etik ilkeler

ETİK İLKELER
Doç.Dr. Süleyman KALELİ
Tıp Fakültesi Öğr.Üyesi
Etik ilkeler
•
•
•
•
•
•
•
Özerklik,
Yararlılık;
Zarar Vermeme,
Dürüstlük,
Gizlilik,
Adalet
Sadakat.
2
• Tıbbın etik ilkeleri denildiği zaman Beauchamp
ve Childress’in ortaya koyduğu ve uluslar arası
tüm tıp otoritelerince de benimsenmiş olan 4
temel öğeyi hatırlamakta fayda vardır. Bunlar:
1. Yarar Sağlama,
2. Zarar Vermeme,
3. Özerklik Ve
4. Adaletlilik şeklinde özetlenmektedir
3
• Hukuk, yasalar çerçevesinde ne
yapılabileceğini; Etik ise, ne yapılması
gerektiğini belirtir. Hukuk, etik denizinde yüzer,
büyük ölçüde etiğe dayanır. Hukukun amacı,
adaleti gerçekleştirmektir. Etiğin amacı, iyiye
ve doğruya ulaşmaktır. Hukuk kuralları,
yazılıdır, resmidir-devlet tarafından
oluşturulur, yaptırımı vardır.
4
• Yöneticiler, örgütte görevlerin,
yükümlülüklerin, sorumlulukların eşit bir
şekilde dağıtılmasından sorumludurlar. Bu
şekilde, hak dağıtıcı adaleti yerine getirirler.
Ancak hak dağıtıcı adaletin yeterince
sağlanamadığı durumlarda zarar gören ya da
haksızlığa uğrayan çalışanlar düzeltici adaletin
işletilmesini ister ve beklerler.
5
• Adalet: Temelinde eşit toplumsal koşullar ve
olanaklar içinde tüm insanların özgürce, çok
yönlü gelişmesi, eşit hak ve sorumluluğun
paylaşılması , aynı zamanda adalet – Bireylere
ya da gruplara adil davranmaktır.
6
• Toplulukta kişilerin yaratıcı olarak iş
görebilmesini, herkese temel eşit hak ve
ödevler tanınmış olmasını, kişinin
erdemlerinin toplumca ve toplumun tüm
üyelerince güvence altına alınmış bulunmasını
dile getiren etik ve hukuk ilkesidir.
7
• Sağlık alanında adalet ilkesi tıbbi kaynakların
(araç-gereçten her türlü hizmete kadar)
gereksinimlere göre, eşit ve dürüstçe dağılmış
olmasını bekler. Bu ilke, sağlık çalışanlarının
çalışmalarında karşılaşıyor oldukları
kaynakların dağılımıyla ilgili etik sorunlara
yardımcı olacak bazı yanıtlar getirir.
8
• Bu ilke, tıbbi kaynakların ihtiyaca göre
dürüstçe ve hakça paylaştırılmasını
gerektirmektedir. Bu ahlaki ilke ile tedavi ve
bakımda, kullanılan araç gereç ve teknik
donanım kaynakları, hastanın bireysel
gereksinimleri belirlenerek eşitlik ilkesine
uygun olarak dağılımı sağlanır.
9
• Kişiler, etnik kökenleri, politik inançları,
milliyetleri, cinsiyetleri, dinleri ya da kişisel
özellikleri ne olursa olsun gerekli sağlık
bakımını alma hakkına sahiptir. Bir suçtan
dolayı hüküm giyen kişiler de gerekli tıbbi
bakımı almak konusunda diğerleriyle eşit
haklara sahiptir.
10
• Dünya Tabipler Birliği (DTB)’nin Lizbon Hasta
Hakları Bildirgesi, hastalar arasında ayrım
yapmanın kabul edilebilir tek kıstasının,
hastaların tıbbi ihtiyaçlarına göre olduğunu
vurgulamıştır.
11
• Ebe veya diğer sağlık personeli bakmakla
yükümlü oldukları hastalar arasında adil bakım
yapmakla sorumludur. Aynı bakım
gereksinimine sahip olanların aynı bakımı
alması anlamına gelmektedir.
12
• Toplumun tüm üyelerine aynı oranda bakım
vermek mümkün olmayabilir, ancak tüm
kişilerin ihtiyaçları olan bakım imkânlarına
ulaşım konusunda eşit olanaklara sahip olması
gerekir.
13
• Adalet ilkesinin sağlık uğraşlarında yaşama
geçirilmesi kuşkusuz ilk başta mevcut
kaynakların sağlık uğraşlarında adil
kullanılmasına ilişkindir. Burada etik yönünden
sorunsal olarak gözüken nokta, gerek devlet
düzeyinde, gerek halk sağlığı uğraşlarında,
gerekse tedavi edici sağlık kuruluşlarında tıbbi
kaynakların birey ve toplum kesimine adaletli
biçimde nasıl paylaştırılacağıdır.
14
• Tıbbi olanakların her bireye yeterince
sağlanamaması bireyin sağlık bakım hakkını
zedelemektedir. Oysa bilinmektedir ki, büyük
harcamalarla sağlanan çağdaş tıbbi bakım
olanakları çoğunlukla sınırlıdır. Dolayısıyla
devlet düzeyinde ekonomik kaynakların ne
ölçüde adaletli kullanıldığı ayrı bir sorundur.
15
• Ayrıca adalet ilkesi klinik uygulamalar
sırasında, kaynakların adil kullanımıyla ilgili
ortaya çıkabilecek etik çalışma sorunlarında da
başvurulabilecek bir ilkedir. Klinik etik
çalışmalarında çok önemli yeri olan bu ilkenin
gereksinim duyulduğu birçok tıbbi olgu burada
konuya örnek olarak verilebilir.
16
• Örneğin, bir yoğun bakım birimindeki yatak
sayısının sınırlı olması nedeniyle; bunlardan
hangi hastaların ne ölçüde yararlanabileceği ya
da aynı anda gereksinimi olan hastalar
arasında diyaliz aracı kullanımının
yapılabileceği gibi sıkça karşılaşılan etik
ikilemlerde adalet ilkesi, göz önünde
bulundurulması gereken bir ilkedir.
17
• Adalet ilkesinin önem kazandığı bir başka konu
organ aktarımlarıdır. Organ aktarımları
sırasında ortaya çıkan etik sorunlar derin
tartışmalara konu olan tıp etiğinin özel
durumlarından biridir.
18
• Örneğin, organ aktarımı yapılacak olan
hastaların sırasının nasıl belirleneceği bir
problemdir. Bu sıra tıbbi öyküye, gereksinime,
başvuru sırasına, ödeme gücüne, toplumsal
konuma ya da tüm bunların karışımlarından
elde edilecek yeni ölçütlere göre belirlenebilir.
19
• Herkesin bir ve aynı sağlık seviyesine
gelmesinden bahsetmek gerçekçi değildir;
sosyal tüm faktörlerin eşitlendiğini
varsaydığımızda da her bireyin ruhsal
dinamikleri ve öz kaynakları farklı olduğundan
sağlık açısından mutlak eşit olamazlar.
20
• Ancak, açıktır ki öncelikle sağlığı bozan
faktörlerdeki eşitsizlikleri mümkün olduğu
ölçüde gidermek, yalnızca bu hedefi
gerçekleştirmek bile dünya yüzünde daha adil
ve sağlıklı toplumlar lehine, durumu büyük
ölçüde değiştirir.
21
MOLA
22
• Tüm sağlık çalışanları sorumluluk, dayanışma,
eşitlik ve adaletin gereği olarak, tüm tıbbi
uygulamaların çağdaş tıp etiği ilkeleri
temelinde, insan değerlerinin korunup
geliştirilmesi amacına yönelik olarak
sürdürülmesi etik ilkeleri göz önünde
bulundurmalarını önerir.
23
• Bu bağlamda gönüllülerin aydınlatılmış
onamının alınması, kişilerin özel yaşamlarının
gizliliğine saygı gösterilmesi ve
mahremiyetlerinin korunması, zarar vermeme,
yarar sağlama, dürüstlük ve adalet ilkeleri
öncelikle uyulması gereken etik ilkeler olarak
belirleyici önem taşımaktadır.
24
• Teknolojinin açtığı yeni alanlarda yerleşik
normların olmaması, tam eylem özgürlüğüne
kapı açabilmektedir. Bu durum da bilim ve
teknolojiyi istenmeyen, tehlikeli olabilecek,
kimi zaman etik-dışı bir yöne doğru
sürükleyebilmektedir. İkilemler teknolojinin
sunduğu olanaklara gerçekten gereksinim
duyup duymamak ve bunlardan adaletli bir
şekilde yararlanmak üzerine kuruludur.
25
• Tıbbi teknoloji çoğu zaman hastanın
çaresizliğini giderirken, kimi zaman da
“yararsız tıbbi girişim/boşuna tedavi”
kavramlarının tartışılmasına yol
açabilmektedir. Klonlama, genetik
araştırmalar, yeni gelişen tanı ve tedavi
yöntemleri, piyasaya sürülen yeni ilaçlar ve
aşılar, yardımcı üreme teknikleri bu bağlamda
değerlendirilebilecek konular arasındadır.
26
• Sağlık profesyonelleri her zaman kendi
vicdanlarına ve hastanın çıkarı açısından en
uygun olana göre hareket etmek
zorundaysalar da, hastanın özerkliği ve
adaletin sağlanması için de eşit çaba sarf
edilmelidir.
27
Adalet ve Eşitlik İlkesi
• Irk, dil, din, yaş, cinsiyet ,inanç, sosyal ve
ekonomik durum, siyasal görüş ayrımı
yapılmaz. Ebelik bakımı sunumunda kişisel
çıkar gözetilmez. Hizmet verilirken zaman,
emek ve tüm kaynakların adil dağılımını sağlar.
28
• Etik karar verme sürecini etkileyen bir diğer
önemli etken de çevresel faktörlerdir. Ebeler
karşılaşmış oldukları etik sorunlara ilişkin karar
verirken, durumsal baskıları göz önünde
bulundurmakta ve bu baskılar nedeniyle de
kararlarını değiştirebilmektedirler.
29
• Örneğin, etik sorunun çözümünde kendi
adalet kavramlarıyla çelişen hastane
politikaları, hekime itaat, kaynakların kontrolü
gibi birçok çevresel faktörü göz önünde
bulundurmak, ebelerin karar verme sürecini
etkilemektedir.
30
• Etik karar verme sürecini etkileyen birçok
faktör nedeniyle, etik sorunun çözümüne
ilişkin “en iyi” kararı vermekte zorlanan
ebelerin bu süreçte rehberliğe ve desteğe
gereksinimi bulunmaktadır. Etik karar
verebilmeyle ilişkili diğer önemli etmen ise,
ebelerin ahlaki gelişim düzeyi ve ahlaki
muhakeme yapabilme becerisidir.
31
• Crisham, ebelerin kendi adalet kavramlarıyla
çelişen hastane politikaları, hekime itaat, zaman
kısıtlılığı, ebelik mesleğine, hasta ve hastaneye
bağlılık, sürekli artan mesleki bilgi yükü ve bu
bilgiden yararlanabilmenin en etkili yolunu
bulmaya yönelik karmaşıklık, mesleki yetki ve
sorumluluklara ilişkin belirsizlikler ve hastalardan,
yöneticilerden ve meslektaşlarından farklı
beklentiler gibi çevresel etmenler nedeniyle etik
ikilemlere ilişkin karar verme sürecinde baskı
yaşadığını belirtmiştir.
32
• Dolayısıyla ebeler değerlerini, yaşam
deneyimlerini, bilişsel becerilerini, ahlaki
duyarlılığını ve muhakeme yeteneğini etik
karar verme ve bu karara uygun eylemde
bulunma sürecine yansıtırken pek çok çevresel
faktörün etkisinde kalmaktadır.
33
Sosyal adalet
• “Sosyal adalet” herkesin hakkının eşitlik ilkesine
göre gözetilmesi, adaletin yaygınlaşması, olarak
tanımlanabilir. Yani; herkese kabiliyetine uygun
yükselme imkânlarının tanınması, insanlardaki
doğuştan var olan yeteneklerin gelişmesine fırsat
hazırlanması, herkesin ürettiği hizmet ve yaptığı
görev karşılığında hak ettiği maddi ve manevi
mükâfata kavuşturulması, sıkıntıların da
nimetlerin de adalete uygun olarak dağıtılması
demektir.
34
• Sosyal adaletin yaygın olduğu toplumlarda
insanlar tasada ve kıvançta ortak davranmanın
gereğine inanırlar. Böyle toplumlarda sosyal
refah düzeyi de yüksek olur. Çünkü bu sayede
her fert, çabasının karşılığını görür, haksızlığa
uğramaz; vazife, hak, mükâfat hususunda
herkes yarınından emin olur.
35
• Sosyal adalet, toplumda demokratik hak ve
hürriyetlerin herkese eşit ölçüde verileceği bir
ortam hazırlar. Hiç kuşkusuz sosyal adaletin,
bir milletin bütün fertlerinde, bir devletin
bütün müesseselerinde yerleşmesi o ülke
insanlarının çok dengeli ve mutlu bir hayat
sürmelerine sebep olur.
36
Adaletçi Yaklaşım
• Bu yaklaşımda eşitlik, adalet ve tarafsızlık
temel esastır. Bu yaklaşım yöneticiler için üç
temel ilke üzerine kurulmuştur.
37
• Birinci ilkede çalışanlara eşit davranma esası
üzerinde durulmaktadır. Çalışanlar arasındaki
farklılık ancak onların yetenek ve bilgilerine
paralel olarak üstlendikleri görev ve
sorumluluklardan kaynaklanmaktadır.
Buradaki farklılıklar da, maaş, ücret, çalışma
saati gibi değerler olarak ortaya çıkmaktadır.
38
• İkinci ilke, işletme kurallarının açıkça ifade
edilmesi ve adaletli uygulanması esası üzerine
kurulmuştur.
39
• Üçüncü ilke; çalışanların verdikleri zararın
bedelini ödemesi, ancak kendi kontrolleri
dışında oluşan zararlardan ise sorumlu
tutulmamaları gerektiğini kabul eder.
40
• Yine de son zamanlarda başka bir ilke, adalet
ilkesi tıbbi kararlarda önemli bir etmen olmaya
başlamıştır. Bu ilke kaynakların dağıtımında,
diğer hastaların da gereksinimlerini dikkate
alan daha toplumsal bir yaklaşımı ön plana
çıkarmaktadır. Bu yaklaşıma göre ebeler ve
hekimler sadece kendi hastalarına karşı değil,
belli bir ölçüde diğer hastalara karşı da
sorumludurlar.
41
• Bu türden konularda ebe ve hekimler sadece
adalet ve sevecen yaklaşım ilkelerini
dengelemekle kalmayıp, aynı zamanda hangi
adalet yaklaşımının uygun olacağına da karar
vermelidirler. Kaynakların kullanımını da
içeren birçok adalet yaklaşımı vardır:
42
KAYNAKLARIN KULLANIMINDA
ADALET İLKESİ
Düzenleme Karşıtı (Libertarian) – Kaynaklar
adalet ilkelerine göre dağıtılmalıdır (bireyler
ödeme gücü ve isteğine göre seçim yapar, ödeme
gücü olmayanlar sınırlı hayırseverlik etkinlikleriyle
sağlanan hizmetleri alır)
Yararcı (Utilitarian) – Kaynaklar herkes için en
büyük yarar ilkesine göre dağıtılmalıdır.
Eşitlikçi (Egalitarian) - Kaynaklar sadece
gereksinime göre dağıtılmalıdır.
Onarıcı (Restorative) - Kaynaklar tarihsel olarak
haksızlığa uğramış olanların lehine dağıtılmalıdır.
43
Kaynaklar
1-Türk Tabipleri Birliği Etik Bildirgeleri
2-TTB-UDEK Etik Çalışma Grubu. Uzmanlık Dernekleri İçin Etik
Kılavuzlar
3-Ayşe Cengiz ve Ark.Hemşirelikte Etik İlkeler Acıbadem Sağlık Grubu
4-Birgül Cerit.Hemşirelik Etik İkilem Testi’nin Geçerlik-Güvenirlik
Çalışması ve Hemşirelerin Etik Karar Verebilme Düzeyi
5-MEGEP (Meslekî Eğitim Ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi
Projesi) Tüm Alanlar, Meslek Etiği
6- Fatih Orhan. Sağlık Hizmetlerinde Etik Boyut: Hastanelerde Çalışan
Personelin Etiksel Sorunlara Yaklaşımlarının Belirlenmesine Yönelik
Bir Alan Çalışması Yüksek Lisans Tezi
7- Millî Eğitim Bakanlığı. Sağlık Meslekleri Etiği
8-Berna Arda. Tıbbi Etik: Temel Kavramlar Ve Meslek Sorunlarımız
9-Dünya Hekimler Birliği Tıp Etiği Elkitabı
• NOT. Bilgiler eğitim amaçlı kullanılmıştır.
44