Cümle Öğeleri - Dokuz Eylül Üniversitesi

Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi Dergisi 20: 119-129 (2006)
Türkçe Dil Bilgisi Ö retiminde Söz Dizimi le
lgili Kabuller Üzerine II ( Cümle Ö eleri )
Caner Kerimo lu*
ÖZET
Bu çal mada Türkçe dil bilgisi ö retimindeki cümle ö eleriyle ilgili
de erlendirmeler, e itim a amalar (ilkö retim-ortaö retim-yüksekö retim) göz önünde
bulundurularak, kar la t rmal bir ekilde incelenmi tir. Cümle ö esi olarak nelerin
kabul edildi i ve bu kabulde hangi ölçülerin kullan ld
belirlenmeye çal lm t r.
Farkl e itim a amalar na yönelik yay nlardaki benzer ve farkl kabullerin tespitinin
amaçland incelemenin son bölümünde, dil bilgisi ö retiminin bütünlü ü dikkate
al narak çe itli önerilerde bulunulmu tur.
Anahtar Kelimeler: Dil bilgisi ö retimi, cümle bilgisi, söz dizimi, cümle ö eleri.
ABSTRACT
In this study, the evaluations on the sentence elements in the Turkish grammar
education are examined comparatively in deference to the education stages (primary,
secondary, and university). It is tried to be determined what is accepted as an element
of sentence and, which measures are used in that acceptation. Various suggestions are
presented in deference to the unity of grammar education. In the last part of the
research, which is aimed at determining the similar and dissimilar acceptations in the
publications that are intended for different education stages are indicated.
Keywords: Grammar teaching, syntax, sentence elements.
1. G R .
“Asl nda yurdumuzda anadili ö retiminin
genel olarak ba ar s z oldu u herkesçe
bilinen bir gerçektir. Herkes de kendine göre
bir
suçlu
aramaktad r. E itimciler
ve
ö renciler, ö retmenler ve ders kitaplar n
suçlarken, ö retmenler de Milli E itim
Bakanl
taraf ndan haz rlanan müfredat
programlar n ve anadillerini ö renmek için
güdülenememi
ö rencileri
ba ar s zl n
sorumlusu
olarak
görmektedirler. Bu
tart mada herkesin hakl oldu u taraf vard r.
Ne var ki biz as l sorunu, bilimsel dilbilgisi
betimlemesinin henüz ö retmenlerin ve ders
kitab yazarlar n n kullan m na sunulmam
olmas nda
görüyoruz. Fyi
bir
ekilde
betimlenemeyen bir
eyin ö retilmesinin
mümkün olmayaca aç kt r.” (Sezer, 1994 :
123)
Dil bilgisi ö retimi dinleme, okuma,
konu ma ve yazma ö retim alanlar yla
birlikte
Türkçe
ö retiminin
etkinlik
alanlar ndan birisi olarak incelenir. (Kantemir,
1976; Gö ü , 1978; Ergen, 1986; O uzkan,
1993; Sa r, 2002; Kavcar - O uzkan - Sever,
2005; Cemilo lu, 2004; Sever, 2004; Demirel <ahinel, 2006; Y ld z, 2006; Ünalan, 2006)
Ara t rmac lar
dil
bilgisi
ö retiminin
ö rencilerin do ru konu ma, okuma ve
yazma
becerileri
ve
al kanl
kazanmalar nda önemli ölçüde yard mc
oldu unu
ifade
etmektedirler. (Kavcar O uzkan - Sever, 2005 : 8)
Türkiye’de ilkö retimden üniversiteye
kadar dil bilgisi e itimi verilmektedir; ancak
bu e itimin sa l kl yürüyüp yürümedi i
s kl kla tart lmaktad r:
*
Caner Kerimo lu, Ö r. Gör. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca E itim Fakültesi, Türkçe E itimi Anabilim Dal , Fzmir.
[email protected]
119
Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi Dergisi
20 (2006)
Dil bilgisi ö retimiyle ilgili olarak buna
benzer
ikayet
ve
tespitlerle
s kl kla
kar la lmaktad r. Bu çal mada, farkl e itim
üniversiteye)
a amalar na (ilkö retimden
yönelik
yay nlardaki
“cümle
ö eleri”
de erlendirmeleri incelenmi
ve
e itim
a amalar aras ndaki
benzer kabuller ve
kopukluklar
cümle ö eleri konusu esas
al narak belirlenmeye çal lm t r.
faydalan lan
yazarlar n
konuyla
de erlendirmeleri üzerinde duruyoruz.
ilgili
Muharrem Ergin cümle ö elerini fiil,
fail, nesne, yer tamlay%c%s% ve zarf olarak
belirler. Yazar bu be ö enin yan nda bir de
cümleye ilave edilmi
cümle d%'% unsular
üzerinde
durur. (Ergin, 1993 : 376-380)
Ergin’in de erlendirmelerini bir örnek üzerinde u ekilde özetliyoruz:
2. YÖNTEM
Fncelemede ilk olarak akademik yay nlarda kar la lan cümle ö eleri kabulleri
üzerinde durulmu , dil bilgisi yaz m nda
görü lerinden s kl kla yararlan lan yazarlar n
cümle ö eleriyle ilgili
de erlendirmeleri
aktar lm
ve üzerinde anla lan ya da
anla lamayan
noktalar
tespit
edilmeye
çal lm t r.
“Ali
beni
okula
saat be te
fâil
nesne
yer tam.
yer tam.
b rakt
ve
geri
cüm. d
unsur zarf
fiil
döndü.”
fiil
Ergin’in cümle ö eleriyle ilgili de erlendirmelerinde yap önemli bir yer tutar. Cümlede
görev yapan unsurlar sadece i levlerine göre
de il, çekimli olup olmamalar na göre de
de erlendirilir. Cümlede yer alan ö elerin ald klar
ekler, ço u zaman belirleyici olmaktad r. Yazar n
özne (fâil), nesne ve yüklem (fiil) konusundaki
görü leri dil bilgisi yaz m nda kabul gören
görü lerdir. Ancak yer tamlay%c%s% ve zarf
konusundaki görü leri i levi ön plana alan dilciler
taraf ndan ele tirilmi tir. Örnekte de görüldü ü
üzere Ergin, yakla ma (+A), bulunma (+DA) ve
ayr lma (+DAn) hâli eklerinden birini alan bir
zarf
cümle
ö esini
zaman
da
bildirse
saymamaktad r. Bu eklerden birini alan unsurlar
yer tamlay%c%s% kabul edilir. Buna göre, zarf
çekimsiz bir cümle ö esidir ve bir unsurun zarf
olabilmesi için zaman, tarz, sebep vb bildirmesi
yeterli
de ildir, çekimsiz
olmas
gerekir.
Örne imizdeki “geri” ö esi yer bildirmektedir.
Ancak çekimsiz oldu u için yer tamlay%c%s% de il,
zarf kabul edilir.
Akademik yay nlarla ilgili de erlendirmelerden
sonra ortaö retim ve ilkö retime
yönelik program ve yay nlardaki1 cümle
ö eleri
de erlendirmeleri
incelenmi tir.
Akademik yay nlardaki cümle ö eleriyle
ilgili
de erlendirmelerin
ilkö retim
ve
ortaö retime ne ekilde yans d
belirlenmeye çal l rken e itim a amalar aras ndaki
farkl
ya da benzer kabullerin
tespiti
amaçlanm t r.
3. CÜMLE Ö5ELER
3.1. Akademik Yay6nlarda Cümle
Ö eleri
Cümle “Bir fikri, bir duygu ve dü ünceyi, bir olu ve k l tam olarak bir hüküm
halinde
anlatan
kelime
grubu” olarak
tan mlan r. (Korkmaz, 1992 : 32) Türk dil
bilgisi yazarlar taraf ndan pek çok cümle
tan m
yap lm t r. Bu tan mlar n hemen
hepsinde cümlenin en temel özelli inin
“hüküm / yarg bildirme” oldu u vurgulan r.
(Banguo lu, 1998 : 496-497 ; Ergin, 1993 : 376
; Gencan, 2001 : 100 ; Ediskun, 1999 : 322 ;
Hatipo lu, 1972 : 99 ; <im ek, 1987 : 16 ;
Karahan, 1999 : 44 ) Cümlenin yarg bildirme
özelli i üzerinde anla an dilciler, cümle
ö elerinin neler oldu u ve hangi ö elerin
nas l belirlenmesi gerekti i konusunda farkl
görü ler ileri sürmü lerdir.
Ergin cümle içerisinde yer alan ünlemleri ve
ba laçlar
cümle d
unsur kabul eder.
Örne imizdeki “ve” ö esi iki cümleyi birbirine
ba layan bir ilave unsur say ld için cümle d%'%
unsur kabul edilir. Ergin’in cümle ö eleriyle ilgili
bu de erlendirmeleri baz söz dizimi yazarlar
taraf ndan da kullan l r. (Karaörs, 1993 : 36;
Cemilo lu, 1994 : 87; Erkul, 2004 : 24-42)
Tahir Nejat Gencan cümlede üç ana
unsurun
varl ndan söz eder. Bunlar özne,
yüklem ve tümleçlerdir. Tümleçler dört türdür: 1.
Düz
Tümleç 2. Dolayl% Tümleçler 3. ,lgeç
Tümleçleri 4. Belirteç Tümleçleri (Gencan, 2001 :
103-123)
Bu farkl görü leri belirleyebilmek için
dil bilgisi yaz m nda ve özellikle de söz
dizimi
alan nda
görü lerinden
s kl kla
Gencan ve Ergin’in ö elerini u ekilde
e le tirebiliriz: “özne : fâil, yüklem : fiil, düz tümleç
: nesne, dolayl% tümleç : yer tamlay%c%s%, belirteç
tümleci : zarf.” Gencan da Ergin gibi hâl ekli
1
Bu çal mada Milli E itim Bakanl
taraf ndan
Fzmir’deki okullara gönderilen ders kitaplar
incelenmi tir.
120
Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi Dergisi
20 (2006)
sa land
görülürken
di er
ö elerde
adland rma sorunu göze çarpmaktad r. Yer
tamlay%c%s% / dolayl% tümleç ve zarf / zarf
tümleci / belirteç tümleci terimleri dilciler
taraf ndan kullan lmaktad r ve bu terimlerden
herhangi biri üzerinde anla ma sa lanm
de ildir. Cümle
d%'%
unsur
terimi de
ele tirilen terimlerdendir.
unsurlar zaman, tarz, durum da bildirseler dolayl%
tümleç sayar. (Gencan, 2001 : 125-130) Fki yazar n
ayr ld klar nokta ilgeç tümlecidir. Gencan, Ergin’in
zarf kabul etti i, edat alarak yükleme ba lanan
unsurlar
ilgeç tümleci sayar. “Topa h zla
vurdum.” cümlesindeki “h zla” ö esi Gencan’a
göre ilgeç tümlecidir. (Gencan, 2001 : 132) Pek çok
dilci Gencan’a kat l r ve eserinde “edat / ilgeç
tümleci”ni i ler. (Ediskun, 1999 : 352; Burdurlu,
1967 : 17-49; Hatipo lu, 1972 : 128-129; Kükey,
1975 : 47; Dizdaro lu, 1976 : 77; Sa lam, 1977 : 3031; Atabay - Özel - Çam, 1981 : 57; Eker, 2003; 353358; Akbay r, 2003 : 29) Ancak ilk olarak
Gencan’ n kulland
“ilgeç tümleci” kavram na
kar ç kan dilciler de olmu ve konu uzun süre
tart lm t r. (Akgül, 1967a : 800-803 ; Akgül, 1967b
: 248-249; Gencan, 1967 : 907-911; Gencan, 1968 :
680-684 ; Demiray, 1967 : 16-18; Dizdaro lu, 1968
: 579-582).
2. Özne, nesne ve yüklem d ndaki
ö elerin belirlenmesi: Dilciler eserlerinde
özne ve yüklemi ana ö eler olarak incelerler2
ve bu ana ö eler konusunda ara t rmac lar
aras nda
önemli fikir ayr l klar yoktur.
Nesne için de bunu söyleyebiliriz3. Ancak
di er
ö eler
konusunda
çok
farkl
de erlendirmeler yap lmaktad r.
Dil bilgisi yaz m ndaki pek çok tart man n temelinde iç yap – d yap ikili i
yatmaktad r. Baz dilciler cümle ö elerini
belirlerken i levi esas al r fakat baz dilciler
ö elerin ekil özelliklerini (ald klar ekler vb.)
ön planda tutar.
Rasim .im9ek, tüm kurulu lu bir cümlede
be tür unsur bulundu unu ifade eder ve bunlar
cümledeki dizili s ralar na göre u ekilde verir:
özne, belirteç tümleci, dolayl% tümleç, nesne, yüklem.
(<im ek, 1987 : 46) Yazar n kabulleri Ergin’e
yak nd r. <im ek de yakla ma (+A), bulunma (+DA)
ve ayr lma (+DAn) hâli eklerinden birini alan
ö eleri zaman ve tarz da bildirseler dolayl%
tümleç sayar. (<im ek, 1987 : 121)
Yüklemi hâl eklerinden birini alarak ya
da bir çekim edat yla grup olu turarak
niteleyen ö eler konusunda farkl fikirler
öne sürülmü tür.
a. Eve saat üçte gelece im. b. Eve 'imdi
gelece im. c. Eve ak'ama do ru gelece im.
Leyla Karahan özne, yüklem, nesne, yer
olarak cümle unsurlar n
tamlay%c%s% ve zarf
belirler. Cümleye ilave edilen unsurlar da cümle
d%'% unsur kabul eder. (Karahan, 1999 : 46-59)
Karahan ö eleri belirlerken sadece ekli de il,
i levi de göz önünde bulundurur. Yazar n yer
tamlay%c%s% ve zarf de erlendirmeleri Ergin ve
<im ek’ten farkl d r : “Yakla ma, bulunma ve
uzakla ma eki ta yan tarz, zaman ve miktar
zarflar n n
yer
tamlay c s
olmad
unutulmamal d r.” aç klamas ndan sonra verdi i u
örneklerdeki “sisli havalarda” ve “çoktan”
ö elerini zarf kabul eder: “Sisli havalarda vapur
ve sis düdüklerinin seslerine dikkat ettiniz mi?
Odalara çoktan karanl k basm t .” (Karahan, 1999
: 56) . Delice de eserinde L. Karahan’ n bu
de erlendirmesine kat l r ve bu yap daki ö eleri
zarf tümleci kabul eder. (Delice, 2003 : 140)
Yukar daki üç örnekte alt çizili ö eler
yüklemi ayn i levle (zaman) tamamlamaktad r. Ancak üçü farkl
yap özellikleri
göstermektedir. Flk cümledeki ö e bulunma
hâli eki (+DA) alm ken, ikinci cümledeki
ö e herhangi bir çekim eki almam t r.
Üçüncü örnekteki ö e ise bir edatla yüklemi
zaman bak m ndan tamamlamaktad r.
Dil bilgisi yazarlar n n bir bölümü i levi
esas alarak alt çizili ö elerin tümünü zarf /
zarf (belirteç) tümleci kabul eder. <ekli ölçü
alan baz dilciler hâl ekli ö eyi (saat üçte)
yer tamlay%c%s% / dolayl% tümleç, ek almayan
ö eyle ( imdi) çekim edatl ö eyi (ak ama
do ru) zarf / zarf (belirteç) tümleci olarak
2
Baz ara t rmac lar öznenin ana ö elerden biri
say lamayaca n , çünkü özne olmadan da cümle
kurulabilece ini ifade ederler. Özne ile ilgili
görü ler için bkz : (Zülfikar, 1995 ; Delice, 1998 ;
Bolulu, 1992a ; Bolulu, 1992b ; Koç, 1996 ;
Tariktaro lu, 1996; Özmen, 2004 ; Turan, 1999)
3
Nesne ile ilgili olarak son y llarda ortaya at lan
fikirlerden en önemlisi, yükleme hâli eki (+I)
d ndaki hâl eklerinden birini alan ö elerin de
nesne olabilmeleriyle ilgilidir. Elmalardan yedi vb.
(Sev, 2004 ; Boz, 2004)
Görüldü ü
üzere, akademik yay nlarda
cümle ö eleri konusunda ara t rmac lar aras nda
önemli fikir ayr l klar vard r. Biz tart lan ve
üzerinde görü birli ine var lan konular
birkaç
madde alt nda de erlendiriyoruz:
1. Terim sorunu: Dil bilgisi yaz m n n
hemen her alan nda oldu u gibi söz
diziminde
de
terim
karga as
devam
etmektedir. Son y llarda
özne, yüklem ve
nesne
terimleri üzerinde bir ortakl k
121
Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi Dergisi
20 (2006)
cümle ö elerine önemli bir yer ayr ld n
söylemek mümkündür. Bilindi i gibi, 2006-2007
ders y l itibariyle liselerde iki farkl program
uygulanmaktad r.
inceler. Baz dilciler ise çekim edatl ö eyi
(ak ama do ru)
edat (ilgeç) tümleci ad
alt nda di erlerinden ay rarak inceler.
Örneklerden yola ç karak aç klamaya
çal t m z
bu
tart ma
hâlâ
devam
etmektedir. Çözüm için pek çok yeni öneri
yap lm t r. Baz ara t rmac lar özne, nesne ve
yüklem d ndaki ö elerin tek bir ba l k
alt nda birle tirilmesi gerekti ini savunurken,
baz ara t rmac lar yüklemi niteleyen her
unsuru i lev ve ekillerine göre ayr ayr
adland rma (sebep tümleci, art tümleci, ç kma
tümleci, ilgeç tümleci vb) taraftar d r. (Emre,
1988; Erden, 1998; Üstüner, 1998; Naskali,
1995; Aly lmaz, 1994) Ancak bu öneriler
üzerinde ortakl k sa land n
söylemek
güçtür.
2005-2006 e itim-ö retim y l ndan itibaren
uygulamaya konan programa göre Türk Dili ve
Edebiyat
ö retimi yeniden ekillendirilmi tir.
Buna göre, eski programda Türk Dili ve Edebiyat
dersi ad alt nda sürdürülen dil ve edebiyat
ö retimi “Dil ve Anlat m” ve “Türk Edebiyat ”
eklinde iki dersle birbirinden ayr lm t r. Bu yeni
program 2005-2006 y l nda liseye ba layan
ö rencilere uygulanmaktad r ve 2006-2007 ders
y l itibariyle 9 ve 10. s n f ö rencileri bu
programa göre e itimlerine devam etmektedir. Bu
arada yeni program n uygulama tarihinden önce
liseye ba layan ve 2006-2007 ders y l itibariyle
11. s n fa gelen ö renciler eski programla
e itimlerini sürdürmektedirler. Biz hem eski hem
de yeni programda ve bu programlara göre
haz rlanm kitaplarda yer alan cümle ö eleri
kabulleri üzerinde duruyoruz.
3. Cümle d
ö eler : Muharrem Ergin
taraf ndan cümle ile ilgili olmayan, cümleye
ilave edilmi unsurlar olarak nitelenen cümle
d unsurlar da Türkiye dilcili inde tart lan
konulardan biridir. Bu kavramla ilgili ilk
tart ma konusu hangi ö elerin bu ba l k
alt nda incelenmesi gerekti idir. M. Ergin, L.
Karahan vb baz ara t rmac lar ba laç ve
ünlemlerle ünlem gruplar n cümle d unsur
sayarken; T. N. Gencan, H. Ediskun, H.
Dizdaro lu vb baz
ara t rmac lar ayn
unsurlar “edat-ilgeç tümleci” ba l
alt nda
bir cümle unsuru olarak incelerler.
Milli E itim Bakanl ’n n haz rlad
yeni
programda cümle ö eleri, 9. s n f “Dil ve
Anlat m” dersi içerisinde “V. Ünite : Cümle
(Tümce) Bilgisi” ad alt nda i lenmektedir. Cümle
ö eleriyle ilgili olarak programda yer verilen
kazan mlar u ekilde s ralanm t r :
Ayr ca cümlede yer alan bu tür ö elerin
(ba laç, ünlem vb) cümle d ndaym
gibi
“cümle d
unsur” olarak adland r lmas n
ele tiren ve yeni terim önerilerinde bulunan
ara t rmac lar
da
vard r. (Özmen, 1995;
Üstüner, 1998 ; Yaman, 2000 : 246 ; Delice,
2003 : 141). Ancak cümle d
ö e terimi
hâlâ en çok kullan lan terim olma özelli ini
korumaktad r.
4. Akademide
her
konuda
görü
birli inin olmas n beklemek elbette yanl t r.
Farkl fikirlerin tart lmas n olumsuz bir
durum olarak nitelememek gerekmektedir.
Cümlenin ö eleriyle ilgili olarak tart lan
konular n yan nda üzerinde anla lan konular
da vard r. Terim farkl l klar na ra men, özne,
nesne (belirtili - belirtisiz) ve yüklem ile ilgili
çok büyük fikir ayr l klar yoktur.
3.2. Ortaö retim Program6 ve
Kitaplar6nda Cümle Ö eleri
Akademik yay nlardaki cümle ö eleriyle ilgili
de erlendirmeleri özetledikten sonra, ortaö retime
yönelik yay nlarda yer alan kabullere geçiyoruz.
Bakanl k taraf ndan yay mlanan programlarda ve
bu programlara göre haz rlanan ders kitaplar nda
1.
Cümlenin hangi
geldi ini belirler.
ögelerden
2.
Yüklemin özelliklerini belirler.
3.
Cümlede hangi kelimelerin veya kelime
gruplar n n yüklem olabilece ini aç klar.
4.
Yüklem
yüklemin
tart r.
5.
Cümlede özneyi ve öznenin özelliklerini
belirler; hangi kelimelerin veya kelime
gruplar n n özne olabilece ini aç klar.
6.
Öznenin bulunup bulunmama nedenlerini
belirler.
7.
Edilgen
çat l
fiillerle
kurulmu
cümlelerde öznenin anlam boyutunu
belirler; öznesiz cümleleri fark eder ve
sebeplerini tart r.
8.
Cümledeki nesneleri ve türlerini belirler,
bunlar n kullan l amaçlar n tart r.
9.
Nesne olabilecek
gruplar n belirler.
kullan lmayan
kullan lmay
kelime
meydana
cümlelerde
nedenlerini
ve
kelime
10. Nesnenin fiilin bildirdi i i i hangi yönden
tamamlad n fark eder.
122
Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi Dergisi
20 (2006)
11. Yer tamlay c lar (dolayl tümleçleri)
bulur, bunlar n i levlerini tart r.
Özne ile ilgili olanlar :
“<ehrin Sabahlar ve Adamlar ndan Biri
metninde geçen cümlelerin öznelerini bularak
öznelerin ne tür kelimelerden olu tu unu
belirtiniz.” , “Öznesi belirsiz cümleler kurarak
bu
tür
cümlelerin
dildeki
i levini
aç klay n z.”, “ “Bütün sorular çözüldü.”
cümlesinde nesne, sözde özne görevinde
kullan lm t r. Yüklemi edilgen olan bu tür
cümlelerde öznenin i i yapan m yoksa i ten
etkilenen mi oldu unu tart n z.”, “Temel
ö elerden (özne ve yüklem) olu an cümleler
bulunuz. Bu cümleler yard mc ö elerin de
bulundu u
cümlelerle
kar la t rarak
aralar ndaki anlam farkl l n aç klay n z.”,
“Kitab n z n 101. sayfas ndaki Havva adl
metinde geçen cümlelerin öznelerini bulunuz.
Buldu unuz
öznelerin
hangilerinin
tek
kelimeden
hangilerinin
birden
fazla
kelimeden olu tu unu belirleyerek türlerini
söyleyiniz.” “Öznesi
sözde
özne
olan
cümleler kurunuz.” (Acar vd, 2006 : 116-117)
12. Cümlede yer tamlay c lar n n yarg y
hangi yönden tamamlad n aç klar.
13. Cümledeki zarflar (zarf tümleçlerini)
bulur, i levlerini belirler.
14. Cümle d ögelerin -ba laçlar n, edatlar n,
ünlemlerin, ünlem gruplar n n, hitaplar n ve
ara cümlelerin- i levlerini tart r.
15. Cümlede yüklemin bildirdi i i çevresinde
di er ögelerin nas l birle ti ini belirler.”4
Programdaki
kazan mlar
k sm ndan
“özne, yüklem, nesne, yer tamlay%c%s% (dolayl%
tümleç), zarf (zarf tümleci)” eklinde be
cümle ö esi kabul edildi ini, ayr ca cümle
d%'% ö elerin de söz konusu edildi ini
anl yoruz.
Yeni programa göre haz rlanan ve 20062007 ders y l nda okutulmak üzere okullara
gönderilen 9. S6n6f Dil ve Anlat6m kitab nda
cümle
ö elerine
yakla k
be
sayfa
ayr lm t r. (Acar vd, 2006 : 115-119) Ancak
bu be
sayfada cümle ö eleriyle ilgili
kabulleri sa l kl bir
ekilde yans tacak
bilgilerin bulundu unu söylemek güçtür.
Nesne ile ilgili olanlar :
“ “Her eyden memnun ahbap, seni y km
gitmi tir.” cümlesinde yüklemin bildirdi i
i ten etkilenen “seni” kelimesi nesne
görevinde kullan lm t r. Metindeki di er
nesneleri bulup bunlar n yüklemi ne ekilde
tamamlad n
belirtiniz.”, “Metinde
fiil
cümleleri bulunuz. Nesne al p almay lar na
göre
inceleyiniz. Nesnelerin
cümlelerde
kullan l
amaçlar n söyleyiniz.” , “Geçi siz
fiillerle kurulan fiil cümlelerinde nesne
bulunmaz.”, “ “<iir Dersi” ba l kl
iirde
öznelerin yapt
i ten etkilenen ö eyi (nesne)
bulunuz. Bu ö enin ald
eklere göre
türlerini belirterek cümle içindeki i levlerini
aç klay n z.” (Acar vd, 2006 : 116-118)
Milli E itim Bakanl
yeni programla
birlikte bilgi aktar m ndan kaç nan bir
yakla m yayg nla t rmay hedeflemektedir.
Bu do rultuda haz rlanan ders kitaplar nda da
bilginin
haz r
bir
ekilde
ö renciye
aktar lmas , ö rencinin
bilgi
kar s nda
edilgen bir tutum tak nmas
önlenmeye
çal lmaktad r. Metinler
ve
etkinlik
sorular yla ö renciden bilgiyi yorumlamas
beklenmektedir. Ancak
dil
bilgisi
gibi
tart mal konular n çok oldu u bir alanda
baz temel bilgilerin kitaplarda yer almamas
ö renciler
kadar
ö retmenleri
de
zorlamaktad r.
Cümle d
ö eler ile ilgili olanlar :
“Ey Türk Gençli i! Birinci vazifen, Türk
istiklâlini, Türk
cumhuriyetini, ilelebet,
muhafaza ve müdafaa etmektir.” Atatürk’ün
sözündeki “Ey Türk Gençli i!” hitap grubu,
cümle olmad
gibi, bir cümlenin herhangi
bir ö esi de de ildir. Cümlede bulunup da
herhangi bir ö e olarak görev almayan
kelime veya kelime gruplar na “cümle d
unsur” denir. Siz de cümle d
unsurlar n
(ba laçlar, edatlar, ünlemler, ünlem gruplar ,
hitaplar ve ara cümleler) kullan ld
metinler bularak bu yap lar n buldu unuz
cümlelerdeki i levlerini belirtiniz.” “Ba laçlar,
edatlar, ünlemler, ünlem gruplar , hitaplar ve
ara cümleler cümle d
unsur kabul edilir.”
(Acar vd., 2006 : 117-118)
Etkinlik sorular nda ve metinlerle ilgili
sorularda yer alan cümle ö eleriyle ilgili
kabulleri u ekilde s ral yoruz:
Yüklem ile ilgili olanlar:
“Yüklemlerin
cümle
için
önemini
aç klay n z.”, “Buldu unuz cümlelerde yüklem
olan
kelimelerin
türlerini
belirtiniz.” ,
“Metinde yüklemi olmayan cümleyi bularak
yüklemin kullan lmay sebebini aç klay n z.”
(Acar vd, 2006 : 115-116)
4
Dil ve Anlat m Program , www. ttkb.meb.gov.tr,
s. 42-43 (eri im: 22-1-2007)
123
Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi Dergisi
20 (2006)
Kitapta özne, nesne, yüklem ve cümle d%'%
ö eler ile ilgili bu tür soru ve aç klamalara
yer verildi i hâlde, zarf (zarf tümleci) ve yer
tümleç)
ilgili
tamlay%c%s% (dolayl%
ile
sorularda, ö enin ad verilmeden i levler
üzerinden soru yöneltilmi tir:
Üstelik kitapta bununla ilgili bir örnek de
olmad
için cümle içerisinde yer alan
edatlar n durumunu belirlemek güç bir hâle
gelmektedir.
Yukar da da belirtti imiz gibi, 2006-2007
ders y l nda genel liselerin 11. s n flar yla,
haz rl k s n f bulunan liselerin (yabanc dil
a rl kl liseler, anadolu liseleri ve fen liseleri)
10 ve
11. s n flar nda
eski
program
uygulanmaktad r. Buna göre dil bilgisi
ö retimi “Türk Dili ve Edebiyat ” dersi
içerisinde yürütülmektedir. Cümle ö eleri
“Türk Dili ve Edebiyat ” dersinin 11. s n f
program nda yer almaktad r.
“ “Ana
Baba”
metnindeki
cümlelerde
yüklemleri yer bak m ndan tamamlayan
ö eleri bulunuz. Bu ö elerin yükleme hangi
eklerle ba land n
ve cümle içindeki
i levlerini
belirtiniz.” , “ “Ana
Baba”
metnindeki cümlelerde, yüklemleri durum,
miktar, zaman
ve
sebep
bak m ndan
tamamlayan ö eleri bulunuz. Bu ö elerin
cümle içindeki i levlerini aç klay n z.” ,
“Yüklemi hâl (durum), zaman, miktar, yer ve
yön bak m ndan tamamlayan cümle ö esine
……… denir.” (Acar vd., 2006 : 117-118)
2006-2007 ders y l ba nda Milli E itim
Bakanl
taraf ndan, Türk Dili ve Edebiyat
dersinin Türk Dili saatinde okutulmak üzere
okullara gönderilen Lise 3 Türk Dili adl
kitapta “cümleyi meydana getiren unsurlar”
yüklem, özne, nesne, zarf tümleci, dolayl%
tümleç, cümle
d%'%
unsurlar
eklinde
s ralanm t r. (Vural vd., 2006 : 34)
Akademik
yay nlarda da en çok
tart lan konulardan biri olan özne, nesne,
yüklem d ndaki ö elerin tespiti, Dil ve
Anlat6m kitab nda da belirsiz bir ekilde
b rak lm t r. “Yüklemi hâl (durum), zaman,
miktar, yer ve yön bak m ndan tamamlayan
cümle ö esine ……… denir.” sorusunun
cevab
bu belirsizlik nedeniyle havada
kalmaktad r. Akademik
yay nlarla
ilgili
bölümde de üzerinde duruldu u üzere, dil
bilgisi yaz m nda ekli esas alan dilciler
farkl de erlendirmeler yaparken, i levi esas
alan
dilciler
farkl
de erlendirmeler
yapmaktad r. Dil ve Anlat6m kitab nda neyin
esas al nd
belli de ildir. “Edat tümleci”nin
bir cümle ö esi olarak kabul edilmedi i
dü ünülürse
bu
sorunun
cevab
yer
tamlay%c%s% da zarf da olabilir.
Kitapta dikkat çeken ilk nokta öznenin
tür olarak be e ayr lmas d r. Özne türleri ve
verilen örneklerden birkaç a a daki gibidir:
1. Gerçek
özne : Tiyatro
de i'melerin aynas%d%r.
toplumsal
2. Sözde özne : Davullar vuruldu. Borular
çal%nd%.
3. Örtülü özne : Galata kulesi uzmanlar
taraf%ndan onar%larak eski haline getirildi.
Buna kurulca karar verildi.
4. Ortak özne : Asker
anlad%, yere atlad%.
“Ana Baba” metniyle ilgili iki farkl
soruda
“yüklemleri
yer
bak m ndan
tamamlayan ö eler” ve “yüklemleri durum,
miktar, zaman
ve
sebep
bak m ndan
tamamlayan ö eler” sorulmu tur. Bu ekilde
i levi ön plana alan bir yakla m n tercih
edildi i sezdirilmektedir. Ancak bu i levlere özne, nesne ve yüklemde bir ad konuldu u
hâlde - yer tamlay c s ya da zarf eklinde bir
ad konmamas kafa kar t rmaktad r ve söz
diziminin en tart mal konular ndan biri
anla l r olmaktan iyice uzakla maktad r.
ba'%n%
çevirdi, i'i
5. Aç klamal
özne : ,ki ihtiyar, Behlül
Efendi’yle Ra'it Efendi, Yusufpa'a semtinin
ileri gelenlerindendi. (Vural vd., 2006 : 37-39)
“Örtülü
özne”
konusunda
verilen
örneklerde “uzmanlar” ve “kurulca” zarf
tümleci olarak de erlendirilir. Ancak bunlar n
özneye sorulan sorulara da cevap verdi i
ifade edilmi tir. Bu iki aç klama kafa
kar t rmaktad r. Bir ö enin hem zarf tümleci
hem örtülü özne kabul edilmesi aç klanmas
gereken bir durumdur. (Vural vd., 2006 : 38)
Kitapta dikkat çeken aç klamalardan biri
de cümle d%'% ö elerle ilgilidir. Edatlar n da
cümle d%'% ö e oldu u ifade edilmi tir. Ancak
“gibi, için, kadar vb” edatlar n bir isimle
birle erek yüklemi çe itli yönlerden (yer,
zaman, durum vb) tamamlad
bilinmektedir.
Bu nedenle, edatlar n cümle d%'% ö e
say lmas tart lmas gereken bir kabuldür.
Zarf tümleci olarak yüklemi zaman,
durum, azl k-çokluk, yön
bak m ndan
tamamlayan ö eler kabul edilir. Ayr ca
verilen örneklerden anla ld
kadar yla
ekilden çok i lev ön planda tutulmu tur:
124
Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi Dergisi
20 (2006)
Bir dakika içinde herkes gelenin Ahmet
Cemil’in babas% oldu unu, dünkü olay için
geldi ini ö renmi'ti.
Vatan
gerdik.
u runa
nice
tehlikelere
3.3. lkö retim Program6 ve
Kitaplar6nda Cümle Ö eleri
Milli E itim Bakanl
2006-2007 ders
y l ndan itibaren yeni bir ilkö retim program n
uygulamaya koymu tur. Bu programda cümle
ö eleri 8. s n fta i lenmektedir. Programda cümle
ö eleri ile ilgili olarak yer verilen amaç ve
kazan mlarla aç klamalar a a daki gibidir:
gö üs
Ancak yüklemi bir edatla niteleyen
ö eler konusunda kafa kar t ran ifadeler
vard r. “Bunca s%k%nt%ya sizi görebilmek için
katland%.” ve “Gece treniyle Ankara’ya gitti.”
cümlelerindeki edatl ö eler edat tümleci
kabul edilir. (Vural vd., 2006 : 44) Bu
örneklerden sonra yap lan u aç klama i i
iyice içinden ç k lmaz bir hâle getirmektedir:
“Amaç ve kazan mlar
Cümleyle ilgili bilgi ve kurallar6 kavrama ve
uygulama
“Edat tümleçleri yükleme yöneltilen “Ne
ile?, neden?, niçin?, kim ile? kimin için?”
sorular
ile bulunur. Yüklemin anlam n
neden,
araç,
birliktelik
bak m ndan
tamamlayan edat tümleçleri, zarf tümleci
olarak de erlendirilir.” (Vural vd., 2006 : 45)
1.
Cümlenin temel ögelerini ve özelliklerini
kavrar.
2.
Cümlenin
yard mc
özelliklerini kavrar.
3.
Cümlede vurgulanmak istenen ifadeyi
belirler.
ögelerini
ve
4. Cümledeki fiillerin çat özelliklerini kavrar.
Dolayl% tümleç bölümünde yüklemi yer
bak m ndan tamamlayan ve “yönelme -e,
kalma -de, ayr lma -den” eklerinden birini
alan ö elerin dolayl tümleç oldu u ifade
edilir. (Vural vd., 2006 : 46) Verilen örnekler
içerisinde, durum eklerinden birini alan
ancak yüklemi zaman bak m ndan niteleyen
bir ö e bulunmad
için (Saat üçte
gelece im
vb.) yazarlar n
ekil - i lev
ölçülerinden hangisini seçtiklerini tam olarak
anlamak güçtür.
Aç klamalar
2. 1. Çekimli fiil ve çekimli fiillerde ki i
konusuna gönderme yap larak yüklem ve
öznenin
özellikleri
kavrat l r.
Yüklemi
belirtilmemi
olan (eksiltili)
cümlelerin
anlat mda kazand özelliklere de inilir.
2. 1. Yard mc ögeler nesne (belirtili ve
belirtisiz), yer tamlay c s , zarf tamlay c s
olarak ele al n r. Belirtisiz nesnenin yüklemden
hemen önce kullan ld na dikkat çekilir.
Cümle d%'% ö eler için “Seslenmelerde
kullan lan sözler, ünlem edatlar , ara sözler,
ba lama edatlar cümlede, cümle d
ö eler
olarak yer al r.” aç klamas yap l r ve u
örnekler verilir : Buraya gelir misin o lum.
Eyvah ne yer, ne yâr kald%! (Vural vd., 2006 :
48)
Cümle d
ö e kabul edilen ara
sözlerin bir k sm n n özne bölümünde
“aç klamal özne” kabul edilmesi dikkat
çeken çeli kilerden biridir: “O ilk yara,
kalbimizin yaras%, her 'eye ra men daima
s%zlayacak m%?”
2. 1, 2. 2. Cümlede yer alan “ara söz”ler ile
bunlar n ilgili oldu u ögeler vurgulan r.
Cümlenin herhangi bir ögesinin aç klamas olmayan ara sözler örneklendirilir.
2.1, 2.2. Cümleyi ögelerine ay rma çal malar
yap l r. Bu s rada kelime gruplar n n
bölünmemesine dikkat edilir.
2. 4. Özneye göre etken ve edilgen, nesneye
göre geçi li ve geçi siz çat özelliklerinden söz
edilir. Fiilden fiil yapma ekleri ile
ili kilendirilir.” 5
Görüldü ü üzere özne, nesne ve yüklem
d ndaki
ö elerin
nas l
incelenece i
ortaö retime yönelik yay nlarda da büyük bir
sorun
olarak
kar m za
ç kmaktad r.
Akademik çal malarda da görülen bu durum
di er e itim a amalar na da yans m t r.
Ancak özne, nesne ve yüklem ile ilgili
konularda çok büyük fikir ayr l klar n n
olmad
ifade edilebilir.
Programdaki bu aç klamalardan cümle
ö elerinin
yüklem, özne, nesne (belirtilibelirtisiz), yer tamlay%c%s% ve zarf tamlay%c%s%
olarak
be
bölümde
de erlendirildi ini
anl yoruz. Yeni programda edat tümleci ve
cümle d%'% ö elerle ilgili bir aç klamaya
yer verilmedi ini görmekteyiz. “Cümleyi
5
Flkö retim Türkçe Dersi (6-7-8) Ö retim
Program , www.ttkb.meb.gov.tr , s. 46, (eri im tarihi
23.01.2007)
125
Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi Dergisi
20 (2006)
“… yüklemi durum, zaman, neden, yer-yön ya
da azl k-çokluk bak m ndan belirten sözcük
ve sözcük öbeklerine belirteç (zarf) tümleci
tümlecini
bulmak için
denir… Belirteç
yükleme ne zaman, nas l, niçin, ne kadar,
nereye
sorular
sorulur. Bu
sorular n
kar l nda al nan yan tlar tümcenin belirteç
tümlecidir.
ögelerine ay rma çal malar yap l r. Bu s rada
kelime gruplar n n bölünmemesine dikkat
edilir.” aç klamas na yer verilmi tir. Ancak
ilkö retim program ve kitaplar nda kelime
gruplar na yer verilmedi i dü ünülürse, bu
aç klama uygulanmas zor bir hâle gelmi tir.
2006 program nda cümle ö elerinin 8.
s n fta i lendi ini ifade etmi tik. 2006-2007
ders y l itibariyle bu yeni program sadece
6. s n flarda uygulanmaktad r. Bu nedenle
sadece 6. s n f Türkçe kitab bu programa
uygun olarak
haz rlanm
ve
okullara
da t lm t r. Cümle ö elerinin de i lenece i
8. s n f kitab henüz yay mlanmad
için
yeni program n cümle ö eleriyle ilgili ders
kitab
uygulamalar n
bu
çal mada
de erlendiremedik. Ancak eski programa göre
haz rlanan ve 2006-2007 ders y l ba nda
okullara gönderilen 7 ve 8. s n f Türkçe
kitaplar ndaki
de erlendirmeler
üzerinde
duruyoruz.
Ba'armak için çal%'mal%y%z. Arabay% ileri
çekti…” (Uyar-Filtekin, 2006 : 88-89)
Görüldü ü üzere ilk yap lan aç klamayla
bu aç klama çeli mektedir. “Ba armak için”
edatla yüklemi niteleyen bir cümle ö esidir.
Ancak bu örnekte bu ö enin zarf tümleci
kabul edilmesi aç klamaya ihtiyaç duymaktad r.
8. S6n6f Türkçe Ders Kitab6’nda da
cümle
ö eleri
ile
ilgili
aç klamalar
yap lm t r. Özellikle
dolayl
tümleç-zarf
tümleci konusundaki aç klama önemlidir:
“Ad n -e, -de, -den durum eklerini alan
sözcük ya da sözcük öbekleri, cümlede yer
bildirdi inde dolayl tümleç; zaman ya da
durum bildirdi inde zarf tümleci olur.”
(Köktürk-Gül, 2006 : 37)
7. S6n6f Türkçe Ders Kitab6’nda cümle
ö eleri u ekilde aç klanm t r:
“Tümcelerin olu mas n sa layan sözcük
ve sözcük öbeklerinin tümcede belirli
görevleri vard r. Sözcük ve sözcük ögelerinin
tümcedeki görev adlar na tümcenin ögeleri
denir. Tümcenin ögeleri, temel ögeler ve
yard mc ögeler olmak üzere ikiye ayr l r.
Bu aç klamadan sonra verilen “A ustosEylül aylar%nda çeltikler tane ba lar.”
cümlesindeki +DA ekli ö e zarf tümleci
kabul edilir. Bu aç klamadan yola ç karak 8.
S6n6f Türkçe Kitab6’nda cümle ö elerinin
belirlenmesi konusunda i levin esas al nd
söyleyebiliriz.
Temel ögeler, yüklem ve özne; yard mc
ögeler, nesne, dolayl tümleç, zarf tümleci ve
edat tümlecidir.” (Uyar-Filtekin, 2006 : 65)
Kitapta bir edatla yüklemi tamamlayan ö eler zarf tümleci kabul edilir: “Bu
Bu aç klamadan sonra dolayl tümleç ve
zarf tümleci için verilen örnekler dikkat
çekicidir. Dolayl tümlecin “ad n -e, -de, -den
durum eklerini alarak yüklemlerin yerini ve
yönünü belirten” bir ö e oldu u vurgulan r
ve u örnekler verilir: “Çocuklar okulun
bahçesinde oynuyordu.” , “Oya ailesiyle tatile
gitti.” (Uyar-Filtekin, 2006 : 82-83)
gazeteler, onu da
özne
b.li nesne
hemen
olmu
gibi
zarf tümleci
yazacaklar m ?” (Köktürk-Gül, 2006 : 77)
yüklem
Cümle d
ö eler konusunda bir aç klamaya
rastlamad k. Bu
örnekte, bütün
ö eler
belirlenmi ken, “da” ö esi kapsam d
b rak lm t r.
Örneklerden ve aç klamalardan anla ld
kadar yla kitapta dolayl% tümleci
belirlemek için ö elerin ald
ekler (yani
ekil) esas al nm t r. Ancak sözü edilen
eklerden birini alarak yüklemi zaman
bak m ndan niteleyen bir cümle örne i (Üç
haftada çözeriz. vb) verilmedi i için konunun
daha
aç k
bir
ekilde
belirlenmesi
güçle mektedir.
4. SONUÇ VE ÖNER LER
Türk e itim sistemindeki cümle ile ilgili
kabulleri, e itim
a amalar na
göre
de erlendirdi imiz incelememizin sonunda
konuyla ilgili tespit ve önerilerimizi birkaç
madde alt nda s ral yoruz:
Edat tümleci bir cümle ö esi olarak
kabul edildi i hâlde zarf tümleci için yap lan
aç klama ve verilen örnekler kafa kar t rmaktad r:
1. Dil bilgisinin hemen her alan nda oldu u
gibi cümle ö elerinde de terim karga as ilk
126
Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi Dergisi
20 (2006)
dikkat çeken sorundur. Özellikle zarf / zarf
tümleci / belirteç tümleci ve dolayl% tümleç /
yer
tamlay%c%s%
terimlerinde
s k nt
ya anmaktad r. Akademik yay nlardaki bu
karga a ortaö retim ve ilkö retime yönelik
yay nlarda da etkisini göstermektedir.
KAYNAKLAR
2. Cümle ö eleri ile ilgili olarak özne, nesne
ve
yüklem
konusunda
önemli
görü
ayr l klar n n bulunmad
söylenebilir. Farkl
e itim a amalar nda bu ö elerin belirlenmesi
ile ilgili bir görü birli inin sa land
gözlenmektedir. Küçük
farkl l klar (terim
farkl l , türlerin adland r lmas
vb) bu
durumu de i tirmemektedir.
3. Özne, nesne ve yüklem d ndaki ö elerin
belirlenmesi konusu tüm e itim a amalar nda
sorunludur. Bu sorunun temelinde ölçü olarak
neyin seçildi inin aç kça ortaya konmamas
yatmaktad r. Baz yazarlar bir ö ede ölçü
olarak i levi esas al rken, ba ka bir ö ede
ekli esas alm t r. Bu da de erlendirmenin
sa l kl olmas n engellemektedir.
4. Flkö retim ve ortaö retim için haz rlanan
yeni programlarda dil bilgisi ö retimi farkl
bir yakla mla ele al nmaktad r. Bilginin
metne dayal ve ezberden uzak bir ekilde
sunulmas olumlu de erlendirilebilir. Ancak
cümle ö eleriyle ilgili zaten karma k olan
konular n
i leni i
belirsiz
bir
yap
sergilemektedir. Bu durum ö renciler kadar
ö retmenleri de zorlayacakt r. Bu nedenle,
özellikle kitaplar haz rlan rken tart mal
konulara dikkat edilmeli ve e itim sisteminin
bütünlü ü
içerisinde
de erlendirmeler
yap lmal d r.
1.
Acar, M. vd.. (2006), Dil ve Anlat6m 9.
Yay nlar ,
S6n6f, Milli E itim Bakanl
Ankara.
2.
Akbay r, S dd k (2003), Cümle ve Metin
Bilgisi, Deniz Kültür yay., Ankara.
3.
Akgül , Baki (1967a) “Edat Tümleçleri”,
Türk Dili, XVI. C., say 190, Temmuz, [800803]
4.
Akgül, Baki (1967b) “Gene Edat Tümleçleri”,
Türk Dili, XVII. C., say 195, Aral k, [ 248249]
5.
Aksan, D. - Atabay, N. - Kutluk, F. - Özel,
S. (2003), Sözcük Türleri, Papatya yay.,
Fstanbul.
6.
Alt nba , G. - Bursal o lu, Y. (2006 a),
lkö retim Türkçe Ders Kitab6 6 , Özgün
yay., Ankara.
7.
Alt nba , G. - Bursal o lu, Y. (2006 b),
lkö retim Türkçe Ö renci Çal69ma Kitab6
6 Özgün yay., Ankara.
8.
Aly lmaz, Cengiz
(1994),
Orhun
Yaz6tlar6n6n
Söz
Dizimi, Atatürk
Üniversitesi Kaz m Karabekir E itim
Fakültesi yay., Erzurum.
9.
Atabay, N. - Çam, A. - Özel, S.- (1981),
Türkiye Türkçesinin Sözdizimi, TDK yay.,
Ankara.
(1998),
10. Banguo lu, Tahsin
Grameri, TDK yay, Ankara.
Türkçenin
11. Ba kan, Özcan (2003), Bildiri9im ( nsan-Dili
ve Ötesi), Multilingual yay., Fstanbul.
5. Akademik yay nlardaki farkl de erlendirmelerin ilkö retim ve ortaö retime yönelik
yay nlara aynen yans d
görülmektedir.
Bütün bilim adamlar n n ayn
görü te
olmas n
beklemek akademi kavram yla
uyu maz. Ancak ilkö retim ve ortaö retimdeki karga ay önleme konusunda, bilim
adamlar n n temel bir yakla mda uzla malar
faydal olacakt r. Bu nedenle biz üniversite
ve Milli E itim Bakanl n n i birli ine
gitmesi ve tart lan konular n bu ekilde
sa lam bir temele oturtulmas gerekti i
dü üncesindeyiz.
12. Beserek, Ahmet (1991), Türkçede Cümle
Yap6s6, Milli E itim Bakanl yay., Fstanbul.
13. Bilgegil, M. K. (1982), Türkçe Dil Bilgisi,
Dergah yay., Fstanbul.
14. Bolulu, Osman (1992a), “Türkçede Eylemin ve
Gerçekle'tiricisinin Özellikleri-Eylemler ve
Özneler Üzerinde Bir Anlam ,ncelemesi-”,
Türk Dili Dergisi, say 31, Temmuz, [24-29]
15. Bolulu, Osman (1992b), “Türkçede Eylemin
ve Gerçekle'tiricisinin Özellikleri-Eylemler ve
Özneler Üzerinde Bir Anlam ,ncelemesi-”,
Türk Dili Dergisi, say 32, Eylül, [46-52]
16. Boz, Erdo an (2004), “Türkiye Türkçesinde
+DAn Ekli
Nesne
Ögesi Üzerine”, V.
Uluslararas6 Türk Dili Kurultay6 Bildirileri
I, Ankara, [501-512]
127
Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi Dergisi
20 (2006)
36. Erkman-Akerson, F.- Özil, <.
(1998),
Türkçede Niteleme, Simurg yay., Fstanbul.
17. Bozkurt, Fuat (2004), Türkiye Türkçesi
(Türkçe Ö retiminde Yeni Bir Yöntem), Kap
yay., Fstanbul.
37. Ertane Baydar, A. S. - Baydar, T. (2001),
“Türkiye Türkçesinde Kelime Gruplar%”, A. Ü.
Türkiyat Ara9t6rmalar6 Enstitüsü Dergisi,
say 16, Erzurum, [27-47]
18. Burdurlu, Zeki (1967), Uygulamal6 Cümle
Çözümlemeleri, Kar nca Matbaac l k yay.,
Fzmir.
19. Cemilo lu, Fsmet (1994) 14. Yüzy6la Ait
Bir K6sas-6 Enbiya Nüshas6 Üzerinde
Sentaks ncelemesi, TDK yay., Ankara.
38. Gencan, T. N. (2001), Dilbilgisi, Ayraç yay.,
Ankara.
39. Gencan, T. N. (1967) “Edat Tümleçleri”,
Türk Dili, XVI. C., say 192, Eylül, [907-911]
20. Cemilo lu, Mustafa (2004),
lkö retim
Okullar6nda Türkçe Ö retimi, Aktüel yay.,
Fstanbul.
40. Gencan, T. N. (1968) “Edatlar ve Edat
Tümleçleri”, Türk Dili, XVII. C., say 198,
Mart, [680-684]
21. Delice, Fbrahim (2003), Türkçe Sözdizimi,
Kitabevi yay, Fstanbul.
Dereceli
41. Gö ü , Be ir (1978), Orta
Okullar6m6zda Türkçe ve Yaz6n E itimi,
Kad o lu Matbaas , Ankara.
22. Delice, Fbrahim (1998),“Türkçe Sözdiziminde
Özne”, Türklük Bilgisi Ara9t6rmalar6, say
6, Sivas, [191-208]
42. Güne , Sezai (2003), Türk Dili Bilgisi,
Fzmir.
23. Demiray, Kemal (1967), “Edat Tümleçleri
Konusunda Do an Dü'ünceler”, Türk Dili,
XVII. C., say 193, Ekim, [16-18]
43. Gürsoy-Naskali, Emine
(1995), “Türkçe
Kelimesi-Türkçede
Hece
Tipleri-Cümle
Unsurlar%n%n
Tayin
K%stas%-Ek Halinde
Zamir Olabilir mi?”, Türk Gramerinin
Sorunlar6 Toplant6s6 (22-23 Ekim 1993),
TDK yay., Ankara, [52-55].
24. Demircan, Ömer (2001), Türkçenin Sesdizimi,
D R yay., Fstanbul.
25. Demirel, Ö. - <ahinel, M. (2006),
Ö retimi, Pegema yay., Ankara.
Türkçe
(1972),
44. Hatipo lu, Vecihe
Sözdizimi, TDK yay., Ankara.
26. Dil
ve
Anlat m
Program , www.
ttkb.meb.gov.tr, (eri im: 22-1-2007)
45. Hatipo lu, Vecihe (1988), “Kelime Gruplar% ve
Kurallar%”, TDAY-Belleten 1963, Ankara,
[203-244]
27. Dizdaro lu, Hikmet (1968), “Edat Tümleçleri
Üzerine”, Türk Dili, XVII. C., say 197, <ubat,
[579-582]
28. Dizdaro lu, Hikmet
TDK yay., Ankara.
(1976),
46. Flkö retim Türkçe Dersi (6-7-8) Ö retim
Program , www.ttkb.meb.gov.tr (eri im tarihi
23.01.2007)
Tümcebilgisi,
29. Ediskun, Haydar (1999), Türk Dilbilgisi,
Remzi Kitabevi yay., Fstanbul.
30. Eker, Süer (2003) , Ça da9
Grafiker yay., Ankara
Türk
47. Kantemir, Enise (1976), Türkiye’de Liselerde
Türk Dili ve Edebiyat6 Ö retimi -Alan
Ara9t6rmas6- , Ankara.
Dili,
48. Karahan, Leyla, (1999), Türkçede Söz Dizimi,
Akça yay, Ankara.
31. Emre, A. Cevat (1988),
“Türkçede
Cümle”, TDAY-Belleten 1954, Ankara,
[105-180]
49. Karaörs, Metin (1993), Türkçenin Söz Dizimi
ve Cümle Tahlilleri, Erciyes Üniversitesi
yay., Kayseri.
32. Erden, Aysu (1998), “Cümlede Yüklemi
Tamamlayan Ö eler Üzerine”, Türk
Dili, say 560, A ustos, [107-115]
50. Karaörs, Metin (1995), “Cümle Bilgisinde
,simlendirme, S%n%fland%rma
ve
Tahlil
Metotlar%n%n Birli i”, Türk Gramerinin
Sorunlar6 Toplant6s6 (22-23 Ekim 1993),
Ankara, [21-30]
33. Ergen, Nurettin (haz.) (1986) Orta Ö retim
Kurumlar6nda Türk Dili ve Edebiyat6
Ö retimi ve Sorunlar6, Türk E itim Derne i
yay., 10-11 Nisan 1986, Ankara.
34. Ergin, Muharrem (1993),
Bayrak yay., Fstanbul.
Türkçenin
51. Kavcar, C. - O uzkan, F. - Sever, S. (2005),
Türkçe Ö retimi, Engin yay., Ankara.
Türk Dil Bilgisi,
(1996),
“Özneyle
,lgili
52. Koç, Nurettin
Sorunlar”, Türk Dili, say 563, May s, [7-15]
35. Erkul, Rasih (2004), Cümle ve Metin Bilgisi,
Ankara.
128
Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi Dergisi
20 (2006)
70. Uzun, N.E. (2000), Ana Çizgileriyle Evrensel
Dilbilgisi
ve Türkçe, Multilingual yay.,
Fstanbul.
53. Korkmaz, Zeynep (1992), Gramer Terimleri
Sözlü ü, TDK yay., Ankara.
54. Korkmaz, Zeynep, (2003), Türkiye Türkçesi
Grameri, Türk Dil Kurumu yay., Ankara.
71. Ünalan, <ükrü (2006), Türkçe
Nobel yay., Ankara.
55. Köktürk, M. - Gül, M (2006), lkö retim
Türkçe Ders Kitab6 8, Y ld r m yay., Ankara.
72. Üstüner, Ahat, (1998), “Cümlenin Ö eleri
Konusundaki Kar%'%kl%klar”, Türk Dili,
say 576, Ocak, [18-31]
56. Kükey, Mahzar, (1975), Türkçe’nin Sözdizimi,
Ankara.
73. Vural, A. vd . (2006), Lise 3 Türk Dili, Milli
E itim Bakanl yay., Fstanbul.
57. O uzkan, Ferhan (haz.) (1993), lkö retim
Okullar6nda Türkçe Ö retimi ve Sorunlar6,
Türk E itim Derne i yay., 25-26 May s 1993,
Ankara.
74. Yaman, Ertu rul (2000), Türkiye Türkçesi ve
Özbek Türkçesinin Söz Dizimi Bak6m6ndan
Kar96la9t6r6lmas6, TDK yay., Ankara.
58. Özmen, Mehmet (2004), “Özne Üzerine
Dü'ünceler”, V. Uluslar Aras6 Türk Dili
Kurultay6 Bildirileri II, Ankara, [2331-2340]
(Ed.) (2006), Kuramdan
75. Y ld z, Cemal
Uygulamaya Türkçe Ö retimi, Pegema yay.,
Ankara.
59. Özmen, Mehmet (1995), “Cümlenin Alt%nc%
Ö esi ve Bir Terim Önerisi”, Türk Dili, say
585, Mart, [224-228]
76. Yörük, Ya ar (1985), Örnekli Uygulamal6
Tümce Bilgisi, E itim yay., Ankara.
Mukim
(2002),
lkö retim
60. Sa r,
Okullar6nda Türkçe Dil Bilgisi Ö retimi,
Nobel yay., Ankara.
77. Zülfikar, Hazma (1995) “Özne Türleri ve
Bunlar%n Adland%r%l%'%”, Türk Gramerinin
Sorunlar6 Toplant6s6 (22-23 Ekim 1993),
TDK yay., Ankara, [43-51]
61. Sa lam, S tk (1977), Türkçenin Sözdizimi,
Diyarbak r.
62. Sev, Gülsev (2004), “Ç%kma Durumu Ekinin
Nesne
Görevinde
Kullan%m%”, V.
Uluslararas6 Türk Dili Kurultay6 Bildirileri
II, Ankara, [2655-2666]
KISALTMALAR
63. Sever, Sedat (2004), Türkçe Ö retimi (Ve
Tam Ö renme), An yay., Ankara.
Ed.,
Editör
Haz.,
Haz rlayan
TDK., Türk Dil Kurumu
64. Sezer, Ayhan (1994), “Anadili Ö retiminde
Dilbilgisinin Yeri” Uygulamal6 Dilbilim
Aç6s6ndan
Türkçenin
Görünümü, Dil
Derne i yay., Ankara, [113-128]
65. <im ek, Rasim (1987),
Trabzon.
Ö retimi,
Türkçe Sözdizimi,
Özne
66. Tariktaro lu, A. (1996), “Türkçede
Sorunu”, Türk Dili, say 536, A ustos, [192194]
67. Temizyürek, Fahri - Balc , Ahmet (2006),
Cumhuriyet Dönemi lkö retim Okullar6
Türkçe Programlar6, Nobel yay., Ankara.
68. Turan, Zikri (1999), “Öznenin Cümledeki
Kimlik Problemi”, Atatürk Üniversitesi
Türkiyat Ara9t6rmalar6 Enstitüsü Dergisi,
Erzurum, [73-86]
lkö retim
69. Uyar, M. - Filtekin, T. (2006),
Türkçe Ders Kitab6 7, Tutku yay., Ankara.
129
vd.,
Ve di erleri
yay.,
Yay nlar