Türkiye İhracatının Büyüme Dinamiği: Yoğun ve
advertisement
Türkiye İhracatının Büyüme Dinamiği: Yoğun ve Yaygın Ticaretin Rolü Erhan Pişkin 2 Kemal Türkcan 1 Bu çalışmanın amacı, Türkiye’nin ihracat büyümesinin kaynağını detaylı bir şekilde incelemektir. İhracat artışı birkaç sebep ile ortaya çıkabilmektedir. Bir ülke ihracatını, mevcut ticaret ilişkisinde olduğu ülkelere daha yüksek miktarda ya da daha yüksek fiyatta (yoğun ticaret) ihraç yaparak artırabileceği gibi yeni ticaret ortağı ülkelere yeni ürünler ihraç ederek ya da yeni ticaret ortakları ile ticaret ilişkisine girerek (yaygın ticaret) de artırabilmektedir. Bu çerçevede, bu çalışmada, Amiti ve Freund (2008) tarafından ortaya çıkarılan, sonrasında ise Bingzhan (2011) tarafından geliştirilen “ihracat büyüme oranlarının ayrıştırılması” yöntemi kullanılarak, Türkiye’nin toplam malları, nihai malları ve ara malları ihracatı büyüme oranları yoğun ve yaygın ticaret olarak ayrıştırılmaktadır. Yoğun ticaret de ayrıca fiyat (kalite) ve miktar büyümesi şeklinde ayrı iki alt bileşene ayrıştırılmaktadır. Ampirik çalışmada, 19972008 dönemine ait Türkiye ile karşılıklı ihracat ilişkisinde bulunan 197 ülkeye ait 6 fasıllı ürün gruplarının oluşturduğu veri seti kullanılmıştır. Ampirik çalışma sonucunda, Türkiye’nin toplam malları ihracat büyümesinin kaynağı %96 oranında yoğun ticaret ile sağlandığı, yoğun ticaretin ise %74 oranında fiyat artışı kaynaklı olduğu tespit edilmiştir. Çalışmada ayrıca nihai mallar ihracatındaki artışın kaynağı %96 oranında yoğun ticaret sayesinde ve yoğun ticaretinde %69 oranında miktar artışı ile sağlandığı, ara malı ihracatındaki artışın kaynağının da %98 oranında yoğun ticaret ile sağlandığı ve yoğun ticaretin de %56 oranında miktar artışı kaynaklı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: İhracat, Yaygın Ticaret, Yoğun Ticaret JEL Sınıflaması: F12, F14, F15 1 2 İktisat Bölümü, Akdeniz Üniversitesi, Antalya, Türkiye. Email: [email protected]. İktisat Bölümü, Akdeniz Üniversitesi, Antalya, Türkiye. Email: [email protected]. 1 The Dynamics of Export Growth in Turkey: The Role of Intensive and Extensive Margin Erhan Pişkin 2 Kemal Türkcan 1 The objective of this paper is to investigate in detail the source of export growth in Turkey. Export can grow for a variety of reasons such as exporting existing products to old destination at higher volumes and/or higher prices (intensive margin) or exporting existing varieties to new destinations or exporting new varieties to old and/or new destinations (extensive margin). To this end, the decomposition method of export growth rate, developed by Amiti and Freund (2008) and advanced by Bingzhan (2011), is used to decompose Turkey’s total goods exports, final goods exports and intermediate goods exports growth into intensive margin and extensive margin. We further decompose intensive margin into price and quantity margin in order to evaluate whether the rise in Turkey’s export is due to changes in price (quality) or to changes in quantity. We use Turkey’s export data set composing HS-6 digit product level statistics for period 1997 to 2008 with 197 countries. Results show that the most important source of total goods export growth in Turkey is the intensive margin, roughly accounting for 96% and also the most important component of the intensive margin is indeed price component as about 74%. Additionally, the intensive margin has also the most important role for both the final goods and the intermediate goods export growth. Finally, the final goods export growth is mainly explained by quantity (%69) and also the intermediate goods export growth is explained by quantity growth (56%). Keywords: Export, Intensive Margin, Extensive Margin JEL Classification: F12, F14, F15 1 2 Department of Economics, Akdeniz University, Antalya, Turkey. Email: [email protected]. Department of Economics, Akdeniz University, Antalya, Turkey. Email: [email protected]. 2 1. Giriş 24 Ocak 1980 kararlarıyla birlikte başlayan deregülasyon süreci, Türkiye ekonomisinde önemli radikal değişikliklerin olmasına neden olmuştur. Özellikle İhracata dayalı büyüme modelinin benimsenmesi, dış ticaretin konusunun ve yapısının süreç içinde hızla değişmesini, gelişmesini sağlamıştır. Gümrük Birliği anlaşması 1 da deregülasyon süreci ile uyumlu olarak dış ticareti etkileyen önemli unsurlardan bir diğeri olmuştur. Türkiye’nin yanı sıra ülkeler arası yapılan anlaşmalar ile birlikte birçok ülkenin de dış ticaret serbestisini uygulamaya geçmesi, ülkelerin dış ticaret hacimlerinin kısa sürede ciddi artış göstermesini sağlamıştır 2. Ülkeler arası ticaret alanında hızla gerçekleşen entegrasyon ile birlikte dünya ticareti de oldukça önemli derecede gelişmiş ve büyümüştür. Bu bağlamda, ülkelerin ihracat düzeylerindeki artışlar akademik çevrelerin dikkatini çekmiş ve ihracat artışının dinamiklerini tartışan akademik çalışmalar hızla artmıştır. Buna karşın, 2001 finansal krizinden günümüze kadar olan on yıllık süreçte %430 ihracat büyümesi sağlayan Türkiye ekonomisinin, ihracat artışının dinamiklerini açıklamaya yönelik detaylı araştırmaların yetersizliği önemli bir eksiklik olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmanın amacı, Türkiye’nin ihracat büyümesinin arkasındaki sebeplere ışık tutmak ve açıklamaktır. İhracat artışı birkaç sebep ile ortaya çıkabilmektedir. Bir ülkenin mevcut ticaret ilişkisinde olduğu ülkelere daha yüksek miktarda ya da daha yüksek fiyatta ihracat yaparak ihracat artışı (yoğun ticaret) sağlayabilirken, mevcut ticaret ilişkisinde olduğu ülkelere yeni ürünler ihraç ederek ya da yeni ülkeler ile ticaret ilişkisine girerek ihracat artışı (yaygın ticaret) sağlayabilmektedir. Bu çerçevede, Türkiye ekonomisinin ihracat artışı, Amiti ve Freund (2008) ile ilişkili Bingzhan (2011) çalışmalarının yöntem bilimi ile ülke düzeyinde detaylı bir şekilde incelenmekte ve ilgili literatüre önemli bir katkı sunulmaktadır. Ülkelerin ihracat artışının kaynağını yaygın ve yoğun ticaret olarak ayrıştıran teorik ve ampirik çalışmaların, literatürde oldukça önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Bu bağlamda, özellikle, hızlı ihracat artışı yakalayan ülkeler (Çin vb.) için yapılan ampirik çalışmalar başta olmak üzere ihracat artışının dinamiğini tartışan birçok çalışma literatürde mevcuttur. Bu çalışmaların bazıları ülkelerarası ticaret ilişkisinin gelişmesinde yaygın ticaretin önemini vurgulamakta iken, bazıları da yoğun ticaretin önemini vurgulamaktadır. Çalışmalar arası bu denli farklılıkların oluşmasında farklı tanımlamaların, farklı nitelemelerin 1 Ocak 1996 itibariyle başlayan, Avrupa Birliği ile yapılacak sanayi ürünleri ve işlenmiş tarım ürünleri ticaretinde gümrük tarifelerinin kaldırılmasını ön gören, Konsey Kararı ile resmileşen gümrük anlaşmasıdır. 2 Son dönem ülkelerarası ticaret ilişkileri ve bunun dünya ticaretine yansımaları için bkz: ”World Trade Report 2011”. 1 3 rolünün olduğunu belirtmek gerekmektedir (Besedes ve Prusa, 2010, s.2). Bunun yanı sıra geçmiş literatür incelendiğinde de ihracat büyümesinin kaynağı ile ilgili farklı ticaret teorilerinden farklı çıkarımlar elde edilmesi söz konusudur. Üretim fonksiyonunun ve ticarete konu olan ürünlerin homojen olduğu geleneksel ticaret teorisinde, ihracat büyümesinin dış ticarete konu olan ürünlerde sağlanacak miktar artışı ile elde edileceği sonucu ortaya çıkmaktadır. Yoğun ticaretin fiyat bileşenini ve yaygın ticareti göz ardı eden geleneksel teoride, ticareti yapılan ürünlerin miktarındaki artış üretim faktörlerinin artışı ile sağlanmakta ve üretim faktörlerinin artışı da dış ticaret artışını beraberinde getirmektedir. Armington (1969), ihracat büyümesinin kaynağını açıklamada yoğun ticaretin önemliliğini vurgulamaktadır. Bu çerçevede, her bir ülke aynı ürün kategorisinde ülkelerarası farklı olan tek bir çeşit ürün üretmektedir. Bu nedenle de yaygın ticaretin ihracat büyümesinde rolü bulunmamaktadır. Yoğun ticaret artışı da ürün fiyatlarının azaltılması ile ihraç edilen ürün miktarında artış sayesinde sağlanmaktadır. Ticaret teorilerinin varsayımlarının gelişen, değişen ticaret yapılarıyla birlikte yetersiz kalması, ticaret teorilerinin gelişmesine, farklılaşmasına neden olmuş ve ülkelerarası ticaretin değerlendirilmesinde yeni ticaret teorilerine gereksinim doğurmuştur. 3 Geleneksel ticaret teorilerinin ötesinde ürün farklılaşması ile birlikte yatay endüstri içi ticaret teorisi Krugman (1979, 1980 ve 1981) tarafından ortaya atılmıştır. Modelin temelinde monopolcü rekabet olgusu bulunmakta ve özellikle ölçek ekonomilerinin ve ürün farklılaştırmasının önemi modelde vurgulanmaktadır. Ticarete konu olan ürünlerin farklılaşmasının yanı sıra ürün fiyatlarının aynı kaldığı belirtilmektedir. Bu çerçevede ülke ihracatının büyümesi ürün çeşitliliğinin artması (yaygın ticaret) ile ilişkilendirilmektedir. 4 Flam ve Helpman (1987) ve Falvey ve Kierzkowski (1987) dikey endüstri içi ticaret teorisi ile iki ülkenin karşılıklı ticaretinde ticarete konu olan ürünlerin fiyat ve nitelik bakımından farklılaştığını belirtmektedir. Özellikle ülkenin sermaye girdisinin ürün kalitesini belirleyen temel faktör olduğunu belirten Falvey ve Kierzkowski (1987), yüksek kalitede ürünün sermaye girdisi bol olan ülkelerde olacağı, emek yoğun ülkelerde ise bu durumun tersi olacağını vurgulamaktadır. O halde, dikey endüstri içi ticaret teorisi, bir ülke ihracatının artışını ürün kalitesindeki (fiyat) artış ile ilişkilendirmektedir. Eski ticaret teorilerinin farklılaşmasıyla ilgili olarak bkz: Schott (2004). Hummels ve Klenow (2005), ülkelerin ihracat değerindeki değişimi “yaygın ticaret” (extensive margin), “yoğun ticaret” (intensive magrin) ve “yüksek kaliteli ürün” (higher quality goods) kriterleriyle tartışmakta ve ihracat artışı kaynağını yaygın ticaret ile ilişkilendirmektedir. Bu sonucun Krugman modelinin sonuçları ile tutarlı olmasına karşın modelin dinamikleri Krugman modelinden ayrışmasına neden olmaktadır. 3 4 4 Melitz (2003) bir ülkede her firmanın ticaret konusunun ihracat olmayacağını belirtmektedir. Bu nedenle heterojen firma yapısının dikkate alındığı, Krugman (1980) çalışmasına dayanan, bir yaklaşım neticesinde özellikle yaygın ticaret ile değerlendirilen ülkeler arası ticarette ihracat dinamiğini ihracat yapan firma çerçevesinde ortaya koymaktadır. Buna göre bir ülkenin ihracat artışı, ihracat yapan yeni firmalar veya yeni ortaklar ile elde edilmektedir. İhracat yapan firma sayısının değişimi de firmaların verimliliğine ve ülkeler arası ticaret maliyetine bağlı olmaktadır. Maliyetlerdeki düşüş, hem yaygın ticaret (ihracat yapan yeni firmalar) hem de yoğun ticaret (firma başına ortalama ihracat) açısından değerlendirilebilen ihracat artışı etkisini beraberinde getirmektedir. Bununla beraber, maliyet düşüşü ile yeni firmaların ihracat yapan firmalar arasına dahil olmasıyla birlikte firmaların toplam satış düzeyinde artış yönlü pozitif etki sağlamasına karşın, firma başına ortalama satışın düşmesine de neden olabilmektedir. Bu durum, Melitz modelinde, maliyetlerdeki azalmanın iki yönlü etkisini ortaya koymaktadır. Yani maliyetlerdeki azalma, yaygın ticarette net bir şekilde artışa neden olmasına karşın, yoğun ticaret için etkisi belirsiz olmaktadır (Lawless, 2010, s. 1151-1156). Melitz (2003) çalışmasını benimseyen ve geliştiren birçok uygulama mevcuttur. Bernard vd. (2006) ürün bazlı çalışmasında, bir ülkede mevcut firmaların satışını yaptığı bütün ürünlerin ihracata konu olmadığını ve bu nedenle de yaygın ticaret ile ilişkilendirilen ihracat dinamiğinin değerlendirilmesinde ihracata konu olan ürünlerin önem arz ettiğini belirtmektedir. Helpman vd. (2008) bütün ülkelerin birbirleriyle ticaret ilişkisinin olmadığını ve buna bağlı olarak da yaygın ticaretin kaynağını ülkelerin ticaret ortaklarının sayısı ile değerlendirmektedir. Bu çalışma da Melitz (2003) firma düzeyinde elde edilen bulguları ülke düzeyine taşımaktadır. Literatürde ampirik uygulamaların bir kısmı yoğun ticareti diğer bir kısmı ise yaygın ticareti ülke ihracatının kaynağı olduğunu tespit etmiştir. Helpman vd. (2008) 158 ülkenin 1970-1997 dönemine ait verilerini kullanarak yaptığı çalışması, ülkelerarası hızlı ticaret büyümesinin temel nedenini yoğun ticaret ile açıklamaktadır. Bingzhan (2011) iki farklı yöntem kullanarak ihracat büyümesinin kaynağını tartışmaktadır. 1995–2007 dönemine ait ampirik çalışmasında Çin’in ihracatının büyümesini yoğun ticaret ile ilişkilendirmektedir. Buna göre, ihracat büyümesinin kaynağı %69 oranında yoğun ticaret, %15 oranında yaygın ticaret ve %15 oranında da ürün fiyatları ile açıklanmaktadır. Çin ile ticaret ilişkisinde bulunan 140 ülkenin 124’ü ile yoğun ticaret sayesinde ihracat büyümesinin sağlandığı tespit edilmiştir. Ancak, sürdürülebilir bir ihracat büyümesi için bu sonucun uygun olmayacağı da çalışmada ayrıca belirtilmektedir. Felbermayr ve Kohler (2006), Eaton vd. (2007), Alvarez ve 5 Claro (2007), Amiti ve Freund (2008), Pacheco ve Pierola (2008), Besedes ve Prusa (2010) ihracat büyümesinin kaynağını benzer şekilde yoğun ticaret olduğunu belirten diğer çalışmalar olarak literatürde yerini almaktadır. Yoğun ticaret ile ülkelerarası ticareti açıklayan çalışmaların yanı sıra yaygın ticaret ile açıklayan çalışmalarda bulunmaktadır. Hummels ve Klenow (2005), 5000 ürün kategorisi ile 126 ihracatçı ülkenin 59 ithalatçı ülke ile olan ticaret ilişkisini, dış ticaret teorilerinin birçoğunun kabul ettiği büyük ekonomilerin küçük ekonomilere daha fazla ihracat yapacağı öngörüsü çerçevesinde, farklı kriterler belirleyerek tartışmakta ve ampirik çalışma sonuçlarını da geçmiş bulgular ile kıyaslamaktadır. Buna göre, büyük ülkenin daha fazla ihracat yapmasının kaynağının % 62’sinin yaygın ticaret olduğu tespit edilmiştir. 23 gelişen ülke ekonomisinin ihracatının incelendiği Evenett ve Venables (2002), Fransa’nın Euro bölgesi ülkeleri ile olan ihracatının açıklandığı Berthou ve Fontagne (2008), Şili İhracat büyümesinin tartışıldığı Berthelon (2011), Bernard vd. (2009), Yoshida (2011), Dutt vd. (2011) yaygın ticaretin önemini vurgulayan diğer çalışmalar olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye gibi ihracat artışının oldukça önemli olduğu bir ülkede, politika yapıcıların ihracat artışının dinamiğini yaygın ticaret ya da yoğun ticaret olarak tespit etmeleri ve buna yönelik politikalar geliştirmeleri oldukça yararlı olacaktır. Hem teorik hem de ampirik çerçevede değerlendirildiğinde, çeşitliliğin artırılmasına dayanan yaygın ticaret ile sürdürülebilir ekonomik büyümenin sağlanabileceğinin belirtilmesi gerekmektedir. Buna karşın miktar ve fiyat (kalite) bileşenlerinden oluşan yoğun ticaret ile iki farklı bulgu ortaya çıkmaktadır. İhracat artışının dinamiğinin miktarsal artış ile ilişkilendirilmesi, ülkenin yeni kaynaklar (sermaye, emek, doğal kaynaklar, ithal edilen ara girdiler vs.) tahsis etmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu nedenle sürdürülebilir bir ekonomik büyüme sağlayamayacağı sonucu ortaya çıkmaktadır. Ürün kalitesindeki pozitif değişim ise istikrarlı bir ekonomik büyümenin sağlanması için olumlu bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun için teknolojik yenilikler, beşeri sermaye düzeylerinde değişim ve aynı zamanda da araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin artması ürün kalitesinde pozitif değişikliklere neden olacaktır. Bu sayede ihracat büyümesinin kaynağı yoğun ticaret olan ülkelerde de ihracatta artış sağlanacaktır. Teorik ve ampirik değerlendirmeler ihracat artışının kaynağının tespitinin politika yapıcılar için uygun politika seçiminde ne denli önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Bu şekilde doğru politika seçimleri ile ülke ekonomisinin dünya ticaret pazarında rekabet gücü artırılarak ihracat payının artması sağlanacaktır. 6 Bu çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Bölüm II de ihracatı ayrıştırma yöntemi detaylı bir şekilde incelenmektedir. Buna göre, Amiti ve Freund (2008) tarafından ortaya atılan ve sonrasında Bingzhan (2011) çalışmasında genişletilen ihracat büyüme oranlarını ayrıştırma yöntemi bu çalışmada kullanılmaktadır. Bölüm III’de Türkiye ihracatının kaynağı ile ilgili uygulama sonuçları bulunmaktadır. Ampirik bulgular hem toplam ihraç malları hem de nihai ve ara malları bakımından değerlendirilmektedir. Son olarak ise çalışmanın sonuç kısmına geçilmektedir. Bu bölümde de Türkiye için elde edilen sonuçların genel bir değerlendirilmesi yapılmaktadır. 2. Yöntem Amiti ve Freund (2008) ortaya attığı sonrasında da Bingzhan (2011) tarafından genişletilen ihracat büyüme oranlarını ayrıştırma yöntemi bu çalışmada Türkiye ihracatının ayrıştırılması için kullanılmaktadır. Bu yöntemin temel amacı, yaygın ve yoğun ticaretin Türkiye ihracat büyümesine olan katkısını tespit etmektir. Bu yöntemin ihracat büyüme oranlarını ayrıştırması ve hem yaygın ticaretin hem de yoğun ticaretin katkısını ortaya koyması bu yöntemden elde edilen sonuçları daha da anlamlı hale getirmektedir. Bingzhan (2011) çalışması çerçevesinde, 𝑡 ve 𝑡 + 1 dönemleri için, Türkiye’nin ihracat büyümesi iki kısıma ayrıştırılmaktadır: (i) yoğun ticaret olarak tanımlanan, her iki dönemde de ortak olarak ihraç edilen ürünlerdeki artış nedeniyle gerçekleşen ihracat büyümesi, (ii) yaygın ticaret olarak tanımlanan, ürün çeşitliliğinde veya ticaret yapılan yeni ortak sayısındaki artış ile gerçekleşen ihracat büyümesi. Yaygın ve yoğun ticaretin göreli katkılarının hesaplanabilmesi için öncelikle 𝑡 ve 𝑡 + 1 dönemleri arasındaki ihracat paylarının tespit edilmesi gerekmektedir. Her iki dönem için şu şekilde hesaplama yapılmaktadır: 𝐼 𝐸𝑅𝑗𝑚 = ∑𝑖∈𝐼 𝑥 𝑗𝑚𝑡+1 𝑗𝑚𝑖𝑡+1 ∑𝑖∈𝐼 𝑗𝑚𝑡 (1) 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡 𝑗 ülkesinden 𝑚 ülkesine 𝑡 ve 𝑡 + 1 dönemlerinde ticareti yapılan 𝑖 ürün kategorisinin ihracat değeri 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡 ve 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡+1 ile gösterilmektedir. 𝐼𝑗𝑚𝑡 ve 𝐼𝑗𝑚𝑡+1 de 𝑡 ve 𝑡 + 1 dönemleri için 𝑗 ülkesinden 𝑚 ülkesine ticareti yapılan ürün gruplarını temsil etmektedir. O halde, her iki 𝐼 döneme ait karşılıklı ihracat oranları (𝐸𝑅𝑗𝑚 ) yaygın ve yoğun ticaret ile ilişkili olarak tekrar yazılabilmektedir: ∑𝑖∈𝐼 𝐼 𝐼 𝐼 𝐸𝑅𝑗𝑚 = 𝐸𝑀𝑗𝑚 × 𝐼𝑀𝑗𝑚 =� 𝑥 𝑗𝑚𝑡+1 𝑗𝑚𝑖𝑡+1 ∑𝑖∈𝐼 𝑥 𝑗𝑚𝑐 𝑗𝑚𝑖𝑡+1 ∑𝑖∈𝐼 �∑ 𝑥 𝑗𝑚𝑡 𝑗𝑚𝑖𝑡 𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡 7 �× ∑𝑖∈𝐼 𝑥 𝑗𝑚𝑐 𝑗𝑚𝑖𝑡+1 ∑𝑖∈𝐼 𝑥 𝑗𝑚𝑐 𝑗𝑚𝑖𝑡 (2) 𝑗 ülkesinden 𝑚 ülkesine her iki dönemde de ortak olarak ihracatı yapılan ürün grupları 𝐼𝑗𝑚𝑐 = �𝐼𝑗𝑚𝑡 ∩ 𝐼𝑗𝑚𝑡+1 � ile gösterilmektedir. Denklem (2) de parantez içinde olan ilk kısım, 𝐼 yaygın ticaretin (𝐸𝑀𝑗𝑚 ) ihracat büyüme oranına olan katkısını göstermektedir. Her iki dönem arasında 𝑗 ülkesinden 𝑚 ülkesine olan ihracatta ürün çeşitliliğinde bir artış söz konusu ise yaygın ticaret 1’den büyük değer almaktadır. Bunun yanı sıra, denklemin ikinci kısmı da 𝐼 yoğun ticaretin (𝐼𝑀𝑗𝑚 ) ihracat büyüme oranına olan katkısını göstermektedir. Eğer 𝑡 + 1 döneminde 𝑡 dönemine göre aynı ürün gruplarında daha fazla ihracat gerçekleşirse, yoğun ticaretin ihracat büyüme oranına olan etkisi de 1’den büyük bir değer olacaktır. Yaygın ve yoğun ticaret olarak tanımlanan ihracat büyüme oranı, yoğun ticaretin de fiyat ve miktar olarak ayrıştırılmasını mümkün kılmaktadır. Buna göre, yoğun ticaret, fiyat (kalite) ve miktar olarak şu şekilde ifade edilmektedir: 𝐼 𝐼𝑀𝑗𝑚 = ∑𝑖∈𝐼 𝑗𝑚𝑐 ∑𝑖∈𝐼 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡+1 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡+1 𝑗𝑚𝑐 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡+1 = ∏𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 � 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡 𝐼 𝑤𝑗𝑚𝑖 � ∏𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 � 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡+1 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡 𝐼 𝑤𝑗𝑚𝑖 � (3) 𝐼 𝑡 döneminde 𝑗 ülkesinin 𝑚 ülkesine olan ihracatının 𝑖 ürün kategorisi payının (𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡 ) ve benzer şekilde, 𝑡 + 1 döneminde 𝑗 ülkesinden 𝑚 ülkesine olan ihracatın 𝑖 ürün kategorisi 𝐼 𝐼 payının (𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1 ) logaritmik ortalaması 𝑤𝑗𝑚𝑖 ile gösterilmektedir. 𝐼 𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡 =∑ 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡 (4a) 𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡+1 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡+1 𝐼 𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1 =∑ (4b) 𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡+1 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡+1 𝐼 𝑤𝑗𝑚𝑖 = ∑𝑖∈𝐼 𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1 −𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡 𝑙𝑛𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1 −𝑙𝑛𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡 𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1 −𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡 (4c) 𝑗𝑚𝑐 𝑙𝑛𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1 −𝑙𝑛𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡 𝐼 O halde, her iki döneme ait ihracat oranı (𝐸𝑅𝑗𝑚 ), yaygın ticaret ve yoğun ticaretin bileşenleri olan fiyat ve miktar bakımından her bir 𝑚 ülkesi için tekrar şu şekilde hesaplanmaktadır: 𝐼 𝐸𝑅𝑗𝑚 = 𝐼 𝐸𝑅𝑗𝑚 ∑𝑖∈𝐼 =� 𝑥 𝑗𝑚𝑡+1 𝑗𝑚𝑖𝑡+1 ∑𝑖∈𝐼 𝑗𝑚𝑡 ∑𝑖∈𝐼 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡 𝐼 𝐼 𝐼 = 𝐸𝑀𝑗𝑚 × 𝑃𝑗𝑚 × 𝑄𝑗𝑚 𝑥 𝑗𝑚𝑡+1 𝑗𝑚𝑖𝑡+1 ∑𝑖∈𝐼 𝑥 𝑗𝑚𝑐 𝑗𝑚𝑖𝑡+1 ∑𝑖∈𝐼 �∑ 𝑥 𝑗𝑚𝑡 𝑗𝑚𝑖𝑡 𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡 (5a) 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡+1 � × ∏𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 � 8 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡 𝐼 𝑤𝑗𝑚𝑖 � 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡+1 ∏𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 � 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡 𝐼 𝑤𝑗𝑚𝑖 � (5b) Yaygın ticaret, fiyat ve miktar büyüme oranları olarak ihracat büyüme oranını bileşenlerine ayrıştırmak için Denklem (5b)’nin doğal logaritması alınmakta ve her bir bileşen 100 ile çarpılarak toplam yıl sayısına (Çalışmada kullanılan veri seti 1997-2008 dönemine aittir ve dolayısıyla bu çalışmada toplam yıl sayısı 11 olmaktadır) bölünmektedir. Buna göre, ihracat büyüme oranı şu şekilde hesaplanmaktadır: 𝐼 𝑔𝐸𝑅𝐼 = 100 × 𝑙𝑛(𝐸𝑅𝑗𝑚 )⁄(𝑡 + 1) − (𝑡) (6a) 𝑗𝑚 𝑔𝐸𝑅𝐼 = 𝑔𝐸𝑀𝐼 + 𝑔𝑃𝐼 + 𝑔𝑄𝐼 𝑗𝑚 𝑗𝑚 𝑗𝑚 (6b) 𝑗𝑚 Denklem (6a) için yapılan hesaplama, benzer şekilde 𝑔𝐸𝑀𝐼 , 𝑔𝑃𝐼 𝑗𝑚 𝑗𝑚 ve 𝑔𝑄𝐼 𝑗𝑚 için de yapılmaktadır. Bu hesaplamalar ile birlikte her bir bileşen için büyüme oranları elde edilmektedir. Denklem (6b) de gösterildiği üzere bu bileşenlerin toplamı ihracat büyüme oranlarını ortaya koymaktadır. Son olarak 𝑔𝐸𝑀𝐼 , 𝑔𝑃𝐼 ve 𝑔𝑄𝐼 olmak üzere, sırasıyla her bir bileşenin büyüme oranının 𝑗𝑚 𝑗𝑚 𝑗𝑚 ihracat büyüme oranına olan katkısı şu şekilde hesaplanmaktadır: 𝑟𝐸𝑀𝐼 = 100 × �𝑔𝐸𝑀𝐼 �𝑔𝐸𝑅𝐼 � 𝑗𝑚 𝑗𝑚 (7a) 𝑗𝑚 𝑟𝑃𝐼 = 100 × �𝑔𝑃𝐼 �𝑔𝐸𝑅𝐼 � 𝑗𝑚 𝑗𝑚 (7b) 𝑗𝑚 𝑟𝑄𝐼 = 100 × �𝑔𝑄𝐼 �𝑔𝐸𝑅𝐼 � 𝑗𝑚 𝑗𝑚 (7c) 𝑗𝑚 Her bir bileşenin büyüme oranını ve toplam ihracat içindeki katkısını çok taraflı olarak hesaplamak için, öncelikle, ticaret yapılan her bir ülkeye ait veri setinin oluşturulması ve ülke bazında oluşan bu veri setinin de birleştirilerek her bir bölgeye ait veri setinin elde edilmesi gerekmektedir. Uygun bir şekilde oluşturulan veri seti ile birlikte, daha önce ülke bazında hesaplanan formüller çerçevesinde, her bir bölgeye (𝑟) ait yaygın ve yoğun ticaret değerlendirilmektedir. 3. Ampirik Bulgular 3.1. Veri Seti Ülke ihracatının hem yaygın ticaret hem de fiyat ve miktar olarak tanımlanan yoğun ticaret bakımından ayrıştırılmasının ardında oldukça hassas olan, hatta uygulama sonuçlarını da 9 etkileyebilecek iki durum söz konusudur: ürün gruplarının sınıflandırılması ve verilerin birleştirilmesi. Ülkelerin dış ticaret verileri, genellikle standart ürün grupları olarak raporlanmamaktadır. Bu nedenle ülkelerin karşılıklı ticaretinin karşılaştırılması da yanlış olabilmektedir. Ülkelere ait veri setinin toplanmasına ilişkin söz konusu problem, ülkeler için ortak olan en yüksek fasıllı ürün seviyesinde (Birleşmiş Milletler COMTRADE veri tabanından alınan altı fasıllı ürün kategorisi kullanılmaktadır.) veri seti ile aşılmaya çalışılmaktadır. Ülkeler kendi standartlarına uygun ürün sınıflandırma sistemlerini kullanmaktadırlar. 5 COMTRADE veri tabanında da ürünler birkaç şekilde sınıflandırılmaktadır: standart uluslararası ticaret sınıflaması (SITC), uyumlaştırılmış mal tanım ve kod sistemi (HS) ve geniş ekonomik gruplara göre sınıflandırma (BEC) 6. Bu çalışmada, altı fasıllı uyumlaştırılmış mal tanım ve kod sistemi ile oluşturulan ticaret verileri ile ülkelerarası ticaretin karşılaştırması yapılmaktadır. Yaygın ve yoğun ticaret büyümesinin hesaplanması, ticarete konu olan ürünlerin sınıflandırılmasına yani ürün kategorilerine oldukça duyarlı olarak değişebilmektedir. Bu çalışmada kullanılan sınıflama sistemi için dört ayrı düzenleme yapılması, ülkelere ait her bir ürün kategorisinin kontrolünü gerektirmektedir. Aksi takdirde yeni olarak tanımlanmış, kaldırılmış ya da güncellenmiş bazı ürün kategorilerinin olması sonuçların etkilenmesine neden olabilecektir. Bunun yanında, bazı ülkelerin 1996 yılına kadar ürün gruplarını HS kodlama sitemine göre standart bir şekilde raporlamaması, bu çalışmanın uygulama döneminin 1997 yılından başlamasını uygun kılmaktadır. Bu nedenle, bu çalışmada, uygulama dönemi olarak 1997-2008 dönemi olması, ürün gruplarının sınıflandırılması ve verilerin birleştirilmesi probleminin en aza indirgendiği, en iyi veri setinin elde edildiği dönem olmaktadır. Bu şekilde yapılan uygulamanın da en doğru, en tutarlı sonucu sunacağını söylemek mümkündür. Bu çalışmada, Türkiye’nin 1997-2008 döneminde altı fasıllı ürün kategorisine ait 5111 ürün çeşidinin 197 ülkeye olan ihracatından oluşan veri seti kullanılmaktadır. COMTRADE veri tabanından elde edilen ülkelere ait yıllık ticaret verisi, Amerikan Doları olarak ifade edilmektedir. Tablo A1 uygulamaya dahil olan, Türkiye ile ticaret ortaklığı olan ülkelerin Ürünlerin sınıflandırılması için Türkiye’de Gümrük Tarifesi İstatistik Pozisyonu (GTİP), Amerika ve Avrupa Birliği’nde de sırasıyla Harmonized Tariff Schedule (HTS) ve The Combined Nomenclature (NC) kullanılmaktadır. Ülkelerin kullandıkları her sistem için ilk altı fasıl standart ürün kategorileri ile raporlanmaktadır ve sonraki dört fasıl ise her ülke için farklılık gösterebilmektedir. 6 SITC (Standart International Trade Classification) 1962, 1976, 1988 ve 2007 olmak üzere dört düzenleme yapılmıştır. Bunun yanı sıra, HS kod (Harmonized Commodity Decription And Coding System) için de 1992, 1996, 2002 ve 2007 yıllarında düzenleme yapılmıştır. 5 10 listesini vermektedir. Türkiye’ye ait toplam 11,075,537 yıllık ticaret verisinin oluşturduğu örneklem ile uygulama yapılmaktadır. Bazı ülkeler için veri setine ait uygulama dönemi değişebilmektedir. Örneğin, Belçika ve Lüksemburg için 1996-1998 döneminde tek bir dış ticaret verisi raporlanmakta iken, 1998 yılından sonra ayrı olarak raporlanmaktadır. Bu nedenle, bu ülkelere ait veri seti 1999 yılından başlamaktadır. Bunun yanında, bazı ülkelere olan ihracatın durması veya bitmesi ya da bazı ülkelere ait ürün bazlı verilerin eksik olması, uygulamada kullanılan ürün sayısının hem ülke hem de yıl bazında değişmesine neden olabilmektedir. Türkiye’nin ülkelere olan iki taraflı ticaretinin yanında, beş bölgeye olan ticareti için de uygulama yapılmaktadır. Buna göre, EURO-11 ülkeleri ve bu ülkelerin hariç olduğu bir grup (H-EURO-11), AB-27 ülkeleri ve bu ülkelerin hariç olduğu bir grup (H-AB27) ve son olarak da bütün ülkelerin (dünya) olduğu bir grup olmak üzere beş bölge için uygulama yapılmaktadır. Tablo A2 bu bölgeleri oluşturan ülkeleri detaylı bir şekilde sunmaktadır. Toplam mallar için yapılan uygulamanın yanı sıra, bu çalışmada, hem nihai mallar hem de ara malları için de ayrı olarak sonuçlar elde edilmektedir. Toplam malları, nihai ve ara malları olarak ayrı ayrı hesaplamak için ürün kategorilerinin bu ayrıştırmaya uygun olması gerekmektedir. Bu çerçevede geniş ekonomik gruplara göre sınıflandırma (BEC) sisteminden yararlanılmaktadır. Bu ürün sınıflandırma yöntemi 19 temel kategoriden oluşmaktadır. Buna göre, sermaye malları (kategori 41 ve 521), ara malları (kategori 111, 121, 2, 31, 322, 42 ve 53), tüketim ya da nihai mallar (112, 122, 522 ve 6) ve sınıflandırılamayan kısım (kategori 321, 51 ve 7) bulunmaktadır. Tablo A3’de bu sınıflandırmaya ait ürün kategorileri gösterilmektedir. Sınıflandırılamayan kısım uygulamaya dahil edilmemiştir. HS kodlama sistemine göre BEC kodlama sisteminin eşleştirilmesi 7 neticesinde de altı fasıllı ürün kategorisine ait 5111 ürün çeşidinin 1238’i nihai mal 3177’si de ara malı olarak ayrılmıştır. 3.2. Türkiye İhracatının Değerlendirilmesi 3.2.1. Ürün Kategorileri Toplam İhracatı Bu çalışma, Türkiye’nin ihracat dinamiğini araştırmaktadır. Bu alanda Türkiye için yapılan literatür araştırması, çalışmaların özellikle ihracat çeşitlenmesi 8 ya da ihracat ile büyüme Birleşmiş Milletler İstatistik Bölümü (United Nations Statistic Division) Bkz: http://unstats.un.org/unsd/default.htm 8 Detaylı bilgi için bkz: Doğan ve Kaya (2011), Seymen (2009), Kösekahyaoğlu (2007), Küçükkiremitçi vd. (2010), Özlale vd. (2011b). 7 11 arasındaki ilişkinin 9 tespiti üzerine olduğunu göstermektedir. Buna ilaveten, bu çalışmalarda kullanılan yöntemler de yoğunlaşma indeksi ya da zaman serisi kullanılarak yapılan nedensellik testleri olarak literatüre dahil olmuşlardır. Bu çalışma ise, mikro düzeyde Türkiye ihracatının yapısını hem yaygın ticaret hem de fiyat ve miktar olarak tanımlanan yoğun ticaret olarak ayrıştırmakta ve literatüre önemli bir katkı sunmaktadır. Türkiye ekonomisinin dış ticaret gelişiminin değerlendirilmesi, uygulama bulgularına geçmeden önce, sonuçların bütünleşmesi bakımından önemli olmaktadır. Türkiye ekonomisinde, ihracata dayalı büyüme modelinin benimsenmesi ile birlikte ihracat yapısında önemli değişiklikler olmuştur 10. Bu durum, Türkiye’nin özellikle tarım ve sanayi dış ticaretinin paylarındaki önemli değişim ile teyit edilmektedir. 1979-1989 döneminde GSMH içinde tarımın sağladığı gelir %10.5 düzeyinde azalmış, sanayinin sağladığı gelir ise %6.7 düzeyinde artmıştır. Bulutay (2012), Türkiye’nin dış ticaretini etkileyen temel gelişim olarak gösterdiği, uzmanlaşma eğilimi ve gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelere sanayi malı satma eğilimi, elde edilen sonuçlar ile paralellik göstermektedir. 1980 sonrası dönemde, uygulamaya geçilen stratejilerle uyumlu olarak, Türkiye’nin dış ticaret hacmi hızla artmaya başlamıştır. Bunun yanı sıra, Gümrük Birliği ile de önemli derecede dış ticaret serbestisi sağlanmış ve dış ticaret artışı desteklenmiştir. 11 Bu çalışmada, uygulamaya dahil edilen 19972008 döneminin, Türkiye’nin dış ticaret yapısının değiştiği ve dış ticaret serbestisinin sağlandığı bir dönem olduğu da göz önünde bulundurulması gereken önemli bir husustur. Bu uygulama dönemi, Türkiye için daha anlamlı ve tutarlı sonuçlar sunmaktadır. 1997-2008 dönemi için Türkiye ihracatının gelişimi Tablo 1 de gösterilmektedir. Buna göre, Türkiye’nin 25 ülkeye ve 5 bölgeye olan ihracatının önemli derecede arttığı görülmektedir. 1997 yılında ticaret yapılan ülke ve bölgeler ile yaklaşık 24 milyar dolar ihracat yapılmakta iken, 2008 yılında bu toplam 125 milyar dolar düzeyine çıkmıştır. Söz konusu ülke ve bölgelere Türkiye ihracatının yıllık ortalama %16 düzeyinde artış kaydettiği görülmektedir. Bu dönemde, Türkiye’nin ihracat yaptığı ülkeler arasında en fazla artış Çin ekonomisi ile yıllık %35 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu sonucun Çin’in son yıllarda elde ettiği olağanüstü ekonomik büyüme ile uyumlu olduğu da söylenebilmektedir. Türkiye ihracatının büyük bölümünün belirli ülkeler ile yapıldığı Tablo 1 de tespit edilmektedir. 1997 yılında en büyük ihracat payına sahip Almanya (5.2 milyar dolar), 2008 yılında da en fazla paya (12.8 Detaylı bilgi için bkz: Çeviker ve Taş (2011), Değer (2010), Erdoğan (2006). 1980 sonrası reformlar için bkz: Küreselleşmenin Türkiye Ekonomisine Etkileri, TCMB, 2002. 11 1980 sonrasının ve Gümrük Birliği Anlaşmasının etkileri için bkz: Doğan ve Kaya (2011), Kösekahyaoğlu (2007). 9 10 12 milyar dolar) sahip ülke konumundadır. Ayrıca Almanya’yı da, sırasıyla, İngiltere (8.1 milyar dolar), İtalya (7.7 milyar dolar), Fransa (6.6 milyar dolar) ve Rusya (6.4 milyar dolar) takip etmektedir. Türkiye’nin, Avrupa Birliği’ne (AB) olan ihracatı, 1997 yılında 12.9 milyar dolar büyüklüğe sahip iken, 2008 yılında 63.9 milyar dolara yükseldiği ve buna göre de AB’nin Türkiye ile olan ithalatı neticesinde her iki dönemde de ilk sırada olduğu görülmektedir. Bu sonuç ile uyumlu olarak; Bilici vd. (2010) çalışmasında, Türkiye’nin AB ülkeleri ile olan dış ticaretinin her zaman önemli olduğu ve Gümrük Birliği anlaşması ile de önemlilik derecesinin az da olsa arttığı sonucu ampirik uygulama neticesinde ortaya koyulmaktadır. Buna karşın, Türkiye’nin AB’ye olan ihracatının yıllık artışının (%15.62) ortalama yıllık artış düzeyinin (%16.12) altında kaldığını da belirtmek gerekmektedir. Oysaki Türkiye’nin AB dışındaki ülkeler ile olan ihracat artışı yıllık %16.67 düzeyinde ortalama ihracat artışının üzerinde gerçekleşmiştir. Tablo 1, aynı zamanda, Türkiye’nin dış ticaret ilişkisinde olduğu Euro bölgesi ülkeleri ile olan ihracatının 2008 yılında 38 milyar dolar düzeyinde olduğunu ortaya koymaktadır. 1997-2008 döneminde Türkiye’nin Euro bölgesi ülkeleri ile olan ihracatı yıllık %13.73 artış sağlamış fakat bu artışın yıllık ihracat artış düzeyinin altında kaldığı görülmektedir. Türkiye’nin aynı dönemde Euro bölgesi dışında kalan ülkeler ile olan toplam ihracatı 86 milyar dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. Bu sonuç, Euro bölgesine olan ihracat payının hem toplam ihracat hem de AB’ye olan ihracat bakımından etkisinin nispeten daha az kaldığını göstermektedir. 3.2.2. Nihai Mal ve Ara Mal Toplam İhracatı Toplam ürün kategorileri açısından değerlendirilen ihracat yapısı, ürün kategorilerinin nihai mal ve ara malı olarak ayrıştırılması ile de mikro düzeyde ihracatın seyri hakkında bilgiler sunmaktadır. Tablo 1, Türkiye’nin ülke ve bölgelere ihraç ettiği toplam malları göstermesinin yanı sıra, nihai mal ve ara malı için de 1997-2008 döneminde gerçekleşen ihracat seyrini ortaya koymaktadır. Bilici vd. (2010), 1980 sonrası gerçekleşen reform hareketlerinin Türkiye’nin dış ticaret yapısını kademeli olarak değiştirdiğini ve buna bağlı olarak da tarım ürünleri ihracatı ve imalat sanayi malları ithalatından, imalat sanayi ve ara malı ihracatına geçildiğini belirtmektedir. Tablo 1’de 1997-2008 dönemi nihai mal ihracatının yıllık artış oranının %9.86 olduğu, ayrıca, ara malı ihracatının yıllık artış düzeyinin de %17.84 olduğu görülmektedir. Bu sonuç, ara malı ihracatında oldukça önemli derecede artış yaşandığını, nihai mal ihracatında 13 ise nispeten daha düşük artış gerçekleştiğini ortaya koymaktadır. Ülke bazında incelendiğinde, ara malı ihracatının en fazla arttığı ülkenin Çin (%38.12) olduğu, aynı zamanda, nihai mal ihracatında da en fazla artış yaşanan ülkelerden birinin yine Çin (%22.25) olduğu görülmektedir. Türkiye’nin Çin’e olan ihracatının bu denli artmasının temel nedenini Çin ekonomisinin son yıllarda göstermiş olduğu yüksek performansın bir sonucu olduğunu da belirtmek yerinde olacaktır. Türkiye’nin 1997-2008 döneminde ara malı ihracatında gerçekleşen artışın, sırasıyla, İsviçre (%30.12), Bulgaristan (%28.67), Polonya (%28.66) ve Romanya (25.81) ile olduğu görülmektedir. Nihai mal ihracatında ise ülkeler arası farklılıkların olduğu görülmektedir. Buna göre, ilk sırada İspanya (%23.85) bulunmaktadır. İspanya’nın yanı sıra en fazla nihai mal ihracatında artış, İsrail (%21.31) ve Yunanistan (%21.01) ile gerçekleşmiştir. Türkiye’nin hem nihai mal hem de ara malı ihracatında en büyük ortağının ise Almanya olduğunu belirtmek gerekmektedir. 1997 yılında yaklaşık 4 milyar dolar nihai mal ihracatının yanında 1 milyar dolar da ara malı ihracatı gerçekleşmiştir. 2008 yılına gelindiğinde ise, nihai mal ihracatı yaklaşık olarak 6 milyar dolar, ara malı ihracatı ise 4.5 milyar dolar düzeyine çıkmıştır. Buna karşın, Almanya’nın Türkiye’nin toplam nihai mal ihracatındaki etkisi 1997 yılında %30 civarında iken 2008 yılında %16 düzeyine düşmüştür. Ayrıca, 1997 yılında toplam ara malı ihracatının yaklaşık %10’unu karşılayan Almanya, 2008 yılında %7 düzeyine gerilemiştir. Massell (1964) ihracat gelirleri ile ihracatta yoğunlaşma arasında bir ilişki ortaya koymaktadır. İhracatta yoğunlaşmanın artmasının ihracat gelirlerinde dalgalanmalara yol açabileceğini belirtmektedir. Türkiye’nin en büyük ticari ortağı Almanya ile olan ihracatında yoğunlaşmanın azalması ihracat yapısının olumlu yönde geliştiğine işaret etmektedir ve buna bağlı olarak da ihracat gelirlerinin istikrarında olumlu yönde değişim beklenmektedir. Türkiye’nin AB ile olan nihai mal ihracatı 1997 yılında yaklaşık 8 milyar dolar düzeyinde iken, 2008 yılında 23 milyar dolara ulaştığı görülmektedir. Bu değişim miktarı yıllık %9.93 artış oranına tekabül etmekte ve nihai mal ihracatı yıllık artış düzeyinin (%9.86) çok az da olsa üstünde bir performans göstermiştir. Buna karşın, ara malı ihracatında neredeyse iki katına yakın bir yıllık artış kaydedilmiştir. 1997 yılında yaklaşık 4 milyar dolar ara malı ihracatı olmasına karşın, 2008 yılında yaklaşık 23 milyar dolar ara malı ihracatı yapılmıştır. Bu çerçevede, Türkiye’nin nihai mal ihracatının yaklaşık %65’i ve ara malı ihracatının da yaklaşık %39’u AB ile yapılmakta ve bu sonuç da AB’yi Türkiye’nin en önemli ihracatçı bölgesel ortağı yapmaktadır. Türkiye’nin Euro bölgesi ülkeleri ile olan ihracatının da AB ile olan ticaret ilişkisinden çok farklı olduğunu söylemek mümkün değildir. 1997 yılında 6 14 milyar dolar nihai mal ihracatı gerçekleşirken, 2008 yılında 15 milyar dolar düzeyinde gerçekleşmiştir. Ara malı ihracatı ise, yıllık %15.5 artış ile 3 milyar dolar düzeyinden 14 milyar düzeyine çıkmıştır. Nihai mal ihracatında yıllık %8 artış gerçekleşmesi ve ayrıca ara malı ihracatında da %15.5 artış gerçekleşmesi diğer sonuçlar ile de paralellik göstermektedir. Türkiye’nin hem nihai mal hem de ara malı olarak değerlendirilen ihracatı, geçmiş çalışmaları destekler bir biçimde, ara malı artış hızının nihai mal artış hızına göre neredeyse iki kat daha fazla gerçekleştiği ve Türkiye’nin ara malı ağırlıklı bir ihracat yapısına geçildiği göstermektedir. Bunun yanı sıra, ihracat gelirlerinin istikrarı anlamında da ihracat yapısının olumlu yol kat ettiği ve toplam ihracat içinde ülke bazında yoğunlaşmanın azaldığı tespit edilmektedir. Türkiye ihracatının yapısı ile ilgili verilen bu bilgiler çerçevesinde, Türkiye ihracatının mikro düzeyde yaygın ve yoğun ticaret olarak ayrıştırılması bölümün devamında tartışılmaktadır ve Türkiye ihracatının yapısı her yönüyle ortaya koyulmaktadır. 3.3. Toplam İhracatın Yaygın ve Yoğun Ticaret Olarak Ayrıştırılması Türkiye’nin ülke ve bölgelere olan ihracatını yaygın ve yoğun ticaret olarak ayrıştıran ihracat büyüme oranlarını ayrıştırma yöntemine ilişkin sonuçlar Tablo 2a-2c’de sunulmaktadır. Tablo 2a, Türkiye’nin 1997-2008 döneminde ülke ve bölgelere olan toplam ihracatını yaygın ticaret ve aynı zamanda fiyat ve miktar olarak tanımlanan yoğun ticaret olarak göstermektedir. Buna ilaveten, Tablo 2b ve 2c’de de aynı dönem için nihai mallar ve ara malları ihracatı açıklanmaktadır. Bu yöntem, hem yaygın ticaretin hem de fiyat ve miktar olarak ayrı bir şekilde hesaplanan yoğun ticaretin toplam ihracat artışına olan katkısını ayrı bir şekilde tespit etmektedir. Bu nedenle, her tabloda bu yönteme ilişkin sonuçlar üç ana kısımda sunulmaktadır. İlk dört sütun 1997-2008 dönemi için toplam ihracat (R), yaygın ticaret (EX), fiyat (P) ve miktar (Q) değişim paylarını göstermektedir. Sonraki dört sütun 1997-2008 döneminde aynı değişkenler için büyüme oranlarını göstermekte ve son üç sütun da yaygın ticaret [r(EX)], fiyat [r(p)] ve miktar [r(Q)] değişkenlerinin toplam ihracat artışındaki net katkısını ortaya koymaktadır. 12 1997-2008 döneminde Türkiye toplam ihracatının yıllık artışı %14.96 düzeyinde olduğu görülmektedir. Bu artış oranının aksine yaygın ticaret yılık artışı %0.65 düzeyi ile oldukça Tablo 1’de ülke ve bölge bazında Türkiye toplam ihracat değerleri ve bu değerlere ait yıllık değişim oranları sunulmaktadır. Tablo 2a’da ülke, bölge ve toplam bazda yıllık ihracat büyüme oranlarının [g(R)] Tablo1’de sunulan ihracat değerlerine eşit olması gerekirken küçük bir sapma olduğu görülmektedir. Her iki tablo değeri arasındaki bu farklılık, miktar verisi olmayan ihracat akımlarının hesaplamalara dahil edilmemesi ve bazı veri kayıpları nedeniyle ortaya çıkmaktadır. 12 15 sınırlı kalmıştır. Oysaki fiyat bileşeninin yılık artış oranı %11.13 ve miktar artış oranı da %3.18 düzeyinde gerçekleşmiştir. Buna göre, Türkiye’nin toplam ihracatının kaynağı yoğun ticaret ile açıklanmakta ve ayrıca yoğun ticaretin de fiyat bazlı olduğu tespit edilmektedir. Bu sonuçlar çerçevesinde, her bir bileşenin toplam ihracat artışına olan katkısı da sırasıyla fiyat (%74.39), miktar (%21.24) ve yaygın ticaret (%4.37) olarak gerçekleşmiştir. Ülke bazında toplam ihracat değerlerinin oldukça farklılık gösterdiği görülmektedir. Yıllık fiyat artışının en fazla olduğu Cezayir, Rusya ve Lübnan’ın toplam ihracat artışı üzerindeki etkisinin yüksek olduğu hiç şüphesiz ortadadır. Türkiye’nin Cezayir’e olan toplam ihracatında, miktar bileşeninin yıllık %6.25 düşmesine karşın fiyat bileşeninin yıllık %18.09 artması, 1997-2008 döneminde ihracat yapısının önemli ölçüde değiştiğini ortaya koymaktadır. Benzer şekilde, Rusya ve Lübnan’a geçekleşen ihracatta da fiyat bileşeni sırasıyla %17.59 ve %16.31 düzeyinde yıllık artış göstermiştir. Türkiye’nin yıllık ihracat artış düzeyinin en fazla olduğu Çin ile ve ihracat payının en fazla olduğu Almanya ile gerçekleşen ihracatının kaynağı genel sonuçların aksine miktar artışı kaynaklı olduğu görülmektedir. Çin ekonomisinin son yıllardaki hızlı büyümesine paralel olarak 1997-2008 döneminde yaklaşık olarak yıllık %30 ihracatta artış sağlanmıştır. Bu ihracat artışının %3.32’si yaygın ticaret, %96.68’i de yoğun ticaret nedeniyle gerçekleşmiştir. Yoğun ticaretin ise %64.83’ü miktar, %31.85’i de fiyat ile açıklanmaktadır. Almanya ile olan ihracat değerleri de benzer sonuçlar ortaya koymaktadır. Almanya ile gerçekleşen ihracatın %4.43’ü yaygın ticaret, geri kalan %95.47’si yoğun ticaret ile açıklanmaktadır. Yoğun ticaret de %39.03 fiyat, %56.54 düzeyinde miktar nedeniyle gerçekleşmektedir. Türkiye’nin bölgelere olan toplam ihracatında yoğun ticaret payının oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Euro bölgesi ile yaygın ticarette yıllık %1.05 artış sağlanırken ihracat fiyatının %7.59 ihracat miktarında ise %4.28 artış gerçekleşmiştir. Euro bölgesi ile 1997-2008 döneminde yıllık %12.91 ihracat artışı gerçekleşmiş ve bu ihracat artışının %8.13’ü yaygın ticaret, %58.75’i fiyat ve %33.12’si de miktar artışı ile açıklanmaktadır. Yaygın ticaret artışının oldukça sınırlı kalmasının yanı sıra fiyat artışının da Türkiye’nin ortalama yıllık fiyat artışına (%11.13) nazaran düşük kalması Euro bölgesi ile olan ihracat performansının düşük kaldığını göstermektedir. Türkiye’nin AB bölgesi ile olan ihracatının da farklı olmadığı görülmektedir. Türkiye’nin AB bölgesine olan yıllık yaygın ticaret artışı %0.23, fiyat artışı %9.20 ve miktar artışı da %5.10 olarak gerçekleşmiştir. Buna ilaveten, AB bölgesi ile gerçekleşen yıllık %14.52 ihracat artışının kaynağı da fiyat (%63.34) ile açıklanmaktadır. Sonuç olarak, Türkiye’nin bölgelere olan ihracatının kaynağı önemli derecede fiyat ile 16 açıklanmaktadır. Bu durum ihracatı yapılan ürünler de kalite artışına işaret etmekte iken fiyat artış düzeyinin ortalamanın altında kalması ve miktar artış düzeyinin de ortalama yıllık artışın üzerinde olması ihracat yapısının uzun dönemde bozulacağını göstermektedir. Ayrıca yaygın ticaretin oldukça düşük kalması ihraç edilen ürünlerin çeşitliliğinin sınırlı kaldığına işaret etmekte ve ihracat gelirlerinin istikrarı açısından önemli bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye’nin nihai mallar ihracatına ilişkin sonuçlar Tablo 2b’de gösterilmektedir. Buna göre nihai mallar ihracatının kaynağı yoğun ticaret ile açıklanmaktadır. 1997-2008 döneminde yıllık %0.37 yaygın ticaret, %2.52 fiyat ve %6.68 miktar artışı gerçekleşmiş ve toplam nihai mal ihracatı da yıllık %9.57 artış göstermiştir. Bu çerçevede nihai mallar ihracatı artışının, %3.85’i yaygın ticaret, %26.35’i fiyat ve %69.80’i de miktar artışı nedeniyle gerçekleşmektedir. Bu hesaplamalar, miktar artışının ihracat artışı üzerindeki dominant etkisini ortaya koymaktadır. Ülke bazında, özellikle, Türkiye’nin Macaristan (%133.25), Danimarka (%103.06), Polonya (%91.76), Hollanda (%83.76) ve Almanya (%83.07) ile gerçekleşen nihai mal ihracatının büyük bir kısmı miktar ile açıklanmaktadır. Bölgelere olan nihai mal ihracatının artışı da büyük ölçüde miktar ile açıklanmaktadır. Euro bölgesi ile nihai mal ihracatında miktar artışı ortalama yıllık artışın (%6.68) altında %5.88 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bunun yanı sıra, AB bölgesi ile olan nihai mal ihracatında da yıllık %7.51 miktar artışı kaydedilmiş ve ortalama yıllık artış düzeyinin üstünde bir performans gösterilmiştir. Türkiye’nin ara malları ihracatına ilişkin sonuçlar Tablo 2c’de gösterilmektedir. 1997-2008 döneminde Türkiye’nin ara malı ihracatında yıllık artış %16.37 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu ihracat artışı ile birlikte yıllık yaygın ticaret artışı %0.26, fiyat %6.87 ve miktarda da %9.24 artış sağlanmıştır. Yaygın ticaret artışı ara malı ihracatı artışının %1.61’ini açıklayabilmekte iken fiyat artışı %41.93’ünü miktar artışı da %56.46’sını açıklamaktadır. Bu sonuçlar çerçevesinde miktar artışının ara malı ihracatının kaynağı olduğunu söylemek mümkündür ve ayrıca fiyat artışının da önemli derecede ara malı ihracatı artışını açıkladığı görülmektedir. Nihai mal ihracatında oldukça düşük kalan yaygın ticaret düzeyinin (%3.85) yanı sıra, ara malı yaygın ticaretinde (%1.61) bu seviyenin bile altında kalınması ürün çeşitliliğinin artırılması, ihracat gelirlerinin istikrarının sağlanması anlamında olumsuz bir tablo sunmaktadır. Bölgelere olan ara malı ihracatının da ağırlıklı olarak miktar ve fiyat ile açıklandığı görülmektedir. Yaygın ticarette ise gerçekleşen düşüş önemli bir ayrıntı olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye’nin Euro bölgesi ülkelerine olan ara malı yaygın ticaretinde 17 yıllık %0.37 düşüş gerçekleşmiştir. Fiyat düzeyi yıllık %6.83 ve miktar düzeyi de %7.81 artış sağlamasına karşın her ikisi de ortalama yıllık artışın altında kalmıştır. AB ülkelerine olan ara malı yaygın ticaretinde de yıllık %0.30 düşüş gerçekleşmiştir. Buna ilaveten, fiyat düzeyi yaklaşık olarak ortalama yıllık artış kadar artmış miktar düzeyi ise yıllık %9.44 artış ile ortalama yıllık artışın üzerinde kalmıştır. Buna göre, Türkiye’nin bölgelere olan ara malı ihracatı yapısının olumlu bir performans içinde olduğunu söylemek mümkün değildir. Her iki bölgeye olan ara malı yaygın ticareti oldukça düşük kalmaktadır. Ayrıca miktar düzeyinin ara malı ihracatını açıklaması da uzun vadede sürdürülebilir bir ihracat artışı olamamaktadır. Bu nedenle, hem nihai mal hem de ara malı ihracatında ürün çeşitliliğinin artırılması gerekmektedir. 4. Sonuç Türkiye ekonomisinde son otuz yılda gerçekleşen reformlar ile birlikte farklı büyüme stratejilerinin benimsenmesi ihracat kompozisyonunu etkilemiş ve ihracatın yapısal olarak süreç içinde değişmesine neden olmuştur. İhracat yapısında meydana gelen bu yapısal değişim ile beraber bu süreçte Türkiye dış ticaretinde oldukça hızlı ihracat artışı sağlanmıştır. Bu çalışmada, Türkiye ihracatında son yıllarda gerçekleşen hızlı artışın kaynağı tespit edilmiş ve ihracatın içsel dinamiği ortaya koyulmuştur. İhracat artışının kaynağının tespiti için Bingzhan (2011) çalışmasında geliştirilen ihracat oranları ayrıştırma yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntem, hem yaygın ticaretin hem de fiyat ve miktar olarak ayrı bir şekilde hesaplanan yoğun ticaretin toplam ihracat artışına olan katkısını ayrı bir şekilde tespit etmesi nedeniyle sonuçların daha anlamlı olmasını sağlamakta ve ihracat artışı kaynağını net bir şekilde ortaya koymaktadır. Türkiye’nin 1997-2008 döneminde 197 ülkeye olan ihracatı, altı fasıllı ürün kategorisine ait 5111 farklı ürün çerçevesinde değerlendirilmiştir. Buna göre, ihracat artışı %96 düzeyinde yoğun ticaret nedeniyle gerçekleştiği, yoğun ticaretin de %75’i fiyat %21’i de miktar ile açıklandığı uygulamalar sonucunda tespit edilmiştir. Yaygın ticaret ise %4 düzeyinde oldukça sınırlı kalmıştır. Toplam mallar için yapılan uygulamaların yanı sıra hem nihai mallar hem de ara malları için de ihracat artışının kaynağı tespit edilmiştir. Her iki mal grubunda da yaygın ticaret düzeyi azalırken yoğun ticaret düzeyi artmaktadır. Buna karşın, toplam mallarda ihracat fiyatları ile açıklanan ihracat artışı, her iki mal grubunda da daha çok ihracat miktarı ile açıklanmaktadır. 18 Dünyada yaşanan hızlı küreselleşme süreci ile birlikte gelişmekte olan ülkelerde imalat sanayi ve ara malı ihracatına geçilmesi ara malı ihracatında yaşanan yıllık %18 artış ile teyit edilmektedir. Buna ilaveten ihracat artışının kaynağının fiyat olması da ihraç edilen ürünlerde katma değer artışına yani teknoloji yoğunluğunun artışına işaret etmektedir. Buna karşın, nihai mallar ve ara mallarında ihracat miktar artışının ön planda olması ihraç edilen mallarda teknoloji yoğunluğunun hala yetersiz olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda, ülke bazında değerlendirilen Türkiye ihracatı, geleneksel ticaret ortaklarının dışında Asya ve Ortadoğu ülkeleri ile olan ticaretinin artırılmasını gerektirmektedir. Bu sayede oldukça sınırlı olan yaygın ticarette de artış sağlanabilecektir. İhracat artışı kaynağının yaygın ticaret ya da yoğun ticaret olması ekonomi için farklı sonuçlar doğurmaktadır. Yaygın ticaret ya da yoğun ticaret ile açıklanan ülke ihracatının hem ekonomik büyümeye hem de refah düzeyine olan etkisi hiç şüphesiz değişiklik göstermektedir. Bu nedenle politika yapıcıların bu duruma uygun politikalar üretebilmesi için öncelikle ihracat dinamiğinin tespit edilmesi gerekmektedir. Ticareti yapılan ürünlerde çeşitliliğin artması sürdürülebilir ekonomik büyümeyi de beraberinde getirmektedir. Ürün çeşitlenmesi ile birlikte sağlanan verimlilik artışı ve bireylerin gelir düzeyindeki artış yaygın ticaretin önemini ortaya koymaktadır (Bulutay, 2012, s.60-61). Ayrıca ihracat artışının ürün çeşitliliği ile sağlanması, refah düzeyinde de %10’dan daha fazla artış sağladığı yapılan çalışmalarda ortaya koyulmuştur. 13 Hem ülke hem de ürün bazında çeşitlenme yapılması aynı zamanda ihracat gelirlerinde de istikrarı sağlamaktadır. Bu çerçevede Türkiye’nin yaygın ticaretinin oldukça düşük olması sürdürülebilir ihracat açısından ve dolayısıyla da ekonomik büyüme açısından önemli bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanı sıra, ihracatın kaynağının yoğun ticaret olması iki farklı durumu ortaya koymaktadır. Öncelikle, Türkiye’nin fiyat bazlı ihracat artışına sahip olması ticareti yapılan ürünlerde katma değer artışına işaret etmektedir. Fakat ara malı ve nihai mal ihracatının miktar artışı ile sağlanması sürdürülebilir bir ihracat artışı için olumsuz bir tablo sunmaktadır ve ayrıca ihracat fiyatlarındaki artışın da yetersiz olduğu sonucunu ortaya koymaktadır. İhracat fiyatlarının artışının devamlılığı için teknolojik yenilikler, beşeri sermaye yatırımları ve aynı zamanda da araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin artırılması gerekliliği söz konusudur. Buna ilaveten ihraç edilen mallarda gerçekleşen kalite artışı, aynı zamanda, dış ticarette rekabeti sağlayacak ve ticaret hacmine pozitif katkı sağlayacaktır. 13 Detaylı bilgi için bkz: Broda ve Weinstein (2004). 19 Bu sonuçlar çerçevesinde, Türkiye ihracatında hem ürün çeşitliliğinin artırılmasına yönelik hem de ihraç edilen ürünlerde kalite artışının sağlanmasına yönelik politikalar üretilmesi gerekliliği açıkça ortadadır. Bu bağlamda, beşeri sermaye ve AR-GE yatırımları desteklenmeli ve özellikle teknoloji yoğun sektörlerin ihracat faaliyetleri artırılmalıdır. Bu sayede, sürdürülebilir bir ihracat artışı ve beraberinde de ekonomik büyüme sağlanacaktır. 20 Ekler Tablo A1: Ülkeler Listesi Afganistan A.B.D. Almanya Andorra Angola Antigua ve Barbuda Arjantin Arnavutluk Aruba Avustralya Avusturya Azerbaycan Bahamalar Bahreyn Bangladeş Barbados Belarus Belçika Belize Benin Bermuda Bhutan B. Arap Emirlikleri Bolivya Bosna-Hersek Botsvana Brezilya Brunei Bulgaristan Burkina Faso Burma Burundi Cape Verde Cayman Adaları Cebelitarık Cezayir Cibuti Çad Çek Cumhuriyeti Çin Çin, Hong Kong Çin, Makao Danimarka Denmark Doğu Timor Dominik Dominik Cum. Ekvator Ginesi El Salvador Endonezya Eritre Ermenistan Estonya Etiyopya Faroe Adaları Fiji Fildişi Sahili Filipinler Finlandiya Fransa Fransa G. Bölgesi Fransız Polinezya Gabon Gambiya Gana Gine Gine Bissau Grenada Grönland Guatemala Guyana Güney Afrika Gürcistan Haiti Hırvatistan Hindistan Hollanda Honduras Irak Iran Israil Isveç İngiltere İrlanda İspanya İsviçre İtalya İzlanda Jamaika Japonya Kamboçya Kamerun Kanada Katar Kıbrıs Kırgızistan Kiribati Kolombiya Komorolar Kongo Kore Kostarika Kuveyt Küba Laos Lesotho Letonya Liberya Libya Litvanya Lübnan Lüksemburg Macaristan Madagaskar Makedonya Malavi Maldivler Malezya Mali Malta Mariana Adası Marshall Adaları Mauritius Meksika Mısır Moğolistan Moldova Moritanya Mozambik Namibia Nepal Nijer Nijerya Nikaragua Norveç Orta Afrika Cum. Özbekistan Pakistan Palau Papua Yeni Gine Paraguay Peru Polonya Portekiz Romanya Ruanda Rusya Federasyonu 21 Saint Kitts ve Nevis Saint Lucia Saint Vincent Samoa San Marino Sao Tome Principe Senegal Seyşeller Sırbistan Sierra Leone Singapur Slovakya Slovenya Solomon Adl. Somali Sri Lanka Sudan Surinam Suriye Suudi Arabistan Svaziland Şili Tacikistan Tanzanya Tayland Togo Tonga Trinidad ve Tobago Tunus Tuvalu Türk ve Caicos Ad. Türkiye Türkmenistan Uganda Ukrayna Umman Uruguay Vanuatu Venezuela Vietnam Yemen Yeni Kaledonya Yeni Zelanda Yunanistan Zambia Zimbabve Tablo A2. Avrupa Birliği ve Euro Bölgesi Tarihsel Süreci AB-6 (1957) AB-9 (1973) AB-10 (1981) AB-12 (1986) AB-15 (1995) AB-25 (2004) AB-27 (2007) EURO-11(1999) EURO-12(2001) EURO-13(2007) EURO-15(2008) EURO-16(2009) EURO-17(2011) Belçika, Fransa, Almanya, Italya, Lüksemburg, Hollanda Danimarka, İrlanda, İngiltere Yunanistan Portekiz, İspanya Avusturya, Finlandiya, İsveç Çek Cumhuriyeti, Kıbrıs, Estonya, Letonya, Litvanya, Macaristan, Malta, Polonya, Slovenya, Slovakya Bulgaristan, Romanya Avusturya, Belçika, Finlandiya, Fransa, Almanya, İrlanda, Italya, Lüksemburg, Hollanda, Portekiz, İspanya Yunanistan Slovenya Kıbrıs, Malta Slovakya Estonya Kaynak: Avrupa Merkez Bankası internet adresi: http://www.ecb.int/Euro/html/index.en.html. Avrupa Birliği Resmi İnternet Adresi: http://Europa.eu/index_en.htm. 22 Tablo A3. Geniş Ekonomik Grupların Sınıflandırılması (BEC) Son Kullanım Sınıflandırması Ürün Kategorileri 1. Yiyecek Kategorisi 11. İşlenmemiş 111. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmemiş hammaddeler 112. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmemiş tüketim malları 12. İşlenmiş 121. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmiş hammaddeler 122. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmiş tüketim malları 2. Başka yerde belirtilmeyen sanayi hammaddeler 21. İşlenmemiş 22. İşlenmiş 3. Yakıt ve Yağlar 31. İşlenmemiş 32. İşlenmiş 321. Motor benzini ve diğer hafif yağlar 322. İşlem görmüş diğer yakıt ve yağlar 4. Yatırım malları (Taşımacılık araçları hariç), aksam ve parçalar 41. Yatırım malları (Taşımacılık araçları hariç) 42. Yatırım mallarının aksam ve parçaları 5. Taşımacılık aksam ve parçaları 51. Binek otomobiller 52. Diğer 521.Sanayi ile ilgili 522. Sanayi ile ilgili olmayan 53. Parça ve Aksesuarlar 6. Tüketim Malları 61. Dayanıklı tüketim malları 62. Yarı dayanıklı tüketim malları 63 Dayanıksız tüketim malları 7. Başka yerde belirtilmeyen diğer mallar 23 Ara Mallar Tüketim Malları Ara Mallar Tüketim Malları Ara Mallar Ara Mallar Ara Mallar Ara Mallar Sınıflandırılmamış Ara Mallar Yatırım Malları Ara Mallar Sınıflandırılmamış Yatırım Malları Tüketim Malları Ara Mallar Tüketim Malları Tüketim Malları Tüketim Malları Sınıflandırılmamış Tablo 1. Türkiye İhracatının Değişim Oranları, 1997-2008, (Milyon Dolar) Ülkeler 1997 Toplam Mallar 2008 Değişim Oranı (Yıllık) Nihai Mallar 2008 Değişim Oranı (Yıllık) 1997 Cezayir 315 1,613 15.99 81 Avusturya 296 978 11.49 192 Bulgaristan 175 2,133 25.51 89 Çin 44 1,217 35.13 5 Çek Cumh. 83 700 21.40 53 Danimarka 170 953 16.96 117 Fransa 1,151 6,610 17.22 759 Almanya 5,248 12,860 8.49 4,022 Yunanistan 291 2,424 21.26 88 Macaristan 134 684 15.98 98 İrlanda 87 664 20.30 33 İsrail 387 1,926 15.71 62 İtalya 1,349 7,737 17.20 415 Lübnan 195 662 11.75 79 Malta 56 943 29.34 5 Hollanda 770 3,104 13.51 561 Polonya 255 1,579 18.04 195 Romanya 358 3,984 24.49 161 Rusya Fed. 2,056 6,455 10.96 1,474 Singapur 366 792 7.28 9 İspanya 421 4,000 22.71 154 İsveç 145 908 18.15 108 İsviçre 312 2,859 22.30 175 İngiltere 1,497 8,140 16.64 877 A.B.D. 1,986 4,190 7.03 1,013 Euro-11 9,463 38,978 13.73 6,198 H-Euro-11 14,714 86,165 17.43 6,732 AB-27 12,962 63,998 15.62 8,131 H-AB-27 11,215 61,146 16.67 4,799 Dünya 24,177 125,143 16.12 12,929 NOT: Türkiye’nin ülke ve bölgelere yıllık ihracat değişimi gösterilmektedir. Nihai mal ve ara nedeniyle ara malı ve nihai mal toplamı toplam ihracata eşit olmamaktadır. 1997 Ara Malları 2008 Değişim Oranı (Yıllık) 423 16.23 211 855 13.58 381 6.44 95 363 12.99 479 16.55 81 1,293 28.67 44 22.25 32 1,116 38.12 241 14.73 27 225 21.36 612 16.22 47 139 10.38 2,166 10.00 325 1,702 16.23 5,956 3.63 1,046 4,576 14.35 715 21.01 184 1,157 18.20 203 6.79 34 302 22.04 154 14.96 52 282 16.65 520 21.31 313 1,006 11.21 1,963 15.18 790 2,976 12.82 150 5.98 108 307 10.00 20 13.53 20 28 3.31 1,573 9.82 188 985 16.27 477 8.48 51 822 28.66 807 15.81 176 2,199 25.81 1,803 1.85 449 2,877 18.39 20 7.05 349 251 -2.95 1,624 23.85 241 1,345 16.92 448 13.84 35 308 21.80 350 6.49 131 2,379 30.12 3,616 13.75 586 2,471 13.97 1,310 2.37 876 2,281 9.09 14,636 8.13 2,805 13,642 15.47 21,745 11.25 6,942 45,662 18.68 23,044 9.93 4,183 23,398 16.94 13,338 9.74 5,564 35,906 18.47 36,382 9.86 9,747 59,304 17.84 malı hesaplamalarında bazı ürün kategorilerinin (321, 51 ve 7) hesaplama dışında tutulması 24 Tablo 2a. Türkiye İhracatı Büyüme Oranlarının Ayrıştırılması, Toplam Mallar, 1997-2008 Ülkeler R EX P Q g(R) g(EX) g(P) g(Q) r(EX) r(P) r(Q) Cezayir 4.49 1.22 7.31 0.50 13.66 1.81 18.09 -6.25 13.28 132.46 -45.75 Avusturya 3.56 1.36 2.07 1.26 11.55 2.82 6.64 2.09 24.43 57.46 18.12 Bulgaristan 20.49 1.35 2.45 6.20 27.46 2.73 8.14 16.59 9.95 29.63 60.42 Çin 29.53 1.12 2.94 8.98 30.78 1.02 9.80 19.95 3.32 31.85 64.83 Çek Cmh. 11.34 3.17 1.17 3.06 22.08 10.49 1.41 10.17 47.52 6.39 46.09 Danimarka 8.07 1.76 0.78 5.92 18.98 5.12 -2.30 16.16 26.96 -12.12 85.15 Fransa 5.83 1.34 2.81 1.54 16.03 2.68 9.40 3.95 16.72 58.66 24.62 Almanya 2.37 1.04 1.40 1.63 7.84 0.35 3.06 4.43 4.43 39.03 56.54 Yunanistan 8.51 1.40 2.77 2.20 19.47 3.03 9.26 7.18 15.58 47.55 36.87 Macaristan 6.67 2.13 0.80 3.94 17.26 6.86 -2.07 12.47 39.73 -12.01 72.28 İrlanda 6.03 1.49 4.42 0.91 16.34 3.65 13.52 -0.82 22.31 82.72 -5.03 İsrail 26.07 7.37 2.92 1.21 29.64 18.15 9.75 1.74 61.24 32.88 5.89 İtalya 6.50 1.52 2.72 1.58 17.01 3.79 9.09 4.14 22.25 53.40 24.35 Lübnan 4.58 1.25 6.02 0.61 13.84 2.03 16.31 -4.51 14.70 117.91 -32.60 Malta 13.81 5.05 2.31 1.18 23.86 14.72 7.63 1.52 61.67 31.97 6.37 Hollanda 4.30 1.33 1.40 2.31 13.25 2.56 3.09 7.60 19.35 23.31 57.34 Polonya 9.87 1.46 1.86 3.62 20.82 3.47 5.64 11.71 16.66 27.11 56.23 Romanya 23.53 1.23 3.79 5.05 28.71 1.89 12.11 14.72 6.57 42.17 51.26 Rusya Fed. 5.44 1.06 6.92 0.74 15.40 0.57 17.59 -2.76 3.70 114.23 -17.93 Singapur 2.76 3.90 2.43 0.29 9.21 12.38 8.08 -11.24 134.36 87.67 -122.03 İspanya 9.52 1.36 2.59 2.71 20.48 2.77 8.64 9.07 13.51 42.20 44.29 İsveç 6.16 1.55 1.67 2.37 16.53 4.01 4.67 7.85 24.27 28.24 47.49 İsviçre 2.56 1.23 1.69 1.23 8.56 1.91 4.75 1.89 22.35 55.55 22.10 İngiltere 5.37 1.11 2.55 1.90 15.28 0.94 8.52 5.82 6.13 55.80 38.07 A.B.D. 2.26 1.31 1.32 1.30 7.40 2.48 2.50 2.42 33.56 33.76 32.68 Euro-11 4.14 1.12 2.30 1.60 12.91 1.05 7.59 4.28 8.13 58.75 33.12 H-Euro-11 5.83 1.10 3.83 1.38 16.02 0.89 12.20 2.93 5.57 76.15 18.27 AB-27 4.94 1.03 2.75 1.75 14.52 0.23 9.20 5.10 1.56 63.34 35.10 H-AB-27 5.47 1.14 3.88 1.24 15.45 1.17 12.33 1.96 7.56 79.78 12.66 Dünya 5.18 1.07 3.40 1.42 14.96 0.65 11.13 3.18 4.37 74.39 21.24 Not: R, Denklem 1 ile hesaplanan ihracat oranını göstermektedir. EX, Denklem 2 ile hesaplanan yaygın ticaret değerini, P ve Q da sırasıyla Denklem 3 ile hesaplanan fiyat ve miktar bileşeni değerlerini göstermektedir. Bu değişkenlere ait yıllık büyüme oranları g(R), g(EX), g(P) ve g(Q) ile gösterilmektedir. Her değişkenin yıllık büyüme oranı Denklem 6a ile hesaplanmıştır. Ayrıca yaygın ticaret, fiyat ve miktar bileşenlerinin ihracat artışına katkısı da Denklem 7a-7c ile hesaplanmıştır. 25 Tablo 2b. Türkiye İhracatı Büyüme Oranlarının Ayrıştırılması, Nihai Mallar, 1997-2008 Ülkeler R EX P Q g(R) g(EX) g(P) g(Q) r(EX) r(P) r(Q) Cezayir 4.39 1.24 2.37 1.49 13.44 1.99 7.83 3.62 14.81 58.26 26.94 Avusturya 2.04 1.11 1.05 1.75 6.46 0.95 0.40 5.10 14.77 6.26 78.97 Bulgaristan 14.54 1.31 1.50 7.40 24.33 2.43 3.71 18.19 10.01 15.24 74.76 Çin 9.44 2.47 1.67 2.29 20.41 8.23 4.64 7.54 40.31 22.74 36.95 Çek Cumh. 5.55 1.59 1.11 3.13 15.58 4.22 0.97 10.38 27.11 6.25 66.64 Danimarka 8.53 1.45 0.65 9.11 19.49 3.37 -3.97 20.08 17.31 -20.37 103.06 Fransa 2.97 1.02 1.56 1.87 9.90 0.17 4.06 5.68 1.73 40.97 57.30 Almanya 1.52 1.01 1.06 1.42 3.80 0.08 0.57 3.16 2.08 14.86 83.07 Yunanistan 8.28 0.99 3.10 2.70 19.21 -0.09 10.29 9.01 -0.49 53.57 46.91 Macaristan 2.55 1.28 0.57 3.48 8.52 2.23 -5.06 11.35 26.18 -59.43 133.25 İrlanda 5.84 1.71 4.35 0.79 16.04 4.87 13.36 -2.19 30.38 83.28 -13.66 İsrail 191.05 12.34 7.10 2.18 47.75 22.84 17.82 7.08 47.84 37.32 14.84 İtalya 5.66 0.97 1.98 2.94 15.76 -0.27 6.23 9.80 -1.71 39.50 62.21 Lübnan 1.93 1.12 5.86 0.29 5.96 1.00 16.07 -11.12 16.86 269.70 -186.56 Malta 6.56 2.39 1.71 1.61 17.10 7.91 4.87 4.32 46.27 28.48 25.25 Hollanda 3.11 1.13 1.07 2.59 10.31 1.09 0.58 8.64 10.56 5.67 83.76 Polonya 4.56 1.31 0.86 4.03 13.80 2.48 -1.34 12.66 17.99 -9.75 91.76 Romanya 14.95 1.26 2.59 4.59 24.59 2.10 8.64 13.85 8.54 35.13 56.33 Rusya Fed. 2.57 1.09 2.08 1.13 8.57 0.78 6.65 1.15 9.04 77.58 13.38 Singapur 3.63 3.72 1.29 0.76 11.73 11.94 2.29 -2.50 101.79 19.52 -21.31 İspanya 11.08 0.96 2.58 4.49 21.86 -0.41 8.62 13.65 -1.87 39.44 62.43 İsveç 4.23 1.07 1.25 3.16 13.12 0.65 2.02 10.46 4.94 15.36 79.70 İsviçre 2.03 1.04 1.23 1.60 6.44 0.32 1.85 4.27 5.00 28.68 66.32 İngiltere 4.15 1.01 1.70 2.42 12.94 0.09 4.81 8.04 0.70 37.17 62.13 A.B.D. 1.47 1.31 0.88 1.27 3.53 2.47 -1.13 2.19 69.88 -32.02 62.14 Euro-11 2.40 1.02 1.23 1.91 7.97 0.18 1.91 5.88 2.22 24.01 73.76 H-Euro-11 3.22 1.05 1.44 2.13 10.63 0.45 3.32 6.86 4.20 31.22 64.58 AB-27 2.87 1.02 1.23 2.28 9.58 0.17 1.91 7.51 1.78 19.91 78.31 H-AB-27 2.77 1.08 1.52 1.69 9.26 0.67 3.80 4.79 7.19 41.03 51.77 Dünya 2.87 1.04 1.32 2.09 9.57 0.37 2.52 6.68 3.85 26.35 69.80 Not: R, Denklem 1 ile hesaplanan ihracat oranını göstermektedir. EX, Denklem 2 ile hesaplanan yaygın ticaret değerini, P ve Q da sırasıyla Denklem 3 ile hesaplanan fiyat ve miktar bileşeni değerlerini göstermektedir. Bu değişkenlere ait yıllık büyüme oranları g(R), g(EX), g(P) ve g(Q) ile gösterilmektedir. Her değişkenin yıllık büyüme oranı Denklem 6a ile hesaplanmıştır. Ayrıca yaygın ticaret, fiyat ve miktar bileşenlerinin ihracat artışına katkısı da Denklem 7a-7c ile hesaplanmıştır. 26 Tablo 2c. Türkiye İhracatı Büyüme Oranlarının Ayrıştırılması, Ara Malları, 1997-2008 Ülkeler R EX P Q g(R) g(EX) g(P) g(Q) r(EX) r(P) r(Q) Cezayir 3.17 1.26 1.90 1.33 10.49 2.09 5.82 2.58 19.90 55.51 24.59 Avusturya 5.39 1.21 3.12 1.43 15.31 1.70 10.35 3.26 11.11 67.61 21.27 Bulgaristan 19.67 1.34 1.62 9.04 27.08 2.69 4.38 20.02 9.93 16.17 73.90 Çin 33.57 1.05 3.23 9.92 31.94 0.41 10.67 20.86 1.29 33.40 65.31 Çek Cumh. 12.79 3.17 1.50 2.70 23.17 10.47 3.67 9.03 45.21 15.83 38.96 Danimarka 3.89 3.12 2.35 0.53 12.35 10.34 7.76 -5.75 83.72 62.85 -46.57 Fransa 5.10 0.97 2.00 2.62 14.82 -0.24 6.32 8.74 -1.65 42.67 58.99 Almanya 4.35 0.88 2.16 2.28 13.36 -1.12 6.99 7.50 -8.39 52.28 56.10 Yunanistan 6.18 1.29 2.30 2.09 16.56 2.28 7.59 6.68 13.79 45.83 40.37 Macaristan 15.46 2.14 1.68 4.31 24.89 6.91 4.69 13.29 27.76 18.85 53.39 İrlanda 4.14 1.14 2.78 1.31 12.91 1.17 9.30 2.44 9.04 72.04 18.93 İsrail 13.04 4.31 2.71 1.12 23.34 13.28 9.06 1.01 56.87 38.82 4.31 İtalya 3.92 1.06 2.09 1.76 12.43 0.56 6.71 5.16 4.54 53.97 41.49 Lübnan 4.70 0.65 2.37 3.07 14.07 -3.95 7.83 10.20 -28.10 55.61 72.49 Malta 1.60 0.63 2.34 1.08 4.30 -4.13 7.73 0.70 -96.19 179.85 16.34 Hollanda 5.36 1.28 1.98 2.12 15.26 2.22 6.22 6.82 14.58 40.74 44.68 Polonya 15.80 1.65 1.90 5.03 25.09 4.56 5.85 14.68 18.18 23.31 58.51 Romanya 23.28 1.46 1.38 11.51 28.61 3.45 2.95 22.21 12.07 10.30 77.63 Rusya Fed. 8.02 1.03 1.85 4.20 18.93 0.28 5.61 13.04 1.46 29.65 68.89 Singapur 0.83 1.18 2.44 0.29 -1.70 1.50 8.12 -11.32 -88.46 -477.37 665.83 İspanya 5.46 1.31 2.13 1.95 15.43 2.48 6.88 6.07 16.06 44.58 39.35 İsveç 8.75 2.45 3.30 1.08 19.72 8.15 10.85 0.72 41.34 55.03 3.63 İsviçre 2.23 1.06 2.70 0.78 7.28 0.53 9.03 -2.29 7.31 124.11 -31.42 İngiltere 4.12 1.09 2.25 1.68 12.88 0.80 7.38 4.70 6.17 57.33 36.50 A.B.D. 2.42 0.98 1.74 1.42 8.02 -0.17 5.03 3.16 -2.14 62.77 39.37 Euro-11 4.80 0.96 2.12 2.36 14.27 -0.37 6.83 7.81 -2.60 47.87 54.73 H-Euro-11 6.58 1.06 2.14 2.90 17.13 0.54 6.91 9.67 3.14 40.37 56.49 AB-27 5.53 0.97 2.02 2.82 15.55 -0.30 6.41 9.44 -1.90 41.22 60.68 H-AB-27 6.57 1.09 2.17 2.77 17.11 0.79 7.05 9.28 4.61 41.17 54.22 Dünya 6.06 1.03 2.13 2.76 16.37 0.26 6.87 9.24 1.61 41.93 56.46 Not: R, Denklem 1 ile hesaplanan ihracat oranını göstermektedir. EX, Denklem 2 ile hesaplanan yaygın ticaret değerini, P ve Q da sırasıyla Denklem 3 ile hesaplanan fiyat ve miktar bileşeni değerlerini göstermektedir. Bu değişkenlere ait yıllık büyüme oranları g(R), g(EX), g(P) ve g(Q) ile gösterilmektedir. Her değişkenin yıllık büyüme oranı Denklem 6a ile hesaplanmıştır. Ayrıca yaygın ticaret, fiyat ve miktar bileşenlerinin ihracat artışına katkısı da Denklem 7a-7c ile hesaplanmıştır. 27 Kaynaklar Álvarez, R., Claro, S., (2007), “On the Sources of China’s Export Growth,” Central Bank of Chile Working Papers, No. 426. Amiti, M., Freund, C., (2008), “An Anatomy of China’s Trade Growth,” World Bank Policy Research Working Paper No. 4628. Amurgo-Pacheco, A., Pierola, M. D., (2008), “Patterns of Export Diversification in Developing Countries,” World Bank Policy Research Working Paper No. 4473. Armington, P. S., (1969), “A Theory of Demand for Products Distinguished by Place of Production,” IMF Staff Papers, 16 (1), s. 159-178. Bernard, A. B., Redding, S. J., Schott, P. K., (2006), “Multi-Product Firms and Trade Liberalization,” NBER Working Papers No. 12782. Bernard, A. B, Jensen, J. B, Redding, S. J., Schott, P. K., (2009), “The Margins of US Trade,” American Economic Review: Papers and Proceedings, 99 (2), s. 487-493. Berthelon, M., (2011), “Chilean Export Performance: The Role of Intensive and Extensive Margin,” Central Bank of Chile Working Papers, No. 615. Berthou, A., Fontagne, L., (2008), “The Euro and The Intensive and Extensive Margins of Trade: Evidence from French Firm Level Data,” CEPII Working Papers No. 06. Besedes, T., Prusa, T. J., (2010), “The Role of Extensive and Intensive Margins and Export Growth,” Journal of Development Economics, 96 (2), s. 371-379. Bilici, Ö., Erdil, E., Yetkiner, İ.H., (2010), “Türkiye’nin Dış Ticaret Akımında AB’nin Belirleyici Rolü: Bir Çekim Modeli Yaklaşımı,” Subaşat, T., Yetkiner, H., der., içinde Küresel Kriz Çerçevesinde Türkiye’nin Cari Açık Sorunsalı, Vol.1, Ankara: Efil Yayınevi, s. 176-198. Bingzhan, S., (2011), “Extensive Margin, Quantity and Price in China’s Export Growth,” China Economic Review, 22 (2), s. 233-243. Broda, C., Weinstein, D. E., (2004), “Variety Growth and World Welfare,” American Economic Review, 94(2), s. 139-144. 28 Bulutay, T., (2012), “Türkiye Ekonomisinde Uluslararası Ticaret ve Döviz Piyasalarında 1980 Sonrası Gelişmelerin Temel Nitelikleri,” Türkiye Ekonomi Kurumu Tartışma Metni, No.54. Çeviker, A., Taş, İ., (2011), “Türkiye’de İhracat Çeşitlendirmesi ve Büyüme İlişkisi,” Ekonomi Bilimler Dergisi, 3(2), s. 1-10. Değer, M.K., (2010), “İhracatta Ürün Çeşitliliği ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Deneyimi (1980-2006),” Atatürk Üniversitesi İİBF Dergisi, No.24, s. 259-282. Doğan, S., Kaya, S.S., (2011), “Gümrük Birliği Sonrasında (1996-2009) Türkiye’nin Avrupa Birliği ile Dış Ticaretinin Ülke ve Fasıl Bazlı Yoğunlaşma Analizi,” Ekonometri ve İstatistik, No.14, s. 1-18. Dutt, P., Mihov, I., Van Zandt, T., (2011), “Does WTO Matter for The Extensive and Intensive Margins of Trade?,” INSEAD Working Papers No. 011/47/EPS. Eaton, J., Eslava, M., Kugler, M., Tybout, J., (2007), “The Margins of Entry into Export Markets: Evidence from Colombia. NBER Working paper, No. 13531. Erdoğan, S., (2006), “Türkiye’nin İhracat Yapısındaki Değişme ve Büyüme İlişkisi: Koentegrasyon ve Nedensellik Testi Uygulaması,” Selçuk Üniversitesi Karaman İİBF Dergisi, No. 10, s. 30-39. Evenett, S. and Venables, A., (2002), “Export Growth in Developing Countries: Market Entry and Bilateral Trade Flows, University of Bern Working Papers, Mimeo. Falvey, R. E., Kierzkowski, H., (1987), “Product Quality, Intra-Industry Trade and Imperfect Competition,” Protection and Competition in International Trade, Oxford, Basil Blackwell, s. 143-161. Felbermayr, G. J., Kohler, W., (2006), “Exploring The Intensive and Extensive Margins of World Trade,” Review of World Economics, 142 (4), s. 642-674. Flam, H., Helpman, E., (1987), “Vertical Product Differentiation and North-South Trade,” American Economic Review, 77 (5), s. 810-822. Helpman, E., Melitz, M., Rubinstein, Y., (2008), “Estimating Trade Flows: Trading Partners and Trading Volumes,” The Quarterly Journal of Economics, 123 (2), s. 441-487. 29 Hummels, D., Klenow, P. J., (2005), “The Variety and Quality of A Nation’s Exports,” American Economic Review, 95(3), s. 704-723. Kösekahyaoğlu, L., (2007), “Türkiye Dış Ticaretinde Ürün ve Ülke Bazında Yoğunlaşma: 1980-2005 Dönemi Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz,” I.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No.36, s. 15-34. Krugman, P. R., (1979), “Increasing Returns, Monopolistic Competition, and International Trade,” Journal of International Economics, 9 (4), s. 469-479. Krugman, P. R., (1980), “Scale Economies, Product Differentiation, and The Pattern of Trade,” American Economic Review, 70 (5), s. 950-959. Krugman, P. R., (1981), “Intraindustry Specialization and The Gains from Trade,” Journal of Political Economy, 89 (5), s. 959-973. Küçükkiremitçi, O., Karaca, M. E., Eşiyok, B. A., (2010), “Türkiye’nin İhracatında Öne Çıkan Sektörlerde Temel Pazar Ülkeler, Rakipler ve Rekabet Gücü,” Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü, GA/01-01-10, s. 1-42. Lawless, M., (2010), “Deconstructing Gravity: Trade Costs and Extensive and Intensive Margins,” Canadian Journal of Economics, 43 (4), s. 1149-1172. Massel, B. F., (1964), “Export Concentration and Fluctuations in Export Earnings: A Cross-Section Analysis,” American Economic Review, 54(2), s. 47-63. Melitz, M. J., (2003), “The Impact of Trade on Intra-Industry Reallocations and Aggregate Industry Productivity,” Econometrica, 71(6), s. 1695-1725. Özlale, Ü., Cunedioğlu, H.E., (2011), “Türkiye’nin İhracat Performansı 2: Sektörel Bazda Çeşitlilik, Rekabetçilik ve Adaptasyon,” Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı, No.37, s. 1-6. Schott, P. K., (2004), “Across-Product Versus Within-Product Specialization in International Trade,” The Quarterly Journal of Economics, 119 (2), s. 647-678. Seymen, D., (2009), “Gümrük Birliği, Türkiye’nin Avrupa Birliği ile Ticaretinde Ülke Yoğunlaşmasını Değiştirdi mi?,” Süleyman Demirel Üniversitesi İİBF Dergisi, 14(1), s. 199220. 30 Yoshida, Y., (2011), “An Empirical Examination of Export Variety: Regional Heterogeneity within a Nation,” The World Economy, 34 (4), s. 602-622. 31
