Word belgesi olarak indirmek için tıklayın.

OSMANLI EKONOMİSİNİN TABİİ KAYNAKLARI
1) İNSAN :
Osmanlı devletinde son yıllara gelinceye dek bugünkü anlamda bir nüfus sayımı yapılmamıştı. İlk
nüfus sayımı 1831'de II. MAHMUT döneminde yapıldı. Osmanlı Devleti'nin bundan önceki
dönemlerine ait nüfus bilgilerini ise Tahrir defterlerinden öğreniyoruz.
TAHRîR DEFTERLERİ: Bir yer fethedildiğinde ya da belirli aralıklarla kaza ve sancakların vergi
yükümlüsü erkek nüfusunu'' ve bunların ödeyeceği vergi miktarını saptamak amacıyla ''TAHRîR''
denilen bir sayım yapılırdı. Tahrir defterlerini ''Nişancı'' tutar, bir örneği de Eyalette saklanırdı.
2) TOPRAK:
Osmanlı Devletinde ekonominin en önemli kaynağı topraktı.
TOPRAK SİSTEMİ
A) MİRİ ARAZİ
1) Havass-ı Hümayun toprakları
2) Paşmaklık toprakları
3) Malikâne toprakları
4) Yurtluk ve Ocaklık Toprakları
5) Dirlik Toprakları
a) Has
b) Zeamet
c) Tımar
B) MÜLK ARAZİ
1) Öşür Topraklar
2) Haraci Topraklar
C) VAKIF ARAZİ
A) MİRİ ARAZİ:
Mülkiyeti devlete ait olan topraklardır. Mirî toprakların başlıcaları şunlardır:
1) Havass-ı Hümayun Toprakları: Gelirleri doğrudan doğruya devlet hazinesine giren topraklar olup,
mukataa ve iltizam yoluyla yönetilirdi.
2) Paşmaklık toprakları: Gelirleri padişah kızlarına ve ailelerin bırakılan topraklardı.
3) Malikâne toprakları: Devlet adamlarına hizmetleri karşılığı mülk olarak verilen topraklardı.
4) Yurtluk ve Ocaklık Toprakları: Fetih sırasında bazı kumandanlara, hizmetlerine karşılık olmak üzere
verilen topraklardır.
5) Dirlik (Tımar)Toprakları: Vergi geliri, devlet adamlarına ve askerlere hizmet veya maaş karşılığı
verilen topraklardır. Dirlik sahibi, toplanan verginin maaş olarak ayrılan Kılıç hakkı'' olarak ayrılan
bölümünden geriye kalanla CEBELÜ denilen tam teçhizatlı asker yetiştirirdi. Dirlik topraklar üçe
ayrılırdı: a) Has b) Zeamet c) Tımar
B) MÜLK ARAZİ:
Mülkiyeti kişilere ait topraklardır. İki bölümde incelenebilir:
1) Öşriyye (öşür topraklar): Bu topraklar, fethedildiği zaman MÜSLÜMANLARA verilmiş veya
fethedildiğinde Müslümanlara ait olan topraklardır. Bu gibi topraklar sahiplerinin malı olup, dilediği
gibi kullanırlar, satabilirler, vakfedebilirler ya da çocuklarına miras olarak bırakabilirlerdi. Bu
toprakların sahipleri arazi vergisi olarak ÇİFT RESMİ, ürün vergisi olarak da ''ÖŞÜR'' vergisini verirlerdi.
2) Haraciye (Haracî topraklar): Bu topraklar bir yerin fethinden sonra GAYRİMÜSLİM halkın elinde
bırakılan, onlara mülk olarak verilen topraklardır. Sahipleri, dilediği gibi kullanırlar, satabilirler,
vakfedebilirler ya da çocuklarına miras olarak bırakabilirlerdi.
Bu toprakların sahipleri arazi vergisi olarak HARAC-I MUVAZZAF ürün vergisi olarak da HARAC-I
MUKASSEM vergisini verirlerdi.
C) VAKIF ARAZİ:
Gelirleri kişiler ya da devlet tarafından hayır kurumlarına bırakılan topraklardı.
OSMANLILARDA VAKIF TEŞKİLATI
Vakıf: Bir Müslümanın malının bir bölümünü veya tamamını hayır amacıyla bağışlamasına denir.
Vâkıf: Vakfeden kişiye denir.
Mevkûf: Vakfedilen mala denir.
Mütevelli: Vakıf yöneticisine denir.
Vakfiye: Kadı huzurunda düzenlenen, vakıf şartlarını belirten sözleşmeye denir.
VAKIFLARIN ÖNEMİ: Vakıflar yoluyla şehir, kasaba, köy gibi yerleşim merkezlerinde cami, medrese,
yol, çeşme vb. birçok yapı vakıflar yoluyla yapılmış, böylelikle devlete imar konusunda yapılacak fazla
bir şey kalmamıştır.
TOPRAK SİSTEMİNDE MEYDANA GELEN DEĞİŞMELER:
1) Tımar sisteminin bozulmasıyla, ''Dirlik topraklar'' MİRİ MUKATAA'ya çevrilerek, yani gelirleri
hazineye devredilerek, peşin alınan bir bedel karşılığı üç yıllığına ''İltizam''a verilmeye başlandı.
NOT: Mültezim denen iltizam sahipleri daha fazla vergi toplamak için halka baskı yapmışlardır. Bu
durum ''Celali isyanlarına'' veya vergisini ödeyemeyen köylünün toprağını terk ederek büyük şehirlere
göç etmesine neden olmuştur.
2) Devletin artan masraflarının karşılanması için Mukataalar mültezimlere üç yıllık dönemler için
değil, ömür boyu verilmeye başlandı. Bu sisteme MALİKÂNE USULÜ denilir. (1695'te)
3) ''Malikâne usulüyle'' sağlanan gelirlerde yetmeyince, bu defa Mukataaların yıllık kârları paylara
ayrılarak satılmaya başladı. Bu usule de ESHAM USULÜ denilmiştir. (1775)
4) Tımar ve zeamet sistemi II. Mahmut zamanında kaldırılarak başta valiler olmak üzere devlet
memurları maaşa bağlanmıştır.
5) 1854'te ''Arazi kanunnamesi'' ile MÜLKİYET sistemine geçilerek, uzun süre bir toprağı kullananlar o
toprağın sahibi olmuşlardır. (Zilliyet)
6) 1858'de çıkarılan bir başka ''arazi kanunu'' ile tarım ürünlerinden alınan çeşitli vergiler kaldırılarak,
tek vergi olarak ''AŞAR'' vergisi yürürlükte tutuldu.
AYAN VE EŞRAF: Şehirlerin, köylerin, aşiretlerin ileri gelenlerine ''Ayân ve eşraf'' denilirdi. Bu kişiler
bulundukları yerlerde en etkili ve zengin kişilerdi.
AYAN VE EŞRAFIN GÜÇLENMESİNİN SEBEPLERİ:
1- Tımar topraklarının mukataaya çevrilmesiyle, bu toprakları iltizama alanlar genellikle ''Ayanlar''
oldu. Böylelikle Dirlik sahiplerinin haklarına sahip olan ayanlar bulundukları yerleri yönetmeye
başladılar.
2)Merkez teşkilatını bozulmasıyla ''beylerbeyi'' veya ''sancak beyi'' olarak atananlar makamlarına
gitmeyerek o eyalet ya da sancaktaki ayanı MÜTESELLİM (vekil) olarak görevlendirmiştir. Ayanlar
böylelikle devlet gücünün temsilcisi durumuna gelince daha da güçlenmişlerdir.
NOT: II. Mahmut döneminde ayanlarla padişah arasında SENED-İ İTTİFAK diye bir belge imzalayarak
anlaşma yoluna gitmiştir. (1808)
OSMANLI EKONOMİSİNDE TARIM
Osmanlı ekonomisinin en önemli sektörü tarımdır. 17. yüzyılın başlarına kadar Osmanlı devleti tarım
ürünleri bakımından kendine yeten bir ülkeydi. Ancak, zaman zaman karşılaşılan kuraklık, sel,
isyanlar, göçler ve tımar sisteminin bozulması üretim kayıplarına neden olmuştur. Özellikle hububat,
bağ-bahçe ziraâti ön plandayken, 18. yüzyıldan itibaren Avrupa'da sanayinin gelişmesi doğrultusunda
tütün, pamuk gibi sanayi bitkilerinin üretimi önem kazanmıştır. Ayrıca Avrupa'nın tarım ürünü ihtiyacı
artınca Osmanlı Devletinde GEÇİMLİLİK düzeyde üretimden PAZAR EKONOMİSİ'nin ihtiyaçlarını
karşılayacak bir üretim düzeyine gelinmiştir.
OSMANLI EKONOMİSİNDE HAYVANCILIK
Hayvancılığın Osmanlı ekonomisine katkıları şunlardı:
1)-Tarım alanında: Toprakları ekmek için öküz, manda gibi hayvanlardan yararlanılıyordu.
2)-Gıda alanında: Etinden yağından, sütünden yararlanılıyordu.
3)-Sanayi alanında: Yünü ve derisi giyim, dokuma ve ayakkabı üretiminde hammadde olarak
kullanılıyordu.
4)-Ulaşım alanında: At, katır, eşek gibi hayvanlar taşıma ve ulaştırmada kullanılıyordu.
5)-Maliye alanında: Hayvanlardan ve hayvansal ürünlerden alınan vergiler devletin başlıca gelir
kaynaklarını oluşturuyordu.
OSMANLI EKONOMİSİNDE MADENCİLİK
Osmanlı Devleti’nde madenler iltizam olarak dağıtılırdı. Çıkartılan madenlerin çoğu ülke içinde
işlenemediğinden dışarıya ihraç edilirdi.
NOT: Osmanlılarda ilk madenin işletilmesi Osman Bey zamanındadır. Bilecik'in fethi ile buradaki
demir madeni işletilmiştir.
OSMANLI EKONOMİSİNDE SANAYİ
Osmanlı Devletinde sanayi kesimi esnaf birlikleri(Lonca) halinde teşkilatlanmıştı. Esnafın üretimi
elemeği – göz nuruna dayanıyordu. Bu mevcut sanayi öncesi üretim başlangıçta ülke ihtiyaçlarını
karşılıyordu. Ankara'da sof, Bursa'da İpekçilik, Selanik'te çuhacılık, Bulgaristan'da aba Kayseri, Manisa
ve Tokat'ta dericilik(debbağlık) yaygındı. Ayrıca Osmanlı Devletinde savaş araç ve gereçlerini üretmek
için fabrika ve imalathaneler de kurulmuştu.
Bunlar:
Tersane (Gemi yapım yeri): ilk büyük Osmanlı tersanesi Yıldırım Bayezid tarafından Gelibolu'da
yapıldı. Daha sonraki dönemlerde İstanbul, Sİnop, İzmit, Süveyş, Basra gibi sahillerde başka tersaneler
de kuruldu.
Tophane: İstanbul'un fethinden önce Edirne ve Bursa'da, fetihten sonra da İstanbul'da top döküm
tesisleri kuruldu.
Baruthane: İlk baruthane Gelibolu'da kuruldu.
AVRUPADAKİ EKONOMİK GELİŞMELERİN OSMANLI SANAYİİNE ETKİLERİ:
1)- Coğrafi keşiflerle zenginleşen Avrupalılar, artan tüketim eğilimlerini, elde ettikleri altın ve gümüşle
Osmanlı pazarlarından karşılayınca esnaf hammadde bulmakta zorlandı.
2)- Sanayii inkılâbı sonucu bol ve ucuz, üstelik kapitülasyonlar nedeniyle düşük gümrüklü Avrupa
mallarıyla Osmanlı esnafı rekabet edemedi.
NOT: Esnafı zorlayan başka bir konuda şehirlere göç eden köylünün, maaşları alan yeniçerilerin ve
diğer grupların esnaflığı yeni bir geçim yolu olarak görmesiydi. Bu durum esnaf teşkilatlarının disiplinli
yapısını bozmuş, artan esnaf sayısı geçimlerini iyice zorlaştırmıştır.
OSMANLI DEVLETİNİN SANAYİİYİ GELİŞTİRMEK İÇİN ALDIĞI TEDBİRLER:
1)- Sanayi hammaddelerinin ihracını yasaklamıştır.
2)- Gelişmiş teknolojiyle yeni imalathaneler açmıştır.
3)- Islah-ı Sanayii Komisyonu kurarak, esnaf birliklerini canlandırmaya ve onları şirketleşmeye
çalışmıştır.
Osmanlı Devleti Tanzimat fermanıyla ülkenin kalkınması için yabancı sermayeden yararlanacağını
açıklamıştı. Bu yolla Osmanlı ülkesinde haberleşme ve ulaşımı geliştiren adımlar atılmıştır. Kırım
savaşı sırasında ilk defa TELGRAF hattı döşenmiştir. Yine yeni bir teknoloji olan demiryolu'' Osmanlı
ülkesine girmiştir. Verilen imtiyazlarla İngilizler Batı Anadolu hattını, Almanlarda Bağdat Demiryolunu
inşa etmişlerdir.
ANADOLU'DA TİCARET YOLLARI:
1- Sağ Kol: İstanbul'dan (Üsküdar) başlayan bu yol, Konya, Adana üzerinden Halep'e uzanıyordu.
2- Orta Kol: İstanbul’dan (Üsküdar) başlayan bu yol, Diyarbakır'a buradan da Musul ve Bağdat'a kadar
uzanıyordu.
3- Sol Kol: İstanbul'dan (Üsküdar) başlayan bu yol, Erzurum ve Kars'a uzanıyordu.
RUMELİ'DE TİCARET YOLLARI:
1- Sağ Kol: İstanbul'dan Bulgaristan, Eflak-Boğdan ve Erdel'e uzanıyordu.
2- Orta Kol: İstanbul'dan Edirne, Belgrad üzerinden Avrupa içlerine uzanıyordu.
3- Sol Kol: İstanbul'dan Edirne, Selanik üzerinden Mora'ya uzanıyordu.
TİCARETLE İLGİLİ DEYİMLER:
Menzil: Yol üzerindeki konaklama noktaları denirdi.
Menzil Teşkilatı: Haberleşme TATAR denilen ulaklar tarafından yapılıyordu. Devlet habercilerin çabuk
gitmelerini sağlayacak dinlenmiş atları ve yiyecek ihtiyaçlarını karşılamak için konaklama yerine yakın
köy ve kasabalardaki bazı aileleri bu iş için görevlendirirdi. Bu teşkilata menzil teşkilatı denirdi.
Derbentçi: Ana yolların, boğaz ve geçitlerin güvenliğinden sorumluydu.
Mekkâri Tâifesi: Yolcu ve mal taşıma işlerini meslek edinen esnaflara verilen ad.
OSMANLI TİCARET GELİRLERİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER:
1- Ticaret yollarının değişmesi(Ümit Burnu)
2- Kapitülasyonlar
3- 1838 Balta Limanı Antlaşması
PARA:
MADENİ PARALAR (SİKKELER)
Osmanlılar 19. yüzyıla kadar altın ve gümüş gibi değerli madenlerden yapılma paralar kullanmışlardır.
Bu madenlerden DARPHANE''de kesilen yassı yuvarlak parçacıklara SİKKE denilirdi. Bunların gümüşten
olanına AKÇE, Altından olanına da SİKKE-i HASENE(Sultani) ya da ''kırmızı'' denilirdi.
İlk Osmanlı parası Osman Bey tarafından bastırıldı. Orhan Bey zamanında bastırılan gümüş paraya
''AKÇE'' denildi. Fatih zamanında basılan altın paraya da SULTANİ adı verildi. Sikkelere bakır
katılmasına AYAR denilirdi. Bu tip paralara KIRKIK AKÇE adı verilirdi. Sonraki dönemlerde çeşitli
isimlerde sikkeler piyasaya sürülmüştür. Bunlar GURUŞ, PARA, PUL, METELİK, MECİDİYE dir.
KÂĞIT PARA:
İlk kâğıt para Sultan Abdülmecit döneminde basıldı. Hazine bonosu niteliğindeki bu paraya KAİME
denildi.
OSMANLI DÖNEMİ SİKKELERİ
Osman Gazi dünyanın sayılı imparatorluklarından biri olacak olan Osmanoğullarının ilk sikkesini
kestirerek Anadolu'nun karmaşık ortamında adını duyurdu. Gümüşten kesilen ve akçe adı verilen bu
sikke, Osmanlı'nın para birimi olarak 15. yüzyıla kadar değerinden hiç bir şey kaybetmeden geldi.
Beyliğin sınırlarını başarılı akınlarla genişleten Orhan Gazi akçelerini önce Anadolu'daki İlhanlı baskısı
yüzünden İlhanlı tarzında, vali Timurtaş'ın ölümünden sonra ise sadece kendi adının ve kısa bir duanın
bulunduğu farklı bir tarzda kestirir.
Osmanlı sikkelerde uzun dua cümleleri yer almaz. Sultanın ve babasının adı, darphanenin adı ve darp
tarihi rakamla yazılmış olarak bir de ''hullide mülkehu'' (mülkü devamlı olsun),''azze nasrehu''
(yardımı aziz olsun) gibi kısa dua (temenni) yazılır.
Orhan Gazi Bursa'yı aldıktan sonra ilk defa akçelerde darp yerinin yazıldığını görüyoruz. Avrupa'ya
ayak basan I. Murad zamanında akçelerin yanısıra mangır denen bakır sikkelerin kesimine de
başlandı. Yöresel kullanım için ve akçenin alt birimi olarak darbedilen mangırlar çok çeşitli ve zengin
süsleme motifleriyle Osmanlı sikkelerinin belki de en renkli malzemeleridir.
Osmanlıların 14. yüzyılda Anadolu'da ve Avrupa'da yaptıkları başarılı akınları ve kazandıkları
toprakları gören diğer beyliklerden akıncıların da katılmasıyla Osmanlı Beyliği hızla büyüyordu. 14.
yüzyılın sonunda I. Murad ve Yıldırım Bayezid'in yaptığı akınlarla sınırlar Fırat'tan Tuna'ya kadar
genişlemişti.
Kendisini İlhanlıların mirasçısı sayan Timur, doğuya ilerleyen Yıldırım'ı Ankara Savaşında (1402) esir
etmiş ve Osmanlıların diğer beyliklerden aldıkları toprakları sahiplerine iade etmişti. Kalan
topraklarda Bayezid'in oğulları arasında paylaşılınca tam genişlemeye başlamış olan Osmanlı Beyliği
bir kaosa sürüklendi. Fetret Devri denilen bu döneme Çelebi Sultan Mehmed son verdi. Bu dönemde
Yıldırım Bayezid'in oğullarından Emir Süleyman'ın sikkelerinde Sultanın ve babasının isminin bir arada
nakış gibi işlendiği ve Osmanlı'ya has olan tuğrayı, ilk defa kullandığı görülür.
Çelebi Sultan Mehmed ve II. Murad, saltanatları boyunca gerilemiş olan sınırları eski haline getirmeye
çabaladılar. Fatih Sultan Mehmed, hazırlanan bu ortamda hâlâ büyük bir imparatorluk olan Bizans
İmparatorluğu'nun başkenti Konstantinopolis'i uzun ve zorlu bir kuşatmadan sonra 29 Mayıs 1453'de
aldı. Yerleşik belli bir yeri olmayan devlet merkezini topraklarının doğal başşehri olan bu şehre taşıdı,
adına da Kostantiniye dendi.
Beylikten devlete geçişi altın sikke kestirerek duyurdu dünyaya Fatih Sultan Mehmed. Sultanî denen
bu sikke ticarette zorluk çıkmasın diye Venedik Dukaları ayarında ve ağırlığında idi. Bu dönemde
Osmanlılar Anadolu'daki fetihlerin yanısıra Avrupa içlerine de yerleştiler. Akçe ve mangırlar Serez,
Novar, Ayasluk, Edirne, Amasya, Bursa ve Konya gibi şehirlerde, altın ise sadece Konstantiniye'de
kesiliyordu. Fatih Sultan Mehmed, İstanbul'u fethetmesinin yanında Osmanlı sikkelerinin tuğra ile
birlikte belirgin özelliği olan ''Karaların sultanı, denizlerin hakanı, sultanoğlu Sultan'' ifadesini de
torunlarına miras bıraktı.
Şehzade Cem Sultan'ın Rodos Şövalyeleri tarafından rehin tutulmasına karşılık II. Bayezid Avrupa'daki
Osmanlı yayılmasına ara vermek zorunda kalmıştı. II. Bayezid'in Konstantiniye dışında bir taşra
darphanesi olan Serez'de altın sikke kestirdiğini görüyoruz.
Yavuz Sultan Selim, Osmanlı'nın yerleşik düzeninden ve kurallarından sıkılan Türkmen göçebelerin,
siyasi bir güç kazanan Safevîlere katıldığını görmüş ve bu tehlikeyi ortadan kaldırmak için Çaldıran
Savaşıyla (1514) Şah İsmail'i yenmişti. Bu zaferden sonra I. Selim sikkelerinde ''Şah'' ünvanını kullandı.
I. Süleyman'ın da kullandığı bu ünvan daha sonra terkedilmiştir. Yavuz Sultan Selim Portekizli
denizcilerin ticaret yolu olarak Afrika yolunu keşfetmeleri üzerine tehlikeye giren Asya ticaret yolları
için Ridaniye Savaşıyla (1517) Memlük Sultanlığı'na son verdi.
İslamiyetin en kutsal iki şehri olan Mekke ve Medine de Osmanlı topraklarına katıldı. Böylece Mısır,
Amid (Diyarbakır), Dimaşk (Şam), Haleb, Ruha (Urfa), Mardin, Harput, Hısn Keyfa (Hasankeyf) ve
Hicaz'da da sikke kesilmeye başlanmıştı.
Kanunî Sultan Süleyman 1520'de tahta oturduğunda Osmanlı'yı yükselen Şii değerlere karşı,
Sünniliğin önderliğini üstlenmiş ve Hint ticaret yollarını kontrol eder bulmuştu. Belgrad'ı aldıktan
sonra Avrupa'da güçlenen Habsburg Hanedanı ile arasında Budin'i alarak tampon bölge oluşturdu.
Osmanlı'nın Avrupa'da olmasını fırsat bilerek kıpırdanmaya başlayan Safevîlere Bağdat'ı alarak ağır bir
darbe daha vurdu. Türk kaptanı Barbaros Hayreddin Paşa'nın kuzey Afrika'daki bağımsız beyliğini
bağışlamasıyla, Osmanlı Afrika'da ilk toprağına sahip oldu. Bu seferlerin sonunda Cezayir, Bağdat,
Zebid, San'a, Belgrad da Osmanlı darphaneleri arasına katıldı.
Kanunî devri devletin ve halkın en zengin olduğu devirdi. Kırktan fazla darphanede para basılıyordu.
Osmanlı fethettiği toprakların yönetiminde gösterdiği esneklik ve hoşgörü politikasını, o bölgelerde
basılan sikkelerde de göstermiş ve her yörede farklı nakış ve istifte sikkeler basılmaya başlamıştı.
Ayrıca yabancı paralar da Osmanlı paralarıyla aynı anda İmparatorluk topraklarında kullanılıyordu.
Osmanlı'yı 600 yıl boyunca bu kadar geniş topraklarda yaşatan bu hoşgörü politikasıdır.
İspanyol ve Portekizli denizcilerin başarılı keşifleri sonunda Amerika'dan getirilen tonlarca gümüş ve
altının Avrupa pazarlarına girmesiyle Avrupa'da oluşan zenginliğe karşın, Osmanlı'daki enflasyon
neticesi akçenin değeri 1585-1640 arasında ard arda düşürüldü ve darphaneler birer birer kapanmaya
başladı. IV Murad zamanında akçeden daha hafif ''para'' adıyla yeni bir sikke çıkarıldı. Artık sadece
Kostantiniye ve güney illerinde sikke kesiliyordu.
II. Süleyman bu durum karşısında Avrupa'daki ''grossolarla aynı değerde olmak üzere gümüşten
''kuruş'' bastırdı. Yeni mangır birimi de kullanılmaya başlandı. IV. Mehmed'in son dönemlerinden beri
Avrupa'dan getirilen makinalarla darphanede altın para basılıyordu, II. Süleyman altınlarla birlikte
gümüş ve bakırları da makinalarda bastırmaya başladı.
II. Mustafa'nın tuğrayı gümüş ve bakırın yanında altınlarda da kullanmaya başladığını görüyoruz.
18. yüzyılda, Osmanlı'da III. Ahmed'in barışçı siyaseti dikkati çeker. Karlofça ve Pasarofça antlaşmaları
ile genişleme siyaseti bırakılmıştı. Bu döneme, gelişen ince zevkin ve kültürel gelişmelerin simgesi
olarak ''Lale Devri'' dendi ve bu sembolik lale motifi bitkisel süslemelerle birlikte bu devir sikkelerinin
en belirgin özelliği oldu. Ayrıca bu dönemde Venedik altınına eş değerde Cedid Zer-i İstanbul altını da
basıldı.
Sultan II. Mustafa'nın Osmanlı sikkelerinde ilk defa olarak cülûs tarihinin yanında, saltanatın kaçıncı
yılında bastırıldığını gösteren rakamı da eklemesiyle sikkelerin kesim tarihi kesin olarak anlaşılabilir
oldu.
18. yüzyıldan başlayarak Osmanlı bitmek bilmeyen savaşların masraflarını karşılayamaz hale gelmişti
ve yenilgilerden sonra gittikçe toprak kaybediyordu. İç karışıklıkların ardı arkası kesilmiyordu.
Padişahlar saray entrikaları, sıkça görülen kısa saltanatlar ve sarayın müsrifliği yüzünden devlet
kasasını kontrol edemiyordu. Avrupa ortaçağı aşmış, her konuda atılım yapıyordu. Batıyı örnek
almaya karar veren Osmanlı, III. Selim ve II. Mahmud'un yenilikçi politikalarıyla yeniden yapılanmaya
başlamıştı. Bu yenilikçi hareketin izlerini II. Mahmud'un birim ve tipte hayli fazla çeşitte sikke
bastırmasında görebiliyoruz. 1818 yılında Osmanlı'nın kurulduğundan beri esas para birimi olan fakat
uzun bir süredir adı sadece hesaplamalarda kâğıt üstünde kalan akçenin darbına son verildi.
Abdülmecit döneminde ''Tanzimat-ı Hayriyye'' ıslahat planı dâhilinde Londra'dan yeni makinalar ve
ustalar Darphaneye getirildi. Alınan ''Tashih-i Ayar'' kararları ile kuruş üzerine kurulu para sistemi
belirlendi ve 100 kuruş = 1 liralık çıkarıldı.
II. Abdülhamit bugün bile bir gelenek olarak devam eden ziynet altınını çıkardı. Çalışmalarına
başlayan Islah-ı Meskûkât Komisyonu, Sultan V Mehmed zamanında aldıkları kararlarını patlak veren
I. Dünya Savaşı nedeniyle uygulamaya koyamadılar. Savaş sırasında Almanya ve Avusturya'dan
borçlanarak para basıldı. Savaş sonrasında yenik sayılan Osmanlı İmparatorluğu Hazine'si, toprakları
gibi galip devletler tarafından talan edildi. Bu dönemde Osmanlı'da ilk defa nikel para basılmıştır.
600 yıl dünya siyasetini belirleyen Osmanlı İmparatorluğu, I. Dünya Savaşı sonrasında içinden
filizlenen yenilikçi bir hareketle kabuk değiştirmiş ve Türkiye Cumhuriyeti'ni yaratmıştır. İstanbul
Darphanesi lirayı temel alan para basımını hâlâ sürdürmektedir.
Osmanlı Devletinde vergiler 1-Şeri vergiler, 2- Örfi vergiler olmak üzere ikiye
ayrılıyordu:
1- ŞERİ VERGİLER:
Bunların şeriatın emrettiği vergilerdi.
a) Öşür: Müslümanlardan alınan toprak ürünü vergisidir. Elde edilen ürünün onda biri vergi olarak
alınırdı.
b) Haraç: Müslüman olmayanlardan alınan vergiydi. İkiye ayrılıyordu:
1-Harac-ı Mukassem: Elde edilen üründen alınırdı.
2-Haracı Muvazzaf: Toprak vergisiydi.
c) Cizye: Müslüman olmayan erkeklerden, askerlik görevi karşılığı alına vergidir.
d) Ağnam: Hayvandan sayısına göre alınan vergi.
2- ÖRFİ VERGİLER:
Padişahın iradesiyle konulan vergilerdi. Başlıcaları:
a) Çift Resmi: Reayanın sipahiye ödediği toprak vergisi
b) Çift bozan vergisi: Toprağını izinsiz olarak terk eden veya üç yıl üst üste ekmeyenlerden alınan
vergi.
c) Avarız: Olağanüstü hallerde, divanın kararı ve padişahın emri ile toplanan vergilere denirdi.
OSMANLI EĞİTİM SİSTEMİ
Osmanlı devleti de diğer devletler gibi kendi vatandaşlarını kendi düşünceleri doğrultusunda
yetiştirmek amacıyla eğitim-öğretim müesseseleri kurmuştur. Devlet ve çoğunlukla vakıflar
aracılığıyla kurulan ve devletin kuruluşundan yıkılışına kadar çeşitlenerek gelişen bu müesseseleri iki
ana guruba ayırabiliriz.
I)Örgün Eğitim Müesseseleri
II.)Yaygın Eğitim Müesseseleri
I)Örgün Eğitim Müesseseleri:
Bu müesseseler belirli yaş ve bilgi seviyesine gelmiş insanları belirli zaman ve disipline göre
yetiştirmek amacıyla kurulmuş müesseselerdir. Bu eğitim müesseseleri askeri ve sivil olmak üzere iki
kısma ayırabilir.
1)Sivil Eğitim Müesseseleri:
a)Sübyan Mektepleri:
İlk tahsil veren bu okullar 5-6 yaşlarındaki çocuklara okuyup yazmayı bazı dini bilgileri ve dört
işlemden ibaret olan matematik dersini verirdi.İslam'dan öncede Küttab adıyla Hire de varlığı görülen
bu okullar daha önceki Türk devletlerinde ve Osmanlı Devletinde çeşitli adlarla anılmıştır(Darul
Talim,Mektep mahalle mektebi vs..)Osmanlılarda bu okulların hocalarına muallim veya şakirt
denirdi.Talebelerine de talebe suhte,tilmiz gibi isimler verilirdi.
1846'ya gelindiğinde dört yıllık eğitim veren Sıbyan mekteplerinde elifba, Kur’an, ilmihal, tecvit,
harekeli Türkçe, Muhtasar Ahlakı memduha risalesi, sülüs ve nesih yazıları öğretiliyordu. Tanzimat’tan
sonra 3 yıllık mektebi iptidai olarak faaliyet göstermeye başlar. Osmanlılar devrinde kız çocukları da
bu mekteplerde erkeklerle birlikte okumuşlardır. Bununla beraber Osmanlı da kız ve erkek
çocuklarının ayrı ayrı okuduğu okullarda mevcuttu.
Sıbyan mekteplerinde öğretim görevlisi olarak medrese mezunları görev yapmışlar daha sonra ise bu
ihmal edilmiş, medrese mezunu olmayan kişiler de hocalık yapmaya başlamışlardır. Kızlara ait
mektepler de ise yaşlı kadınlar öğretmenlik yapmıştır.
b)Medreseler:
İslam tarihinde medrese orta ve yüksek seviyede eğitim ve öğretim veren müesseselerinin ortak
adıdır. Daha önceki devirlerde olduğu gibi Osmanlı’da da şahıslar tarafından tesis edilen ve yaşaması
için vakıflar kurulan medreselerin hocalarına müderris ve yardımcılarına muid denirdi. Medrese
talebelerine ise danişmend, suhte veya talebe diye adlandırılırdı. Osmanlıda ilk medreseyi Orhan Gazi
1331'de İznik'te kurulmuştur. Osmanlı Medrese teşkilatında ilk köklü değişim Fatih Sultan Mehmet
zamanında olmuştur. Fatih kanunnamesini hazırladığı sırada Molla Hüsrev ve Ali Kuşçunun içinde
bulunduğu bir maarif komisyonuna “kanuni talebe-i ulûm”u hazırlatmış böylece Osmanlı medrese
sistemi hazırlanmış oldu.
Osmanlı medreselerini umumi medreseler ve ihtisas medreseler olarak ikiye ayırabilir:
Umumi Medreseler
1.Haşiye-i Tecrit(Yirmili)Medreseler: Bu medreseler Seyyid Şerif Cürcani'nin Haşiye-i Tecrit adlı
eserinden almıştır. Daha çok fıkıh eserlerin okutulduğu bir medrese olarak eğitim vermiştir.
2.Miftan(otuzlu) Medreseleri
3.Kırklı Medreseler
4.Ellili Medreseler
5.Sahn-ı Seman Medreseleri: Bu medreseler fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'da kurduğu külliyede
bulunan 8 medresedir. Bu medreselerde fıkıh, usulü fıkıh, hadis, tefsir, astronomi(heyet),hendese, tıp
gibi ilimler okutulmuştur.
6.Altmışlı Medreseler
7.İhtisas Medreseleri
a)Darul Kura
b)Darul Hadisler
c)Daru'ş şifalar
Osmanlı Medrese sistemindeki ikinci en büyük gelişme Kanuni Sultan Süleyman devrinde meydana
gelen gelmiştir. Kanuni devri her sahada olduğu gibi medrese teşkilatında da zirveyi ifade eder.
Kanuni Sulan Süleyman, Süleymaniye külliyesinin inşa ettikten sonra burada tesis ettiği medreselerde
Sahn-ı Seman medreselerinin üstünde medreseler kurmayı planlarken diğer tarafından da Osmanlı
medreselerinin payelerini yeni bir sisteme göre tekrar tanzim etmiştir. Buna göre Osmanlı
medreselerinin şu şekli aldığı görülmektedir:
1İbtidai hariç medreseleri
2.Hareketi Hariç medreseleri
3.İptidai dâhil medreseleri
4.Hareketi Dâhil Medreseleri
5.Musile i Sahn Medreseleri
6.Sahnı Seman Medreseleri
7.İbtidai Altmışlı Medreseleri
8.Hareketi Altmışlı Medreseleri
9.Musile i Süleymaniye Medreseleri
10.Süleymaniye Medreseleri
11.Darul Hadis Medresesi
XV. ve XVI asırda en yüksek seviyelerine ulaşmış olan Osmanlı Medrese sistemi XVII asırdan itibaren
gerilemeye başlamıştır. XVIII. asırda Süleymaniye medreselerine Musileyi Süleymaniye'den sonra
Havarnisi Süleymaniye adıyla yeni bir medrese, XVIII. asırda da camilerde tedrisatı sürdüren
dersiyeler ilave edilmişse de medreselerin kalitelerinin düşmesi önlenememiştir.
Medreselerin bozulma sebepleri genelde şu şekilde sıralanmıştır:
a)Meval-i zadelerin zuhuru
b)İlim sahiplerinin ağa ve paşalara intisapları
c)Müderris ve kadıların cehaleti
d.Cehaletle fazlın birbirinden fark olunmaması
Sistemdeki bozulmanın önüne geçmek için birçok düzenlemeler yapılmıştır. Özellikle II. Mahmut
devrinde medreselerin ıslahının mümkün olmaması nedeniyle padişah Avrupa usulü bir eğitimin
kurulmasına teşebbüs etti ve bir fermanla ilköğretimin mecburi ve parasız olacağı ilan etti.
I.Meşrutiyet devrine gelindiğinde medreselerde beklenen ıslahatlar yapılmış ve medreselerde
Riyaziye, tıbbiye, tarih, coğrafya, Farsça, ve Osmanlıca dersleri okutulmaya başlamıştır.1914 yılına
geldiğinde Islahı medaris nizamnamesi çıkarılmış ve İstanbul medreseleri Darul hilafetil aliyye
medreseleri adı altında toplanmıştır. Bu medreseler Tali kısmı evvel, Tali kımı Sani ve Ali kısmı olarak
üç kısma ayrılmış ve her kısmı dört sene olan medreseler toplan 12yıllı bir eğitim-öğretim vermiştir.
Her üç kısımda da dini ilimler, Arapça Türkçe, Farsça, Tarih, Riyaziye ve Tabiatı Fen dallarında dersler
okutulmuştur.
MEDRESENİN ELEMANLARI
a)Müderris: Belirli bir tahsilden sonra icazet ve beratla ders veren kimselere müderris denirdi. Tek
haneli medreselerde bir; sahnı seman gibi çok haneli medreselerde ise her haneye bir müderris tayin
edilirdi.
Osmanlı medreselerinden mezun olan öğrenciler Anadolu da vazife alacaksa Anadolu Kazaskeri
Rumeli de görev alacaksa Rumeli kazaskerini meclislerine devam eder ve matlab defterine mülazım
olarak kaydedilir ve sırası gelinceye kadar beklerdi buna nöbet denirdi. Sırası gelen müderris önce
yirmili bir medreseye atanır sonrasında terakki etmesine göre kırklı, altmışlı ve daha yüksek payeli
medreselere çıkabilirlerdi. Her padişah devrinde en yüksek payeli medreseler genelde değişikliklere
uğranıştır. Bir müderris terakki ettikten sonra istekli olduğu medreseye başka talip yoksa hemen
oraya nakledilir başka istekli varsa aralarında sınav yapılırdı. İmtihan yazılı ve sözlü olarak iki kısımda
yapılırdı.
b)Muid: Teknik anlamda müzakereci müderrisin derslerini tekrarlayıp izah eden müderris yardımcısı
anlamına gelir. Danişmendler arasında en liyakatliler arsından seçilen muidler hem müderrisin
derslerini tekrarlar hem de öğrenciler arasında disiplini sağlardı. Görev süreleri iki yıl olan muidlik
müessesesi II. Meşrutiyetten sonra kaldırılmıştır.
c)Danişmend: Öğrenci anlamında kullanılmıştır. Genelde medrese öğrencileri için kullanılan bir addır.
Danişmentler Sıbyan mekteplerini veya o seviyedeki özel bir eğitimi tamamladıktan sonra
medreselere girerlerdi. Böylece haşiye i tecrit medreselerinden birinde tahsiline başlayan danişmend
daha sonra müderrisinden icazet alarak kırklı bir medreseye oradan da ellili bir medreseye son olarak
ta sahnı seman veya Süleymaniye'ye girerek bitirir ve mülazemet için beklerdi. Osmanlı
medreselerinin en büyüklerinde bile talebe sayısının 20'ye ulaşmadığı görülür.
TANZİMAT DÖNEMİNDE EĞİTİM
Bu dönemde bir yanda klasik Osmanlı Eğitim ve öğretim müesseseleri devam ederken bir yandan da
her seviyede Avrupa eğitim-öğretim müesseseleri açılmaya başlamıştır. İlk önce askeri alanda
yaygınlaşan Avrupai mektepler daha sonra sivil sahada da gelişti.
I)İlköğretim:
1)İptidailer Osmanlı klasik çağının Sıbyan mektepleridir. Rüştiyeler açılınca onlara öğrenci hazırlayan
mekteplere de iptidai adı verildi. Bu mektepler 8 Nisan 1847 yılında düzenlenen program ve yönetim
şekliyle yeni bir düze kavuşmuştur.
Öğretim süresi dört yıl olan bu okullara yedi yaşına basan kız ve erkek çocuklara ilkokul seviyesinde
bir eğitim-öğretim verilirdi.6 Ekim 1913 Tedrisatı iptidaiye kanunu ile Fransız okulları sistemine
uyarak Rüştiye ve iptidaiye birleştirilerek altı yıllık Mektebi İptidai haline getirilmiştir. Bu okullarda
Türkçe, tecvit, ilmihal, hat, Osmanlı tarih ve coğrafyası, yurttaşlık bilgisi, resim Müzik ve beden
terbiyesi programa girmiş ve 1924'e kadar devam etmiştir. Bu devirde iptidailer yedi yaşına basan
çocuklar için mecburi hale getirilmiş ve ceza olarak falaka yasaklanmıştı.
II)Ortaöğretim:
1)Rüştiyeler:
II. Mahmut döneminde Sıbyan mekteplerinin yetersiz olduğu görülerek bu mekteplere sınıfı Sani
olarak açılır. Bunlar idadilere basamak olmasından dolayı ortaokul seviyesinde mektepler olarak
değerlendirilir. Önceleri dört yıl olan bu okullar daha sonra altı yıl olmuştur. Rüştiyelerin ilki 1838
tarihinde açılan mektebi Maarifi adliyedir.1874-75 döneminde 400'e yakın rüştiye mevcuttu.1867'ye
kadar bu mekteplere Müslüman çocuklar alınırken bu tarihten sonra ise gayri Müslimler de alınmaya
başlanmıştır. Bu maksatla adaylar Türkçe imtihana tabi olmuşlardır. Bu okullarda dinin ilimler, hesap,
coğrafya, hat, hendese, cebir, usulü defter, resim, müzik gibi dersler görülmüştür.
2)İdadiler:
Orta öğretimde ikinci ademe olarak eğitim-öğretim veren mekteplerdir.1869 Maarifi Umumiye
nizamnamesine göre idadiler Rüştiye mezunu olan Müslim ve gayri Müslim çocukların bir arada
öğretim yaptıkları yerlerdir,1000 haneden fazla yerlere idadi kurulacaktır, idadilerin bütün masrafları
vilayet maarif idadisi sandığından karşılanacaktır, İdadileri süresi üç yıl olacak ve şu dersler
okutulacaktır: Türkçe, kitabet, Fransızca, mantıkkavaniniOsmaniye, coğrafya, tarih, cebir hesapidefter
tutma, kimya resim dersleri okutulmuştur.
Bu nizamnamedeki hedefler ise maalesef belirlenen sürede tutturulamamıştır.
3)Sultaniler:
İdadiler seviyesinde Fransızca ve Türkçe ile eğitim ve öğretim yapan bir mekteptir.1 Eylül 1868
tarihinde Galatasaray Sultanisinin açılışıyla maarifimize giren bu Fransız modeli mektepler hazırlık
devresiyle birlikte 9 yıllık bir süreyi kapsamaktadır. Bu mektebin açılışı sultan Abdülaziz'in 1867 Paris
ziyaretine dayanır. SultanideTürkçeFransızca, Grekçe, ahlak, Latince, tarih, coğrafya, matematik,
kozmografya, mekanik, fizik, kimya, ekonomi güzel konuşma sanatı ve resim dersleri okutulurdu,
Daha sonra Arapça ve Farsça okutulmuştur. Darüşşafaka ve Robert kolej de sultani tipi okullardandır.
III)Yüksek Öğretim:
Bunlar üniversite karşılığı olan darülfünun ve yüksek okullardır.
1)Daru'l Fünun:
İlk kez 12 Ocak 1863'te açılan darül funun bu tarihten sonra birkaç kez kapanıp açılmış1908 tarihine
gelindiğinde İstanbul darülfünunu olarak adı değiştirilmiş ve yeniden teşkilatlandırılmıştır.1912 de
şubeler fakülteye çevirilmiş ve I.Dünya savaşında Almanya'dan fen edebiyat ve hukuk alanında 20
profesör çağırılarak üniversitelerin kadroları güçlendirilmeye çalışılmıştır.
2)Yüksek Okullar:
a)Mektebi Mülkiyeyi Şahane:
Osmanlıda ilk sivil yüksek okuldur. Kaymakamlık ve müdürlük gibi mülki idarede görevlendirilecek
memurlar için açılan bir yüksek okuldur. Öğretim süresi önce iki yıl olarak belirlenmiş daha sonra dört
yıla çıkarılmıştır.1915'te Darül fünunun hukuk fakültesine bağlanmıştır.
b)Mektebi Tıbbiyeyi Mülkiye:
Sivil tabip yetiştirmek maksadıyla kurulmuş bir mekteptir. Başlangıçta beş yıl olan bu okul daha sonra
altı yıla çıkarılmıştır.1915'te üniversitenin tıp fakültesine bağlanmıştır.
c)Mektebi Hukuki Şahane:
Tanzimat sonrası açılan batı tipi mahkemelere eleman yetiştirmek amacıyla kurulan
mekteplerdir.1909'da Darülfünunun hukuk fakültesi haline geldi.
d)Hendeseyi Mülkiye Mektebi:
Memleketin sivil mühendis ihtiyacını karşılamak amacıyla kurulmuştur. Cumhuriyet döneminde
yüksek mühendis mektebi adıyla faaliyetlerine devam etmiştir.
e)Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebi:
Ziraat ve baytarlık alanında memleketin ihtiyacını karşılamak amacıyla kurulan dört yıllık bir yüksek
okuldur.
KLASİK DÖNEM ASKERİ MEKTEPLERİ
I)Acemioğlanlar Ocağı:
Pençik ve devşirme usulleriyle toplanan çocuklar Türk-İslam terbiyesine göre yetiştirilmek üzere Türk
ailelerinin yanına verilir sonra Acemioğlanlar ocağına alınırlardı. Burada bir taraftan askeri eğitim
alırken diğer taraftan da Enderun hazırlayıcı eğitim verilirdi. I.Murat devrinde Çandarlı Kara Halil Paşa
ve Molla Rüstem'in tavsiyeleriyle kurulan bu ocak 1826'da Yeniçeri Ocağı kapatılınca bu ocak ta
kaldırıldı.
II).Yeniçeri Ocakları:
Acemioğlanlar mektebinden sonra titiz bir imtihanla seçilen kabiliyetli gençler Enderun Mektebine
diğerleri de asker olmak üzere Yeniçeri Ocağına alınırlardı.61 bölükten oluşan bu kuvvetler yeniçeri
ağasına bağlıydı.
III).Enderun Mektebi:
Topkapı sarayı içinde bulunan ve orduya kurmay yetiştiren yüksek seviyede önemli bir mekteptir.
Osmanlıya has olan bu mektepler ilk olarak II. Murat zamanında Edirne de kurulmuştur. Fatih Sultan
Mehmet zamanında sadece kurmay asker yetiştirmekten başka birde mülki ve idari kadronun da
yetiştirildiği bir mektep haline gelmiştir. Gittikçe zayıflayan Enderun mektebi 1 Temmuz 1909'da
lağvedilmiştir.
YÜKSEK SEVİYEDEKİ ASKERİ MEKTEPLER
I)Mühendishane-i Bahr-i Hümayun:
Osmanlının batıya açılan ilk kapısıdır.1773'te Baron De Tott'un tavsiyesiyle ve Cezayirli Hasan Paşanın
gayretleriyle Haliç Tersanesinde açılmıştır. Bu mektepte ordunun ihtiyaç duyduğu denizci subaylar
yetiştiriliyor ve topçu eğitimi veriliyordu.
II)Mühendishane-i Berri Hümayun:
III. Selim devrinde kurulan bir yüksek okuldur. Topçu subayı yetiştirmek amacıyla Mühendishane-i
bahri Hümayun'dan ayrılarak kurulmuştur. Öğretim süresi dört yıldır.
III)Tıbhane-i Amire ve Cerrahhane-i Ma'mure:
Sadece Müslüman tıp adamlarının yetiştirilmesi amacıyla kurulmuş Darüşşifanın devamı olan okuldur.
Eğitim süresi dört yıldır.
IV)Mektebi Fünunu Harbiye:
Açılan askeri okulların ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kurulmuştur.
II. YAYGIN EĞİTİM MÜESSESELERİ:
Her yaş ve seviyedeki insanlara medrese ve mektepler dışındaki yerlerde verilen eğitimdir. Bu yaygın
eğitim kurumları camiler, tekkeler, saraylar, darü’l hikmetİslamiye, darulmesnevi, kütüphaneler,
sahaflar, loncalar, ulema evleri, kıraathaneler olarak sıralanabilir.
DİVAN-I HÜMAYUN
Osmanlı Devletinde Divan-ı Hümayun ve Yapısı
Bugünkü Bakanlar Kurulu gibi çalışan Divan-ı Hümayun önceleri “divanhane”de toplanırken, Kanuni
zamanında yapılan “Kubbealtı” denilen yerde toplanmaya başlamıştır. Bütün devlet işlerinin
görüşülüp karara bağlandığı bir danışma organı olan Divan-ı Hümayunda devleti ilgilendiren tüm
konular görüşülür ayrıca büyük davalara bakılırdı.
Not: Divan teşkilatı ilk defa Orhan Bey zamanında kurulmuştur. Fatih Sultan Mehmet padişahların
divân toplantılarına katılma geleneğine son vererek, toplantıları kafesli bir pencerenin arkasından
takip etmiştir. Bu dönemden sonra divana Sadrazam başkanlık etmeye başlamıştır.
Diğer Divanlar ise şunlardır:
·
Sefer Divânı: Vezir-i azam sefere çıkarken toplanan divan
·
Ulufe Divânı: Yeniçeri maaşları için toplanan divan
·
Galebe Divânı: Yabancı elçilerin kabulü sırasında toplanır
·
Ayak Divânı: Olağanüstü durumlarda toplanan divan.
·
At divânı: Sefer sırasında at üzerinde yapılan toplantı.
·
Divanın Yapısı: Osmanlılarda padişahın yetkilerini kullanmak ya da emirlerini uygulamak için
görevlendirilmiş üç temel sınıf bulunuyordu. Bu sınıfların en üst yetkilileri divânda temsil edilirdi.
Bu sınıflar şunlardı:
Seyfiye ( Ehl-i Kılıç = Ehl-i Örf)
İlmiye ( Ehl-i Şer =Ulema )
Kalemiye ( Ehl-i Kalem )
·
Divanın-ı Hümayun Üyeleri:
§
Padişah
§
Vezir-i azam ( Sadrazam )
§
Kubbealtı Vezirleri ( Seyfiye )
§
Nişancı ( Kalemiye )
§
Kazaskerler ( İlmiye )
§
Defterdarlar ( Kalemiye ) ( Anadolu ve Rumeli Defterdarı )
§
Şeyhü’l-İslam ( İlmiye )
§
Reisü’l-Küttap ( Kalemiye )
( Anadolu ve Rumeli Kazaskeri )
Not: Bunlardan başka eğer vezir rütbesine sahiplerse yeniçeriağası ve kaptan-ı derya da divan üyesi
olur ve görüşmelere katılırlardı.
a. Vezir-i azam(Sadrazam):Bugünkü başbakan durumunda olan ve yürütme işlerinden sorumlu olan
vezir-i azam, padişahın mutlak vekili olarak görev yapar ve onun altın mührünü taşırdı. Divana
başkanlık eder, padişah sefere katılmıyorsa ordunun başına geçer, bu görevi sırasında “Serdar-ı
Ekrem” sıfatıyla padişahın bütün yetkilerini kullanırdı. Osmanlı Devletinde ki ilk sadrazam“Çandarlı
Kara Halil Hayreddin Paşa’dır.
b. Kubbe altı vezirleri: Bugünkü devlet bakanları niteliğinde olan vezirlik makamı ilk kez Orhan Bey
döneminde oluşturulmuştur. Osmanlı Devletinde ilk vezir “Alâeddin Paşa”dır. Vezirler Sadrazama
bağlı olarak çalışırlardı.
c. Kazaskerler (Kadıaskerler): Divanı Hümayun üyesi olan kazaskerler şer'i hükümler veren en yüksek
görevlilerdi. Fatihten itibaren Anadolu ve Rumeli Kazaskerleri olmak üzere sayıları ikiye çıkarıldı.
İlmiye sınıfından seçilen kazaskerler adalet, eğitim, vakıf ve din işlerinden sorumluydu. Ayrıca “Taht
Kadısı” hariç bütün kadıların ve müderrislerin atamasını yapardı.
Kadıların başlıca görevleri:
·
Merkezden gelen emirleri halka iletmek, halkın şikâyetlerini merkeze bildirmek.
·
Her türlü davaya(miras, ticaret, ceza) bakarak karar vermek.(Yargıçlık)
·
Nikâh sözleşmesi, şirket kurulması, Vakıf kurulması gibi sözleşmeleri yapardı.(Noterlik)
·
Avarız denilen olağanüstü durumlardaki vergileri toplar, merkeze gönderirdi.
d. Nişancı(Tevkii=Tuğrai): Divandan çıkarılan belgelerin üstüne padişahın nişanı olan tuğra yı çektiği
için “tuğracı”da denirdi. Nişancı kendisine bağlı “Reisü’l-küttab” başkanlığında çeşitli kalemler
vasıtasıyla merkez bürokrasisinin her türlü işlemlerini yürütürdü. Reisü’l-küttab'a bağlı kalemler
şunlardı: Beylikçi Kalemi, Tahvil Kalemi, Ruus Kalemi, Amedi Kalemi
Nişancının görevleri:
·
Nişancı tuğra çekmenin yanı sıra yukarıdaki kalemler vasıtasıyla şu görevleri yapardı:
·
Divanda yapılan görüşmelerin kayıtlarını tutarak mühimme defterine(divan defteri) kaydetmek.
·
Ferman, berat gibi belgeleri hazırlamak.
·
Sadrazam ve padişah arasındaki ve dış ülkelerle olan yazışmaları hazırlamak.
·
Tapu tahrir defterlerini tutmak ve tımarların dağıtımını yapmak.
e. Defterdar
Osmanlı Devletinde bütün mali işlerden ve hazineden sorumlu en üst görevlilerdi. İlk dönemde
defterdar sayısı bir iken, sonraları mâli işlerin artmasından dolayı sayıları ikiye yükselmiştir. Bunlar;
Rumeli Defterdarı ve Anadolu Defterdarı idi. Rumeli Defterdarı Başdefterdar görevini yürütmekte idi.
Defterdara bağlı kalemler şunlardı:Ruznamçe kalemi, Maliye emirleri kalemi, Tarihçi kalemi, Gelir
ve gider kalemi
f. Şeyhü’l-İslam
Medrese kökenlidir ve şeriat kanunlarının uygulanmasından sorumlu en yüksek din görevlisidir.
Kanuni döneminde divan üyeliğine getirilmiştir ve protokolde sadrazama denk sayılmıştır. Bütün
ilmiye sınıfının başı olarak divanda alınan kararların dine uygun olup olmadığı hakkında fetva verirdi
ancak divanda oy hakkına sahip değildi.
g. Reisü’l-Küttap
XVII. yüzyıl sonrasında divan üyeliğine getirilen Reisü’l-küttap daha önce Nişancıya bağlı olarak bütün
kâtiplerin başıydı. XVII. yüzyıl sonrasında dışişlerinden sorumlu hale getirilmiştir.
Not: Bunların dışında “Kaptan-ı Derya” ve “Yeniçeri Ağası” gerekli görüldüğünde divan toplantılarına
katılırdı. Ayrıca bunlarda vezir rütbesine sahip olanlar her zaman divan toplantılarına katılabilirdi.
DEVLET YÖNETİMİ
1.
YÖNETİM ANLAYIŞI
·
Veraset Sistemi ( Egemenlik Anlayışı )
Eski Türk devletlerinde olduğu gibi Osmanlı Devletinde de “Ülke toprakları hanedan üyelerinin ortak
malı” olarak görülmüştür. İşte bu nedenle, Osmanlı Devletinde kimin padişah olacağı konusunda
kesin bir kural yoktu. Osmanlı ailesinin bütün erkekleri taht üzerinde hak sahibi idiler. Onun için
padişah ölünce oğullarının hangisinin tahta geçeceği konusunda devlet yönetimindeki etkili grupların
(ümera, ulema vb.) tercihleri önemli rol oynuyordu. Eski Türk devlet geleneğinden kaynaklanan bu
sistem (Kut anlayışı) taht kavgalarına neden oluyordu. Taht kavgaları sonrasında tahta geçen padişah
mutlak otoriteye sahipti ve “sultan” ünvanını kullanmıştır.
I.Murat döneminde, taht kavgalarının önüne geçebilmek amacıyla veraset sisteminde kısıtlamaya
gidilmiş ve “ülke toprakları padişah ve oğullarının ortak malıdır” şeklinde değiştirilmiştir.
Osmanlı da devlet yönetiminde hâkim olan mutlak monarşik yapı, II. Mehmet
döneminde“Kanunname-i Ali Osmanî”nin yayınlanması ile birlikte, yasalaştırılan “kardeş katli” yasası
ile birlikte daha da güçlenmiştir.
I.Selim döneminde Mısır Seferi sonrasında Osmanlı padişahları “halife” (hilafet) ünvanını kullanmaya
başlamışlardır. Bu durum Osmanlı Devletine “Teokratik” yönetim özelliği kazandırmıştır. I. Süleyman
döneminde Şeyhü’l-İslam’ın divan üyesi olması ile birlikte bu süreç tamamlanmıştır.
Taht kavgalarını önlemek amacıyla I. Ahmet dönemi ile birlikte “Ekber ve Erşet” sistemi uygulanmaya
başlanmıştır. Buna göre veliahtlar içerisinden en bük olan ve akli dengesi yerinde olan kişi tahta
geçebilecekti. Ayrıca şehzadelerin “sancağa çıkma” usulü de kaldırılarak “kafes usulü” uygulanmaya
başlanmıştır. Padişah olacak kişiler bu tarihten itibaren Enderun mektebinde eğitilmişlerdir.
Osmanlı padişahları ilk defa 1939 yılında, Tanzimat Fermanı ile birlikte mutlak egemenlik anlayışından
kendi isteği ile vazgeçmiş ve kanun üstünlüğünü ilk kez kabul etmiştir. 1876’da ilan edilen I.
Meşrutiyet ve yayımlanan “Kanun-i Esasi” ile birlikte parlamenter sisteme geçilmiştir.
Not: Devletin kurucu unsurları “Türk devlet geleneğine” , “İslam dini kurallarına” ve“mahalli
koşullara” dayanıyordu.
Aynı zamanda padişah, şeriatla çelişmemek şartıyla, sınırsız kural koyma ve uygulama yetkisine
sahipti.
·
Padişahların Yetişmesi:
XVI. yüzyılın sonlarına kadar şehzadeler 14-15 yaşlarına gelince, Anadolu da ki sancaklaraSancakbeyi
olarak gönderilirlerdi. Burada bir Lala'nın yanında devlet yönetiminde tecrübe kazanmaları sağlanırdı.
Osmanlı Devletindeki “Lala” kurumunu Büyük Selçuklulardaki atabeylere benzetebiliriz. Ancak
Osmanlı devletinde Lala’nın elinde “askeri” ve “siyasi” yetkiler bulunmamaktaydı. Böyle bir
uygulamanın en önemli amacı merkezi otoriteyi korumaktı. I. Ahmet döneminde şehzadelerin
sancağa çıkma usulü kaldırılmıştır. Bu dönemden sonra şehzadeler saray eğitim kurumu
olan“Enderun mektebinde” yetiştirilmeye başlanmıştır.
·
Padişahların Ünvanları:
Osmanlı Devletinin kuruluş yıllarında başta bulunan hükümdarlara “Bey” denilmiştir. Yine
Hıristiyanlara karşı savaştıklarından “gazi” de denilmiştir. ( Örneğin: Osman Bey, Osman Gazi, Orhan
Bey, Orhan Gazi gibi..)
Hükümdarların aldığı diğer ünvanlar ise şunlardır: Han, Hakan, Hünkâr, Sultan ve genellikle
Padişah'tır.
Not: Yavuz Sultan Selimin 1517 Mısır seferi sonucu “halifelik” Osmanlı padişahlarına geçmiştir.
Böylelikle Osmanlı hükümdarları padişah olarak devletin başı, halife olarak da Müslümanların dini
lideri olma özelliği taşımışlardır.
2.
SARAY
Padişahın hem özel hayatının geçtiği, hem de devletin yönetildiği yerdi. Saray, “Enderun” ve “birun”
olmak üzere iki bölümden oluşuyordu. Bu iki bölüm “bab'üs-saade” (Orta kapı) denilen kapıyla
birbirine bağlanmıştı. Osmanlı devletinde hükümet, eyaletlerin yönetimi ve ordu doğrudan padişahın
şahsına bağlıdır. Söğüt, Bilecik, Bursa, İznik, Edirne ve son olarak İstanbul yönetim merkezi ( başkent )
haline getirilmiştir.
·
Enderun ( İç Saray ): Padişahın özel hayatının geçtiği sarayın iç bölümüdür. Burada padişahın
hizmetine bakan güvenilir kimselerin bulunduğu hizmet ve eğitim odaları ve harem bulunuyordu.
Enderun’daki odalar şunlardır:
Hasoda: Padişahın günlük hizmetine bakarlardı.
Hazine Odası: Padişahın özel hazinesine bakarlardı.
Kiler Odası: Yemek ve sofra hizmetlerini yaparlardı.
Seferli Odası: Berber, terzi, müzisyen gibi görevliler bulunurdu.
·
Harem: Sarayda kadınların yaşadığı bölüme denirdi. Saraya alınan kızlar tıpkı iç oğlanları gibi sıkı
bir eğitim görürlerdi. Eğer padişah tarafından sarayda tutulmazlarsa “Çıkma usulü” ile saray dışında
görevlendirilen kapıkullarıyla evlendirilirlerdi.
·
Birun ( Dış Saray ): Sarayın dış bölümüne denirdi. Bîrûn da geniş bir yönetici kadro yer alırdı.
Tüm devlet işlerinin görüşüldüğü ve padişah’ın resmi hayatının geçtiği yerdi. Padişah halkın
şikâyetlerini “babü’s-sade Kapısı”na dinlerdi.
Not: Osmanlılar da ilk saray Bursa da yapılmıştı. Başkent Edirne olunca burada daha büyük bir saray
yapılmış, İstanbul'un fethiyle II. Mehmet (Fatih), Bayezıt'deki mevcut sarayda oturmuş, buranın
yeterli gelmemesi üzerine aynı yerde başka bir saray yaptırılmıştı. Eski Saray denilen bu sarayın da
yeterli olmaması üzerine “Topkapı Sarayı” (yeni saray) yapılmıştır. Padişahlar XIX. yüzyıla kadar
burada oturmuşlar, XIX. yüzyılda Dolmabahçe, Beylerbeyi, Çırağan ve Yıldız Sarayları yapılmıştır.
3.
İSTANBUL’UN YÖNETİMİ (Der saadet – Der-i Aliyye)
Der saadet veya Der-i aliyye olarak adlandırılan İstanbul’un yönetimi farklı bir yapıya sahipti. Buna
göre;
·
Genel düzen ve güvenlik doğrudan “Sadrazam”a bağlıydı.
·
Şehrin güvenliğinden “Subaşı” ve “Yeniçeri Ağası” sorumluydu.
·
Adalet işlerinden “Taht Kadısı” soruluydu.
·
Belediye ve bayındırlık işlerinden ise “Şehremini” sorumluydu.