kaynaldarında
da
Şafii
mezhebi
kaynaklarında olduğu gibi iki ayrı yöntem takip edilerek incelenmektedir.
Öncelikle bütün mezhep kaynaklarında olduğu gibi, bu mezhepte de hakim
olan görüş, evlenmeleri ebediyen haram olan kadınların dışında kalan amca, hala, teyze
ve dayı kızlarıyla evlenmenin helal olduğu yönündedir.210
Şirbini, Muğnil Muhtac ila Marifeti Meani Elfazıl Minhac, Darul-Fikr, Beyrut, ty, III, 127.
Şirbini, a.g.e. III, 127.
209
Şirbini, a.g.e. III, 127.
207
208
54
Daha sonra akraba evliliği, müstakil bir başlık altında incelenmektedir. Hanbeli
mezhebi kaynaklarından el-Muğni’de kendisiyle evlenilecek kadında bulunması
gereken özellikler arasında ‘yabancı” olması da sayılmaktadır. Bu konuya ilişkin şu
ifadelere yer verilmektedir:
“Evlenilecek kadının yabancı olması tercih edilir, çünkü doğacak olan çocuk
daha asil ve daha doğurgan olur. Bundan dolayı “Çocuklarınızın zayıf ve cılız
doğmaması (sağlam bünyeli olması) için, yabancılarla evlenin.”denilmektedir. Bazı
kişiler “Yabancı, daha kıymetli (daha üstün), amca kızı ise daha sabırlı olur.”
derler.211
Ayrıca İbn Kudame (Ö. 620/1223) Hz. Peygamber’in “Ey Haşim kabilesi!
Yabancı kadınlarla evlenin; çünkü onların rahimleri çok bereketlidir.” sözünü
nakletmektedir. Fakat bu rivayetin tahricinde bu sözün muteber hadis kitaplarında
geçmediği belirtilmektedir.212
İbn Muflih de, evlenilecek kadının yabancı olması gerektiğini belirtmektedir;
bununla ilgili olarak “Çocuklarınızın zayıf ve cılız doğmaması (sağlam bünyeli olması)
için, yabancılarla evlenin.”sözünü aktarır. Evlenilecek kadının yabancı olmasının
illetini de şu şekilde belirtmektedir: “Evlenilecek kadının akrabadan olması; eşlerin
boşanmaları halinde, aileler arasında emredilen ziyaretlerin kesilmesine ve alakaların
kopmasına sebeb olur.”
Aynca İbn Muflih kitabında “Yabancı kadınların daha doğurgan amca
kızlarının ise daha sabırlıdır.” sözü nakletmektedir.213
İbn Kudame, el-Muğni, IX, 525.
İbn Kudame, a.g.e. IX, 512.
212
İbn Kudame, a.g.e. IX, 511.
213
İbn Muflih, el Mubdi’, IV, 57.
210
211
55
DEĞERLENDİRME
Cenab-ı Allah Nisa suresinin 23. ayetinde; evlenilmeleri yasak olanları
açıkladıktan sonra aynı surenin 24. ayetinde bunların dışında kalan akrabalarla
evlenmenin helal olduğunu bildirmektedir.
Ahzab suresinin 37. ayetinde; Hz. Peygamber'in halasının kızı Hz. Zeyneb'le
evlendiği ve bu evliliğin bizzat Allah tarafından gerçekleştirildiği açık olarak
belirtilmektedir.
Ahzab suresinin 50. ayetinde de; amca, hala, dayı ve teyze kızlarıyla
evlenmenin caiz olduğu hükmü bulunmaktadır. Ayette geçen hitaptan, Hz.
Peygamber'in amca, hala, dayı ve teyze kızlarıyla izdivacının farz hükmünde olduğu
yönünde bir anlayışın doğru olmadığı sonucu çıkarılması gerekmektedir. Buradaki hitap
görünüşte Hz. Peygamber'e özel olmakla beraber, hakikatte bütün ümmetini
kapsamaktadır. Hz. Peygamber'e verilen izin geneldir. Ayette belirtilen sınıflardaki
kadınlarla evlenme Hz. Peygamber için bir genişliktir. Evlenmesi gerektiği durumlarda
akraba kızlarıyla evlenmenin kendisine mubah olduğunun bir işaretidir.
Akraba evliliğinin, sosyal ve tıbbi bir takim sakıncaları olduğu yönünde Hz.
Peygamber'e ait rivayetler muteber hadis kaynaklarında bulunmamaktadır. Akraba
evliliğiyle ilgili üç rivayet olduğunu tespit ettim. Bunların kısa bir değerlendirmesini
yapacak olursak; birinci rivayet, çeşitli zayıf ve mevzu hadis kitaplarında geçmekte
olup, İbn Salah'ın ve çağdaş hadis otoritelerinin rivayetin sihhatini etkileyecek ifadeleri
nakledilmektedir. Bu ifadelerle, bu rivayetin zayif olduğu veya rivayetin senedinin
olmadığı hükmüne u1aşılmaktadır. İkinci rivayet, zayif ve mevzu hadis kitaplarında
geçmemekle birlikte, rivayetin senedi bulunmamaktadir. Yani üzerinde birtakım
kapalılıklar ve şüpheler vardır. Üçüncü rivayet ise, çesitli zayıf ve mevzu hadis
kitaplarında geçmekte olup, Elbani rivayetin zayıf olduğunu belirtmektedir.
Bütün bu rivayetlerin aksine; Hz. Peygamber'in akraba evliliği yapma
niyetinde olduğunu Müslim ve Nesai'inin Hz. Ali'den naklettiği rivayette ortaya
çıkmaktadır. Hz. Peygamber'in akrabadan evlenme niyeti, bu rivayetlerin zayıf ya da
uydurma olduğu yönündeki iddiaları kuvvetlendirmektedir.
56
Aynca Hz. Peygamber halasının kızı Zeyneb binti Cahş'la akraba evliliği
yaparak, çocuklarını da akrabasıyla evlendirerek akraba evliliklerinin dini bir sakıncası
olmadığını ortaya koymuştur. Bütün bunlara ilaveten sahabe ve tabiin de akraba
evlilikleri yapmışlardır. Yapılan akraba evliliklerinin zamanın sosyal yaşantısıyla da
alakası bulunmamaktadir.
Hz. Peygamber'in ve çocuklarının yaptıkları akraba evliliklerinin herhangi bir
hastalığa sebeb olduğu kaynaklarda belirtilmemektedir.
Hz. Ömer'e isnad edilen ve birbiriyle çelişen iki rivayet bulunmaktadr. Farklı
bu iki rivayet, akraba evliliğinin dini hiçbir sakıncasının olmadığı; fakat akraba
evliliğinin ilk etapta tercih edilmemesi gerektigi seklinde te' lif edilebilir.
Fıkhi mezheplerde genelolarak, akraba evliliğinin caiz olduğu; ancak
evlenilecek kadının yabancı olmasının tercih sebebi olacağı belirtilmektedir. Akraba
evliliğiyle ilgili rivayetleri naklederek konuyu geniş şekilde ele alan mezheb Şafii
mezhebi; muhtasar sekilde ele alan mezheb ise Maliki mezhebidir.
57
İKİNCİ BÖLÜM
SOSYO- KÜLTÜREL VE TIBBÎ AÇIDAN AKRABA EVLİLİKLERİ
I.SOSYO-KÜLTÜRELAÇIDAN AKRABA EVLİLİKLERİ
Ailenin oluşumu evlilikle başlar. Evlilik de iki akrabalık grubunun birleşmesi
olarak değerlendirilir. Aile iki yönlü bir birimdir. Bir yönüyle erkek ve akrabaları, diğer
yönüyle kız ve akrabaları söz konusu edilir. O halde aileyi, akrabalıktan soyutlayıp
atamayız. Aile ve akrabalık, toplumun ilk örgütlenme türüdür. Günümüzde de önemini
ve varlığını sürdürmektedir. Geleneksel toplumda ailenin işlevlerinden söz ederken,
özünde bu görevlerin akrabalık çerçevesinde yerine getirildiği düşünülmelidir. Modern
toplumlarda, çekirdek ailenin akrabalıktan soyutlandığını söyleyen düşünürler vardır.
Fakat son yıllarda büyük modern kentlerde yapılan çalışmalar, bu görüşün tam tersi
olduğunu ortaya koymuştur. İnsanlar, köklerini bilmek, toplumsal bir kimlik
edinebilmek amacıyla, akrabalık soy zincirini öğrenmek isterler. Eş seçiminde, iş
edinmede, maddî ve manevi sıkıntılara düşüldüğünde, bugün bile insanlar akrabalarına
başvururlar. O halde akrabalık ağının, eskiye göre önemini yitirdiğini söylesek bile
toplumun işleyişindeki katkılarını inkar edemeyiz.
Akrabalığın ilk temelleri biyolojik bağlardan kaynaklanır. Anne-çocuk, kız ve
erkek kardeşler arasındaki bağlar, bilinen ilk biyolojik bağlardır. Evlilik sonucu kadın
ve erkek arasında ortaya çıkan ilişki ise toplumsal içeriliklidir. Her toplumda ortaya
çıkan bu toplumsal bağlar, toplum üyeleri arasında belirli ilişkilerin, duyguların,
yükümlülüklerin ve ayrıcalıkların doğmasına yol açar. Kısaca akrabalığın doğmasında
iki etken belirleyici olmaktadır: kan bağı ve toplumsal anlaşma bağı. İnsanın babası ve
annesiyle kan bağı, kayınpeder ve kayınvalidesiyle toplumsal anlaşma bağı vardır.214
Akrabalık sosyal grupların oluşmasında ve bireyler arasında davranışın
düzenlenmesinde önemli rol oynar.215
Önal Sayın,Aile sosyolojisi Ailenin Toplumdaki Yeri,Ege üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.,
İzmir,1990,s.95.
215
Ali Rıza, Balaman, Evlilik Akraba Türleri, Karınca Matbaacılık, İzmir,1982,s.1.
214
58
Akraba evliliği denildiğinde bilimsel anlamda ‘Çeşitli evlilik bağlarıyla akraba
olan kimselerin; özellikle yeğenlerin (kardeş çocuklarının) birbiriyle yaptıkları
evlilikler’ kastedilmektedir. Bu tanıma kardeş torunlarının evlilikleri de girmektedir.
Akraba evliliği kavramının yukarıda belirtilen sınıflamasından başka paralel
yeğen evliliği ve çapraz yeğen evliliği sınıflaması vardır. Amca kızı-amca oğlu ve teyze
oğlu-teyze kızı arasındaki evlilikler paralel, dayı oğlu-hala kızı ve hala oğlu-dayı kızı
arasındaki evlilikler çapraz yeğen evlilikleridir.216
A. Sosyolojik Açıdan Akraba Evlilikleri
Akraba evliliğinin; ekonomik, toplumsal olduğu kadar ruhsal açıdan birçok
olumlu yönleri olmakla birlikte birtakım sakıncalarının da olduğu birçok araştırmacı
tarafından belirtilmiştir.217 Akraba evliliğinin olumlu yönlerini şu şekilde sıralayabiliriz:
a) Malın bölünmemesi
b) Soyun devam ettirilmesi
c) Başlık parasından kurtulma218
d) Ekonomik yardımlaşma
e) Eşlerin birbirini tanıması
Bu sıralanan olumlu yönler, aynı zamanda akraba evliliğinin nedenleridir.
Akraba evliliğinin olumsuz yönlerini şu şekilde sıralayabiliriz:219
a) Akrabalar arası kırgınlığa yol açması
b) Çocukların sakat doğma ihtimalinin yüksek olması
B. Kültürel Açıdan Akraba Evlilikleri
Müzeyyen Gönüllü, Akraba Evliliği Ve Sakıncaları, s. 95; Aile Ve Toplum Dergisi, C.2, Sayı.5,s.79.
Gönüllü,a.g.m., s. 99.
218
Ergül Tunçbilek, Türkiye’de Akraba Evlilikleri, Katkı Dergisi, C.6,Sayı.1,Ank.1985,s.130.
219
Gönüllü,a.g.m., s.100.
216
217
59
Bütün kültürel toplumların sahip oldukları değerleri gelecek kuşaklara değişik
vasıtalar kullanarak aktarmaktadırlar. Bunlara sözlü kültür bilgileri denir.
Bu sözlü kültür bilgileri toplum içersinde geçerliliğini hala devam
ettirmektedir. Atasözleri ve maniler de sözlü kültür birikimlerinin bire parçası olarak
algılanmaktadır. Bu bağlamda akraba evliliği ile ilgili sözlü kültür birikimini iki başlık
altında toplayabiliriz.
1.Atasözleri
Atasözleri: Zamanla çok defe gerçek anlamları yerine mecazlı bir manâ
kazanarak sözlü gelenek içinde nesilden nesile aktarılan ve hafızasında yaşayan halka
mal olmuş, kalıplaşmış ifadelerdir.220
Akraba evliliği hakkında birbiriyle çelişen
atasözleri vardır. Bu çelişkinin varlığı insanlar arasında atasözlerinin genel kabul
görmesini ortadan kaldırmaktadır. Akraba evliliği ile atasözleri çok fazla olduğundan
bunlardan bir kısmına yer vereceğiz.
Akraba Evliliğini Onaylayan Atasözleri
a) Elin yoğurdundan kendi ekşi ayranınız daha iyidir.
b) Dibi görülmeyen kuyudan su içilmez.
c) İyi kızı akrabası alır, kötü kızı el alır.
Akraba Evliliğini Onaylamayan Atasözleri
a) Akrabanın yaptığını akrep yapmaz.
b) El adamı öldürür, akraba hem öldürür hem de gömer.
c) Bahçedeki ot acıdır.221
2. Maniler
220
221
Aydın Oy , ‘Atasözü’ DİA, IV, 44.
Meydan Larousse,VIII, 331; TDK. Türkçe Sözlük, I, 155.
60
Mani: ‘ahenkli ve esprili çağrışımlara yer vererek hece ölçüsünde manzum
ifadeler kullanarak bazı düşünce ve duyguların anlatılmasıdır.’222 Akraba evliliğini
destekleyen manilerden ikisi şudur:
a) Bahçelerde kelebek
b) Eğmeli eğmeli
Dalları benek benek
Dayı kızı dururken
Amcamın oğlu dururken
Kiminle evlenmeli
El oğluna ne gerek
Görüldüğü üzere kültürümüzde akraba evliliği önemli bir yer tutmaktadır.
Sözlü kültürün varlığı inkar edilmez.
C.Akraba Evliliklerinin Yansımaları
Akrabalık sistemleri ile ilgili ilk bilimsel çalışmalar, 19. yüzyılın son
çeyreğinde yapılmaya başlamıştır. (Bachofen 1861, Mclenen 1865, Morgan 1870 ve
spencer 1882, vd.)223
Dünyanın pek çok yerinde yok denecek kadar azalmasına rağmen bazı Asya
ülkelerinde ve İslam ülkelerinde halen sıklıkla yapıldığı bilinen akraba evlilikleri,
ülkemizde de yaygın olan bir evlilik çeşididir.
Akraba evliliklerinin yansımalarını Dünyada ve Türkiye’de yapılanlar olmak
üzere iki başlık altında inceleyeceğiz.
1. Dünyada Akraba Evlilikleri
Çeşitli ülkelerde araştırmacıların yapmış olduğu çalışmaların sonucu Tablo
1’de sunulmuştur.224
222
Meydan Larousse, VIII, 331; TDK. Türkçe Sözlük, II, 1501.
Balaman, Evlilik Akrabalık Türleri s.2-3; Serpil Altuntek, Van Yöresinde Akraba Evliliği, KBY, Ank.,
1993, s.15.
224
Nurettin Başaran, Anadolu’nun Genetik Yapısı Üzerine Çalışmalar III, Ankara Üniversitesi Diyarbakır
Tıp Fakültesi Dergisi, C.2, Sayı. 1, Ank. 1973, s. 545.
223
61
Tablo: 1: Dünyada Yapılan Akraba Evliliklerinin Dağılımı
Ülke
Tarih
Araştırılan
Akrabalık
Nüfus
Oranı %
Avusturya
1929- 30
-
1.52
İsviçre
1870- 1953
-
18.20
Çekoslovakya
1930- 66
-
2.14
İtalya
1956- 60
1.646.612
1.90
Fransa
1956- 58
530.000
1.67
Fransa(Genel)
1926- 45
-
1.77
Hollanda
1936- 53
-
0.36
Belçika
1955- 59
Belçika
1926- 50
İrlanda
1959- 68
Kuzey İrlanda
1952- 54
-
0.82
İsveç
1946- 50
-
0.90
İngiltere
1924- 29
-
0.56
Portekiz (Genel)
1940- 55
-
2.20
Almanya (Yahudi)
1875- 1920
-
35.80
Almanya(Köln)
1898- 1943
300.592
190.547
1.000.000
62
0.97
0.88
0.53
1.00
İsrail
1955-57
11.424
9.68
G. Hindistan
1950
26.042
39.37
Hindistan
1992
Japonya
1950
213.148
8.16
Mısır
1967-68
1.782
75.76
Lübnan
1988
-
25.00
A.B.D. (İndiana)
1968
-
66.50
A.B.D.
1970
-
2.10
Brezilya
1956-57
Arjantin
1950
-
1.88
Türkiye
1969
-
28.40
Türkiye
1983
Türkiye
1987
-
212.090
7.872.110
-
30.80
4.82
20.9
23.6
Buna göre Avrupa ülkelerinde yapılan akraba evliliği oranlarının Asya ve
Amerika ülkelerine göre daha düşük olduğu gözükmektedir. Bu araştırmalar
göstermektedir ki, Müslüman ülkelerdeki akraba evliliği oranı da diğer ülkelere göre
daha fazla yüksektir. Türkiye, akraba evliliklerinin en sık olduğu ülkeler arasında yer
almaktadır.
Dünyadaki akraba evliliği oranının değişmesinde, genellikle dini, coğrafi ve
etnik sebepler önemli rol oynamaktadır.
2. Türkiye’de Akraba Evlilikleri
63
Ülkemizde akraba ilişkilerinin toplumsal alandaki yansımaları akraba
evlilikleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Gerek akraba kurumu gerekse akraba evlilikleri
sosyo-kültürel sistemimizde önemli yer tutar.
Türkiye’de akraba evliliği üzerine yapılan araştırmaların sonucu tablo-2’de
sunulmuştur.
Akraba evliliği konusunda yapılan çalışmalardan ilki Serim Timur’un
1968’deki Türkiye Aile Yapısı ve Nüfus Sorunları Araştırması adlı çalışmasıdır. Bu
çalışmadaki verilere göre ülkemizde kırsal kesimde evli çiftlerde akrabalarıyla evli
olanların oranı %36’dır. Bu akraba evliliklerinin %29’u kardeş çocukları evliliğidir. Bu
kardeş çocukları arsında da amca çocukları evliliği %9’dur.
1988 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması sonuçlarına göre akraba evlilikleri
%20, yakın akraba evlilikleri ise %15 oranındadır. Yani, yapılan her beş evlilikten biri
akraba evliliğidir.225
Devlet Planlama Teşkilatı
(DPT) tarafından 1992’de yapılan araştırmada
akraba evliliği yapanların oranının %17 olduğu tespit edilmiştir.226
Türkiye’de değişik yıllarda ve farklı bölgelerde yapılan araştırmalarda akraba
evliliği oranının değişken olduğu görülmüştür.
Yine bu araştırmalar sonunda, aynı yıllarda ve aynı illerde, akraba evliliği
oranının yaklaşık olarak birbirine eşit olduğunun sonucuna ulaşılmaktadır. Örneğin,
Nurettin Başaran’ın 1983 yılında Ankara’da yaptığı araştırmada akraba evliliği oranının
%28 olduğunu tespit etmiştir. Bekir Şaylı da aynı yılda ve aynı ilde yaptığı çalışmada
akrabalık oranı %31 olarak tespit etmiştir. Benzer durum aynı araştırmacıların
Diyarbakır ilinde yaptığı çalışmalarda da ortaya çıkmıştır.
Tablo 2: Türkiye’de Yapılan Akraba Evliliklerin Dağlımı227
Türkiye’de Anne ve Çocukların Durumu Analiz, T.C Hükümeti UNICEF İşbirliği Programı Temmuz,
1996, s. 74.
226
T.C. Başbakanlık devlet Planlama Teşkilatı Türk Aile Yapısı Araştırması Sosyal Planlama Genel
Müdürlüğü, Nisan, 1992, s.104.
225
64
Araştırmacı
Yıl
Aile Sayısı
Bölge
Akrabalık
Oranı %
Timur
1968 Batı Anadolu
-
16.56
Kuzey Anadolu
-
26.04
İç Anadolu
-
29.11
Doğu Anadolu
-
37.8
Güney Anadolu
-
38.0
Türkiye Geneli
Şaylı
Başaran ve
Şaylı
5.268.000
29.2
762
27.8
Ordu
163
27.4
Sivas
292
31.6
Türkiye Geneli
1.000
28.4
567
27.9
2.110
37.2
1969 Ankara
1972 Ankara
Diyarbakır
Başaran
1973 Diyarbakır
490
34.3
Kalyoncu
1979 İstanbul
1.500
0.09
Rize
28 evli çift
32.14
Ankara
661
14.82
Düzcan, Sivas Populasyonunda Akraba Evliliği Sıklığı ve aileler Üzerindeki Tıbbi Etkileri, s. 46.
227
65
Başaran
642
28.04
Diyarbakır
11.194
35.0
Eskişehir
14.584
16.03
Türkiye
26.420
24.53
Şaylı
1983 Ankara
5.000.
31.24
Sezgin
1983 İzmir
10.857
13.77
Budak
1085 Diyarbakır
458.
46.9
Ulusoy
1987 Batı Anadolu
2.681.990
10.02
Tunçbilek
1987 Güney Anadolu
997.840
29.42
Kuzey Anadolu
935.450
21.7
Doğu Anadolu
1.416.880
32.9
Türkiye
7.872.120
20.9
1.000.
23.5
Düzcan
1983 Anakara
1993 Sivas
Araştırma sistemi yönünden birbirine bezeyen çalışmalar karşılaştırıldığında228
akraba evliliği oranında bir düşme olduğu gözlenmiştir. Ayrıca bölgelere göre
incelendiğinde Güney Anadolu bölgesinde oranın en üst seviyelere çıktığı, Marmara ve
Ege bölgesinde ise düştüğü tespit edilmiştir.
Akraba evliliği iller bazında değerlendirildiğinde en yüksek oranda Diyarbakır
ve Rize, en düşük oranda İstanbul ve İzmir ilk sırada yer almaktadır.
1993 Nüfus verileri sonuçlarına göre; ekonomik, sosyal ve demografik
değişmelerin yaşandığı ülkemizde akraba evliliğinin yaygınlı devam etmektedir. Akraba
1968 yılında Serim Timur’un yapmış olduğu araştırma ile 1987 yılında Mahir Ulusoy ve Ergül
Tunçbilek’in çalışmaları araştırma sistemleri yönünden birbirine benzemektedir.
228
66
evliliği, hem kadın hem de erkeğin eğitim düzeylerinin yüksek olduğu, Türkiye’nin
gelişmiş yörelerinde yetişen ve bu yörelerde yaşayan ve kent kökenli gruplar arasında
düşük düzeylere inmekte, ancak geri kalan nüfus gruplarında yaygın bir uygulama
olarak varlığını sürdürmektedir.229
Bu çalışmalar sonucunda akraba evliliği oranları gün geçtikçe düşmektedir.
Örneğin, 1969’da Sivas’ta yapılan araştırmada akraba evliliği oranı % 31.6 iken,
1993’de bu oranın %23.5’lere kadar gerilediği görülmektedir. Bunun nedeni olarak
Sivas’ta Cumhuriyet Üniversitesi’nin 1974’te kurulmuş olması, Türkiye’de aile
planlaması konusunda yapılan çalışmaların son yıllarda hız kazanması ve kitle iletişim
araçlarıyla akraba evliliğin zararları konusunda eğitim programlarının artması
gösterilebilir.230
Türkiye akraba evliliklerinin sık yapıldığı bir ülke olmasına karşı, bu konudaki
çalışmaların sayısı oldukça azdır.
Bütün bu çalışmalar ışığında akraba evliliğini; akrabalık derecelerine,
bölgelere, yerleşim yeri büyüklüğüne ve eğitim durumuna göre bir ayrıma tâbi tutarak
değerlendirme gerekirse, şu şekilde bunları sıralayarak değerlendirebiliriz.
a. Akraba Evliliklerinin Akrabalık Derecesine Göre Dağılımı
1983 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması verilerine göre birinci ve ikinci
derece akraba evliliklerinin tüm evlilikler içindeki oranı bütün Türkiye’de % 21’dir.231
1987 yılında, bütün Türkiye’de 50 yaşının altında olup, halen evli olan veya
başından bir evlilik geçmiş kadınların % 16.9’u birinci derece akraba evliliği, % 4’ü
ikinci derece akraba evliliği, % 06’sı da üçüncü derece akraba evliliği yapmıştır.
232
(
Tablo 3 )
Akraba evliliklerinin büyük çoğunluğunun birinci derece kuzen evlilikleri
olduğu, en çok yapılan evliliğin ise amca çocukları arasında olduğu görülmüştür.
Aile ve Toplum Dergisi, C. 1, Sayı. 4, s. 14.
Düzcan, Sivas Populasyonunda Akraba Evliliği Sıklığı ve Aileler Üzerindeki Tıbbı Etkileri, s. 47.
231
Aile ve Toplum Dergisi, C. 1, Sayı. 4, s. 14.
232
Ulusoy-Tunçbilek, Türkiye’de Akraba Evlilikleri ve Çocuk Ölümlerine Etkisi, s. 9.
229
230
67
Bulgular Türkiye’de son yıllarda akraba evliliklerinin sıklığında önemli bir değişme
yaşanmadığını göstermektedir.
Tablo 3: 1987 Yılında Yapılan Akraba Evliliklerinin, Akrabalık Derecesine
Göre Dağılımı
1.derece
2.derece
3.derece
Diğer
Uzak
Değil
Akraba
16.9
4.0
0.6
1.6
Akraba
0.3
76.9
1993 yılında Türkiye genelinde yapılan araştırmada, kadınların % 33’nün
akraba evliliği yaptığı, bu kadınlardan % 15.2’sinin birinci derece, % 7.8’inin de ikinci
derece akrabalarıyla evli oldukları belirtilmiştir.233
1994 yılında yapılan Sivas’ta Füsun Düzcan tarafından yapılan araştırmada:
Akraba evliliği oranı % 23.5 olduğu, bu oranın % 47.23’ünün birinci derece, %10.21’ini
ikinci derece, % 21.71’ini üçüncü derece;
% 20.85’inin ise uzak akrabalığın
oluşturduğu belirlenmiştir.234
b. Akraba Evliliklerinin Bölgelere Göre Dağılımı
Serim Timur’un 1968’deki yaptığı araştırmada akraba evliliklerinin bölgelere
göre dağılımı şu şekilde olmuştur.
Tablo 4: 1968 Yılına Göre Birici ve İkinci Derece Akraba evliliklerinin
Bölgelere göre Dağılımları
Doğu
233
234
Güney
Orta
Kuzey
Batı
Türkiye
Aile ve Toplum Dergisi, C.1, Sayı. 4, 14.
Düzcan, Sivas Populasyonunda Akraba Evliliği Sıklığı ve Aileler Üzerindeki Tıbbı Etkileri, s. 27- 57.
68
Anadolu Anadolu Anadolu
Anadolu
Anadolu
Toplamı
37.80
26.04
16.56
29.2
38
29.11
Tablo 4 incelendiğinde, akraba evlilikleri Doğu Anadolu’da % 37.80, Güney
Anadolu’da % 38, Orta Anadolu’da %29.11, Kuzey Anadolu’da % 26.04 ve Batı
Anadolu’da % 16.56 olarak tespit edilmiştir.
Tablo 5: 1987 Yılına Göre Birinci ve İkinci Derece Akraba Evliliklerinin
Bölgelere Göre Dağılımları
Doğu
Kuzey
Batı
Türkiye
Anadolu Anadolu Anadolu
Anadolu
Anadolu
Geneli
32.86
21.68
10.18
20.92
Güney
29.41
Orta
22.41
1987’deki akraba evlilikleri incelendiğinde ise, akraba evliliği oranı: Doğu
Anadolu’da % 32.86, Güney Anadolu’da % 29.41, Orta Anadolu’da % 22.41, Kuzey
Anadolu’da % 21.68, Batı Anadolu’da da % 10.18’dir.
Bir başka değişle Batı Anadolu’da 9.82, Güney Anadolu’da 3.4, Orta
Anadolu’da 4.46, Kuzey Anadolu’da 4.61, Doğu Anadolu’da 3.04 kadından biri birinci
veya ikinci akraba evliliği yapmaktadır.
Her iki araştırma sonucu karşılaştırıldığında bölgeler bazında akraba
evliliklerinde büyük düşmelerin olduğu gözlenmektedir.235
c. Akraba Evliliklerinin Yerleşim Yerlerine Göre Dağılımı
1987’de yapılan araştırmada büyük yerleşim birimlerinde akraba evliliklerinin
oranı, diğer yerleşim birimlerine oranla düşüktür.
235
Mahir Ulusoy ve Ergül Tuçbilek, Türkiye’de Akraba Evlilikleri ve Çocuk Ölümlerine Etkisi, s. 9.
69
Birinci derece ve ikinci derce akraba evlilikleri birlikte düşünüldüğünde
10.000’den fazla nüfuslu yerlerde akraba evliliklerinin tüm evlilikler içindeki oranı %
16 iken, 10.000’den az nüfuslu yerlerde bu oran % 25’in üstüne çıkmaktadır.236
Tablo 6: 1987 Yılına Göre Akraba Evliliklerinin Yerleşim Yeri Büyüklüğüne
Göre Dağılımı
Nüfus
1. ve 2. Diğer
Akraba
Derece
Değil
Toplam
Metro
%
15.75
1.91
82.36
100.00
50.000
%
17.11
1.95
80.95
100.00
25.000-50.000
%
15.58
1.25
83.13
100.00
10-25.000
%
16.66
3.25
80.08
100.00
2000-10.000
%
23.98
2.18
73.54
100.00
1.000-2.0000
%
25.60
2.41
71.99
100.00
500-1.000
%
28.71
2.77
68.51
100.00
500
%
24.46
1.33
74.21
100.00
Toplam
%
1.646.600.
169.000.
6.056.820.
7.872.110.
20.92
2.15
76.94
100.00
Tablo 6 incelendiğinde, metrolarda yaşayanların akraba evlilik oranları %
15.75, nüfusu 50.000’in üzerindeki yerleşim birimlerinde bu oran % 17.11, nüfusu
25.000. ile 50.000 arasındaki yerde oran %15.58’dir. Nüfusu 100.000’den düşük olan
yerlerde akrabalık oranı ise % 23.99 ile % 24.46 arasındadır.
236
Ulusoy ve Ergül, a.g.m. s. 11.
70
d. Akraba Evliliklerinin Eğitim Durumuna Göre
1987 yılında yapılan araştırmada eşlerin eğitim durumlarına bakıldığında,
akraba evliliği yapmanın, eğitimle ters ilişkili olduğu ortaya çıkmaktadır. Yani eğitimli
çiftlerin daha az akraba evliliği yaptığı, eğitimsiz çiftlerin ise daha çok akraba evliliği
yaptıkları eğiliminde olduklarını gözlemekteyiz.
Tablo 7: 1987 Yılına Göre Akraba Evliliklerin Eşlerin Eğitimi ve Bölgelere
göre Dağılımı
Bölgeler
Batı
Güney
Orta
Kuzey
Akrabalık
İkisi
de Biri
İkisi de Diğer Toplam
Durumu
Eğitimsiz Eğitimli Eğitimli
Akraba
%
79.1
15.0
5.5
0.4
100.00
Akr. Değ
%
70.7
16.5
12.3
0.6
100.00
Toplam
%
71.7
16.3
11.5
0.5
100.00
Akraba
%
82.7
12.9
2.9
1.5
100.00
Akr. Değ
%
71.3
17.7
8.8
2.2
100.00
Toplam
%
74.8
16.2
7.0
2.0
100.00
Akraba
%
78.4
18.0
3.4
0.2
100.00
Akr. Değ
%
74.2
16.6
8.0
1.2
100.00
Toplam
%
75.4
16.9
6.8
0.9
100.00
Akraba
%
76.6
17.4
4.1
1.9
100.00
Akr. Değ
%
80.0
13.2
5.7
1.1
100.00
71
Doğu
Toplam
%
78.2
14.2
5.3
1.3
100.00
Toplam
%
77.8
15.2
4.8
2.2
100.00
Tablo 7 incelendiğinde, akraba evliliği yapan çiftlerde, ikisinin de eğilimli
olan çiftlerin oranı, akraba evliliği yapanların içindeki oranıyla karşılaştırıldığında ilk
grubun oranından en az % 4 kadar fazladır. Bu durum Karadeniz Bölgesi dışında bütün
bölgelerde aynen gözlenmektedir.237
1994 yılında Sivas’ta Füsun Düzcan tarafından yapılan araştırmanın verileri
incelendiğinde ise, akraba evliliği yapan kadınların eğitim düzeylerinin daha düşük
olduğu gözlenirken, erkeklerin eğitim düzeyleri ile akraba evliliği arasında ilişki
gösterilmemiştir.238
D. Akraba Evliliği İle İlgili Yapılan En Son Çalışma
Bu çalışma Ankara merkez ilçelerinde oturan ve akraba evliliği yapmış aileler
arasında 1999 yılında yapılmıştır.239 Akraba evliliği yapan 378 kadın ve 346 erkeğe
anket uygulanmış olup, uygulanan bu ankete göre aşağıdaki sonuçlar çıkarılmıştır.
1) Akraba Evliliklerinin Akrabalık Derecesine Göre Dağılımı
Araştırma sonuçlarına göre; ailelerin % 81’i birinci derece akraba evliliği
yapmıştır. Araştırmada ikinci derece akraba evliliği yapanlardan kardeş torunlarının
evlilikleri oranı % 6 iken, amca torunu evliliklerinin oranı % 4’dür.
En fazla akraba evlilikleri %23 ile teyze çocukları arasında yapılan
evliliklerdir. Bunu % 21 ile dayı- hala çocukları arasında yapılan evlilikler ve %17 ile
amca çocukları arasında yapılan evlilikler oluşturmaktadır.240
Ulusoy ve Tunçbilek, Türkiye’de Akraba Evlilikleri ve Çocuk Ölümlerine Etkisi, s. 14.
Düzcan, Sivas Populasyonunda Akraba Evliliği Sıklığı ve Aileler Üzerindeki Tıbbî Etkileri, s. 57.
239
Aile ve Toplum Dergisi, C.1, Sayı. 4, s. 9.
240
Aile ve Toplum Dergisi, C. 1, Sayı. 4, s. 14.
237
238
72
Araştırmada, eşlerin ebeveynlerinin % 23’ü akraba evliliği yapmıştır. Ayrıca
araştırmaya katılanların yarıya yakını çocuklarının yapacağı akraba evliliğini
onaylamayacağını belirtmişlerdir.241
2) Akraba Evliliklerinin Bölgelere Göre Dağılımı
Araştırmaya katılanların % 67’si aslen İç Anadolu kökenli olurken, bunu % 12
ile Karadeniz ve % 11 ile Doğu Anadolu kökenlilerin izlediği görülmüştür.242
3) Akraba Evliliklerinin Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı
Araştırmada kadınların % 67’si ilkokul mezunu, % 24’ü lise mezunudur.
Okuryazar olmayanlarla, fakülte mezunu olup akraba evliliği yapanların oranı %
5’tir.243
Araştırmaya katılan erkeklerin eğitim düzeyleri kadınlara göre daha yüksektir.
Erkeklerin ilkokul mezunu % 40, lise mezunu %39, yüksekokul mezunu %20’dir.244
Araştırmada deneklere birçok soru yöneltilmiştir. Bu soruların cevapları ve
değerlendirmeleri şu şekildedir.
a) ‘Niçin akraba evliliğini tercih ettikleri’ sorulmuş olup, cevap olarak
kadınların %42’si birbirini önceden tanıdıkları ve güvendikleri, %34’ü sevdikleri,
%19’u da ailelerine yabancı girmesini istemedikleri için akraba evliliği yapmayı tercih
etmiştir. Ailelerin %3’ü beşik kertmesi olduklarını belirtmişlerdir.245
b) ‘Evlilik kararının nasıl alındığı’ sorusuna aileleri %55’i ‘ailemiz karar verdi,
biz onayladık’, %34’ü ‘biz karar verdik, ailemiz onayladı’ ve %12’si ‘ rızam olmadan
ailem kararlaştırdı’ şeklinde cevap vermiştir.246
Aile ve Toplum Dergisi, C. 1, Sayı. 4, s.15.
Aile ve Toplum Dergisi, C. 1, Sayı 4, s. 11.
243
Aile ve Toplum Dergisi, C. 1, Sayı. 4, s. 9.
244
Aile ve Toplum Dergisi, C. 1, Sayı. 4, s. 10.
245
Aile ve Toplum Dergisi, C. 1, Sayı. 4, s. 15.
246
Aile ve Toplum Dergisi, C. 1, Sayı. 4, s.11.
241
242
73
c) ‘Akraba evliliği yapmanın doğacak çocukların sağlığı açısından herhangi
bir sakıncası olup olmadığı’ sorulduğunda, sakıncası olmadığını savunanların oranı
%19’dur. Bu düşünceye katılanlar %30, sakıncası olabileceğini savunanlar %30 olarak
belirtilmiştir. Kadınların çoğu akraba evliliğinde sağlıksız doğan çocukların olabileceği
ihtimalini göz ardı etmemektedir.247
d) ‘Akraba evliliğinin doğacak çocukların sağlığı açısından zararlı olduğunu
kimden öğrendikleri ya da nereden duydukları’ hakkındaki soruya, çoğunluğunun
cevabı ‘ doktorlardan, televizyonlardan’ şeklinde olmuştur.248
e) ‘İslâm dininin akraba evliliğine nasıl baktığını bilip bilmedikleri’
sorulduğunda %38’i bu konuda herhangi bir bilgiye sahip olmadıklarını belirtmiştir.
İslâm dininin akraba evliliğini onayladığını savunanların oranı %46’dır.
Kadınların %9’una göre İslâm dinince akraba evliliği teşvik edilmektedir.
Yasaklandığını söyleyenlerin oranı da %7 olarak tespit edilmiştir. Bu soru karşısında
erkeklerin %70’i akraba evliliğini dinin onayladığını savunmaktadırlar.
Sonuçlar açısından akraba evliliğinin kültürel ve yapısal sürekliliğinin
arkasında geleneklerin yanı sıra dini algılamaların da etkisinden bahsedilebilir.249
f) ‘Akraba evliliğinin ne gibi olumlu ve olumsuz yönleri olabileceği’ konusunda
kadınların %28’ doğacak çocukların hasta olma riskini öne sürmüşlerdir. Kadınların
%23’ü ise akraba evliliğinin hiç bir sakıncası olmadığı inancındadır. Bu konuda
erkeklerin %44’ü çocuklarının hasta olmalarını belirtmektedir.250
Akraba evliliğinin olumlu yönleri konusunda ise kadınların %47 ve erkeklerin
%57’si gibi yarıya yakını ‘aileler tanışık olmasının eşler arasındaki çatışmaları
engellediği görüşündedirler.
Aile ve Toplum Dergisi, C. 1, Sayı. 4, s. 15.
Aile ve Toplun Dergisi, C. 1, Sayı. 4, s.15.
249
Aile ve Toplum Dergisi, C. 1,Sayı. 4, s. 15.
250
Aile ve Toplum Dergisi, C. 1, Sayı. 4, s.16.
247
248
74
g) ‘Akraba evliliği yapmaktan memnun olup olmadıkları’ sorulmuştur.
Deneklerin büyük çoğunluğu ( %80) akraba evliliği yapmaktan memnun olduklarını
belirtmişlerdir.251
h) Araştırmada ‘ kadın ve erkeklerin akraba evliliklerinin sağlıksız doğumlara
yol açtığı düşüncesine katılıp katılmadıkları’ sorusu sorulmuş olup; kadınların %80’i
ve erkeklerin %65’i bu düşünceye katılmaktadır. Buna gerekçe olarak biyolojik aktarımı
yani hastalıkların genlerle aktarılacağını ve kan uyuşmazlığının sakat doğumlara yol
açabileceğini savunmaktadır.
Akraba
evliliğinin
doğacak
çocukların
sağlığı
açısından
sakıncası
bulunmadığını savunan erkeklerin %83’ü kendi çocuklarının sağlıklı olmalarını, %13’ü
bunun tıbben ispat edilmediğini ifade ederken geriye kalan %4’üne göre akraba
olmayanlarda da sakat doğumlara rastlanmış olmalarıdır. 252
Ayrıca Sivas İlinin Gürün İlçesine bağlı Tepecik Köyünde yapılan araştırmaya
göre, köy halkının %90’a yakınının akraba evliliği yaptığı, bu evlilikler sonucu sakat
çocuklarının bulunmadığı, fakat geri kalan köy halkının %10’luk bölümünün akraba
evliliği yapmamasına rağmen çocuklarında sakatlıklara rastlanmıştır.253
II. TIBBÎ AÇIDAN AKRABA EVLİLİKLERİ
Akraba evlilikleri tıp bilimcileri tarafından da araştırma konusu edilmiştir.
Tıpta akraba evlilikleri denildiğinde birinci derece kuzen evliliği denilen, amca, dayı,
teyze ve hala çocukları arasında yapılan evlilikler ile kardeş torunları arasında yapılan
evlilikler yani ikinci derece kuzen evlikleri anlaşılmaktadır. Genetikte akraba
evliliklerine ‘kansangüinite’ denir.254
A. Genetik
Aile ve Toplum Dergisi, C. 1, Sayı. 4, s.15.
Aile ve Toplum Dergisi, C. 1, Sayı. 4, s. 16.
253
2001 yılında bir haber kanalında çıkan habere dayanarak köy halkından bazı insanlarla yapılan
araştırma sonucu bir bilgidir.
254
Başaran, Anadolu’nun Genetik Yapısı Üzerinde Yapılan Çalışmalar, III, 535.
251
252
75
Evrende canlılar iki yarım hücrenin birleşmesiyle bütünleşen tek bir hücreden
oluşur. İnsandaki bu yarım hücreler sperm ve yumurtadır. Bunlar anne babanın bütün
karakterlerini taşırlar. Daha sonra bu çekirdek halini almış olan yarım hücreler birbirine
yaklaşarak birleşirler. Anne babadan gelen kalıtım faktörleri doğacak olan çocuğun
bütün kalıtım karakterlerini kapsamaktadır.255
Bütün canlılarda olduğu gibi insanlarda da kromozomlar kalıtımın değişmez
birimleridir.256 İnsanda bulunan kromozomların sayısı 46 olup, 23 çift halinde
bulunurlar. Bunlardan 22 çifti otozomları oluştururken kadında XX ve erkekte XY
kromozomları da cinsiyet kromozomlarını meydana getirir.257
Genler,
kromozomlardaki
kalıtım
birimleridir.258
Bu
genler
kalıtım
maddesindeki değişmeler (mutasyon) sonucu ortaya çıktığından, kalıtımla geçen
hastalıkları bir sonraki nesillere aktarırlar. Genin iç görümüne fenotip, dış görümüne de
genotip denir.
Fenotipler bazen bir tek genin, bazen birden fazla genin bir arada etkisi ile
gelişirler. Fenotiplerde genetiplerine bağlıdırlar. Genotipler anne ve babadan aynı eşit
karakterler halinde geçtiklerinde homozigot adını alırlar. Eğer anne ve babadan eşit
olmayan farklı genlerden kurulu olursa o zaman heterozigot adını alırlar. Örneğin
homozigot bir baba ile heterozigot bir anneden doğan bir çocuğun kan grubu
dağılışında, çocuk ya annenin ya da babanın kan gruplarından birini alır. Böylece
homozigot/heterozigot dağılışı sabit kalır. Anne babadan gelen genler eşit karakterde
oldukları takdirde birbirine eşit etki yapar ve fenotipi güçlendirir. Eğer genotipler eşit
güçte değillerse çoğu zaman biri diğerine hakim olur. Fenotip olarak zayıf olanın etkisi
yok olur. Ortamda güçlü olanın fenotipi oluşur.
Fethi Tezok, Genetikte Temel prensipler ve İnsan Genetiğindeki Değerlendirmeleri, Bursa Üniversitesi
Tıp Fakültesi Yay. , Bursa, 1997. s. 22-23.
256
Tezok, a.g.e., s. 41.
257
Asım Cenani, Genetik Hastalıklar, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Ansiklopedisi Eksen Yay., İst., 1996,
I, 206
258
Genlerde bir nüfus topluluğunda belli bir gen, çoğu zaman ‘normal’ ve ‘vahşi’ yani iyi ve kötü gen
olarak bulunur. Bkz. Meydan Larousse, V, 95.
255
76
Bu durunda bir genotipin diğerine hakim olması Dominans, böyle bir gene de
Dominant Gen denir. Buna karşılık bastırılan ve fenotipte görünmeyen gene de Resesif
Gen adı verilir.259
Mutant (yani gen denilen kalıtım maddesindeki değişim) genlerin tek dozda
olduklarında bir hastalığa yol açanlara Dominant Genler, bunların oluşturdukları
hastalığa ise Dominant Hastalık denir. Genler çift dozda olduklarında hastalık ortaya
çıkarabilen mutant genlerdir. Bunların neden oldukları hastalıklara da Resesif Hastalık
denir
Organizmalar,
yaşantılarını
sağlayabilmek,
hayati
fonksiyonlarını
sürdürebilmek için çok sayıda gene sahiptirler. Bu sayede kuşaktan kuşağa değişikliğe
uğramadan gelişirler. Böylece toplumsal karakterlerini yıllarca muhafaza ederler.
Morfolojilerde büyük fark göstermezler. Renk, boy ve tipleri aynı kalır. Şeker, mide
asidi, kolestrol gibi çeşitli bileşimlerin kandaki seviyeleri kontrol mekanizmasının etki
seviyesini aşamaz. Bu nedenle ırklarda renk, boy ve kilo ağırlıkları ile mide asiditesi ve
kan şekeri çeşitli fenotiplerin gelişimi, genetik yapıların etkisi altındadır. Irkların
özelliğinin sebebi de budur. Çevresel etki ancak doğada bulunan canlıların boy ve
kiloları bazı istisnai sınırlar hariç belli bir seviyeyi aşamaz. Hücreler genetik
kuruluşunun onayladığı büyüklüktedir.260
B.Akraba Evlilikleri
Akraba evliliği yapanların idantik genleri taşımaları daha yüksektir. Akraba
evliliği yapanların çocuklarında bir çok genlerin homozigot hale gelme olasılığı daha
yüksektir. Dominant hastalıklar için kardeş çocuklarının evlenmelerinin fazla bir önemi
yoktur. Çünkü dominant hastalıklarda heterozigotlar fenotipte bellidir. Kardeş
çocuklarının evlenmeleri aynı hastalığı taşıyan iki kimsenin evlenmesi halini ortaya
çıkarmış olacaktır. Heterozigot dominant bir kimse ile bir normal kimsenin evlenmesi
halinde ise kardeş çocukları evlenmesinin hiçbir önemi olmayacaktır. Çünkü bu halde
olan kimse ister kardeş çocuğu, ister yabancı olsun hastalık genini taşımamaktadır.
259
260
Tezok, Genetikte Temel Prensipler, s. 80.
Tezok, Genetikte Temel Prensipler, s. 80.
77
Resesif hastalıklarda ise durum tamamen başkadır. Resesif hastalığı meydana
çıkaran evlenmelerin hemen hemen hepsinde ana ve baba hastalık genini heterozigot
olarak taşırlar. Bu bakımdan heterozigot bir kimse kuzeni ile evlendiği takdirde aynı
hastalık için heterozigot olan bir kimse ile evlenmiş olası şansı yüksektir. Çünkü akraba
olan kimselerin aynı geni müşterek olan ebeveynlerinden almış olmaları olasılığı, iki
yabancı kimseye göre daha fazladır.
Bölünme dolayısıyla bir kimse taşıdığı kromozomların yarısını çocuğuna verir;
bu bakımdan çocuğun anne veya babasındaki bir resesif geni alma olasılığı %50’dir. Bu
çocuk bu geni kendi çocuğuna %50 olasılıkla vereceğine göre, bir torunun büyükanne
veya büyükbabasındaki resesif geni alma olasılığı %25 olacaktır. Bu torun aynı geni
kendi çocuğuna %50 oranında verecektir. Böylece torunun çocuğunun aynı geni taşıma
oranı %12.5’tur. Demek oluyor ki her kuşak atlamada aynı geni taşıma oranı yarıya
inmektedir.261
Genler şahısta bir takım hastalıklar meydana getirebildikleri gibi, bazen de
üstün kabiliyetlerin çıkmasını sebep olurlar.262
Akraba
olmayanlarda
yapılan
evliliklerde
bir
toplumdaki
genlerin
frekanslarının değişmediği ve nesilden nesile aynı kaldığı bilinmektedir. Modern
toplumlarda kan grupları ve enzimler gibi bazı genetik özellikler tesadüfler içinde
olabilir. Fakat kalıtsal bazı özellikler veya sağırlık gibi kalıtsal bazı hastalıklar için
akraba olmayanlarla yapılan evlilik çoğunlukla söz konusu değildir.
Akraba evlilikleri müşterek atadan gelen genleri paylaştıkları için, bazı kalıtsal
hastalıkların görülme sıklığını etkilemektedir.263
261
262
Kayahan, İnsan Genetiği, s. 150.
Kayahan, a.g.e., s. 157.
78
C. Akraba Evliliklerinin Tıbbî Yansımaları
Akraba evlilikleri hakkında bir çok araştırma yapılmıştır. Fakat bu
araştırmaların sonuçları üzerinde tam bir fikir birliği bulunmamaktadır.
Akraba evlilikleri toplumda seyrek olarak görülen resesif genlerin bir araya
gelip homozigot bireylerin oluşmasıdır. Bu evlilikler çeşitli kalıtsal hastalıkların ortaya
çıkma olasılıklarını arttırmakta ve daha yüksek oranda ortaya çıkmasına neden
olmaktadır.264 Bu kural daha az oranda multifaktöriyel hastalıklar içinde geçerlidir.265
1. Dünyada Akraba Evlilikleri
Dünyada farklı yıllarda ve farklı bölgelerde yapılan akraba evlilikleri hakkında
bazı sonuçlara varılmıştır.266
1956 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılan çalışma sonucu akraba
evliliklerinin düşüklere sebep olabileceği belirtilirken, 1958’de yapılan başka bir
çalışmada ise akraba evliliğinin düşüklere sebep olmayacağı belirtilmiştir. 1977’de
Japonya’da iki ayrı çalışmanın birinde akraba evliliğinin doğuştan kusurluklar
üzerindeki etkisi olduğu belirtilirken, ikinci aşamada ise, etkili olmadığı tespit
edilmiştir.
En son Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılan araştırmada akraba
evliliklerinin sakat doğumlara etkisi %5 olduğu belirtilmiştir.267
Tunçbilek, Türkiye’de Akraba Evlilikleri, s. 129.
Düzcan, Sivas Populasyanunda Akraba Evliliği Sıklığı ve Aileler Üzerindeki Tıbbî Etkileri, s. 49
265
Elibüyük, Hacettepe Üniversitesi Çocuk Hastanesi Genetik Ünitesine Başvuran Hastalarda Akraba
Evliliği ve Tıbbî Sonuçlarının İncelenmesi, s. 16.
266
Kalyoncu, Akraba Evlilikleri ve Doğuştan Kusurları, s. 28- 29.
263
264
79
2. Türkiye’de Akraba Evlilikleri
Akraba evlilikleri üzerine, Türkiye’de farklı zamanlarda yapılan araştırmalarda
şu sonuçlar elde edilmiştir.
a. 1972 Yılında Diyarbakır’da Yapılan Araştırma
Nurettin Başaran, 490 aile üzerinde yaptığı araştırmada, akraba evliliği oranını
%34.3 olarak tespit etmiştir. Buna göre akraba evliliğinin erken yaş (+12 ay) çocuk
ölümleri, ölü doğum, düşük (abortus) ve kısırlığı (sterilite) artırmakta olduğu, fakat ikiz
doğumlar üzerinde etkili olmadığı tespit edilmiştir.268
b. 1979 Yılında İstanbul’da ve Rize’de Yapılan Araştırma
Cemalettin Kalyoncu, İstanbul’un Silivri İlçesinde 2550 ve Rize’nin Çayeli
İlçesinde 2850 aile üzerinde yapmış olduğu araştırmada, akraba evliliği oranını
Silivri’de %1, Çayeli’nde %47 olarak bulmuştur. Akraba evliliğinin düşük, ölü doğum,
erken bebek ölümü ve doğuştan kusurlar üzerinde etkilerinin olduğunu tespit ederken;
akraba evliliğinin en önemli etkisinin ölü doğum üzerinde olduğu belirtilmiştir.269
c. 1987 Yılında Ankara’da Yapılan Araştırma
Zehra Elibüyük Hacettepe Üniversitesi Çocuk Hastanesi Genetik Ünitesi’ne
1985- 1987 yılları arasında başvuran 2747 hastayı, akrabalığın önemi ve tıbbî sonuçları
yönünden incelemiş ve sonuç olarak: Hastaların %35.57’nin anne ve babasının akraba
evliliği yapmış olduğu ve bu evliliklerinin %96’sınıbirinci derce ve ikinci derece yakın
akraba evliliklerin oluşturduğunu tespit emiştir. Araştırmasında akraba evliliğinin düşük
üzerinde etkisi olmadığı, ancak erken doğum ve bebek ölümünü arttırdığı, ölü doğumun
en fazla multifaktöryel hastalık270 olan ailelerde, bebek ölümlerinin ise otozomal resesif
Newyork Times, Mart 2002 sayısı.
Nurettin Başaran, Anadolu’nun Genetik Yapısı Üzerine Çalışmalar: IV. Diyarbakır’da Kan Yakını
Evlilikler. Ankara Üniversitesi Diyarbakır Tıp Fakültesi Dergisi, c.2, Sayı. 1, Ank., 1973, s. 594.
269
Kalyoncu, Akraba Evlilikleri ve Doğuştan Kusurlar, s. 72.
270
Hatalığın oluşmasında bir çok faktörün rol oynadığı, belli bir nedene bağlı olmayan hastalık.
267
268
80
hastalık271 belirlenen ailelerde olduğu, ayrıca akraba evliliğinin otozomal resesif ve
kısmen de multifaktöryel hastalıkları arttırarak ölü doğum ve bebek ölümünün oranının
yükselmesine neden olduğu sonucuna ulaşmıştır.272
d. 1987 Yılında Yapılan Araştırma
Mahir Ulusoy ve Ergül Tunçbilek’in ‘Türkiye’de Akraba Evlilikleri ve Çocuk
Ölümlerine Etkisi’ adlı çalışması kadınlar üzerinde yürütülmüş, akraba evliliğinin bebek
ölümleri üzerindeki etkisi incelenmiştir.
Araştırmada sosyo-ekonomik faktörlerle akraba evliliğinin, çocuk ölümleri
üzerindeki etkisi birbirinden ayırt edilememiştir. Akraba evliliğinin çocuk ölümlerinin
bir nedeni sonucuna ulaşılamamıştır. Akraba evliliği yapanlarla yapmayanlar arasındaki
ölen çocuk ortalaması farkı bölgelerin gelişmişlik düzeyi ile alakalı olduğu gibi ailelerin
oturdukları evlerin durumu ile de alakalıdır. Her ne kadar akraba olanlarla olmayanlar
ortalamaları arasındaki fark istatistikçe değilse de bu trend, akraba evliliklerinin çocuk
ölümleri üzerinde etkili olduğunu düşündürmektedir.273
e. 1993 Yılında Sivas’ta Yapılan Araştırma
Füsun Düzcan’ın Sivas’ta akraba evliliği sıklığı ve tıbbî etkilerini belirlemek
amacıyla il merkezinde yaşayan 15- 44 yaşları arasındaki evli 1000 kadın üzerinde
yaptığı araştırmada akraba evliliği oranı %23.5’dir. Yapmış olduğu bu çalışmasında
akraba evliliklerin infertilite (kısırlık), ölü doğan ve çocuk ölümleri ile mental
retardasyon (zeka geriliği) üzerinde etkili olmadığı, fakat akraba evliliğinin düşük, süt
çocuğu ölümü ve anomalili çocuk sayısını artırdığını tespit etmiştir.274
Yukarıda belirtilen çalışmalarda farklı sonuçlar ortaya çıktığı gözlenmektedir.
Nurettin Başaran, Zehra Elibüyük ve Cemalettin Kalyoncu yaptıkları çalışmalarda
akraba evliliğinin çocuk ölümlerini arttırdığı sonucuna ulaşırken, Füsun Düzcan akraba
evliliğinin çocuk ölümlerini arttırmadığı sonucuna ulaşmıştır. Bu konuda Mahir Ulusoy
Erkek ve kadında bulunan her iki genin de bozuk olmasıyla ortaya çıkan hastalık.
Elibüyük, Hacettepe Üniversitesi Çocuk Hastanesi Genetik Ünitesine Başvuran Hastalarda Akraba
Evliliği ve Tıbbî Sonuçlarının İncelenmesi, s. 66- 67.
273
Ulusoy ve Tunçbilek, Türkiye’de Akraba Evlilikleri ve Çocuk Ölümlerine Etkisi, s. 7.
274
Düzcan, Sivas Populasyonunda Akraba Evliliği Sıklığı ve Aileler Üzerindeki Tıbbî Etkileri, s. 57.
271
272
81
ve Ergül Tunçbilek ise sosyal ve ekonomik etkenlerin çocuk ölümlerinde önemli olduğu
tezini ileri sürmektedir.
Ayrıca Nurettin Başaran ve Füsun Düzcan, akraba evliliğinin düşüğü arttırdığı,
Cemalettin Kalyoncu, akraba evliliğinin düşükte etkili olduğu, Zehra Elibüyük ise
akraba evliliğinin düşükte etkisiz olduğu sonucuna ulaşmışlardır.
f. 1999 Ankara’da Yapılan Araştırma
Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, akraba evliliğinin kültürel boyutları
öğrenmek amacıyla, Ankara merkez ilçelerinde oturan ve akraba evliliği yapan 378
kadın ve 346 erkek üzerinde anket yapmıştır.
Anket uygulanan ailelere ‘önemli sağlık problemi olan çocukları olup
olmadığı’ sorulmuş, ailelerin %93’ü hasta çocuklarının olmadığını, geriye kalan %7’si
(toplam 26 çocuk) ise çocuklarında zeka geriliği, menenjit, işitme ve görme bozukluğu
gibi hastalıklar olduğunu belirtmişlerdir.275 Araştırmada bu hastalıkların akraba
evliliğinden kaynaklanıp kaynaklanmadığı hususunda fikir belirtmemektedir.
Araştırma, tamamen akraba evliliği yapan aileler üzerinde yapılmış olmasına
rağmen, hasta çocukların sayısı az bir miktarı oluşturmaktadır. Bu ise üzerinde
durulması gereken çok önemli bir husustur.
275
Aile ve Toplum Dergisi, C. 1, Sayı. 4, s. 13.
82
GENEL DEĞERLENDİRME
İslam hukukunda akraba evliliği caiz olup, Kur'an ayetleri akraba evliliğini
yasaklamamaktatadir. Hz. Peygamber'in, tıbbi ve sosyolojik sakıncaları olduğundan,
akraba evliliğini hoş görmediği, şeklindeki sözlerinin Hz. Peygamber'e izafesinde
birtakım şüpheler bulunmaktadır. Hz. Peygamber’in fiili uygulamaları ise, söylediği
iddia edilen bu sözlerinin aksine, akraba evliliğinin caiz olduğunu ve bu tür evliliklerin
herhangi tıbbi sakıncaları olmadığını ortaya koymuştur. Hz. Ömer'den başka, akraba
evliliğinin tıbbi sakıncaları olduğunu söyleyen sahabe de yoktur. Ayrıca sahabe ve
tabiin de akraba evliliği yapmıştır. Hz. Peygamber'e ait olduğu söylenen bütün bu
rivayetlerin aksine, muteber hadis kitaplarında Hz. Peygamber'in akraba evliliği yapma
arzusunda olduğu yönünde rivayetler de bulunmaktadır.
İnsan, anne-babanın bütün karakterlerini taşıyan iki yarım hücrenin (sperm ve
yumurtanın) birleşmesiyle meydana gelmektedir. Anne-babanın taşıdığı iyi (zararsız) ve
kötü (zararlı) genler, doğacak olan çocuğunun genlerine etki etmektedir. Akraba
Evlilikleri müşterek atadan gelen genleri paylaştıkları için, bazı kalıtsal hastalıkların
görülme sıklığını artırmaktadır. Akraba olmayanlarla yapılan evliliklerde de, bazı
kalıtsal hastalıkların çocuğa geçme riski bulunmaktadir.
Genler, insanda bir takım hastalıkların meydana gelmesine sebep olabileceği
gibi, bazen de üstün kabiliyetlerin ortaya çıkmasına sebep olurlar. Dolayısıyla, akraba
evliliklerinin her zaman sakıncalı olduğu düşünülmemelidir.
Akraba evliliklerinin tıbbi boyutunu incelemek amacıyla yapılan araştırmalarda
farklı sonuçlar elde edilmiştir. Örneğin: araştırmaların birinde, akraba evliliğinin
doğuştan kusurluluklar üzerinde etkisi olduğu sonucuna ulaşılırken; başka bir
araştırmada ise, akraba evliliğinin doğuştan kusurluluklar üzerinde etkisi olmadığı
sonucuna ulaşılmıştır.
Doğumdan itibaren görülen tüm hastalıkların nedeni, böyle olmasa da akraba
evliliğine bağlamak ne kadar yanlış ise, bazı hastalıkların akraba evliliğinden
kaynaklansa da bunun kabullenilmemesi o kadar yanlıştır.
83
Televizyon, gazete ve halk arasında söylendiği gibi, akraba evliliği yapanların
doğacak çocuklarının sakat olacağı inancı, kesinlikle yanlıştır.
Sosyolojik açıdan akraba evlilikleri incelendiğinde, akraba evliliğinin kültürel
ve yapısal sürekliliğinin arkasında, geleneklerin yanı sıra birtakım içtimai, ekonomik,
coğrafi ve dini algılamaların olduğu belirtilmektedir. Akraba evliliğinin tamamen dini
olduğu şeklinde bir algılama doğru değildir.
Ayrıca yapılan araştırmalarda, akraba evliliklerinin sosyolojik açıdan
faydalarının yanında; zararlarının da olduğu tespit edilmiştir.
Sonuç olarak: Din, sosyoloji ve tıp disiplinleri arasında herhangi bir zıtlık
bulunmamaktadır. İslam dini mutlaka akrabadan evlenmenin gerekli oldugunu
belirtmiyor. Din, insanlara, evlenmeleri helal olan kadınları açıklıyor ve insana
bunlardan kendisine en uygun olanını seçme hakkını tanıyor.
Birtakım
ihtimallere
dayanarak,
akraba
evliliğinin,
bazı
hastalıkları
artırdığından ve sakatlıklara sebep oldugundan, haram olduğunu söylemek yanlıştır.
Sonuçta bunların hepsi bir ihtimaldir. Cenab-ı Allah Kur’an’da bu tür evliliklerin açık
olarak helal olduğunu (haram olmadığını) açıklamaktadır. Ayrıca akraba evliliğinin bazı
hastalıkları artırdığından ve sakatlıklara sebep olduğundan, haram olduğunu söylersek;
akraba olmayanlarda da yapılan evliliklerin de, bazı hastalıkları artırdığından ve
sakatlıklara sebep olduğundan, haram olduğunu söylememiz gerekmektedir; çünkü aynı
risk bu tür evlilikler de bulunmaktadır. Akraba olmayanlarla yapılan evliliklere haram
denmesi dinen doğru değildir.
Akraba evliliklerinin yapılmasının farz veya vacip olduğunu da söyleyemeyiz;
çünkü bu evliliklerin farz veya vacip olduğu yönünde, nass1arda herhangi bir delil
bulunmamaktadır.
İslam hukuku açısından bu tür evlilikler “mubah” olan evliliklerdir. Bir fiilin
muhali olduğu değişik yollardan anlaşılır. Bunlardan biri de, Şari'in “helallik” lafzı
kullanmış olmasıdır. Kur'an-ı Kerim'de akraba evliliklerinin geçtiği ayetlerden birinde
84
“helal kılındı” diğerinde “helal kıldık” lafızları ulunduğundan akraba evlilikleri mubah
olan evliliklerdendir.
Modern tıp, birtakım ihtimallere dayanarak, akraba evliliğinin, bazı
hastalıkları artırdığını ve sakatlıklara sebep olduğunu belirtmektedir. Bu sadece bir
ihtimaldir. Kesin bir sonuç değildir. Bunun kesin olmadığını bu konuda yapılan
araştırmaların sonuçlarının farklılığından öğrenmekteyiz. Akraba evliliği dinin müsaade
ettiği bir konudur. Tıbbın dikkat çektiği husus ise bir uyarıdır. Evlenecek çiftlere düşen
görev tıbbın bu uyarısını dikkate almaktır. Bundan dolayı, gerek akraba evliliği
yapanların, gerekse yapmayanların, evlenmeden önce, gerekli birtakım testleri ve
tetkikleri yaptırmaları gerekmektedir. Bu testler ve tetkikler sonucu-dinin gereği olarak
sebeplere tutunur ve çareler ararız. Sakat doğumlara engel olmak için, gerçekten doğru
bir sebep varsa ona da tutunur ve akraba evliliğini yapmayız. Hiçbir zaman akraba
evliliklerinin caiz olmadığını veya haram olduğunu söyleyemeyiz.
85
SONUÇ
İslam hukukunda, medeni hukukta ve sosyolojide akraba evliliklerinin hepsi
aynı derecede değildir. Akrabalardan yakın olanlarla (anne, kız kardeş ve hala vs.)
evlenilmesi kesinlikle yasaktır. Bunların dışında bulunan diğer akrabalarla evlenmede
dini ve hukuki herhangi bir engel bulunmamaktadır. Ancak bu tür evlilik1erin tıbbi ve
sosyolojik bir takım sakıncaları olduğu gerek yazılı, gerekse görsel medyada sıkça
gündeme geldiğinden, zihinlerde birtakım soru işaretleri oluşmuştur. Buradan hareketle
İslami
kaynaklarda
akraba
evliliği
ile
alakalı
bilgiler
toplanarak
bunların
değerlendirilmesi yapılmıştır. Ayrıca bu bilgiler sosyolojik ve tıbbi verilerle de
karşılaştırılmıştır.
Yapmış olduğumuz bu çalışma sonunda aşağıdaki bilgilere ulaşmış
bulunuyoruz.
-Kur’an ayetleri açık olarak yakın akrabalarla evlenilmesinin caiz olduğunu
belirtmiştir.
- Hz. Peygamber'in, akraba evliliğinin birtakım tıbbi ve sosyolojik sakıncaları
olduğu yönündeki sözlerin, gerçekte Hz. Peygamberin sözleri olmadığı, bunların zayıf
birtakım haberler olabileceği sonucuna ulaşmış bulunuyoruz.
- Hz. Peygamber bizzat kendisi akraba evliliği yaparak ve çocuklarının da
akraba evliliği yapmalarını sağlayarak bu evliliğin dini bir sakıncası olmadığını ortaya
koymuştur.
- Ayrıca akraba evliliğini Hz. Peygamber'in torunları, sahabe ve tabiin de
yapmıştır.
- Bu konuda Hz. Ömer'den gelen rivayetin doğruluk payının büyük olduğu
kanaatindeyiz.
86
- Sosyolojik açıdan Avrupa ülkelerinde yapılan akraba evliliklerinin Asya
Ülkelerine göre daha düşük olduğu gözlenmiştir. Bu oranın değişmesinde dini, coğrafi
faktörler önemli rol oynamaktadır. Türkiye'deki akraba evliliği oranı yüksek olmakla
birlikte bu oranda bir düşme gözlenmiştir. Ülkemizde akraba evliliğinin azalmasında
eğitimin ve ekonomik faktörlerin etkili olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
- Tıbbi araştırma verilerinin de farklılık gösterdiği sonucuna ulaşmaktayız.
Aynı yılda ve aynı ülkede yapılan araştırmalarda akraba evliliklerinin belli bir hastalık
üzerinde etkili olduğu savunulurken başka bir araştırma da bu etkinin olmadığı ileri
sürülmüştür.
Akraba evliliği dinin müsaade ettiği bir konudur, tıbbın dikkat çektiği husus ise
bir ikazdır. Bu ikazı yerinde değerlendirip gerçekten hasta olanların mümkünse tedavi
o1maları evlenmeden önce gerekli olan testleri yaptırmaları ve hatta hastalığın
ciddiyetine göre evlenmemeleri gerekir.
Akraba evliliklerinde dikkat edilmesi gerektiği gibi, akraba olmayanlarla
yapılan evliliklerde de aynı hassasiyetin gösterilmesi gerekmektedir. Akraba
evliliklerinin tıbbi bir takım sakıncaları olduğu kabul edildiği gibi birtakım faydalarının
da olduğu her zaman göz önünde bulundurulmalıdır.
Akraba evliliği ile hastalıklı çocuklar arasında bazen aşırıya giden bir ilişki
olduğu kanısı uyanmaktadır. Bir yandan doğumdan itibaren görülen tüm hastalıkların
nedeni böyle olmasa da kolayca, akraba evliliğine bağlanabilirken diğer yandan bazı
hastalıklar
akraba
evliliğinden
kaynaklansa
da
bazı
aileler
tarafından
kabullenilmemektedir. Her iki kanaatin de aşırı uçlarda olduğu kanaatindeyiz.
Son olarak akraba evliliği yapmış olan çiftlere; Türkiye'de en sık gözüken
hastalıklardan biri olan Akdeniz anemisi için eşlerden birinde taşıyıcılık testi yapılmalı,
yeni doğan döneminde tarama testleri, bebek doğduktan sonra bebeğin gelişimi de takip
edilmelidir.
87
BİBLİYOGRAFYA
Kur'an-i Kerim.
Abadi, Ebu Ğanim el-Horasani, Müdevvenetü'I-Kübra, I-II, Vizaratü’t-türas,
Amman, 1404/1984.
Abdulbaki, Muhammed Fuad, eI-Mu'cemu'I-Müfehras li'Elfazi'l-Kur'ini'l Kerim
Darul-Hadis, Kahire, 1047/1987.
Abdulhamid, Muhammed Muhyiddiin, el-Ahvalü'ş-Şahsiyye fiş-Şeriati'l İslamiyye,
el-Mektebetül İlmiyye, Beyrut-Lübnan, 1404/1984.
Aile ve Toplum Dergisi, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yay. C. 1
ve 2, Sayı.4 ve 5, Ank. 2001/2002
Akıntürk, Turgut, Aile Hukuku, Sevinç Matbaası, Ank. 1978.
Akyüz, Vecdi “Akraba” ,DİA, II, 285. İst.1988.
Altuntek, N.Serpil, Van Yöresinde Akraba Evliliği, KBY, Ank, 1993.
Alusi, Eb'l-Fadl Şihabuddin Mahmud b. Abdillah, Ruhu'l-Meani li Tefsiri'l Kur'ani'lAzim ve's-Seb'i'l-Mesani, IXXX, Daru İhyai't-Türasi'l-Arabî, Beyrut, ty.
Ateş, Ali Osman, İslam’a Göre Cahiliyye ve Ehli Kitap Örf ve Adetleri, İst. 1996.
Ateş, Süleyman, Yüce Kur'an'ın Çağdaş Tefsiri, I-XII, Yeni Ufuklar Neşriyat, 1988.
Aydın, Mehmet Akif, İslam-Osmanlı Aile Hukuku, MÜIFY, İst. 1985.
............. “Aile” DİA, II, 196, İst, 1988.
Aydın, Mehmet S., “Hıristiyanlık” DİA, XVII, 349. İst. 1988.
Aydın, Mustafa, Kurumlar Sosyolojisi Kurumlara Başlangıç Çerçevesinde Bir
Çalışma. Vadi Yay., Ank, 1997.
Bakkaloğlu, Abdüssamet, Cahiliyye Dönemi Aile Hukuku, İst. 1995. Bylt.
Balamam, Ali Rıza, Evlilik Akrabalık Türleri Sosyolojik Antropolojik Yaklaşımlar,
Karınca Matbaası, İzmir, 1982.
Başaran, Nurettin, Anadolu'nun Genetik Yapısı Üzerine Çalışmalar III, IV, Ankara
Üniversitesi Diyarbakır Tıp Fakültesi Dergisi C.2, Sayı.1, Ank. 1973.
88
Başbakanlık Devlet Planlama Teskilkati Türk Aile Yapısı Araştırması, Sosyal
Planlama Genel Müdürlüğü, Ank. 1992.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuki İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, I-VIII,
Bilmen Basımevi İst., 1985.
Buhari, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail, el-Cami'us-Sahih, I-V, İst. 1315.
Canan, İbrahim, Hz. Peygamber'in Sünnetinde Terbiye, Türkiye Diyanet İsleri
Başkanlığı Yay., Ank., 1980.
Cebeci, Lütfullah, Yakın Akraba Evliliği ve Genetik, İstişare, Kayseri, 1990.
Cessas, Ebu Bekir Ahmet b. Ali er-Razi, Ahkamü'l-Kur’an, I-III, Mektebetü'tTicariyye, Mekke, ty.
Cin, Halil, İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Selçuk Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Yay. Konya, 1988.
Çakan, İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı Çeşitleri, Özellikleri, Faydalanma Usulleri,
MÜFY, İst. 1996.
Dağcı, Şamil, İslam Aile Hukukunda Evlenme Engelleri I-II, AÜIFD. C.XXXIX, III, Ank. 1999.
DİA, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İst. 1988.
Düzcan, Füsun, Sivas Popülâsyonunda Akraba Evliliği Sıklığı ve Aileler Üzerindeki
Tıbbi Etkileri, Sivas,1994.Bdt.
Ebu Davud, Süleyman b. Eşa’sicistani, Süneni Ebi Davud, I-IV Humus, 1969.
Elibüyük, Zehra, Hacettepe Üniversitesi Çocuk Hastanesi Genetik Ünitesine
Başvuran Hastalarda Akraba Evliliği ve Tıbbi Sonuçlarının İncelenmesi,
TUT. Ank. 1989.
Elmalılı, Muhammed HamdiYazır, Hak Dini Kur'an Dili, I-X, Feza Yay., Azim
Dağıtım, (Sadeleştiren, Heyet), İst., ty.
Eyüboğlu İsmet Zeki, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Soysal Yay. İst., 1991.
Fayda, Mustafa, “Cahiliye”, DİA, VII, 17. İst. 1988.
Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri, İctimaiyyat III, (Hukuknk Sosyolojisi), İsmail Akgün,
Matbaasi, Ist. 1958.
Gazzali, Ebu Hamid b. Muhammed, İhya'u Ulumiddin, bi Hamişihi Tahricul'İmami'l-İraki, I- VI, Daru'l-Hayr, Beyrut,1417/1997.
89
Gönüllü, Müzeyyen, Akraba Evliliği Sakıncaları, Cumhuriyet Üniversitesi FenEdebiyat
Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17, Sivas,1994.
Hallaf, Abdülvahhab, İlmu Usulu'l-Fıkıh, ed-Daru'l-Müttehide, Dımeşk, 1962.
İbrahim el-Harbi, Eb İshak İbrahim b. İshak el-Harbi, Garibu'l-Hadis, (nşr. Süleyman
b. İbrahim b. Muhammed el-Ayir) I-III, Daru'l-Medeni, Cidde, 1405/1985.
İbn Abidin, Muhammed Emin, Reddü'l-Muhtar ale'd-Dürrü'l-Muhtar Şerhü
Tenviru'l Ebsar, I-XII, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1994. Ibn A
İbn Asakir, Ebu'l-Kasım Ali b. El-Hasen b. Hibetiillah, Tehzibü Tarihi Dimeşki'lKebir, (nşr. Abdü1kadir Bedran) I-VII, Daru'l-Mesire, Beyrut, 1399/1979.
İbn Cevzi, Ebu'l-Ferec Cemaluddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, Zadü'l-Mesir
fi İlmi't- Tefsir, I-IX, el-Mektebü'I-IsIami, Beyrut, 1403/1987.
İbn Esir, Eb'l-Hasen Ali b. Muhammed, Üsdü'l-Ğabe fi Ma'rifeti's- Sahabe, I-VII,
Daru'ş-Şuab, 1970.
İbn Hacer, Şehabuddin-Ebi’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalani- Tehzibu'tTehzib, I-XII, Daru's-Sadır, Beyrut, 1907.
İbn Humam, Muhammed b. Abdilvahid, Şerhu Fethi'l-Kadir ala’l-Hidaye, I-X, Daru'l
Fikr, Beyrut, ty.
İbn Kayyim, Ebu Abdullah Muhammed b. Ebu Bekr, Zadü'l-Mead fi Hedyi Hayri’lİbad, I-IV, Müessesetü'r-RIs3le,Beyrut, 1995.
İbn Kesir, Ebu'l-Fida İsmail b. Ömer, Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim, I-IV, Daru'l Fikr,
Beyrut, 1412/1992.
..............el-Bidaye ve'n-Nihaye
1301/1932.
fi't-Tarih,
I-XII,
Matbaatü's-Sadeh,
Kahire,
İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdillah b. Müslim b. e'd-Dineverii, Kitabu Uyunu’lAhbar, I-IV, Daru'l-Kitabi'l-Arabi, Beyrut, ty.
İbn Mace Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvini, Sünenü'bnü Mace (nşr.
Muhammed Fuat Abdülbaki), I-II, Daru İhyai'l-Kütübü'-Arabi, Kahire ty.
İbn Manzur, Ebu'l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mukerrem, Lisanü'l- Arab, I-XX,
Daru Sadır, Kahire, ty.
İbn Nüceym, Zeynu'l-Abidin b. İbrahim, el-Eşbah ve'n-Nazair ala Mezhebi Ebi
Hanifete'n- Nu'man, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1413/1993.
İbn Rüşd, Muhammed b. Rüşd el-Kurtubi, Bidayetül-Müctehid ve Nihiyetü'l
Muktesid, I-II, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, 1405/1985.
90
İbn Sa'd Ebu Abdillah, et-Tabakatü'l-Kübra, I-IX, Daru Sadır, Beyrut, 1380/1960.
İslam Ansiklopedisi, MEB. Basımevi, I-XIII, İst., 1988.
Kalyoncu, Cemalettin, Akraba Evlilikleri ve Doğuştan Kusurlar, TUT. İst., 1979.
Karaman, Hayrettin, Mukayeseli İslam Hukuku, I-III, Nesil Yay. Ist., 1991.
Kasani, Alau'ddin Ebi Bekr b. Mes'ud, Kitabu Bedai"s-Sanai' fi Tertibi'ş- Şerai' ,I-V,
Daru'l-Kitabi'l-Arabi, Beyrut, 1394/1974.
Kazıcı, Ziya, Hz. Muhammed'in Aile Hayatı ve Eserleri, MÜIFY, İst., 1997.
Kurt, Abdurrahman, İslam'ın İlk Döneminde Aile Müessesesi-Sosyolojik Bir
Yaklaşım, Bursa, 1987.Bylt.
Kurtubi, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-Cami li Ahkami'l-Kur'an, I-XX,
Daru'l-Kitabi'l- Arabi, Kahire, 1387/1967.
Maverdi, Ebul Hasen Ali b. Muhammed b. Habibi, Edebû'd-Dünya ve'd-Din, Daru'lKütübü'l-İlmiyye, Beyrut, 1407/1987.
Meydan Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedi, I-XII, Sabah Yayınları, Ank., 1992
el-Mu'cemu'l- Müfehresü li'elfazi'l-Hadisi'n-Nevevi, London. 1936.
Mu'cemu'l-Vasıt, I-II, Heyet, Çağrı Yay. İst., 1996.
Müslim, Ebu'l-Hüseyin Müslim b. Haccac el-Kuşeyri, Sahihu Müslim (nşr. Muhammed
Fuad Abdulbaki), I-V, İst., ty.
Nesai, Ebu Abdirrahman Ahmed b. Şuayb, Sünenü'n-Nesai, (nsr. Abdülfettah Ebu
Gudde), I-VIII, Beyrut, 1988.
Oy, Aydın, “Atasözü” DİA, IV, 47, İst. 1988
Razi, Fahruddin Muhammed b. Ömer, Mefatihu'l-Gayb, (et-Tefsiru'l-Kebir) I-XXXII,
Daru İhyai't- Türasi'l-İslam, Beyrut, 1934.
Sabuni, Mühammed Ali Ravaiul-Beyan Tefsiru Ayatu'l-Ahkam minel Kur'an, I-II,
Daru'I-Kalem, Dimeşk, 1411/1990.
Sayın, Önal, Aile Sosyolojisi Ailelerin Toplumdaki Yeri, Ege Üniversitesi Fen
Edebiyat Fakühesi Yay., İzmir, 1990.
Sezen, Yümmi, Sosyolojide ve Din Sosyolojisinde Temel Bilgiler ve Tartışmalar,
İst., 1990.
Suyuti, Abdurrahman Cela1uddin, ed-Dürrü 'l-Mensur fi't- Tefsiri'l-Me'sür, I-VIII,
Daru'l-Fikr, Beyrut, 1403/1983.
91
.............el-Eşbah ve'n-Nazair fi Kavaidi ve Furu'i Fıkhi'ş-Safii, (thk. Muhammed elMu'tasımbillah) Daru'l-Kitabi'l-Arabi, . Beyrut 1407/1987.
Şa'ban, Zekiyüddin, Usulu'l-Fıkh, (trc. İbrahim Kafi Dönmez) TDVY., Ank., 1990.
……….el-Ahkamu'ş-Şeriyye li'l-Ahvali'ş-Şahsiyye, Darul'-Kütübül İlmiyye- Beyrut,
1969.
Şevkani, Muhammed b. Ali b.Muhammed, İrşadü'l-Fuhul ila Tahkiki'l- Hakk min
İlmi'il-Usul, I-II, Matbaatü'l-Medeni, Kahire, 1413/1992.
…………Fethu'l-Kadir, (el-Cami Beyne Fenniyi'r-Rivaye ve'd-Diraye min İlmi'tTefsir) (tbk, Abdurrahman Umeyra) I-V, Daru'l-Vefa, Beyrut, 1417/1997.
Şirazi, Ebu İshk, el-Mühezzeb fi Fıkhl'-İmam eş-Şafii, (thk. Muhammed ez- Züheyli)
I-VI, Beyrut, 1417/1996.
Taberi, Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerir, Camiu'l-Beyan an Ayi'l-Kur'an, I- XXX,
Daru'l-Fikr, Beyrut, 1405/1984.
Tahhan, Mahmud, Teysiru Mustalahi'l-Hadis, Mektebetü'l-Maarif, Riyad, 1407/1987.
T.C. Hükümeti UNICEF, Isbirligi Programi, Türkiye'de Anne ve çocuklarin
Durum Analizi, Ank., 1996.
T.D.K. Türkçe Sözlük, I-II,Türk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1998.
Tezok,
Ö. Fethi, Genetikte Temel Prensipler ve İnsan
Değerlendirmeleri, BursaUniversitesiYay., Bursa, 1977.
Genetiğindeki
Tirmizi, Ebu İsa Muhammed b. İsa, Sünenü't-Tirmizi, (nsr. İzzet Abid ed- Deas), I-X,
el- Mektebetü'l-İslamiyye, İst., ty.
Türk Medeni Kanunu, Türk Medeni KanununYürürlüğü ve Uygulama Şekli Hakkında
Kanun, Nobel Yay., Ank., 2002.
Tunçbilek, Ergül, Türkiye'de Akraba Evliliği, Katkı Der. Ankara, C.I. Sayı.I.
Ank.,1985.
Ulusoy ve Tunçbilek, Mahir veErgül, Türkiye’de Akraba Evlilikleri ve Çocuk
Ölümlerine Etkisi, Nüfus Bilim Der. C. IX. Ank., 1987. .
Ulvan,
Abdullah Nasuh,
Kahire,1410/1990.
Terbiyetu'l-Evlad
fi'l-İslam,
I-II,
Daru's-Selam,
Ülken, Hilmi Ziya, Sosyoloji, RemziKitabevi, İst., 1993.
Ünal, Asife, Yahudilik'te, Hıristiyanlık'ta ve İslam'da Evlilik, KBY., Ank., 1998.
Velidedeoğlu Hıfzı Veldet, Türk Medeni Hukuku, I-II, Sermet Matbaası, İst., 1949.
92
Yeniçeri, Celal, Hz. Muhammed ve Yaşadığı, Hayat, MÜIFY, İst., 2000.
Zebidi, Muhammed b. Muhammed el-Hüseyni, İthafu's-Sadeti'l-Muttekin bi Şerhi
İhyai Ulumi'd- Din, I-X, Daru'l-Fikr, Beyrut, ty.
Zeydan, Abdülkerim, el-Mufassal fi Ahkami'l-Mere', I-XI, Müessesetü'r- Risale,
Beyrut, 1993.
…………el-Veciz fi İlmi'l-Usul, (tre. Ruhi Özcan.) MÜIFY. Ist., 1993.
Zihni Efendi, Mehmed, Münakehat ve Müfarekat, Mataibu Dari'l-Kitabi'l-Arabi,
Kahire, 1906.
Zuhayli, Vehbe, el-Fikhu'l-İslami ve Edilletühü, (trc. Heyet,) I-X, Daru'l-Fikr,
İstanbul, 1992.
93
94
95
96