TÜRKİYE’ NİN DIŞA AÇILMA STRATEJİSİ İÇİNDE İHRACAT SORUNU VE TARIMA DAYALI TEKSTİL ÜRÜNLERİNİN İHRACATINI ARTIRMA İMKANLARI Prof. Dr.Kaptan KAPTANGlC Araş. Gör. Ayşe AKYOL 1 T Ü R K İY E 'N İN DIŞ T İC A R E T İN D E K İ G E L İŞ M E N İN B O YU TLA R I Türkiye'nin kronik hale gelmiş bulunan ödemeler dengesi açığı, halen devam etmektedir Döviz sıkıntısı ile sık sık karşılaşılmasının sebebini, alınan dış krediler ve kısa vadeli sermaye haraketlerinin sağladığı döviz girişleri oluşturmaktadır. Kısa Vadeli sermaye haraketleıi, bilindiği gibi faiz/kur makasına bağlıdır. Ve iç ekonomik kararlar mekanizması yüzerinde bir baskı unsuru olması nedeniyle güvenirliliği ve sürekliliği münakaşa götürmektedir. Bu durumda bir gün dış ticaret açığının küçültülmesi önem kazanmakta ve bunu başarmada en etkili faktör şüphesis ihracatı artırmak olmaktadır. Mal grupları açısından dünya toplam ihracatını eğilimleri incelendiğinde, tarımsal ürünlerin ihracatının dünya ekonomisinde ağırlığını göreceli olarak yitirdiği ve sanayi ürünleri ihracatını daha hızlı büyüme gösterdiği görülmektedir Sanayi ürünleri ihracatının yıllık ortalama büyüme hızı dikkati çekmektedir Diğer hizmetler kapsamında yer alan haberleşme, bankacılık, sigortacılık vb. hizmet alanlarında ihracat büyümesi de oldukça önemli bir potansiyeli ortaya koymaktadır. Sanayi ürünleri içerisinde geleneksel ağırlığı olan hazır giyim iracatı yanında büro ve haberleşme cihazları, kişisel ve iş bilgisayarkan donanımı yarı iletkenler, çeşitli telefon cihazları, faks, radyo ve televizyon gibi haberleşme araçları ve tüketici elektroniği içeren yeni yüksek teknoloji ürünleri hızlı bir talep gelişimi göstermişlerdir. İhracatın gelişimine yardımcı olan nu talep yapısı firmaların verim liliklerini artırmakta ve böylece tüketici istek ve ihtiyaçlarını daha iyi doyurulması için motivasyon sağlamaktadır.1 A) Dış T icaret S tratejisi: Genellikle, Tük Ekonomisi'nde tarım ve hizmetler sektörünün büyük ağırlık taşıması, endüstrinin önemli oranda küçük ve orta işletmelrden oluşması tarımın büyük ölçüde iklim koşullarına bağlı olması ve bütün bunların üstünde teknolojik gerilik, ülkenin dış ticaret yapısına da yansımaktadır. Türkiye’nin dış " T Ü \ V . ve İd. Bil. Fak. ö ğ . Üyesi. ** T.Ü. İV- ve İd Bil. Fak. Ar. Görevlisi 1 TOBB Y ıllık Rapor, Ankara 1992 98 ticaret yapısının, dış ticaret açıklarının giderek büyümesine neden olması gibi yaşamsal nitelikteki bir sorunun çözümlenmesinin temelde “İhracat Olanaklarının Geliştirilmesine" ve dolayısıyla “İhracatın Çeşitlendirilmesine" ve daha büyük ve kararlı döviz geliri sağlayan endüstri ürünleri ihracatının toplam ihracat içindeki payının artırılmasına bağlı bulunmaktadır.2 B) İhracatın G e liş tirilm e s i Z o ru n lu lu ğ u : Türkiye'nin oldukça yüksek bir nüfusa ve geniş bir araziye sahip olması ve doğal kaynakların çeşitliliği, ekonomik gelişmenin dış ticarete bağlılık derecesini azaltmasına karşın; kalkınmanın ve enüstrileşmenin hız kazanacağı yakın gelecekte, ithalat kapasitesini yükseltebilme gelişme hızını saptayan en çnemli bir etmen olacağı belirtilmiştir. İhracatın geliştirilmesi ekonominin uzun sürede dengeli kalkınmaya ulaşmasının temel koşuludur ihracatın geliştirilmesinde önemli bir koşul olan dış ticaret rejiminin bir çok aksaklıkları bulunmaktadır. Diğer bir emgelleyici nokta da kur politikalarıdır. İşletmenin temel amaçlan, ihracat davranışı ve kararlarında önemli bir etken olmaktadır. Kararlılık amacı yanında istikrar arayan ve büyümeyi uzun dönemli kararlılık ile sağlamayı amaçlayan firmaların ihraca yönelmelri gerekmektedir. İhracat kararlarını etkileyen dış faktörler; dış pazardan gelen beklenmeyen talepler yeni pazar tiratları, iç pazarda rekabetin yoğunlaşması veya yaşanılan talep darboğazları ihracata destek veren kuruluşların yardımları bankalann ve diğer aracı kuruluşların etkileri ve de devletin sağladığı ihracat teşvikleridir. Genellikle Türk Ekonomisinde tarım ve hizmetler sektörünün büyük ağırlık taşıması endüstrinin önemli oranda küçük ve orta işletmelerden oluşması, tarımın büyük ölçüde iklim koşullarına bağlı olması ve bütün bunların üstüne teknolojik gerilik, ülkenin dış ticaret yapışmada yansımaktadır Türkiye’nin dış ticaret yapısının dış ticaret açıklarının giderek büyümesine neden olması gibi yaşamsal nitelikteki bir sorunun çözümlenmesi, temelde ihracat olanaklarının geliştirilmesine ve dolayısıyla ihracatın çeşitlendirilmesine ve daha büyük ve kararlı döviz geliri sağlayan endüstri ürünleri ihracatının toplam ihracat içindeki payının artırılmasına bağlı bulunmaktadır (3 BYKP) II. DÜ N YA ’DA DIŞ E K O N O M İK İLİŞ K İLE R VE İHRA CATI ETKİLEYEN FA K TÖ R LE R İhracatın ithalata göre çok yavaş artmasına ve türkiye’nin dış ticaret dengesinin bozulmasına neden olan başlıca etkenleri aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür: -Türkiye için “Klasik Pazar" olarak nitelendirilen, ancak körfez krizi sonrası büyük pazar kaybına uğradığımız Orta Doğu’da, petrol satış fiyatlarının düşük düzeylerde seyretmesi nedeniyle meydana gelen talep azalışı, TOBB YıH*k Rapor. S 49, Ankara 1992 99 -Doğu Avrupa eski SSCB’deki ekonomik kriz ve siyasi belirsizliklerin, Dünya Ticaret hacmindeki büyümeyi yavaşlatması, -Avrupa kıtasında ekonominin itici gücü sayılan almanya’nın (Doğu ve Batı Almanya olarak) birleşmesinin mali yükünü karşılamak maksadı ile, dolayı vergilerdeki artış sıkı para politikası ve yüksek faizler yüzünden, 2.Dünya Savaşı sonrasında yaşadığı en büyük durgunluğa itilmesi ve bunun tüm Avrupa'ya yayılması, •Avrupa Topluluğu'nun ABD ile olan ithalatını karşılıklı şekilde sınırlandırma karan ile beraber, AT ülkeleri ile gümrük indirimi konusunda yapmış olduğu anlaşmalar sonucunda Doğu Avrupa pazarlarına giren yüksek sübvansiyonlu mallann girdi maliyetleri yüksek olan Türk ihraç ürünlerinin rekabet avantajını düşürmesi, -1982 Yılından beri sürdürülen korumacılık anlayışı ike, Türk Ihracatı'nın lokomotifi sayılan tekstil ve konfeksiyon sektörüne AT tarafından kota uygulanmasına ilave olarak telafi edici vergi ile sonuçlandırılan anti-damping soruştum İmaları ve uygulamaları, -Türk İhracatçısı ve sanyicisinde devamlı rahatsızlığa neden olacak ^şekilde, Türk Lirası'nın yabancı paralar karşısındaki reel değer artışı. A) Dünya Tekstil T icareti ve ü retim E ğ ilim le ri: Dünya tekstil ticaretinin son 2-3 yılına baktığımızda, pamuk ve yün üretiminin azaldığı gerekçesi ile insan yapısı elyaflara doğru kaymanın olduğu gözlenmektedir. ABD ticaret açığı sabit kalırken, AT’nin açığı yükselmektedir. Çin, dünyada görülen en büyük ticaret fazlasına ulaşırken, İtalya üçüncü sıraya düşmüştür. Batı Almanya dünyanın en büyük tekstil ihracatçısı ve ithalatçısı olmaya devam etmektedir ve Hong Kong, hazır giyim ihracatındaki ağırlığını arttırmaktadır. Hem tekstil hem de hazır giyim üretiminde düşüş kaydedilmektedir. Asya’da, Japon tekstil ve hazır giyim sanayi, pamuk sektöründe yaygın olarak görülen fabrika kapatmalardan dolayı durgunluktan çıkamamaktadır. Yeni sanayileşen ülkeler, Avrupa'daki zayıf talepten ve azalan rekabet gücünden şikayetçidirler. Bu arada, Çin gittikçe güçlenmektedir. Endonezya, Asya ülkeleri arasında en hızlı büyüyeni haline gelmiştir. Hindistan, tüm sektörlerde patlama göstermiştir. Sri Lanka ve Bangladeş'teki hazır giyim kapasitesinde yaşanan hızlı genişleme, artan ihracat ile karşılığını almaya bağlamıştır.3 B) Pazarın Ekonom ik K alkınm a ile iliş k is i: Günümüz uluslararası ticaretinde bir ülkenin "uluslararası olma” (dışa açılabilme) yeteneği büyük bir önem kazanmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin toplam ihracatında hedeflenmiş bir gelişme hızı çerçevesinde hammadde ve 3 İşveren Tekstil, Aralık 93, S .28 100 gıda maddeleri için pazar olanaklan geliştirilmemiş ise, işlenmiş ürünler ihracatı için daha çok "yeni pazar bulma" gereksinimi duyulmaktadır Aralarında ilişkisi olan birçok endüstri dalındaki üretim çalışmalarının aynı zamanda başlatılması durumu, kendi kendine yeterli bir endüstrileşmeyi geçekleştirebilecek en uygun metod olarak kabul edilmektedir. Bu tür davranışlarla endüstri dallarının birbirleri için birer pazar yaratabilecekleri ve böylece sağlanacak büyük gelirle de tüketim malları pazarlarını geliştirebilecekleri, bir gerçek olarak ortaya çıkmaktadır 4 Uluslararası pazarlamada ulusal pazarın desteklediği uluslararası pazarlara girmedeki girişim cilik düzeyi, pazarlarda sağlanan üstünlükler ve pazar paylanmn büyüklüğü, bir ülkeye uluslararası ticarette belirgin bir prestij olanağını sağlamaktadır. Pazar olanaklan yeterince geliştirilmemiş ise, işlenmiş ürünler ihracatı için daha çok "yeni pazar bulma" gereksinimi oluşmaktadır5 C) Türkiye-A T G ü m rü k B irliğ in in Türk Tekstil ve K on feksiyo n Sektörüne O lası E tk ile ri: Türkiye-AT Gümrük birliğinin gerçekleşmesi ile ortaya çıkacak ilk somut sonuç, Türkiye'nin A T nin Ortak Dış tarifesine (Common Extemal Tarif) uyması olacaktır. Böylece Türkiye de üçüncü ülke çıkışlı tekstil ve konfeksiyon ürünlerine ATnin uyguladığı gümrük vergilerini uygulamaya başlayacaktır. Türkiye-AT gümrük birliğinin tekstil ve konfeksiyon sektörü üzerine ikinci olası etkisi, Türkiye'nin AT'nin Ortak Ticaret Politikasına (Common Commercial Policy) uyması ile belirecektir. Türkiye'nin AT'nin ekonomik anlamda bir üyesi olmasını getirecek Türkiye-AT gümrük birliğinin bir diğer etkisi de damping ve fark giderici vergi soruşturmaları konusunda ortaya çıkacaktır. Türkiye kendi damping ve fark giderici vergi mevzuatını 1989 yılından bu yana uygulamaktadır. Ancak Türkiye’nin uyguladığı ithalatta haksız rekabet önleme yasası, Gümrük Birliği ile birlikte uygulanamaz olacak ve Türkiye için de AT'nin damping mevzuatına uymak gereği doğacaktır. Gümrük birliğinin tam anlamı ile gerçekleşmesi ile birlikte AT mevzuatına uyulacak bir diğer alan da dışsatım koşulu ile yepılan dış alım dır (Geçici kabul). Türkiye-AT Gümrük Birliğinin tekstil ve konfeksiyon sektörü üzerine son olası etkisi, endirekt bir etkidir. Türkiye ile AT arasında gerçekleştirilecek olan Gümrük Birliği, salt imalat sanayi ürünlerini kapsamaktadır. Ancak uzmanların görüşlerine göre, Türkiye ile AT arasında yaşama geçecek bir Gümrük Birliği, en sonunda tarım ürünleri ticaretini de kapsamak zorunda kalacaktır. Böylesi 4Nurettin YELKEN, Tekstil Endüstrisinde Pazarlama Maliyeti İzmir, 1971 'İhracat Geliştirilmesi ve Ortak ihracat Pazarlama Grupları Ankara 1992, Oktav M. , Kavas A. , Tanyeri M. 101 bir durumda Türlüye de A T nin Ortak Tarım Politikası (Common Agricultural Policy) kurallarına uyacaktır.67 III. TÜRK T E K S T İL S A N A Y İ İL E S A N A Y İC İL E R İM İZ İN S O R U N L A R I VE Ç Ö ZÜ M Ö N E R İL E R İ - Firmaların dış pazarlarda kendi aralarında rekabete girerek düşük fiyatlarla çalışmaları, zarar etmelerine neden olmaktadır ÇÖZÜM: Aynı konu ile uğraşan firm aların birbirleri ile rekabet etmeleri yerine, dünya pazarlarındaki diğer firmalarla rekabete yönelmeleri gerekir Ayrıca, pazarlama örgütlerinin, pazar araştırması yaparak pazar bulması, sipariş alması ve bunların dağıtımını yapması gerekmektedir. - Yasal güçlükler, uygulanan m iktar kısıtlamaları ve gümrük vergileri. ÇÖZÜM: Katma değeri daha yüksek ve modaya daha uygun kaliteli m allar üretimine özen gösterilmesi ve böylece kota uygulaması nedeni ile miktar olarak fazla artmayan sayısal kısıtlamalara karşı; döviz girdilerinde daha fazla artış sağlanmalıdır. Ayrıca gümrük vergilerinin düşürülmesi veya muafiyet sağlanması gerekmektedir. Bu nedenle, dış ticareti ilgilendiren ithalat, ihracat, gümrükler, meliye ile ilgili konular yeniden ele alınmalıdır. - İmalat için kaliteli ve istenilen nitelikte yardımcı maddelerin temin edilmesinin zor olması. ÇÖZÜM: Katma değeri yüksek m allar üretiminde başta kumaş, yardımcı madde ve aksesuarın daha kolay ve rahat ithalini sağlamak üzere serbest bölgelerin kurulması/geliştirilmesi veya yurt içinden en azından dünya fiyatlarından kolaylıkla temin edilmesi mümkün olmalıdır. - Yatırım teşviklerinin, yatırımların kuruluş yeri, seçilen kapasite ve teknoloji gibi faktörleri etkileyen nitelikleri, yatırımları yanlış biçimde yönlendirebilir. ÇÖZÜM: Sanayileşmiş ülkeler ve gelişme yolundaki diğer ülkelerin yaptıkları yatırımların benzerlerinin, süratle ülkemizde de gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Burada karşımıza kaynak temini meselesi çıkmakta ve bu aşamada devlet teşvikleri kaçınılmaz hale gelmektedir. Ancak yatırım sırasında teşvik avantajları nedeni ile karlı görülen bir girişim, üretim döneminde başarısız olabilir. Teşvikler üretim aşamasında verilm elidir. Yatırım projeleri, yalnızca teşvik kapsamına girmeleri bakımından değil, projenin tutarlılığı ve uzun dönemde rantabilitesi bakımından da incelenmelidir, Herhangi bir projenin teknik ve ekonomik değeri ve ekonomik katkısı ölçüsünde teşvik edilmesi daha geçerli bir yaklaşım olmalıdır 1 6Yaçar E., Bursa Ekonomi 20 7ANONİM, Milli Prod. Mer. Yayınları 342 102 - Finansman sonınlan ve faiz yükü, kur fariclannın getirdiği beklenmeyen ek yükler, enflasyona kıyasla düşük kalan döviz kurlan değişimi, kar oranlarının küçülmesine neden olmaktadır ÇÖZÜM: En kısa zamanda gerekli önlemlerin alınması kaçınılmazdır. Sanayinin yapısında birim fiyatlar kısa dönemde yükseltmeye uygun değildir. Maliyetlerde azaltma yapmanın zorluğu da aradaki farkın kapanması gerektiğini ortaya çıkarmaktadır. - Kaliteli stilist, modelistlere ihtiyaç vardır. Modaya ve moda merkezlerine uyum sağlayabilecek bir moda merkezi kurma gereksinimi vardır. ÇÖZÜM: İleri teknolojiye dayalı makina parkında, iyi yetişmiş kalifiye elemanlann gereği açıktır. Zira aynı makina parkı ve aynı teknoloji ile yüksek üretim verimliliği, ancak işçisinden en üst idarecisine kadar çalışanların kalitelerinin artması ile mümkündür. Her seviyede kaliteli eleman yetiştirilmesi, herşeyden önce bir eğitim meselesidir. Ayrıca, araştırma, geliştirme ve eğitim harcamalennı destekleyici vergi muafiyetleri geliştirilmelidir. - Tekstil makinalan ve kimyasının ülke içindeki üretiminin yetersiz olması nedeniyle, bu konuda dışa bağımlı duruma gelinmesi sorunu. ÇÖZÜM: Türk tekstil sanayinin tüm hammadde, ilk madde ve yardımcı maddelerini ve büyük döviz hercamalanna neden olan makinalannı da üreten gelişmiş bir sektör durumuna en kısa zamanda getirilmesi gerekmektedir. - Üretim planlan eksikliklera ve organizasyon bozukluklan ile uzun vadeli plan ve programlsnn eksikliği hissedilmektedir. ÇÖZÜM: Acil olarak, tekstil senayi için yeni yatınmlar ve modernizasyon gerekmektedir. Eğitim ile de verimliliğin arttınlması yoluna gidilmesinin bir strateji olarak düzenlenmesi lazımdır. Aynca talebe göre hızla değişebilen esnek planlama sistemleri getirilmelidir.Tekstil dış satımını geliştirmek için yüksek kaliteyi en düşük maliyetlerle elde edebilecek bir teknoloji düzeyine gelmek için uygun yatınm ve araştırma politikalanm da oluşturmak gereksinimi vardır. - Su, enerji ve taşıma maliyetleri her geçen gün artmaktadır. ÇÖZÜM: Enerji giderleri çok yüksektir. Bununla birlikte enerji kaynaklan yetersizdir. Sanayi kesimine verilen enerji giderlerinin düşürülmesi lazımdır. Düzensiz voltaj, özellikle elektronik makinalarda problemler yaratmaktır. Enerji kaynaklarının arttırılması, yenilenmesi ve geliştirilmesi gerekmektedir. - Kredi maliyetlerinin yüksekliği üretim maliyetlerini etkilerken, bir çok üreticiyi de zor durumda bırakmaktadır. ÇÖZÜM: ihracat kredilerine gerçek anlamda rotatif içerik kazandırılmalıdır. İhracat performansını sürdüren imalatçının kendisine tahsis edilen kredi hattını kesintisiz kullanabileceği bir düzenleme getirilmelidir .6 : Egevizyon 1993 103 - İşlem ve m akinaların çeşitliliği yanında tekstil hammaddesi olan liflerin ve bunlardan ilk aşamada yapılan ipliğin değişken özelliklere sahip olması, tekstil üretim inde önem li kalite sorunlarına yol açmaktadır. Kelite ayrıca maliyet ve eğitim faktörlerinin de etkisi altındadır. ÇÖZÜM: Yüksek vasıflı ham m adde sağlam adaki güçlükler ve bunun maliyeti, tekstil işletm elerim izden büyük bölümünün düzensiz yapısı, bilgi ve kalite geleneğinin eksikliği, düşük m aliyetle yüksek kalite sağlamayı güçleştiren etkenlerdir. Yalnızca üretilen ürünün satış şansını arttırma açısından değil, üretimin düzenli bir biçim de sürdürülebilm esi için, sistematik biçimde uygulanan kalite kontrol etkinlikleri üretilm elidir.