21 Kasım 2006

HALK SAĞLIĞI, HAYVAN SAĞLIĞI BAKIMINDAN KARASİNEKLER VE MÜCADELE
YÖNTEMLERİ
Yaşadığımız yüzyılda gelişen bilim ve teknoloji insanlara daha iyi yaşam koşulları sunarken,
birçok salgın hastalık kontrol altına alınabilmiş veya etkisiz hale getirilebilmiştir. Bununla birlikte insan
nüfusunun sürekli artması, insan yaşam alanındaki düzensizlikler ve iklim değişiklikleri birçok bulaşıcı
hastalık etkeninin insan ve hayvanlara arasında hızla yayılmasına uygun ortamlar hazırlamaktadır.
Bu nedenle bulaşıcı hastalıklara aracılık eden artropodlar ile mücadele çok daha fazla önem
arz etmektedir. Son yıllarda ülkemizde de görülmeye başlanan Kırım Kongo Kanamalı Ateşi
vektörlerden insanlara taşınan hastalıklara önem gösterilmesi açısından dikkate değerdir.
Halk sağlığı açısından başlıca önemli vektörler sivrisinekler, karasinekler, tatarcıklar, keneler,
hamamböcekleri, fare ve sıçanlardır.
Sivrisineklerden sonra ise başta ev sineği (Musca domestica) olmak üzere karasinekler önemli
vektörlerinden biridir. Ayaklarına, hortumuna ya da diğer vücut kısımlarına bulaşan hastalık
etkenlerini gıdalara, insan veya hayvanlara bulaştırarak enfeksiyon şekillenmesine neden olurlar.
Halk sağlığı açısından bakıldığında karasineklerin tifo, kolera, dizanteri gibi hastalıkların
yayılmasında en önemli etken olduğu tespit edilmiştir. Hayvan sağlığı açısından ise ülke
hayvancılığında önemli ekonomik kayıplara neden olan şap (Foot and mouth disease) hastalığının
bulaşmasında Stomoxys calcitrans ve Tabanus bovinus insektlerinin yanı sıra Musca domestica ve
Muscina stabulans rol oynamaktadır. Aynı şekilde yanıkara etkeni olan Clostridium chauvoei’nin
Musca domestica (ev sineği) tarafından nakledildiği belirtilmektedir.
Gıda işletmeleri için başlıca hijyen sorunu olan karasinekler özellikle Salmonella
enfeksiyonlarının hazır gıdaya bulaştırılmasında önemli rol oynamaktadırlar.
Biyolojileri: Karasineklerin yaşam siklusunda ergin, yumurta, larva ve pupa olmak üzere 4 farklı
dönem vardır.
Ergin dişi karasinekler çiftleştikten sonra genellikle kümeler halinde, organik atıkların bulunduğu
yerlerde yüzeyden yaklaşık 10 cm derindeki çatlak ve yarıklara yumurtalarını bırakırlar. Musca
domestica her yumurtlamada ortalama 120 yumurta bırakmaktadır. Uygun şartlarda (fermentasyon,
nem, ısı) fertil yumurtalardan larva çıkışı başlar. Larvalar 3 dönem geçirerek pupa halini alırlar. 1.
dönem larvalar ısı ve ışığa duyarlı olup, 2. dönem larvalar daha az duyarlıdır. 3. dönem larvalar ise
aktif hareketleri ile üreme alanının yüzeyine ulaşırlar ve pupa halini alırlar. 1., 2, ve erken 3. larval
dönem beslenme dönemi olup yumurta ve pupa döneminde beslenme olmaz. Pupa dönemi uygun
şartlarda 3-3,5 gün sürer ve ergin karasinek çıkışı gerçekleşir.
Normal şartlarda yumurtadan ergin sinek çıkışına kadar olan süre 7-10 gün arası olup ergin
karasineklerin ömürleri 1-8 hafta arasındadır.
Karasinekler tarafından bulaştırılan bazı hastalıklar
Picorna
virus
grubundan
epiteliotrop virus ve serotipleri
Clostridium chauvoei
Mycobacterium tuberculosis
Salmonella typhi
Corynebacterium diphtera
Brucella sp
F.tularensis
E. coli
Campylobacter sp
Chlamydia trachomatis
Hepatit A virusu
Salmonella paratyphi
Vibrio cholera
Bacillus anthracis
Entemobea hystolitica
Shigella dysanteriae
Streptococcus sp.
Staphylococcus sp
Paraziter hastalıklar
Hastalık
Şap
Vektörlük şekli
Mekanik
Yanıkara
Tuberkuloz
Tifo
Difteri
Bruselloz
Tularemi
Enteritis
Enteritis
Trahom
Hepatit A
Paratifo
Kolera
Antraks
Dizanteri
Shigelloz
Deri enfeksiyonları
Deri enfeksiyonları
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Askariazis
Enterobiazis
Trichuriazis
Giardiazis
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Mekanik
Karasinekler çok iyi uçucu olmaları, yüksek üreme gücüne sahip olmaları ve her ortama kolaylıkla
adapte olmaları nedeniyle çok önemli vektörlerdir. Üreme yeteneklerine ait yapılan incelemelerde 1
kg at dışkısında 5000-8000; 1 kg domuz veya inek dışkısında 15000 karasinek üreyebildiği tespit
edilmiştir. Karasinekler sivrisineklerin aksine çok iyi uçucu sinekler olup, 3 km kadar uçma
yeteneğine sahiptirler. Aynı zamanda herhangi bir gıdanın kokusunu 700 mt uzaktan tespit edebilme
yetenekleri vardır.
Mücadele yöntemleri: Karasinek mücadelesi kısa vadeli düşünülmemeli; iyi planlanmış, bilimsel
esaslara dayanan ve geniş boyutlu olarak ele alınmalıdır. Karasinekler ile entegre mücadelede 4 ana
başlık altında değerlendirilmelidir. Bunlar:
a.
b.
c.
d.
Kültürel önlemler
Mekanik kontrol
Biyolojik kontol
Kimyasal kontrol
a. Kültürel önlemler:
İnsan alışkanlıklarının değiştirilerek sorunun azaltılması
Çöplerin poşetler içinde konteynerlere bırakılması,
b. Mekanik kontrol:
Üreme alanlarının yok edilmesi (çöplerin yerel yönetimler veya yetkili otoriteler tarafından belirlenen
alanlar dışına dökülmemesi, hayvan barınaklarının şehir dışına taşınması),
Çöp toplama alanlarının belli aralıklarla toprakla örtülmesi
Işık tuzakları
Feromon tuzakları
Yapışkan tuzaklar
Pencere ve kapılara sinek tellerinin takılması
c. Biyolojik kontrol
Üreme alanlarında predatör canlıların kullanılması
d. Kimyasal kontrol
Kimyasal kontrol iki ana başlıkta incelenmelidir.
- Larva mücadelesi
- Ergin mücadelesi
Ergin ve Larva mücadelesi: Karasinek larva mücadelesinde üreme alanının en az 10 cm altına kadar
inecek şekilde larvasit tatbik edilmelidir. Yumurtaların üreme alanında delik, yarık ve çatlaklara
bırakmaları nedeniyle larval hareket derinden üreme alanı yüzeyine doğru gerçekleşmektedir. Bu
nedenle larvasit mutlaka derine nüfuz edecek miktarda uygulanmalıdır.
Karasinek larva mücadelesinde hem ergin sineklere etkinliği hem de larvalara etkinliği olan organik
fosforlu insektisitler ağırlıklı olarak kullanılmaktadır. Ülkemizde de bu amaçla Sağlık Bakanlığı’nca
ruhsatlı müstahzarlar bulunmaktadır. Organik fosforlu insektisitler içinde karasinek ergin ve
larvalarına etkinliği bulunan Fenitrothion+Naled kombinasyonu insektisitler başarıyla kullanılmaktadır.
Gelişen teknolojiye bağlı olarak karasinek larva mücadelesinde yeni larvasitler kullanılmaya
başlanmıştır. Böcek gelişim düzenleyicilerden kitin sentezi inhibitörü larvasitler (KSİ) son 15 yıldan
bu yana hem sivrisinek hem de karasinek larva mücadelesinde yoğun olarak kullanılmaktadır. Kitin
sentezi inhibitörleri insektlerde kitin tabakası sentezini inhibe ederek etkisini göstermektedir. Bununla
birlikte organik fosforlu insektisitlerden kaynaklanan çevresel riskler en az seviyeye indirilmiştir. Kitin
sentezi inhibitörü olarak ülkemizde Sağlık Bakanlığından ruhsatlı diflubenzuron, triflimuron ve
novaluron isimli aktif maddeler farklı formülasyonlarda pazara sunulmaktadır. Diflubenzuron üzerine
Türkiye şartlarında yapılan karasinek larva etkinlik çalışmalarında 0,5 gr /m2 dozda 45 gün etkinlik
gösterdiği tespit edilmiştir. (Juvenox %4,4 SC) Diflubenzuron sadece karasinek larvalarına etkin
olmayıp aynı zamanda larvasit tatbik edilmiş ortamdan beslenen ergin dişi karasineklerin yumurtlama
yeteneğini yitirmesini de (sterilite) sağlamaktadır.
Gıda işletmelerinde ve hassas alanlarda kullanılacak insektisit formülasyonlarının özenle seçilmesi
gerekmektedir. Bu amaçla SC formülasyondaki insektisitler güvenle kullanılmaktadır.
SC
formülasyondaki insektisitler su bazlı olarak formüle edilirler ve etken madde su içinde katı kristalize
partiküller halindedir. Bu sayede emulsiyon konsantre (EC) formülasyonda insektisitlerden
kaynaklanabilecek koku, buharlaşmaya bağlı etken madde kayıpları ortadan kalkmaktadır. SC
formülasyonda pazarda deltamethrin ve alfacypermethrin ihtiva eden insektisitler bulunmaktadır.
Ergin karasinekler ile mücadelede kullanılabilecek diğer aktifler WHOPES 2006.1 yayınında tablo 5
de ayrıntılı olarak sunulmuştur.
Gerek insan ve hayvan sağlığına etkileri, gerek gıda işletmelerinde gıda hijyeni açısından
oluşturdukları sorunlar gerekse gıdalara verdikleri mekanik zararlara bağlı ekonomik kayıplar
nedeniyle karasinekler ile mücadele her zaman ön planda değerlendirilmelidir.
Kaynaklar:
WHOPES 2006.1
Aksu.H, Çetin.Ö, Insect problems and Control Method in Food Establisment
Gürkan B, Insect Kontrol Methods
Yamanel. Ş, Çakır Ş,
The Development of resistance of some Housefly populations to
organophosphate ınsecticides