ayrışma ve kütle hareketleri

AYRIŞMA VE KÜTLE
HAREKETLERİ
Ayrışma Türleri
Kütle Hareketleri
Heyelan
Toprak Kayması
AYRIŞMA
• Kayaçlar dış kuvvetlerin etkisi ile zamanla daha
küçük parçalara ayrılmaktadır. Bu parçalanma
sürecine “ayrışma” adı verilir. Ayrışma üç yolla
gerçekleşir.
Fiziksel
Ayrışma
Kimyasal
Çözünme
Organik
Ayrışma
1. Fiziksel Ayrışma
• Fiziksel ayrışma günlük ve yıllık sıcaklık
farklarının fazla olmasının bir sonucudur.
• Fiziksel ayrışma üç yolla gerçekleşir.
• Birincisi gündüz ısınarak genişleyen maddeler
akşam soğuyarak daralır. Bu hareketlilik
kayanın öncelikle çatlamasına, zamanla da
parçalanmasına neden olur.
• İkinci ayrışma ise buz çatlatmasıdır. Kayaçların
çatlak ve gözeneklerine sızan sular akşam
saatlerinde ve kış mevsiminde donarak
genleşir. Zamanla çatlakları genişleten bu olay
kayaçların parçalanmasına neden olur.
• Üçüncü ayrışma türü ise tuz çatlatmasıdır. Su
ile kaya çatlaklarına sızan tuz kristalleri suyun
buharlaşması ile şişer ve hacmi büyür. Bunun
sonucunda çatlaklar genişler.
• Fiziksel ayrışma en çok çöl ve karasal iklim
bölgelerinde etkilidir. Ülkemizde Doğu, İç ve
Güneydoğu Anadolu’da etkilidir.
Fiziksel (mekanik) ayrışma
Fiziksel (mekanik) ayrışma
2. Kimyasal Çözünme
• Kayaçların içinde bulunan çeşitli minerallerin
su ve sıcaklık sonucunda çözünerek
aşınmasıdır.
• Yağış miktarının fazla olduğu yerlerde, özellikle
de Ekvatoral kuşakta görülmektedir.
• Ülkemizde Karadeniz bölgesinde etkilidir.
Kimyasal çözünme
Kimyasal çözünme
Fiziksel ve Kimyasal Ayrışmanın
Dağılış Alanları
3. Organik Ayrışma
• Canlıların çeşitli yollarla kayaçları
parçalamasıdır.
• Özellikle mikro organizmalar ve yosunlar
kayaçları salgıladıkları özel asitlerle
parçalamaktadır.
• Bitki örtüsünün gür olduğu alanlarda
görülmektedir.
Organik çözülme
KÜTLE HAREKETLERİ
• Yeryüzünde ortaya çıkan tüm kaya ve toprak
hareketleri kütle hareketleri olarak isimlendirilir.
• Kütle hareketlerinin oluşumuna neden olan
faktörler şunlardır:
• Eğim,
• Kayaç yapısı,
• Yağış,
• Bitki örtüsü
• Eğim: Eğim kütle hareketlerinin temel
etkenidir. Yerçekimi eğimli yüzeylerde kendini
daha fazla hissettirir. Bu nedenle kütle
hareketleri eğimli arazilerde daha fazladır.
• Kayaç yapısı: Özellikle geçirgen ve yumuşak
kayaç türleri hareket etmeye oldukça
müsaittir. Örneğin; sert ve sağlam bir kaya
türü olan granitlerde kütle hareketleri
görülmezken, kumtaşı ve marn gibi daha zayıf
kayaçlarda kütle hareketlerine
rastlanmaktadır.
• Yağış: Yağış miktarı topraktaki su miktarını
etkilediğinden kütle hareketlerinin
tetikleyicisidir. Islak yüzeyler daha kaygan ve
harekete uygundur.
• Bitki örtüsü: Bitki örtüsü kütle hareketlerinin
oluşmasında etkili değildir. Ancak bitki
örtüsünün tahrip edildiği çıplak yüzeyler kütle
hareketlerinin hızlanmasına neden olur.
KÜTLE HAREKETİ TÜRLERİ
1. Heyelan: Toprak tabakasının altındaki ana
kaya ile birlikte yer değiştirmesine heyelan
adı verilir. Devrilme, kayma ve akma gibi
türleri vardır.
• Heyelan için temel koşul fazla eğimdir. Eğim
arttıkça tabakalar yerlerinden daha kolay
sökülür. Bu nedenle fazla eğimli yerlerde
heyelan daha çok görülür. Düz arazilerde bu
olaylar gerçekleşmez.
• Tabakaların uzanışı da heyelanları etkiler. Eğim
doğrultusundaki tabakalar heyelanı kolaylaştırır.
Eğime dik doğrultudaki tabakalar heyelanı
engeller.
• Heyelan için tabakaların suya doygun hale
gelmesi gerekir. Bu nedenle kar erime
dönemlerinde ve fazla yağış alan yerlerde heyelan
olayı fazladır.
• Kar erimesi ve yağmurlarla üstteki geçirimli
tabakadan sızan sular, alttaki geçirimsiz tabakaya
gelerek burada birikir. Geçirimsiz tabakanın üst
yüzeyi, suyu emerek kaygan bir özellik kazanır.
• Böylece üstteki suya doymuş ve gevşek hale
gelmiş olan tabaka, alttaki kaygan yapı ve fazla
eğimin etkisiyle yamaç boyunca kayar. Bu
kayma olayı bazen yavaş, bazen de aniden
gerçekleşebilir.
• Şiddetli depremler, yer göçmeleri ve
kaymalarına yol açabilir.
• İnsanların eğimli yamaçlarda yol yapması da
heyelanı oluşturan etmenlerdendir.
• Heyelan sonucu kopma yerine çukurluk ve
kayma yolu, birikme yerinde yığılmalar
gerçekleşir.
Heyelan olayı (Yakutistan)
Heyelan olayı (Yakutistan)
Heyelan olayı yaşanmış bir yamaç
• Heyelan sonucunda vadilerin tıkanması,
yolların kapanarak ulaşımın engellenmesi,
yerleşim birimlerinin yıkıma uğraması, büyük
yer kaymalarının yol açtığı başlıca
olaylardandır.
• Heyelan sonucu akarsu önlerinin kapanması
sonucu heyelan set gölleri oluşmaktadır.
Ülkemizdeki heyelan set göllerine örnek olarak
Erzurum’daki Tortum Gölü, Trabzon’daki Sera
Gölü, Bolu’daki Abant Gölü’nü örnek olarak
verebiliriz.
Tortum Gölü konumu ve fotoğrafı
Abant heyelan set gölü, Bolu
Dünya Heyelan Duyarlılık Haritası
KÜTLE HAREKETİ TÜRLERİ
2. Toprak Kayması: Ana kayadan bağımsız
olarak toprak ve ayrışma ürünlerinin eğim
boyunca hareket etmesine toprak kayması
denir. Toprak kayması genellikle yağışın fazla
olduğu mevsimde toprağın su ile aşırı
doyması sonucu oluşur.
Toprak Kayması (Kağıthane, İstanbul)
Toprak Kayması (Çin)
KÜTLE HAREKETLERİNDEN KORUNMA
YOLLARI
A. Erozyondan Korunma Yolları
• Bitki örtüsünün korunması ve boş arazilere
uygun türde ağaçlar ekilmesi
• Eğimli araziler, eğim yönüne dik olarak
sürülmelidir. Ülkemizde tarla sürülmesi işlemi
%70 boyutunda yanlış yapılmakta ve
bilinçsizlik yüzünden her yıl binlerce ton
toprağımız yok olmaktadır.
• Aşırı ve bilinçsiz hayvan otlatılmasının önüne
geçilmelidir.
• Orman yangınlarını önlemek için gerekli tedbirler
alınmalıdır.
• Nadas tarımı azaltılmalı, çiftçi bilinçlendirilerek
tarım alanları alternatif ürünlere açılmalıdır.
• Verimli tarım alanları üzerinde yerleşim ve sanayi
tesisi kurulması engellenmelidir.
• Anız yakımı engellenmelidir. Tarlada kalan
sapların harman sonrasında yakılmasına anız
yakımı denilmektedir. Anız yakımı nedeniyle
verimli toprak yüzeyi hızla çoraklaşır.
KÜTLE HAREKETLERİNDEN KORUNMA
YOLLARI
B. Heyelandan Korunma Yolları
• Heyelan riski bulunan arazilerde yerleşim yeri
kurulması engellenmelidir.
• Heyelan riski taşıyan arazilerde, arazide
basamaklar yapılmalıdır (taraçalandırma).
• Heyelan arazilerinde istinat duvarı yapılmalıdır.
• Arazide drenaj kanalları açılarak yüzey suyunun
yer altına inmesine engel olunmalıdır.
• Bitki örtüsünün bulunması heyelanı
engellemez ancak bitki tahribinin fazla olması
heyelanı hızlandıran etkenlerdendir. Bu
bakımdan bitki örtüsünün korunması
gerekmektedir.
• Arazide eğimli alanlara çelik kazıkların
çakılması gerekmektedir. Ancak bu işlem
oldukça masraflı ve zahmetlidir. Genellikle
otoyol kenarlarında yapılmaktadır.
Trabzon’da yapılmış taraçalandırma
İstinat Duvarı
Yağmur suyu drenaj kanalı