Sherman Antitröst Yasasının Ortaya Çıkışı

advertisement
SHERMAN ANTİTRÖST YASASININ ORTAYA ÇIKIŞI:
Yanılsamalar ve Gerçekler
Ali ILICAK
ANKARA 2003
© Bu eserin tüm telif hakları
Rekabet Kurumuna aittir. 2003
İlk Baskı, Şubat 2003
Rekabet Kurumu - Ankara
Bu kitapta öne sürülen fikirler eserin yazarına aittir;
Rekabet Kurumunun görüşlerini yansıtmaz.
06/07/2001 tarihinde
Rekabet Kurumu Başkan Yardımcısı İsmail Hakkı KARAKELLE
Başkanlığında, 4 No’lu Daire Başkanı Yasemin ERDEM,
Baş Hukuk Müşaviri Doç. Dr. Osman Berat GÜRZUMAR,
Prof. Dr. Ejder YILMAZ ve Prof. Dr. Erdal TÜRKKAN’dan oluşan
Tez Değerlendirme Heyeti önünde savunulan bu tez,
Heyetçe yeterli bulunmuş ve Rekabet Kurulu’nun 18/07/2001 tarih ve
01-34/346 sayılı toplantısında “Rekabet Kurumu Uzmanlık Tezi”
olarak kabul edilmiştir.
ISBN 975-8301-45-4
YAYIN NO
0090
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
SUNUŞ .............................................................................................................
GİRİŞ ...............................................................................................................
Bölüm 1
TEKEL KARŞITI HAREKETLERİN TARİHİ ve
BİLİNEN EN ESKİ REKABET DAVASI
Bölüm 2
19. YÜZYILDA ABD’NİN İKTİSADİ, SOSYAL, HUKUKİ ve
DÜŞÜNSEL YAPISI
2.1. EKONOMİDE DÖNÜŞÜM .....................................................................
2.1.1. Büyüme...........................................................................................
2.1.2. Pazarda Yoğunlaşma.......................................................................
2.2. KAPİTALİZM ve HUKUK ......................................................................
2.2.1. Anonim Şirketlerin Ortaya Çıkışı ...................................................
2.2.2. Santa Clara: Modern Şirketin Doğuşu ............................................
2.3. TEKELLEŞMENİN SONUÇLARI ve
KAMUOYUNUN TUTUMU ...................................................................
2.3.1. Sosyal Darwinizm...........................................................................
Bölüm 3
SHERMAN YASASI ÖNCESİNDE YOĞUNLAŞMALARIN
AMERİKAN HUKUKUNDA ELE ALINIŞI
3.1. TEKELLERLE İLGİLİ İÇTİHAT HUKUKU..........................................
3.2. EYALET ANTİTRÖST YASALARI .......................................................
Bölüm 4
SHERMAN YASASININ KONGRE SÜRECİ
4.1. GİRİŞ ........................................................................................................
4.2. KONUNUN KONGREYE GELİŞİ...........................................................
4.3. SHERMAN’IN TEKLİFİ..........................................................................
4.4. YASA TEKLİFİNİN SHERMAN’IN ELİNDEN ALINMASI ................
4.5. SONUÇ .....................................................................................................
Bölüm 5
KONGREYİ HAREKETE GEÇİREN NEDENLER
SONUÇ ............................................................................................................
ABSTRACT.....................................................................................................
KAYNAKÇA...................................................................................................
SUNUŞ
Rekabet Kurumu 4054 Sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun
tarafından kendisine verilen görevleri yerine getirmenin yanısıra düzenlediği
bilimsel etkinliklerle ve yayımladığı eserlerle toplumda rekabet kültürünün
yaygınlaştırılmasını da hedeflemektedir. Çeşitli illerde düzenlenen panel ve
sempozyumlar, Kurum tarafından çıkarılan Rekabet Dergisi ve diğer yayınlar,
mutad hale gelen ve alanında uzman konuşmacılarla konuların geniş bir
yelpazede tartışıldığı, herkesin katılımına açık olan Perşembe Konferansları
bunun örneklerini oluşturmaktadır.
Kurum tarafından uzmanlık tezlerinin bir seri halinde yayımlanması da
bu faaliyetlerin bir parçasını teşkil etmektedir. Rekabet uzman yardımcılarının
üç yıllık uygulama birikimleri ile yoğun mesleki eğitim ve araştırmalarını
yansıtan uzmanlık tezleri hem Rekabet Kurumu’na hem de diğer ilgililere ışık
tutacak önemli birer kaynaktır. Bu tezlerin bir bölümünde rekabet hukuku ve
politikasının temel konu başlıklarını içeren teorik hususlar irdelenmiş,
diğerlerinde ise rekabet hukuku uygulamaları bakımından öne çıkan sektörlere
ilişkin çalışmalar yapılmıştır. Tezlerden bazılarının ait oldukları alanlarda
yapılan ilk akademik çalışmalar olmasının yanısıra, bu eserlerin Türkiye’nin
halen yürütmekte olduğu ekonomik serbestleşme sürecine de yardım edecek
nitelikler taşıdığına inanıyoruz.
Rekabet uzmanlığına yükselme tezleri yaklaşık üç yıllık uygulama
deneyiminin ve yurt içi ve yurt dışı eğitim sürecinin ardından, titiz bir akademik
araştırma çabasının neticesi olarak ortaya çıkmış ürünlerdir. Ele alınan konular
bakımından kaynak olarak kullanılabilecek yerli eserlerin yok denecek kadar az
olmasının getirdiği zorluk ve ilk olmanın yüklediği sorumluluktan doğan baskı
bu çalışmaların değerini bir kat daha arttırmıştır.
Rekabet Kurumu tarafından yayımlanarak ilgililerin ve araştırmacıların
hizmetine sunulan bu tez serisini, rekabet hukuku ve politikaları alanındaki
bilimsel çalışma sayısının yeterli düzeye ulaşmaktan henüz uzak olduğu
ülkemizde önemli bir açığı kapatacağı inancıyla kamuoyuna sunuyoruz.
Prof. Dr. M. Tamer MÜFTÜOĞLU
Rekabet Kurumu Başkanı
GİRİŞ
Rekabet politikasının, piyasaları nasıl düzenleyeceği, piyasa oyuncularını
bu düzenlemelerin neresine koyacağı sorularına yanıt ararken bu politikanın
amaçlarının neler olduğunun bilinmesi gerekir. Aksi takdirde bu sorulara
verilecek yanıtların doğru olma olasılığı azalacaktır.
Ülkemizde, 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun’un
TBMM tarafından hangi niyetle kabul edildiğine dair bir araştırma henüz
yapılmamıştır. Ancak, yapılacak böyle bir araştırmadan, yasa koyucunun,
gelişmiş ülkelerde bulunan düzenlemeleri benimsediği sonucunun çıkma
olasılığı yüksek olduğu için, “Rekabet politikasının gerçek amaçları nedir?”
sorusuna, kendi ülkemizin tecrübelerinden yola çıkarak anlamlı bir yanıt bulmak
olanaklı gözükmemektedir. Aynı sorunun Avrupa Birliği’nde uygulanan rekabet
politikası için de geçerli olduğu düşünülürse, modern anlamda rekabet
politikasının ortaya çıktığı ülke olan Amerika Birleşik Devletleri’nin incelenmesi ve sorunun yanıtının bu ülkenin iktisadi ve toplumsal tarihinde aranması
gerekmektedir. ABD Kongresi 1890’da ilk modern rekabet yasası olan Sherman
Antitröst Yasasını kabul etmiştir. Sherman Yasasının ortaya çıkışı üzerine geniş
bir literatürün bulunması, kabul edilirken hangi amaçların gözetildiği ya da
gözetilmek zorunda kalındığı konusunda önemli fikirler vermektedir.
Bu nedenle, bu çalışmada esas olarak, Sherman Yasasının kabul
edilmesine giden süreç ve Kongrenin açık ve -özellikle- gizli niyetleri
araştırılmıştır. Birinci bölümde, rekabetin antitezi olan tekel kavramının, bu
çalışmada da sıkça kullanılan değişik tanımlarına açıklık getirilmeye çalışılmış
ve tekele karşı rekabetin mücadelesinin (ya da tam tersinin) kısa bir tarihi
verilmiştir. Bu bölümde, bilinen en eski rekabet davasına da, tarihte devamlılığın
en az değişim kadar önemli olduğunu bir kez daha göstermesi açısından, eldeki
bilgiler ışığında değinilmiştir.
İkinci bölümde, Sherman Yasasına ihtiyaç duyulmasına neden olan
Amerikan ekonomisindeki dönüşüm ve toplumun bu dönüşüme gösterdiği tepki
ortaya konulmuştur. Bu gelişmeler dikkate alınmadan, Kongrenin niyetinin
anlaşılmasının olanaklı olmadığı açıktır. Üçüncü bölümde, Yasanın ortaya
çıktığı dönemde Amerikan hukukunda rekabet ve tekel sorununa nasıl
yaklaşıldığı incelenmektedir. Sherman Yasasının üzerine kurulduğu İngiliz ve
Amerikan içtihat hukukunun incelenmesi, Yasanın günümüz için değişik
gözüken diline de açıklık getirmektedir.
Dördüncü bölümde, Sherman Yasasının yasama süreci ayrıntılı bir
biçimde incelenmektedir. Kongrede, özellikle Yasanın sunulduğu Senatoda
yapılan tartışmalar ve politik manevraların, Yasanın yapısı ve yansıttığı görüşler
hakkında verdiği bilgiler üzerinde durulmaktadır.
Beşinci bölümde, Kongrenin niyeti hakkında, yalnızca yasama
sürecinden değil, aynı zamanda o dönemde meydana gelen başka gelişmelerden
de yola çıkılarak yapılan yorumlar derlenmeye çalışılmıştır. Bu bölümde
Yasanın, yaygın bir biçimde düşünüldüğü gibi rekabeti, etkinliği ya da tüketiciyi
koruma amacıyla kabul edilip edilmediği ve diğer nedenlerin neler olabileceği
tartışılmıştır.
Sonuç bölümünde ise, önceki bölümlerde verilen bilgiler ışığında,
Sherman Yasasının hangi amaçlarla kabul edilmiş olabileceği üzerinde bir kez
daha düşünülmüş ve bir sonuca varılmaya çalışılmıştır.
Gerek ABD’nin ekonomik ve siyasi gücü nedeniyle, gerekse de, geride
bıraktığımız yüzyılda piyasaların ölçeklerinin küreselleşerek, bütün ülkelerde
kendi kurallarını dayatır hale gelmeleri nedeniyle modern rekabet yasalarının
tamamı Sherman Yasasından esinlenmiştir. Bu Yasanın ortaya çıkışının
aydınlatılmaya çalışılmasının, kendi rekabet politikamız için de yol gösterici
olacağı umulmaktadır.
Ve İshak o diyarda ekin yaptı, ve o sene
yüz katını aldı; ve Rab onu mübarek kıldı.
Ve bu adam büyük oldu, ve çok büyük
oluncaya kadar, git gide büyümekte idi; onun
koyun sürüleri ve sığır sürüleri ve sayısı çok
ev halkı oldu, ve Filistinliler onu
kıskandılar… ve Abimelik İshak’a dedi:
Yanımızdan git, çünkü bizden çok kuvvetli
oldun.
Kitab-ı Mukaddes, Tekvin 26
BÖLÜM 1
TEKEL KARŞITI HAREKETLERİN TARİHİ ve
BİLİNEN EN ESKİ REKABET DAVASI
İktisadi düşünce tarihine baktığımızda tekel kavramının siyasi ve iktisadi
olmak üzere iki temel tanımı olduğunu görüyoruz. Bugün yalnızca iktisadi
tanımı üzerinde durulmakla birlikte bu çalışmada incelenen dönemde tekelin
siyasi tanımı daha sık kullanılmaktaydı. İktisadi tanıma göre tekel, bir mal veya
hizmetin tek satıcısı ya da tek alıcısı olma durumunu belirtir. Bu tanım ilk defa
Antoine Augustin Cournot tarafından geliştirilmiş, daha sonra Joan Robinson ve
Ray Hayrod tarafından ayrıntılandırılmıştır. Oysa, Adam Smith Ulusların
Zenginliği’nde (1776) tekellerin olumsuz etkilerinden bahsederken, belirli bir
işin yapılmasıyla ilgili olarak devlet tarafından verilen ayrıcalık ya da bağışlara,
yani siyasi tanıma gönderme yapmaktaydı (Shadab 1998, 8).
Rekabet ve tekelleşme kapitalizme özgü bir sorun olmakla birlikte,
Machlup tekelleşmeyle ilgili ilk yasaların 4000 yıl önce Babil’de ortaya çıktığını
belirtmektedir. İlk defa Eski Babil’de görülen bu soruna birçok toplumun
tarihinde tekeli sınırlayıp rekabeti güçlendiren ya da rekabeti sınırlayıp tekeli
güçlendiren bir dizi devlet müdahalesi biçiminde rastlanılmıştır. (Machlup 1952,
181)
Bu hareketlerin Sherman Yasasına kadar olan gelişimi özet bir biçimde
aşağıda gösterilmiştir (Machlup 1952, 185-186):
İlkçağ
M.Ö. 2100 dolaylarında
cezalandırıldı.
Hammurabi
Yasalarında
tekelci
davranışlar
M.Ö. 347 Tekel sözcüğü ilk defa Aristo’nun Politika’sında, bütün yağ preslerini
ve demiri satın alarak piyasayı kapatan ve daha sonra talep bollaştığında yüksek
karlarla satan kişilerle ilgili bir tartışmada kullanıldı.
M.Ö. 160 dolaylarında Baba Cato, tekelci fiyatlar uygulamak için rakip
teşebbüsler arasında kurulan birliklerden bahsetti.
M.S. 30 Roma İmparatoru Tiberius Senatoda bir konuşma sırasında tekel
sözcüğünü Latince’ye kazandırdı.
M.S. 79 dolaylarında Romalı natüralist Baba Plinius, vatandaşların tekellerin
zoralımlarından şikayetçi olduklarını belirtti.
M.S. 483 Roma İmparatoru Zeno, imparator kararıyla yaratılmış olsa da bütün
tekelleri yasakladı.
M.S. 533 Jüstinyen Yasaları tekelci davranışları yasaklayan kurallar içerecek
şekilde hazırlandı.
İngiltere
1000’den sonra esnaf ve zanaatkar loncaları, belirli meslekleri ve alım satım
işlemlerini münhasır olarak icra etme ayrıcalığı tanınarak, yazılı düzenlemelerle
kuruldu.
1285 I. Edward’ın çıkardığı bir yasa ile kapatma,1 istifleme,2 ve komisyonculuk3
yasaklandı.
1299 Norwich’li kandil imalatçıları aleyhine açılan bir davada mahkeme fiyat
anlaşmalarının yasak ve cezalandırılabilir olduğuna karar verdi.
1
Kapatma: Forestalling, pazarın açılmasından önce ve pazara gelmeden, kasabanın dışında
malların satın alınması.
2
İstifleme: Engrossing, ürünü tarladayken satın alma (Letwin 1981), bir üründen büyük
miktarlarda satın alma (Machlup 1952).
3
Komisyonculuk: Regrating, pazarda bir malın fiyatını yükseltmek için büyük miktarlarda alıp
küçük parçalar halinde yeniden satma.
1415 Dier Davasında mahkeme “ticareti sınırlayan” anlaşmaların hükümsüz
olduğuna karar verdi (Bay Dier kumaş boyası işinden çekilmesi için kendisine
vaat edilen bir ödemenin yapılması için dava açmıştı).
1534 Monopol sözcüğü İngilizce’de ilk defa Utopia’nın yazarı Sir Thomas More
tarafından kullanıldı.
1562 Loncaların tekel hakları kaldırıldı.
1560-1603 Kraliçe Elizabeth belirli malları münhasıran üretme veya satma
hakkını soylulara, şirketlere ve mucitlere vererek birçok tekel yarattı.
1603 Tekellerle ilgili modern içtihat hukukunun oluşturulduğu Darcy v. Allen
davasında mahkeme, oyun kağıtları tekelini, fiyatları arttırdığı ve istihdamı
azalttığı için hükümsüz ve içtihat hukukuna aykırı buldu.
1623 Parlamento, Kraliyet tarafından bahşedilen inhisari ticari hakları kaldırdı.
Parlamento tarafından verilenlerle, loncaların ve mucitlerin haklarına
dokunulmadı.
1711 Mitchel v. Reynolds davasında mahkeme “makul” ve “makul olmayan”
ticaret sınırlaması ayrımını belirgin hale getirdi.
1813 Doğu Hindistan Şirketi Hindistan’da ticaret yapma inhisarını kaybetti.
1814 Loncalar kesin olarak kaldırıldı.
Amerika
1641 Massachusetts Kolonisi yasa koyucusu, ülkeye yararlı olacak yeni icatlara
kısa bir süre için uygulanmak üzere tanınacaklar dışında, tekelleri yasakladı.
1779 Massachusetts Vilayeti bir yasada kapatıcılık ile tekeli aynı şey olarak
değerlendirdi.
1886 Yüksek Mahkeme, Santa Clara Kararı ile anonim şirketlerin Anayasanın
14. Değişikliğinin beyaz erkek kişilere tanıdığı haklardan yararlanabileceğini
karara bağladı.
1887 Eyaletlerarası Ticaret Yasası Kongrede kabul edildi.
Görüldüğü gibi Hammurabi Yasalarından başlayarak tekelin lehine ya da
aleyhine olacak düzenlemeler tarih boyunca yapıla gelmiştir. Rastlanan en eski
rekabet davası ise M.Ö. 386 yılında Antik Yunan’da bir grup hububat satıcısına
karşı açılmış kamusal bir ceza davasıdır. Hatip Lysias’ın “Hububat Satıcılarına
Karşı” adlı söylevi sayesinde haberdar olduğumuz bu dava Atina halk
mahkemesinde4 görülmüştü. (Kotsiris 1996, 3).
4
Halk mahkemesi, heliastic court tamlamasının karşılığı olarak kullanılmıştır.
Kotsiris (1996)’in belirttiğine göre, Atina’da ticaret özgürlüğü ve rekabet
etme genel kuraldı. Bireyler, kamu politikasıyla çelişecek sınırlamalar
getirilmedikçe, ticaret yapma özgürlüğüne sahiptiler.
Davanın görüldüğü dönemde, yaklaşık yüz kilometre karelik Attika
Bölgesinde5 yarım milyon kadar insan yaşıyordu. Hem nüfusa oranla arazinin
çok küçük olması, hem de toprağın hububat üretimi için elverişli olmaması, şehri
büyük ölçüde mısır ithalatına bağımlı hale getiriyordu. Metiklerin (yabancı
yerleşikler) genellikle hububat ticaretiyle uğraştığı şehirde, hububat ithalatı
emporoi adı verilen toptancıların elindeydi. Perakende satış ise hububat satıcıları
(sitopoles) veya seyyar satıcılar (kapiloi) tarafından yapılıyordu.
Hububat ticaretiyle uğraşanların uymak zorunda olduğu birçok tüzük ve
yasa vardı. Hukuk, zeytinyağı dışındaki bütün toprak mahsullerinin Attika dışına
ihracatını; Attika dışında herhangi bir yere tahıl taşımacılığının yapılmasını; ithal
edilen kargonun üçte birinden fazlasının stoklanmasını; satıcıların elli
medimni’den6 fazla tahılı bir defada satın almasını; her medimnus için bir
obol’dan fazla fiyat istemeyi yasaklıyordu.
Toptan hububat piyasası on denetçi, perakende hububat piyasası da on
üyeli Hububat Komisyonerleri (sitophylaces) Kurulu tarafından düzenleniyordu.
Amaçları, hasat edilmiş buğdayın piyasada makul bir fiyattan satılmasını,
değirmencilerin arpa kırmanın fiyatını arpanın fiyatıyla, fırıncıların da ekmeğin
fiyatını buğdayın fiyatıyla uyumlu bir düzeyde tutmasını sağlamaktı.
Bu yasal çerçeve içinde hububat, Pire Limanına inmesinden tüketicinin
eline ulaşana kadar geçen süreçte sıkı bir biçimde takip ediliyordu. Hububat
tekeli kurulmasıyla ilgili bu yasaları ihlal etmenin cezası ölümdü. Hukuku
delmek isteyen satıcının riski sycophants adı verilen muhbirlerin –ki bunlar ya
ihbar etmeyle tehdit ettikleri satıcıdan rüşvet alma, ya da cezanın infaz edilmesi
sonucunda ödüllendirilme güdüleriyle hareket ederdi- faaliyetleri sonucunda
daha da artıyordu.
M.Ö. 388 ile 387 yılları arasında kalan kış mevsimi hububat ticaretinde
alışılmadık huzursuzlukların yaşandığı bir mevsim oldu. Hellespont Geçidi hala
Atinalıların kontrolünde olsa da artık güvenli sayılamazdı ve Spartalılar
Atinalıları Aegina Adasından çıkarmışlardı, ki bu durum, Pire Limanına gelen
hububat gemilerinin güvenliğinin tehdit edilmesi demekti. Hububat ticaretinde
ortaya çıkan bu riskler ve piyasadaki rekabet, perakende satıcıların hububat
alımında fiyat arttırma yarışına girmelerine ve dolayısıyla ekmeğin fiyatının
artmasına yol açtı. O kış Anytus adında bir hububat komisyoneri, satıcılara,
ithalatçıların gelen kargonun üçte ikisini satma zorunluluklarından dolayı,
5
6
Atina’nın da içinde yer aldığı, Yunanistan’ın doğusundaki antik yerleşim bölgesi.
Elli medimni: yaklaşık 2500 metre küp.
birbirleriyle rekabet etmeyerek hububatı makul bir fiyattan satın almaya devam
etmelerini salık verdi. Anytus bu tavsiyenin satıcılardan çok tüketiciler için
faydalı olacağını ummuştu (Kotsiris 1996, 3-4 ).
Bu öneriye uyan satıcılar bir “zincir” oluşturdular ve rekabete son verme
konusunda anlaştılar. İthalatçılara verilen fiyatların neredeyse hep aynı
olmasının sonucu olarak hububat fiyatları gözle görülür bir biçimde düştü.
Yasanın izin verdiğinden daha fazla miktarda hububat aldılar ve tüketiciye satış
yapmak yerine kendi depolarında stoklamayı tercih ettiler. Bir süre sonra, savaş
çıkacağı dedikoduları ya da gemilerin kaybolduğu, ticaret yapılan limanların
kapatıldığı gibi kendi yaydıkları uydurma dedikodular sonucunda, fiyatlar
yükseldiği zaman, yasal kar oranının üzerinde bir kar oranıyla satış yaptılar.
Aynı davranışlar M.Ö. 387-386 kışında da tekrarlandı.
Hububat satıcılarının bu karteli, muhtemelen bazı ithalatçıların
senatonun yürütme organı olan Prytanes’e yaptıkları şikayet üzerine ortaya
çıkarıldı. Dava, Senatonun yargılama yetkisini doğrudan kullandığı eisangelia
usulüyle yapıldı; hakkında iddialar bulunan kişiler, soruları derhal yanıtlamaları
için Senatonun karşısına çıkarıldı.
Duruşmalar sırasında satıcılar ortada bir suç olduğunu kabul etmekle
birlikte asıl sorumlunun hububat komisyonerleri olduğunu söylediler. Senato
iddiaları yeterli buldu ve dava halk mahkemesine devredildi (Kotsiris 1996, 4)
Davayı mahkemeye sunan senatör, hukuku çiğnediklerini itiraf eden
sanıkların suçsuz bulunmasının ithalatçıları gücendireceği, bu tip davaların en
yüce kamu çıkarlarını korumak için yapıldığı, cezalandırılmalarının yalnızca
işledikleri suça karşılık olarak görülmemesi gerektiği, sonrası için örnek
oluşturması açısından da önemli olduğu gibi tezlerle sanıkların suçlu bulunması
için jüriyi ikna etmeye çalıştı. Mahkemenin kararının ne olduğu günümüze
ulaşmasa da, Kotsiris (1996, 5), sanıkların suçlu bulundukları hakkında fazla bir
şüphesi olmadığını belirtmektedir.
Fiyat artışının ekonomik bir felaket
olduğu inancıyla beyni yıkanmış bizimki gibi
bir çağın, on dokuzuncu yüzyıl işadamlarının
fiyatların düşmesinden daha çok kaygı
duyduklarını
anlaması
pek
kolay
olmayacaktır.
Eric Hobsbawm, İmparatorluk Çağı
Rekabet kendi aleviyle sönecek kadar
şiddetli bir biçimde yanmaktadır.
Alfred Marshall
Tekeller hukuktan daha güçlü hale
gelmişse, yasa koyucular tekellerin uşağı
olmuşsa, şirketler kamu yararını kendi
yararları haline getirmiş ve bireysel hakları
kolayca çiğneyebilir duruma gelmişlerse,
halkın bir araya gelip kişisel haklar ve kamu
güvenliği için mücadele etme zamanı gelmiş
demektir.
National Labor Tribune
BÖLÜM 2
19. YÜZYILDA ABD’NİN İKTİSADİ, SOSYAL,
HUKUKİ ve DÜŞÜNSEL YAPISI
Sherman Yasasının kabul edilmesine yol açan nedenleri ve ABD
Kongresinin bu Yasayı çıkarmaktaki amaçlarını anlayabilmek için, Amerika
Birleşik Devletleri’nin 19. yüzyılın sonlarında yaşadığı ekonomik büyümeyi ve
dönüşümü iyi değerlendirmek gerekmektedir. Diğer yandan, bu dönüşümün
toplumun farklı kesimleri üzerindeki etkilerini, hukukun bu dönüşüme nasıl
uyum sağladığını ve hakim düşünce yapısının nasıl evrildiğini anlamak da,
ABD’de ortaya çıkan tekel karşıtı hareketin, tarihte daha önce görülenlerden
hangi noktalarda farklılaştığını görebilmeyi sağlamaktadır.
2.1. EKONOMİDE DÖNÜŞÜM
2.1.1.
Büyüme
Amerika Birleşik Devletleri, 1870 öncesinde, kendi kendini düzenleyen
bir piyasa ekonomisine sahip değildi. Bu tarihte bile, işgücünün yarısı hala tarım
sektöründe istihdam edilmekte ve bu kesim, ticari sistemden önemli ölçüde
bağımsız olarak yaşamaktaydı. Aynı tarihte nüfusun sadece dörtte biri 2500
kişiden daha kalabalık yerleşim birimlerinde yaşamaktaydı. Bu göstergeler, o
tarihlerde nüfusun büyük çoğunluğunun gelişmiş piyasalardan kopuk olduğunu,
başka bir deyişle, pazarda satmak için değil, kendi geçimini sağlamak amacıyla
ürettiğini göstermektedir (Mayhew 1990, 392)
Ancak bu yapı, İç Savaşın (1861-1865) ikinci yarısından sonra ülkenin
doğusu ve kuzeyindeki imalat sanayiinin, savaş ihtiyaçları ve her dönem Kongre
tarafından yenilenen yüksek tarife yasalarının etkisiyle, Batı Yarımkürenin daha
önce tanık olmadığı bir biçimde büyümesiyle değişmeye başladı. Beklenenin
tersine, ağırlıklı olarak barış zamanı için mal üreten sektörler de savaş nedeniyle
gelişti, ya da en azından savaştan etkilenmedi (Thorelli 1996, 20).
Sanayi Devrimi, büyük sayıda icadın ve üretim tekniklerinde köklü
değişikliklerin ortaya çıkmasına neden olan benzeri görülmemiş bir teknolojik
ilerleme döneminin perdesini açtı. Buharın, benzinin, maden kömürünün ve
petrolün enerji kaynağı olarak kullanımında yeni yöntemlerin bulunması, demir
ve çelik üretiminde önemli gelişmelerin meydana gelmesi, imalat sanayinde
otomatik makinelerin yavaş yavaş basit aletlerin ve el emeğinin yerini alması,
üretimi muazzam bir biçimde arttırmıştı. Sadece 1869 ile 1890 arasında 440.000
yeni patent alınmıştı (Cashman 1993, 11). Hesap makinesi, yazar kasa ve daktilo
gibi büro makinelerinin geliştirilmesi firmaların örgütsel yapılarını
geliştirmelerine ve hızla büyümelerine yol açtı (Thorelli 1996, 21).
Demiryolu uzunluğu 1865’de 35.000, 1870’de 53.000, 1880’de 93.000,
1890’da 164.000, 1900’de ise 193.000 mile ulaştı. Ham maddeler ile tarımsal ve
sınai ürünlerin üretildikleri yerlerden kentlere bu büyük ulaşım ağıyla
ulaştırılabilmesi büyümeyi daha da hızlandırıyordu. 1865’de bir tonluk kargonun
mil başına 2 cent olan reel taşıma maliyeti, 1900’de 0,75 cente kadar düşmüştü.
(Cashman 1993, 11-23)
Bütün bu gelişmeler yeni dönemin ana özelliği olacak olan büyük ölçekli
üretimin ön koşullarının gerçekleşmesini sağladı. Kapsamlı bir ulaşım ağının
kurulması, demiryollarının ve telekomünikasyon sisteminin yerel piyasa
ölçeğinden bölgesele, oradan da ulusal piyasa ölçeğine ulaşmaları önemli bir
koşulun daha yerine getirilmesine neden oldu: Coğrafi bölgeler arasındaki
kopukluğu ortadan kaldırarak bütünleşmiş bir pazarın kurulmasını sağladı
(Thorelli 1996; Mayhew 1990).
Licht (1995, 102), 1860 ile 1890 arasında Amerikan sanayi üretiminin
beş kat arttığını, imalat sanayiinin toplam üretim içindeki payının %32’den
%53’e çıktığını belirtmektedir. Aynı dönemde sanayide istihdam edilen işgücü
1,5 milyondan 5,9 milyona, sanayi işgücünün toplam işgücü içindeki payı ise
%25’e yükselmişti. Cashman (1993, 11), sanayi ve tarım üretimindeki artışı
aşağıdaki tabloyla göstermektedir:
Antrasit Kömürü (ton)
Maden Kömürü (ton)
Ham Petrol (varil)
Pik Demir (ton)
Ham Çelik (ton)
Buğday (m3)
Buğday İhracatı (m3)
Mısır (m3)
Pamuk (balya)
1860
(milyon)
9,89
8,16
0,50
0,81
0,01
6,06
0,14
29,36
3,80
1900
(milyon)
51,98
192,60
45,80
13,92
10,16
20,97
3,57
93,17
10,10
Tablo 1. Üretimdeki Artış, 1860-1890 7
Artış (%)
525
2.358
9.160
1.713
11.227
339
2.550
301
261
30 milyondan fazla göçmenin ülkeye gelmesi hem işgücü hem de talep
sağladı. 1865’de 35.701.000 olan nüfus 1901 yılında 77.584.000’e çıkmıştı.
Bu gelişme hareketi Kuzey’e özgüydü. İç Savaş Güney’de bütün iktisadi
hayatın zarar görmesine neden olmuştu. Savaşın önemli bir sonucu, federal
yönetimin eyaletlerin haklarına öncelik tanıyan ve tarımsal karakterli Güneyden,
milliyetçi ve sanayileşen Kuzeye geçmesi oldu (Thorelli 1996, 20).
Savaş zamanındaki büyüme, pazarda, kamuoyunun dikkatini çekecek
derecede bir yoğunlaşma hareketini ortaya çıkarmadı. Rekabet, savaş biterken
sanayinin genelinde hala geçerli kuraldı. Thorelli (1996, 20), orduların
kışlalarına çekilmesinden veya terhis edilmesinden sonra birçok sektörde
rekabetin arttığını belirtmektedir. Birçok endüstride büyük ölçekli üretimin
gerekli olduğu ortaya çıksa da şirketler birleşme yoluyla büyümeye gitmedi.
Getiriler de finansal ünitelerin değil, teknik ünitelerin ölçeğinin büyümesiyle
elde ediliyordu. Finansman hala firmanın karının büyük bir bölümünü yeniden
yatırıma döndürmesiyle sağlanıyordu. İşçi kıtlığı ve silahlı kuvvetlerin
7
Özgün tabloda short ton, long ton ve kile cinsinde gösterilen veriler, metrik sistemde
kullanılan ölçülere göre yeniden düzenlenmiştir.
gereksinimleri sanayicileri, makineleşme ve standartlaşmadan sağlanabilecek
büyük avantajları fark etmeye zorladı. Talep genellikle arzdan hızlı büyüyordu.
2.1.2.
Pazarda Yoğunlaşma
1880’lerde imalat sanayiini, büyük bir çoğunluğu az ortaklı, pek
tanınmayan, dağınık ve değeri 2 milyon ABD dolarının altında kalan firmalar
oluşturmaktaydı. Değeri 10 milyon ABD dolarını aşan ve “çok büyük” olarak
değerlendirilen firmaların, hatta 5-10 milyon ABD doları değerindeki “büyük”
firmaların sayısı oldukça azdı. Buna karşın hisseleri sermaye piyasalarında el
değiştiren, iyi yönetilen, kamuoyu tarafından bilinen, ülkenin en büyük on
demiryolu şirketinin her biri 100 milyon ABD dolarından daha fazla etmekte; en
büyükleri olan Pennsylvania Demiryolları’nın değeri ise 200 milyon ABD
dolarını bulmaktaydı (Horwitz 1992, 95)
İmalat sanayiinde, önde gelen teşebbüslerin çoğu aile firmasıydı. “Çok
büyük”lerden Singer Manufacturing ve McCormick Harvesting Machine
şirketlerinin çoğunluk hisseleri ve yönetimleri birer aileye aitti. Yine, 1892’de
bir şirket olarak yeniden örgütlenene kadar, Andrew Carnegie’nin dev çelik
işletmeleri az sayıda kişiden oluşan bir ortaklıktı. Şikago’daki Marshall Field,
New York’taki R.H. Macy, Philadelphia’daki John Wanamaker gibi
toptancıların bulunduğu dağıtım sektöründeki teşebbüslerin neredeyse tamamı,
altın madenciliği ve petrol çıkarıcılığı sektörlerinde olduğu gibi ortaklık olarak
kurulmuşlardı (Horwitz 1992).
1865 ile 1910 arasındaki dönemde sanayi yapısı ve konvansiyonel iş
anlayışı hızla ve kökten bir biçimde değişti. Libecap (1992, 243), bu dönemi
analiz edebilmek için o zamanki ABD ekonomisinin bazı ana özelliklerini akılda
tutmak gerektiğini belirtmektedir. Birincisi, İç Savaş sonrası dönem genel bir
deflasyon dönemidir. 1864 ile 1900 arasında tüketici fiyat endeksi %47 oranında
düşmüştür. İkincisi, 1880-1900 arası, ekonomide önemli yapısal değişimlerin
yaşandığı bir dönemdir. Ekonomide sanayinin ağırlığı artmış ve teknolojik
değişim yaşanmaya başlanmış; üretim, dağıtım ve pazarlamada ölçek
ekonomilerinin ortaya çıkması ve taşıma maliyetlerinin düşmesi, ürünleri ve
üretim tekniklerini temelden değiştirmeye başlamıştı. Bu durum birçok firmanın
rekabet gücünü etkiledi; yeni ortaya çıkan büyük firmalar yerel pazarlardan
ulusal ve uluslararası pazarlara doğru yayıldılar. Küçük firmalar da kendi yerel
pazarlarında bu yeni rakiplerle karşılaşmaya başladılar. Büyük firmalar, federal
hükümetten destek isteyenler ve bu değişimin “kaybedenleri” için açık hedef
haline geldi.
Yaldızlı Çağ’da8 sanayi sürekli bir büyüme yaşamıyordu. Birçok ürüne
olan talep iktisadi dalgalanmaların9 tepe ve dip noktalarında değişiyordu.
1873’den başlayarak 25 yıl boyunca özellikle çelik ve petrol sanayilerinde aşırı
kapasite kronik bir sorun haline geldi. Sanayiciler yoğunlaşmayı yalnızca
büyüme uğruna değil, iş çevriminin salınımlarından korunmak için de
istiyorlardı. Firma büyüdükçe piyasada fiyat dikte etme gücü artıyor, dolayısıyla
dalgalanmadan etkilenme oranı azalıyordu (Cashman 1993, 39).
Hobsbawm (1999, 47-48), fiyatların düşmesiyle başlayan süreci şöyle
özetlemektedir:
…makul sınırlarda bir enflasyon… yalnızca borçlular için iyi olmakla kalmaz, aynı
zamanda daha düşük maliyetlerle üretilen ürünler satış aşamasına gelindiğinde daha
yüksek fiyattan satıldıkları için kar oranlarında otomatik bir artış sağlar. Oysa,
deflasyon kar oranlarını azaltır. Pazarda büyük bir genişleme, bu kaybı fazlasıyla telafi
edebilirdi, ancak pazar gerçekte yeterince hızlı büyümedi. Bunun nedeni, kısmen (en
azından fabrika karlı bir şekilde işletilecekse) yeni endüstri teknolojisinin ürün
miktarında büyük artışları hem mümkün hem de gerekli kılması; kısmen de rakip
üreticilerin ve endüstrileşmiş ekonomilerin sayısının büyümesi, böylece mevcut toplam
kapasitenin muazzam bir biçimde artması ve kısmen de tüketici malları için toplu bir
pazarın yavaş gelişmesiydi. Hatta, yeni ve gelişkin kapasitenin, ürünün daha etkili
kullanımının ve talepteki değişmenin yarattığı bileşim, sermaye malları açısından daha
zorlayıcı oldu: 1871-5 ile 1894-8 arasında demirin fiyatı yüzde elli düştü.
Fox ve Sullivan (1990, 61) da yoğunlaşmanın nedenleriyle ilgili olarak
aşağıdaki yorumda bulunmaktadır:
Tröst hareketi sanayi devriminin yol açtığı aşırı kapasite sorunundan
doğdu. Büyük ölçekli üretim, ticarileşmiş tarım ve verimlilikteki yaygın gelişme,
ülkenin daha önce hiç olmadığı kadar zenginleşmesine yol açmıştı. Ancak, aşırı
üretim ve aşırı kapasite, ekonomideki yapısal çatlakları ortaya çıkardı. İş
adamları tröstü çare olarak görmeye başladılar. İstikrar aracı olarak görülen
tröstler, bu amaçlarına ulaşamasalar da refahın ve iktisadi gücün yoğunlaşmasına
neden oldular.
Şirket yapılarının önce kartelleşme, daha sonra da yatay ve dikey
birleşmelerle değişmesi, küçük firma zincirlerini oligopol ve monopollerden
oluşan karmaşık ağlara dönüştürdü. Dönemin sonunda büyük ve bürokratik
8
Başlangıç ve bitiş tarihleri üzerinde bir anlaşmaya varılmamış olsa da, 1865-1901 (Lincoln
suikasti ile Theodore Roosevelt’in Başkan seçilmesi) arasında kalan dönem Amerikan tarihinde
Yaldızlı Çağ (Gilded Age) olarak adlandırılmaktadır. Adını Mark Twain’in 1873 tarihli The
Gilded Age adlı eserinden almıştır.
9
Bussiness Cycle teriminin karşılığı olarak iktisadi dalgalanma ya da iş çevrimi terimleri
kullanılmıştır. İş çevrimlerinin söz konusu dönemi de kapsayan bir analizi için bkz. Ernst
Mandel (1980), Long Waves of Capitalist Development, Türkçesi: Kapitalist Gelişmenin Uzun
Dalgaları, 1986, Yazın Yayıncılık, İstanbul.
şirketlerin sahneye çıkmalarıyla, kentli ve ücretli işçi sınıfı bağımsız
zanaatkarların yerini almıştı (Fox ve Sullivan 1990, 58).
Firmaların gerekli ölçeğe ulaşabilmek için en sık izledikleri yol, başka
bir firmayla birleşmek ya da rakip bir firmayı satın almaktı. Bunların dışında,
firmalar, borç alarak, hisselerini satarak ve karlarını sermayelerine ekleyerek de
büyümeye çalışıyorlardı (Letwin 1981, 9).
İç Savaştan sonra, ortaya çıkma sırasına göre, yoğunlaşma tiplerini dört
ana başlıkta toplamak mümkündür: Havuz anlaşmaları,10 tröstler, holdingler,
birleşme ve devralmalar.
Havuz Anlaşmaları: Aynı sektörde bulunan firmaların bir araya gelip
fiyat, pazar payı ve işle ilgili diğer koşulları belirledikleri bir çeşit centilmenlik
anlaşmasına dayanan oluşumlardı (Cashman 1993, 40). Her firmanın kendi
hukuki bağımsızlığını muhafaza ettiği havuzlar bir çeşit kartel anlaşmaları olup,
ilk olarak demiryolu sektöründe ve J. D. Rockefeller’ın öncülüğünde, petrol
sanayinde görülmüştür. Bütün kartel anlaşmaları gibi havuz anlaşmaları da,
sürdürülmesi güç anlaşmalardı ve talebin azaldığı dönemlerde bozulmaya
müsaitti. İngiliz içtihat hukukuna göre ticareti sınırlayan anlaşmalar oldukları
için yasadışıydılar ve bu nedenle anlaşmanın hükümlerinin uygulanması için
mahkemeye başvurmak da mümkün değildi (Primack ve Willis 1989, 246-251).
Tröstler: Tröst, bünyesindeki şirketlerin yönetiminde oy hakkına sahip
olarak onları kontrol edebilmekteydi. Bu şekilde her şirketin ayrı hukuki kişiliği
korunmaktaydı. Mutemetlerin11 görevi daha önceden rekabet eden tröst
şirketlerini ayrıntılı bir biçimde yönetmek değil, havuzların hukuki nedenlerden
dolayı uygulamaya zorlayamadıkları rekabeti engelleyici stratejilerin
benimsenmesini sağlamaktı.
Holding Şirketleri: Diğer şirketlerin hisselerini satın alarak oy haklarına
sahip olma amacıyla kurulan şirketlerdi. Tröstler, bünyelerinde bulunan
şirketlerin yönetimine gevşek bir biçimde sahipken, holding şirketleri iştirakleri
üzerinde merkezi, birleştirilmiş bir yönetim kuruyordu.
Birleşmeler: 1897’den itibaren birleşme ve devralama, tekelleşme
hareketi çerçevesinde kullanılmaya başlandı. Birleşmede havuz anlaşması, tröst
ve holding şirketinde olanın tersine, şirketler hukuki kişiliklerini kaybediyor ve
tek bir şirketin çatısı altında birleşiyordu (Primack ve Willis 1989, 252).
Demiryolları, ülkenin yıkıcı rekabetle karşı karşıya kalan ilk büyük
sektörüydü. Demiryolları inşaat ve bakım için yüksek bir giriş yatırımı
10
Havuz Anlaşması, pool teriminin karşılığı olarak kullanılmaktadır.
Mutemet, trustee teriminin karşılığı olarak kullanılmakta ve tröstün bünyesindeki şirketlerin
yönetim kurullarına atadığı yöneticileri ifade etmektedir.
11
gerektiriyordu. Sabit maliyetlerin yüksekliği demiryolu şirketlerini yüksek
hacimli işler için düşük tarifeler belirlemeye yöneltti. Genellikle şirketler büyük
miktardaki kargolar ve yüksek mevki yolcular için farklı tarifeler belirleme ve
uzun mesafeler için kısalardan daha az ücret talep etme gibi sevilmeyen
stratejiler uyguladılar.
Bu koşullara yanıt olarak, demiryolları günümüzde kartel olarak
adlandırılan rakiplerin güç birliği yaptığı bölgesel yatay birlikler, yani
“havuzlar” oluşturdular. Ancak havuzlar kolayca dağılabiliyordu. Örneğin,
petrol taşımacılığını üyeleri arasında paylaştıran havuz, rafineriler ve mal
sahipleri işbirliği yapmayı reddedince, demiryolu şirketlerinin gizli indirimler
vermesi ya da havuzdan çıkması sonucunda çöktü. Aynı biçimde, kömür
taşımacılığı için oluşturulan havuz da, ekonominin 1880-1890 arasında
dalgalanması nedeniyle dağılmıştı.
Ekonominin diğer sektörlerinde de havuzlar kuruldu, ancak aynı kaderi
paylaştılar. Havuzların bu istikrarsız ve çabuk dağılan yapısı endüstriyi daha sıkı
yatay ve dikey işbirlikleri aramaya itti. İlk tröstler, bir grup şirketin -eski havuz
üyelerinin- hisselerini mutemetler kuruluna verip karşılığında aynı değerde tröst
sertifikası almasıyla kuruldu (Fox ve Sullivan 1990, 60-61).
Standard Oil ilk ve en meşhur trösttü. Daha sonraki tröstler için de model
oluşturuyordu. Standard Oil, hukuk müşaviri Samuel C.T. Dodd’un yeni bir
organizasyon yapısı olarak “tröst”ü bulmasından sonra 1879’da kurulmuştur.
Tröst, bir şirketin başka bir şirketin hisselerini elinde tutmasını yasaklayan
eyaletlerin çıkarmış olduğu şirketler yasalarına yakalanmadan “konsolidasyonu”
sağlıyordu. Konsolide olan şirketlerin ortakları, tröst sertifikaları karşılığında
hisselerini mutemetlere verdikleri için, meydana gelen tröst, tek bir şirketin
altında birleşmeye neden olmamakta ve dolayısıyla şirketler hukukunun
sınırlamalarından muaf olmaktaydı (Horwitz 1992, 80).
Standard Oil tröstünü (40 firmanın birlikteliğiyle 1882’de yeniden
düzenlenen tröst, ülkenin rafineri kapasitesinin %90-95’ini elinde tutuyordu)
takiben, et tröstü 1880’de, pamuk yağı tröstü 1884’de (pazar payı %75’di), bezir
yağı tröstü 1885’de, viski tröstü 1887’de (80 üreticiyi bir araya getiren tröst,
pazarın %85’ini kontrol ediyordu), şeker tröstü 1887’de (17 firmadan
oluşuyordu ve ulusal şeker işleme piyasasının %78’ini elinde tutuyordu), kurşun
tröstü ve halat tröstü 1887’de, kibrit tröstü 1889’da (pazar payı %85’di) ve
piyasanın %90’ını kontrol eden tütün tröstü 1890’da kurulmuştu. O günlerde
yaşamış bir ekonomiste göre, tamamen ya da kısmen bu tip bir yönetimin
idaresine girmemiş bir sektör neredeyse kalmamıştı (Adams ve Brock 1990, 26,
dipnot 3).
2.2. KAPİTALİZM ve HUKUK
19. yüzyılın son çeyreğinde ABD’de, günlük politik tartışmalara
damgasını vuran “rekabet” ve “yoğunlaşmayı,”12 dünyanın geri kalanından
bağımsız, korunaklı kavramlar olarak değil, Amerikan kapitalizminin küçük
üretici -rekabetçi- aşamasından, şirket kapitalizmi13 aşamasına geçiş süreci
içinde değerlendirmek gerekmektedir.14 Öbür türlü, yoğunlaşmaya karşı rekabeti
savunmak, ya da o dönemde oldukça yaygın olduğu sonraki alt bölümde
görüleceği gibi, yoğunlaşmanın önlenemez bir biçimde çağın gereği olduğunu
söylemek, tek başlarına anlamlı değildir.
ABD tarihi boyunca hukuk, kapitalizmin kesintisiz devam eden gelişme
süreci içinde başta özel mülkiyet olmak üzere, mülkiyet hakları ve piyasanın
değişen biçimleri ve gereksinimlerine uyum sağlamış ve bunları desteklemiştir
(Sklar 1987, 65). Bununla beraber hukuk, mülkiyet haklarını, kamu yararı ve
genel refah lehine sınırlamıştır. Hukukun uzun dönemdeki eğilimi, üretim,
dağıtım ve işletmenin yönetsel yapısının iyileştirilmesiyle ilgili gelişmeleri
beraberinde getiren yeni mülkiyet biçimleri, mülkiyet hakları ve sözleşme
yükümlülüklerinin lehine, modası geçmiş piyasa ve üretim ilişkilerinin aleyhine
olmuştur (Sklar 1988, 47).
Genel olarak, mülkiyet ve pazar ile ilgili olarak yapılacak yasal
düzenleme girişimleri, kapitalistler, entelektüeller ve siyasi liderler arasında,
atomize birimlerin kısıtlanmamış rekabet rejiminden, piyasanın etkin
çalışmasının, mülkiyet hakkının korunmasının, işçi-işveren ilişkilerinin tatmin
edici hale gelmesinin ve geniş anlamda toplumsal istikrarın beklenemeyeceği
düşüncesinin ortaya çıkmasına neden olmaktaydı.
Sklar (1988, 53), piyasa ve hukuk ilişkisine şöyle değinmektedir:
Rekabetçi piyasa kendi başına bırakıldığında ne Frédéric Bastiat’nın bahsettiği
uyumu, ne Jean Baptiste Say’ın dengesini, ne sermayenin istikrarlı bir biçimde
12
Yoğunlaşma, önceki bölümlerde, iktisadi bir terim olan concentration kavramının karşılığı
olarak kullanılmakla birlikte, bu bölümde ve sonraki bölümlerde, daha uygun bir karşılık
bulunamadığı için, combination kavramının yerine kullanılacaktır.
13
Şirket kapitalizmi, corporate capitalism teriminin karşılığı olarak kullanılmıştır.
14
Bu çalışmada Martin Sklar’ın teorik ve kavramsal çerçevesinden yararlanılmıştır. “Küçük
üretici-rekabetçi” terimi Sklar (1988)’ın çalışmasında teşebbüslerin sahip-yönetici (veya sahipyöneticiler) ya da onun doğrudan temsilcisi tarafından yönetildiği ve teşebbüsün fiyat koyucu
olmaktan çok fiyat alıcı olduğu; fiyatınsa firmaların anlaşması sonucu değil de arz ve talebin
koşulları sonucunda belirlendiği kapitalist mülkiyet ve piyasa ilişkilerini belirtmektedir.
“Kapitalizmin kurumsal olarak yeniden inşası” ve “sanayinin kurumsal olarak yeniden
örgütlenmesi” terimleri ise, basitçe mülkiyetin adının hukuksal açıdan anonim şirket olarak
değiştirilmesini değil; mülkiyetin hisse senetleriyle birçok kişiye dağıtıldığı, ve buna bağlı
olarak şirket sahipliği ile şirket yöneticiliğinin birbirinden ayrıldığı ve teşebbüsün uzmanlaşmış,
merkezileşmiş bürokratik bir yapıyla yönetildiği bir sistemi tanımlar (Sklar 1988, 4).
büyümesini ve yatırıma dönmesini, ne de yüksek bir kaynak kullanımı ve istihdam
düzeyinde arz ve talebin dengelenmesini sağlar. Bunların yerine elde edilen, piyasa
düzensizliği, “gereksiz rekabet,” başarısız işler, bunalımlar, grevler, lokavtlar,
toplumsal gerginlik ve siyasi huzursuzluktur.
Piyasanın başarısının bu şekilde yeniden düşünülmesi yasal
düzenlemelerde ve içtihatta, 1890’lara gelindiğinde ise, aynı zamanda
kapitalistlerin düşünce ve pazardaki davranışlarında, iktisatçıların düşünsel
eğilimlerinde ve siyasi liderlerin söylemlerinde de yerini aldı. “Piyasa ilişkileri
geliştikçe günlük hayatın düzenlenmesinde hukuk dinin, mahkemeler kilisenin,
hakimler ve avukatlar ise rahiplerin yerini aldı” (Sklar 1988, 86).
1890-1916 döneminde küçük işletme kapitalizminin mülkiyet ve piyasa
ilişkileri, yeni yeni ortaya çıkan anonim şirket kapitalizminin mülkiyet ve piyasa
ilişkileri ile çatışmaya girmiş ve dönüştürülmeye başlanmıştır. Piyasa ilişkileri
hukuku, gerek yasalar gerekse de içtihatlar bakımından, çatışmanın ve
dolayısıyla ulusal politikanın ana sahası olmuş; para ve banka hukuku,
demiryolu regülasyonu, işçi örgütlenmesi, ticaretin sınırlanması ve diğer piyasa
ilişkileri ile ilgili hukuklar tartışmaya açılmıştı. Bütün bunlar piyasanın
düzenlenmesi ve yönetilmesi sorunuyla ilgiliydi (Sklar 1988, 89).
2.2.1.
Anonim Şirketin Ortaya Çıkışı
Büyük yatırımların gerektirdiği sermayenin çoğu zaman bir kişi ya da
grup tarafından sağlanamaması, hukuksal bir araç olarak anonim şirketi15 gerekli
kıldı. Anonim şirket yalnızca küçük tasarruflardan yararlanılmasını sağlamıyor,
aynı zamanda riskin dağıtılmasının ve sınırlı sorumluluğun da faydalarını
sunuyordu (Thorelli 1996, 21). Merkantalist sistemde, anonim şirket, devletin
özel bir amaç için kurdurduğu bir varlıktı. Klasik modelde ise, şirket, devletin
verdiği özel bir ayrıcalığı değil, sermayeyi yönetmek için bir aracı ifade
etmekteydi (Hovenkamp 1991).
Amerika’da 18. yüzyılda bütün şirketler, İç Savaştan önce de birçok
şirket özel beratlarla kuruluyordu. Bu uygulamanın arkasında, “şirketlerin
aslında birer tekel olduğu” düşüncesi yatıyordu. Her şirket için, yapacağı işin,
özel haklarının ve görevlerinin tarif edildiği ayrı bir yasa çıkarılırdı. Hiçbir
topluluk, eyalet yasa koyucusu kendileri için bir yasa çıkarmazsa bir şirket
kuramazdı. Bunu başaranlar ise meslektaşları arasında ayrıcalıklı olarak
değerlendirilirdi. Şirketlerin bu özellikleri ve az rastlanır olmaları onların tekelci
olduklarını düşünmek için yeterliydi (Letwin 1981, 63).
Eyaletler, içtihatlarıyla kurumsal girişimciliğin temel yapısını belirleme
gücüne sahiptiler (Fox ve Sullivan 1990, 59). Amerikan eyaletleri, geçiş ücreti
15
Anonim Şirket, corporation teriminin yerine kullanılmaktadır.
alınan köprü, paralı yol, kanal ve demiryolu şirketlerine inhisari haklar vererek,
İngiliz geleneklerini devam ettirdiler. Örneğin Massachusetts Eyaleti’ndeki ilk
üç demiryolu 1830’da şirketleşmişti ve kendi hatlarında otuzar yıllık tekel hakkı
almışlardı (Letwin 1981, 63).
Şirketleşmenin avantajları, şirketlerin uzun ömürlü olmaları, ortaklarına
sınırlı sorumluluk hakkına getirmeleri ve hatta ilk zamanlarda kamu
yardımlarından faydalanabiliyor olmalarıydı. Tepkiler üzerine şirketlerin
ayrıcalıkları, bu haklar alınarak değil, herkese tanınarak azaltıldı. Genel
şirketleşme yasaları, eyalet görevlilerini, koşulları tutturanlara şirket beratı
(anasözleşmesi) vermekle görevlendirdi. İç Savaşa (1861-1865) gelindiğinde
şirket kurmak öyle kolay ve sıradan hale geldi ki, şirketlerin tekelci olduklarına
yönelik savlar daha fazla telaffuz edilemedi (Letwin 1981, 66).
Licht, girişimciliğin cesaretlendirilmesinde devletin dolaylı etkisinin örneğin federal sistemin kendisinin- doğrudan müdahalelerinden çok daha etkili
olduğunu ileri sürmektedir. Eyalet yönetimleri, Amerikan Anayasasıyla yaratılan
tabakalı devlet düzeni sayesinde birçok önemli yetkiye sahip olmuştur. Şirket
beratı verme yetkisinin eyaletlere ait olması, şirket kurma işlemlerini Avrupa’ya
göre oldukça kolaylaştırmış, bu iş için ulusal hükümetlere ya da parlamentolara
başvurmak zorunda kalan Avrupalı meslektaşlarına göre Amerikalı girişimciler
önemli bir avantaj elde etmiştir. Bunun sonucu olarak, 1800 yılında Amerika’da
üç yüz sermaye şirketi faaliyet gösterirken, Büyük Britanya’da bu sayı yalnızca
yirmiydi (Licht 1995, 91).
2.2.2
Santa Clara: Modern Şirketin Doğuşu
Mülkiyet ve sözleşme özgürlüğü hukuku ile ilgili olarak bir dönüm
noktası olan Santa Clara Kararında (1886) Yüksek Mahkeme, Anayasada
yapılan beşinci ve on dördüncü değişikliklerle beyaz erkek kişilere tanınan
yaşama, özgürlük, varlık ve kazanç elde etme haklarının, hem esas hem de usul
bakımından, şirketlere de tanınmasına karar verdi. Yüksek Mahkeme bu
kararıyla, kapitalist mülkiyetin kurumsal olarak yeniden yapılanmasının olmazsa
olmaz ön koşulu olan sermaye piyasalarının gelişmesinin hukuki temellerini
atmıştır (Sklar 1987, 65-66). Kararda: “Mahkeme herhangi bir eyaletin,
yargılamasında, hukukun kişileri eşit bir biçimde koruyacağını reddetmesini
yasaklayan Anayasanın On Dördüncü Değişikliğinin16 hükmünün şirketlere de
uygulanacağını sorgulayan herhangi bir görüş işitmek istememektedir” (Horwitz
1992) denilmekteydi. Amerikan hukuk tarihinde bir dönüm noktası olan Kararın
bu kadar gelişigüzel kaleme alınması, hukukun kapitalizmin yeni biçiminin
önündeki engelleri temizlemek konusunda ne kadar kararlı olduğunu göstermesi
açısından çarpıcıdır.
16
Bu değişiklik 1868 yılında yapılmıştır.
Şirketin anayasal bir kişi olduğunu ilan eden Santa Clara Kararı, bir
şirketin, şirket adına sahip olunan mülkiyetin gerçek kişi adına sahip olunan
mülkiyetmiş gibi korunacağı garantisi altında, diğer teşebbüs biçimleri gibi nasıl
davranılabileceği ve şirketin sahip olduğu mülk ile ilgili anayasal hakları kimin,
nasıl savunacağı sorunlarını çözüme kavuşturuyordu. Şirketin anayasal bir kişi
olduğu doktrini, anayasal hakların şirketin yönetim kurulu ve müdürleri
tarafından talep edilebileceği sonucuna ulaşıyordu (Hovenkamp 1991, 42).
Daha önceden, örneğin başka bir şirketle birleşilmesi ya da mal
varlığının devredilmesi gibi, şirketle ilgili önemli değişikliklerde bütün
ortakların rızasının aranması kuralı, Yüksek Mahkemenin kararları ve eyaletlerin
kabul ettiği şirketler yasalarıyla, yüzyılın sonunda, oyçokluğunun yeterli olduğu
kuralına dönüştü. Hukuk doktrininde meydana gelen buna benzer değişiklikler,
şirket ortaklarının, yatırımcılardan farkları kalmayan “sınırlı sorumlu şirket
mensuplarına” dönüşmelerine, sermaye piyasasının gelişmesine ve şirketlerin
kolayca el değiştirebilir hale gelmelerine yol açtı (Horwitz 1992, 87-95). Bunlar
kapitalizmin kurumsal olarak yeniden örgütlenmesi için olmazsa olmaz
koşullardı.
İmalat sanayiindeki firmaların hisseleri 1890-1893 arasında Menkul Kıymet
Borsasında işlem görmeye ve 1897’den sonra halka arz edilmeye başlandı. Böylece
hissedarın, küçük işletmedeki mülk sahibi ya da ortak gibi, şirketin gerçek sahibi
olduğu şeklindeki geleneksel görüşten uzaklaşıldı (Horwitz 1992, 95).
Şirketleşmenin yasal statüsünün değişmesi, üretimin, pazarlamanın ve
dağıtımın birçok, hatta bütün yönlerinin merkezileşmesine yönelik daha büyük
bir hareketin parçasıydı. Üretim ve pazarlamada kullanılan birimleri yatay ve
dikey bütünleşmeler yoluyla birleştirme yönelimleri ortaya çıktı. Bu yönelimin
ilk nedeni, bazı firmaların (örneğin Singer Dikiş Makinesi Şirketi- ki o da
patentten kaynaklanan bir tekeldi) tanıtım ve servis gibi özel pazarlama
hizmetleri gerektirecek karmaşık ve yeni ürünler üretmeye başlamasıydı. İkincisi
ise, geleneksel satış noktalarının büyük miktarlardaki malı idare etmeyi
başaramamasıydı. Ancak, en önemlisi, şirketler yıkıcı rekabetten ve düşen
fiyatlardan kaçınmak istiyordu (Fox ve Sullivan 1990, 59).
Sonuç olarak, 19. yüzyılın son çeyreğinde “anonim şirket” kamu
otoritesinin yarattığı metafizik bir varlık, bir “garabet” olmaktan çıkmış,
dönüşen iş hayatının normal bir aktörü haline gelmişti. Hukuk üzerine düşeni
yapıyordu.
2.3.
TEKELLEŞMENİN SONUÇLARI ve
KAMUOYUNUN TUTUMU
Hofstadter (1991, 20-21)’a göre, rekabet Amerikan toplumu için bir
teoriden öte, bir yaşam biçimi, bir “amentü”dür. Koloni döneminden başlayarak,
19. yüzyılın sonlarına kadar, çiftçi ve kasaba girişimcilerinden oluşan toplumun
idealist, devingen, iyimser, eşitlikçi, otorite karşıtı ve rekabetçi özelliklere sahip
olduğunu vurgulamaktadır. Hofstadter, Jackson’ın başkan olarak seçildiği 1828
yılında, küçük girişimcilerden oluşan ekonominin yüzyılın sonlarında tekeller
tarafından yönetildiğini, bu denli hızlı bir değişimin Amerikan toplumu
tarafından kolay kolay kabullenilmesinin mümkün olmadığını belirtmektedir.
Ancak öbür taraftan da, 1873’de yaşanan ekonomik paniği, 1885 ve
1893-1897 depresyonları takip etmiş, Amerikalılar iktisadi dalgalanmaların
görünüşte sert merhametsizliğiyle tanışmışlardı. 1871 Paris Komünü, Amerikan
kültürüne sosyalizm korkusunu sokmuş, 1877 Büyük Demiryolu Grevi de
Amerika’nın, Avrupa kökenli sınıf mücadelesi hastalığına yenik düşerek,
Avrupa tarihinin daha şiddetli dalgalanmaları içine girdiği şeklindeki yaygın
korkuyu arttırmıştı (Horwitz 1992, 65). “Ülkenin büyük demiryolu grevleriyle
sarsıldığı 1877 yılına ait olarak Amerikan halkının kafasına iki resim kazınmıştı:
Bir tarafta arkasında devletin silahlı gücünü de bulan devasa şirketler; öbür
tarafta ise, Amerika’ya özgü bir komünist hareket” (McMath 1993, 3-4). Emeğin
Şövalyeleri’nin17 1885 Depresyonu sırasındaki hızlı yükselişinden sonra, 1886
yılındaki ünlü Haymarket olayları sosyal gerilimi iyice arttırmış ve Amerika’nın
tarihin ve ekonomik gelişimin yasalarından bağımsız olmadığı görüşünü
güçlendirmişti (Horwitz 1992, 65).
Foner (1980, 22), 1860’lar için, “…küçük çiftçinin ve bağımsız
zanaatkarın, ‘her bireyin kendi emeğinin meyvelerini yemesi’ idealleri hala
topluma nüfuz etmekteydi,” demektedir. Ancak tarihçi Alfred Dupont Chandler,
Jr. Visible Hand adlı eserinde sermayenin yükselişini şöyle anlatmaktadır:
Şirket yönetiminin görünür eli, Adam Smith’in piyasa güçlerinin görünmez eli dediği
şeyin yerini aldı. Piyasa, mal ve hizmetlerin arz ve talebinin karşılaştığı yer olarak
kalmaya devam etti; fakat modern teşebbüs, malların üretim ve dağıtım süreçleri
arasındaki akışının koordinasyonu, gelecek dönemdeki üretim ve dağıtım için fon ve
personel tahsisatı işlevlerini kendi üzerine aldı. Modern teşebbüs o zamana kadar
piyasa tarafından gerçekleştirilen işlevleri ele geçirmeyi başardıkça Amerikan
ekonomisindeki en önemli kurum, teşebbüsün yöneticileri de iktisadi karar alıcılar
arasındaki en etkili grup haline geldi (Cashman 1993, 39).
17
Emeğin Şövalyeleri: Knights of Labor, 1869’da kurulan, Amerika’nın ilk ciddi işçi
örgütlenmesidir. Tam adı “The Noble Order of the Knights of Labor.”
1866-1872 arasında Union Pacific adlı demiryolu şirketi hazine arazisi
satın alabilmek için, yalnızca rüşvet olarak, 400 bin dolar harcamıştı. Ancak,
rüşvetler yalnızca münferit taleplerin karşılanmasını sağlamıyor, milletvekilleri,
senatör ve hatta başkanların giderek büyük şirketlerin memurları gibi işlev
görmesine yol açıyordu. Kuşkusuz bu tür yolsuzluklar banka ve demiryolları
şirketlerine özgü değildi. Örneğin, Thomas Edison kendi icatlarından birinin
satışını kolaylaştıracak bir yasa için, New Jersey Eyalet Meclisi’ndeki
politikacılardan her birine bin dolar rüşvet teklif edebiliyordu (Sosyalizm ve
Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, ABD’de İşçi Hareketi Bölümü).
2.3.1.
Sosyal Darwinizm
Bu eğilim, Yaldızlı Çağ olarak adlandırılan bu dönemde neredeyse
evrensel olarak bilimsel bir gerçeklik gibi kabul gören Sosyal Darwinizm
tarafından meşrulaştırılıyordu. Sosyal Darwinizmin önde gelen savunucusu
İngiliz gazeteci Herbert Spencer en iyinin ayakta kalabileceğini savunduğu
yapıtlarında “bırakınız yapsınlar” iktisadıyla biyolojinin bir sentezini yapmaya
denedi.18 Spencer, büyük şirket savunucularının duymak istediklerini söylüyor,
“bütün insanların eşit olduğunu iddia eden politik bir sistemin nasıl olup da
ekonomik eşitsizliğe yol açtığını” açıklıyordu (Cashman 1993, 42).
Serbest piyasanın yalnızca malların dolaşımını temin etmek için değil,
ahlaki değerlendirme için de en iyi mekanizma olduğu kabulüne dayanan bu
görüş, para sahibi olmayı, yalnızca insanın bu paraya layık olduğunun değil,
aynı zamanda siyasal ve entelektüel hayatı yönlendirecek erdemlere de sahip
olduğunun kanıtı olarak yorumluyordu. Herkesin eşit şartlarda katıldığı yaşam
mücadelesinde, en güçlü ve erdemli olanların yükseleceği varsayılıyordu. Bu
görüşün uygulamaya geçirilmesi, iktisadi hayat üzerindeki bütün kamu
denetimlerinin kaldırılması, iktisadi gerekçelerin dışında hiçbir gerekçenin
meşru sayılmaması oldu. Bütün ideolojiler gibi Sosyal Darwinizm de, toplumsal
hayat içerisinde, çarpıtarak da olsa yansıttığı maddi bir temele dayanıyordu.
Teknolojik gelişmenin ve para dolaşımının son derece hızlı olduğu, feodal bir
geçmişten devralınmış kurum, alışkanlık ve servetlerin etkilerinin son derece
cılız olduğu koşullarda, gerçekten de yeterli derecede hırs, tamahkarlık ve şans,
çok mütevazı imkanlarla iş hayatına atılan insanların çok kısa sürede önemli
servetler biriktirebilmelerine zemin hazırlıyordu. Bu kuşaktaki önemli
işadamlarının yüzde 43’ü aşağı ve aşağı orta sınıflardan gelme kişilerdi
(Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, ABD’de İşçi Hareketi
Bölümü).
18
Spencer’ın Social Statistics adlı kitabı 1864 ile 1903 arasında ABD’de 368.755 adet sattı. Bu
rakam bir sosyoloji kitabı için muhtemelen bir rekordu.
Areeda ve Kaplow (1997, 42), o zamanki büyük iş çevrelerinin bugünkü
“terbiyesinden” yoksun olduğuna değinmektedir. Meydana gelen birleşmelerin
bir kısmı gönüllü olarak, bir kısmı da “sat ya da yok ol” demeye hem gücü hem
de cüreti olan devlerin zoruyla gerçekleşmekteydi. İyi müşteriler için gizli
indirimler, yerel bir rakibi piyasa dışına itmek için yine yerel düzeyde fiyat
düşürmeler, rakibin müşterisine, sağlayıcısına ya da kreditörüne baskı uygulama
gibi yıkıcı davranışlar oldukça yaygındı. Karteller fiyatları tespit ediyor, üretimi
kontrol ediyor ve tüketicileri sömürüyordu. Birçok piyasada ya yıkıcı, kıran
kırana rekabet görülüyordu, ya da rekabetin izine bile rastlanmıyordu. Devlet
görevlilerine rüşvet verme, piyasayı manipüle etme gibi eylemler ise, gizlemeye
gerek duyulmadan yapılıyordu. Yapılan her ifşaat kamu bilincini derinden
sarsıyor ve önlem alınması için biraz daha fazla talep yaratıyordu. Skandalların
tekeller, demiryolları ve tröstlerle alakalı olduğu bilinmeyen bir şey değildi
(Areeda ve Kaplow 1997).
İngiliz Tarihçi Thomas Carlyle, Sanayi Devriminin girişimcilerini
“sanayinin kaptanları” olarak anarken, onlar Amerika’da daha çok “hırsız
baronlar” olarak tanınıyorlardı. Bu terim ilk defa Kansaslı çiftçiler tarafından
1880’de demiryolu devleri için kullanılmıştı (Cashman 1993, 30).
Cashman (1993, 30-36), iki kuşak hırsız baron olduğundan
bahsetmektedir: Jay Gould, Jim Fisk ve Daniel Drew gibi servetlerini sanayici
olmaktan çok dolandırıcı finansörlükle elde edenler ve sonradan gelen çelik devi
Andrew Carnegie, petrol patronu John D. Rockefeller ve finansçı J.P. Morgan’ın
en büyükleri olduğu “hiç olmazsa bir hizmet sunanlar.”19
Gustavus Swift et, Charles Pillsbury tahıl, Henry Havemeyer şeker,
Frederick Weyerhaeuser kereste, John Pierpont Morgan da demiryolu ve finans
alanında siyaset sahnesinin baş aktörlerinden daha etkiliydiler. “Çok konuşup bir
şey yapmayan politikacıların tersine hırsız baronlar az konuşup çok iş
yapıyorlardı” (Cashman 1993, 40).
Teksaslı Kongre Üyesi John Reagan’ın 1876’da söylediği,
“Vanderbiltler, Stewartlar, Gouldlar, Scottlar ve Huntingtonlar ortaya çıkana ve
Kongreyi yönlendirip hükümetin amaçlarını şekillendirmeye başlayana kadar
ortada dilenci yoktu,” (Cashman 1993, 42) sözü birilerinin ancak milyonların
sırtına basarak yükseldiğinin de ifadesiydi.
Yalnızca adem-i merkezileşmiş politik ve ekonomik sistemin, özgürlüğü
koruyup Avrupa devletçiliğinin zorbalığından uzak durarak refahı arttırabileceği
inancı, dönemin Amerikasının düşünce dünyasına damgasını vurmuştu. Artan
eşitsizlik, kendi kendini düzenleyen piyasa sisteminin refahı “görünmez bir el”
gibi adil bir biçimde dağıtacağı inancının dayandığı temeli sarsarken, büyük ve
19
Hırsız baronların kişisel “başarı” öyküleri için bkz. Cashman (1993, 30-36).
yoğunlaşmış teşebbüslerin ortaya çıkışı da adem-i merkezi ekonomik kurumların
doğallığını ve gerekliliğini sorgular hale geliyordu. Piyasa sisteminin yeniden
tanımlanarak, dev şirketlere, bu sistem içinde meşru bir rolün bulunması, yüzyıl
biterken Amerikan toplumsal düşüncesinin önemli sorunlarından biriydi. Adem-i
merkezi rekabetçi bir piyasa sisteminin doğallığı ve gerekliliği görüşüne
dayanan eski muhafazakarlık, büyük teşebbüslerin ölçek ekonomilerinden
kaynaklanan önlenemezliği ve etkinliği görüşüne dayanan yeni muhafazakarlıkla
çatışma içine girmişti (Horwitz 1992, 66).
Peritz (1996, 10) de egemen söylemin sarsılmasını aşağıdaki biçimde
betimlemektedir:
Kamuoyunun antitröste olan ilgisi, kural ile istisna, gerçek ile ideoloji arasındaki
gerilimlerin arttığı bir ortamda ateşlenmişti. Yeni ekonomik koşullar klasik politik
iktisadın dayandığı varsayımları sorgular hale gelmişti. En çok tröstlerde büyük refah
birikimlerinin gerçekleşmesinin ve endüstrinin kartelleşmesinin, klasik iktisadın bu
durumların ancak kamu tarafından bir ayrıcalık verilerek gerçekleşeceğine dair
öngörüsü ile örtüşmemesi sorun yaratıyordu.
O zamanların hakim düşüncesi olan klasik düşünce, rekabetin korunması
gerektiğini öngörse de, bu kavram neoklasik iktisatçıların kullandığından farklı
olarak, iktisadi birimin (birey ya da firma) kaynakların nasıl dağıtılacağına kendi
kendisine karar vermesi ve devletin bir birey ya da sınıfa diğerlerinin aleyhine
olacak şekilde ayrıcalıklar ihsan etmesi yetkisinin sınırlandırılmış olması
anlamına geliyordu. Neoklasik modelde ise “tam rekabet,” fiyatın marjinal
maliyete eşit olduğu ve firmaların yenilik ve optimum ölçeğe ulaşmasıyla
maliyetlerini en aza indirdikleri bir durumdur. Fakat klasik düşüncenin marjinal
maliyet kavramından haberi yoktu, sabit ve değişken maliyetler arasındaki fark
da tam bilinmiyordu. Amerikan klasikleri rekabet hakkında değil tekel hakkında,
o da devletin verdiği ayrıcalıkların kaldırılması amacıyla, eserler veriyordu
(Hovenkamp 1991, 270-273).
Hukuk düşünürlerinin 1890’larda meydana gelen şirketleşme
hareketlerini meşrulaştırma çabaları Amerikan iktisat düşüncesinde inanılmaz
bir değişime yol açtı ve büyük ölçekli yoğunlaşmanın ortaya çıkışının
önlenemez olduğu düşüncesini savunma ve meşrulaştırma hareketi ile
desteklendi. 1880’lerin sonlarına kadar hakim Amerikan iktisat düşüncesi
sermayenin büyük ölçekli yoğunlaşmasının zorunlu ya da önlenemez olduğuna
dair argümanları reddetmekteydi. 1870’ler ve 1880’lerin başında yapılan “tekel
sorununa” dair tartışmalar demiryolları üzerinde toplanmıştı. Demiryollarının
özel bir durum –doğal tekel- olduğu ileri sürülüyordu (Horwitz 1992, 80).
Klasik düşüncenin dayandığı Ricardocu emeğin değer kuramına göre
metanın piyasa değeri içinde cisimleşmiş bulunan emek miktarı ile
belirlenmektedir. Bu nedenle piyasadaki herkesin verdiği kadar bir karşılık
aldığı varsayıldığından, fiyatlar ve piyasa süreci sadece serbest ve doğal değil,
aynı zamanda adil ve hakkaniyetlidir de. Ancak yoğunlaşma sonucunda
fiyatların doğal piyasa fiyatının üstünde ya da altında (yıkıcı fiyat) oluşması,
klasik ekonominin bunları rekabetçi piyasalarda doğal ve hakkaniyetli olmayan
bozguncular olarak görmesine yol açtı (Peritz 1996, 22).
Rekabeti dinamik bir piyasa olgusu olarak gören dönemin Amerikan
iktisatçıları, antitröst yaklaşımını tüketicilerin uzun dönemli çıkarlarıyla
uyuşmadığı gerekçesiyle reddediyorlardı (DiLorenzo ve High 1988, 425-429).
Henry C. Adams, yeni kurulan Eyaletlerarası Ticaret Kurulunun baş
istatistikçisi, John Stuart Mill’in ölçeğe göre artan, azalan ve sabit getirili endüstriler
ayrımına dayandığı The Relation of the State to Industrial Action adlı eserinde,
ölçeğe göre artan getirilerin söz konusu olduğu sektörlerin doğal tekel olduğu, böyle
endüstrilerde beraber hareket etmek kişilerin çıkarınaysa hiçbir yasanın onları
rekabet etmeye zorlayamayacağını belirtmektedir (Horwitz 1992, 82).
Tröstün fikir babası olan Samuel C. T. Dodd, 1890’da New York
Tribune’de yayımlanan bir makalesinde, Amerika’da sanayi ve ticaretin
yoğunlaşmalar aracılığıyla sürdürüldüğünü, başka türlüsünün de mümkün
olmadığını belirtmekteydi. Dodd’a göre hukuk yavaş yavaş ve fakat kesin olarak
bu gerekliliği ve yararı kabul edecekti. Dodd makalesinde yoğunlaşmaların işgücü
talebini arttırarak işsizliği azalttığını; üretim tekniklerini geliştirerek, taşıma
maliyetini azaltarak, fiyatları hiç olmadığı kadar aşağı çektiğini; çalışanların
tasarruflarını tröstlerin hisselerine yönlendirmesi sonucunda, gelir dağılımını
düzelttiğini öne sürmekteydi. İşin çapı büyüdükçe piyasanın genişlediğini, bunun
da daha büyük sermaye bileşimlerini gerektirdiğini; bu nedenle şirketlerin
büyüklüğüne bir sınır getirilmesinin gelişmeyi engelleyeceğini belirten Dodd;
hukukun ancak şirketler “kötü” hareketlerde bulundukları zaman devreye girmesi
gerektiğini açıklıyordu (Dodd 1968, 78-79).
Railroad Transportation (1885) adlı kitabın yazarı Arthur Hadley,
demiryolu sektöründen yola çıkarak endüstriyel yoğunlaşmanın kaçınılmaz
olduğundan bahsediyordu. Hadley, aşağıdaki sözleriyle tepkisini yoğunlaşmanın
nedeni olarak gördüğü “rekabet”in kendisine yöneltiyordu:
Bütün eğitimimiz ve alışkanlıklarımız bizi rekabete inanmaya zorlamaktadır. Rekabeti
sağlıklı bir iş hayatının doğal olmasa bile gerekli bir koşulu olarak
görüyoruz…Ricardo’nun rekabete açık serbest bir piyasada değişik malların
değerlerinin üretim maliyetleri ile orantılı bir düzeye gelme eğiliminde olduğu
düşüncesini hiç tartışmadan kabul ettik (Horwitz 1992, 81).
Hıristiyan Sosyalist Edward Bellamy ise, 1889 yılında, rekabetin
sonunun geldiğini keyifle söylemekte, rekabetin Hıristiyanlığın temel
değerleriyle ters düştüğünü belirtmektedir. Bellamy, “Rekabetçi sistem zengin
ya da fakir, herkesin kişiliğinin en kötü tarafını geliştirme eğilimindedir.
Cezalandırdığı tüm değerler bir insanın sahip olduğu en soylu ve cömert
olanlarıdır, teşvik ettikleri ise insanlığın ancak vazgeçerek yücelebileceği bencil
ve aşağılık güdülerdir,” derken küçük üreticilerin duygularını ifade ediyordu
(Horwitz 1992, 82).
Yine de tekelleşmenin iyi olmadığını düşünenler de vardı. Kamuoyu
endüstriyel yoğunlaşmanın bir sorun olduğu görüşüyle Henry Demarest Lloyd’un
tekeli kötüleyen makalelerinde tanıştı (Horwitz 1992, 80) Henry D. Lloyd, 1881
yılında Chicago Daily Tribune’de yayımlanan bir makalesinde, “Vanderbilt,
Gould, Rockefeller ve diğer Paşaların20 yaptıkları, muazzam miktarlardaki serveti
tek elde toplamaktır; refah yaratmak değil, refahın büyük kitlelerin cebinden
tekellerin cebine yeniden dağıtılmasıdır,” diye yazıyordu (Freyer 1992, 50).
1888 yılının Şubat ayında New York Times Gazetesi, 8 Şubat hariç, her
gün tekel sorunuyla ilgili makaleler ya da editöryal yazılar yayımlamıştı.
Ortabatı’da en çok okunan Chicago Tribune Gazetesi de aynı yılın Şubat ayında
Standard Oil, viski, şeker, tuz, soba, Şikago benzin, hint yağı ve nişasta
tröstleriyle ve New York Eyaleti’nin antitröst yasasıyla ilgili yazılar ve
makaleler yayımlamıştı. Letwin (1981, 57) bu gazetelerin yoğun ilgisi haricinde
New York dışında yayımlanan en azından otuz bir gazetenin de konuyla
ilgilendiğini belirtmektedir.
“Bütün şirketlerin tekel olduğu inancı da en az bütün tekellerin kötü
olduğu inancı kadar eskidir ve yine onun gibi İngiltere kaynaklıdır,” diyen
Letwin (1981, 62), tekellere yönelen tepkiyle ilgili olarak aşağıdaki saptamada
bulunmaktadır:
…Görüldüğü gibi antitröst hassasiyeti bir gecede ortaya çıkmamıştı. Tekelden nefret
etmek Amerikan siyasi geleneklerinin en eskilerinden bir tanesiydi. Ve bütün köklü
geleneklerde olduğu gibi farklı zamanlarda bir çok farklı biçimde ifade edilmiş ana
bir düşünce etrafında bütünleşiyordu. İlk zamanlarda tekel devlet tarafından ihsan
edilen bir ayrıcalığı belirtirken daha sonraları az sayıda kişinin kendi çabalarıyla
yarattıkları inhisari bir durumu nitelemeye başladı. Ama her zaman özellikle fırsat
eşitliğini engelleyen haksız bir güç anlamına geldi. Tröst ise popüler bilinçte tekelin
yeni bir biçiminden başka bir şey değildi ve geleneğin bütün gücü bu kavramın
üzerinde toplanmakta gecikmedi (Letwin 1981, 59).
Tarım kesimi de tekellere karşı tepkisini göstermekte gecikmedi.
1875’de tepe noktasına ulaşan Grange hareketi, demiryollarına ve tekellere karşı
ortaya çıkmış bir çiftçi hareketiydi. 1880’e gelindiğinde gücünün çoğunu
yitirmişse de, Grange hareketi İç Savaşın büyük acılarının unutturduğu tekelcilik
sorununu yeniden gündeme getirmeyi başarmıştı (Letwin 1981, 67-68).
20
Metnin orjinalinde Pashas olarak geçmektedir.
Tröst yeni düzenin bir simgesi olmuştu. Destekleyicilerine göre refahı,
işbirliğini ve gelişmeyi işaret ediyordu. Aleyhindekiler ise, bu insansız, merkezi
biçimde yönetilen yapıların hırsı, insan dışılığı ve ekonomik tabakalaşmayı
temsil ettiğini düşünüyordu. Sonuç olarak, 1880’ler boyunca, yalnızca 8
konsolidasyonun tröst biçimini almasına rağmen, “tröst” terimi, şirket
birleşmeleri için bir hukuki araç olmanın ötesinde anlamlar ifade etmeye
başlamıştı (Fox ve Sullivan 1990, 62).
Kamuoyu tröstlere karşı derin düşmanlığına rağmen ne yapılması
gerektiğine dair özel bir çözüm öneremiyordu. Kongre ne yapılacağını tamamen
kendi başına belirleyecekti (Letwin 1981, 55).
BÖLÜM 3
SHERMAN YASASI ÖNCESİNDE
YOĞUNLAŞMALARIN AMERİKAN HUKUKUNDA
ELE ALINIŞI
3.1.
TEKELLERLE İLGİLİ İÇTİHAT HUKUKU
Amerikan Devrimi’nin gerçekleştiği tarihte İngiltere’de ve kolonilerinde
uygulanan içtihat hukuku, kurulan yeni devlet tarafından da benimsemiş; ancak
bu tarihten sonra Amerikan hukuku, öncelinden farklı bir yolda ilerlemiştir.
İngiliz tekel hukuku geleneksel olarak dört bölümden oluşuyordu:
Patent, berat ve gümrük ile verilmiş tam tekeller; kapatmacılık, istifçilik ve
komisyonculuk; ticareti sınırlayan anlaşmalar; ve birleşme ve devralmalarla
ilgili içtihat hukuku.
İngiliz hukukundaki ilk tekel davalarında, fiyatları yükselttiği için bazı
davranışlara izin verilmemesi gerektiği şikayeti dile getirilirdi. Ancak çoğu
zaman böyle bir şikayette bile bulunulmazdı. Bu durum içtihat hukukunun
17. yüzyılın başlarında rekabeti desteklediği ve fiyatların piyasa tarafından
serbestçe belirlenmesi gerektiğini benimsediği anlamına gelmemektedir. İçtihat
hukuku “düşük” fiyatları “serbest” fiyatlara yeğlerdi ve bütün önemli fiyatların
siyasi otorite ya da tekel beratına sahip şirket yönetimi tarafından belirlenmesini,
olağan bir şey olarak görürdü (Letwin 1981, 32-33).
Letwin’e (1981, 18) göre, içtihat hukuku her zaman serbest ticareti
savunmuyor ve tekeli lanetlemiyordu. Hatta uzun bir süre bunun tam tersini
yapmış; bireylerin gelirlerinin ve harcamalarının krallar, parlamentolar, valiler,
yasalar ve gümrükler tarafından sıkıca kontrol edildiği; fırsatlarının ise
loncaların, beratlı şirketlerin ve patent sahiplerinin inhisari haklarıyla
sınırlandırıldığı bir iktisadi düzeni savunmuştu. İlk defa 16. yüzyılın sonlarında
bu düzenleme ve ayrıcalık sistemine sırt çeviren içtihat hukuku, ancak
18. yüzyıldan sonra bu işi istekle yapar hale gelmişti.
Letwin, Sherman Yasasının Anglosakson hukuk sistemi içindeki yerinin
anlaşılabilmesi için içtihat hukuku ile arasındaki ilişkiyi aşağıdaki gibi
kurmaktadır:
Sherman Yasası, Amerikan ve İngiliz mahkemelerinin içtihatları külliyatının üzerine
kurulmuştur. İçtihat hukukunun tarihin her döneminde ticaret özgürlüğünü koruduğu
düşünülür. 18. ve 19. yüzyıllarda İngiliz ve Amerikan hakimleri tekelcileri, istifçileri
ve ticareti sınırlayanları mahkum ederken kökleri kimsenin hatırlayamayacağı kadar
eski zamanlara kadar giden bir geleneği devam ettirdiklerini düşünüyorlardı.
Sherman Yasasını hazırlayan ve kabul eden kongre üyeleri yalnızca içtihat
hukukunun halihazırda yasakladığı eylemlerin yasadışı olduğunu ilan ettiklerini
zannediyorlardı. Bu hakimler ve yasa koyucuların bu konulardaki içtihat hukukunun
zaman içinde değiştiğini bilmeleri gerekmekteydi. Ancak içtihat hukukunun yönünü
değiştirebileceği ve bir uyarıda bulunmadan daha önceden serbest bıraktığı eylemleri
yasaklayabileceği, yasakladıklarını ise serbest bırakabileceği her zaman
hatırlanamamaktadır. Hukukçular içtihat hukukunun o sırada toplum tarafından
benimsenen ekonomik teori ve politikaları yansıttığını ve o teori ve politikalar kadar
radikal bir biçimde değişebileceğini kolaylıkla göremez. Bunun sonucu olarak içtihat
hukukunun ticaret özgürlüğüne bakış açısının tarihi boyunca hep aynı olduğu
şeklindeki yanlış görüşü kolaylıkla benimserler.
…
İçtihat hukukundaki değişim, hakimlerin ve avukatların görüşlerindeki değişimi
yansıtır. Bu nedenle, toplumun geri kalanının konu hakkında hiçbir fikri yokken ya
da doğal ve arzu edilebilir bir olgu olduğunu düşünürken hukukçuların tekeli
lanetlemeleri beklenemez. Sıra dışı olan, hukukçuların herhangi bir devlet adamı
veya ekonomistin savunduğundan iki yüz yıl önce “laissez-faire politikalarını”
savunmaları ve toplumun geri kalanı tarafından terk edilmelerine rağmen savunmaya
devam ediyor olmaları olurdu (Letwin 1981, 18-19).
Kapitalizmin normal bir biçimde işlemesi ve gelişmesi için, sosyopolitik
ortamda ve özellikle hukuk düzeninde belirlilik ve öngörülebilirliğe ihtiyaç
duyduğunu vurgulayan Sklar (1987), aynı zamanda değişimin hızla sağlanması
için açıklık gerektirdiğini de belirtmektedir. İçtihat hukukunun gücünün de bu
gereksinimlere yanıt verebilmesinden; “hem öngörülebilirliğe hem de değişime
izin veren tecrübeye dayalı akılcı yorum kabiliyetinden” kaynaklandığını öne
sürmektedir (Sklar 1987, 74).
Sherman Yasasından önce, ticaretin sınırlanmasıyla ilgili içtihat
hukukunun genel kuralı; taraflar arasında kısmen ya da tamamen fiyatları karlı
bir seviyede tutmak ve iş çıkarlarını korumak için yapılan gönüllü sınırlamaların,
niyetlerinin ve etkilerinin bu amaçları geçmemesi, başkalarının o işe girmesinin
engellenmemesi, o işteki rakiplerinin önünün kesilmemesi, kamu çıkarlarına
büyük zarar verilmemesi, yani rekabetin engellenmemesi veya engellenmeye
çalışılmaması koşullarıyla, makul ve dolayısıyla geçerli olduğuydu. Mahkemeler
sözleşme özgürlüğünün kamu refahı ve bireyin özgürlüğü için zorunlu olduğuna,
makul olmayan, bu yüzden de hükümsüz olan sınırlamaların kamu refahına veya
bireyin sözleşme özgürlüğüne ya da kişinin rekabet etme hakkına zarar verdiğine
hükmediyorlardı (Sklar 1988, 98).
Hem İngiliz hem de Amerikan içtihat hukukunda “tekelleştirmek”21 ve
“tekelleştirmeye teşebbüs etmek,” pazarda veya bir işkolunda diğerlerinin
rekabet etmesini ya da pazara girmelerini engellemek (ya da engellemeye
teşebbüs etmek) ve bu şekilde arzı ve fiyatları kontrol etmek anlamına
gelmektedir. Fiyatta, üretimde veya satışta rekabeti engelleyen bir sözleşme,
anlaşma ya da birleşme başkalarının davranışlarını engellemiyorsa, yukarıdaki
tanım nedeniyle tekelleşme ya da tekelleşmeye teşebbüs etme olarak
değerlendirilmiyordu. Örneğin, bir kişi, ortaklık, firma ya da anonim şirket
diğerlerinden daha etkin, daha yetenekli olduğu için, fiyatı ve üretimi nedensiz
ve aşırı bir biçimde etkilemedikçe ve rakiplerin ya da potansiyel rakiplerin
rekabet etmesini engellemedikçe, iktisat teorisindeki anlamıyla bir tekel haline
gelse de, içtihat hukukunda tekel olarak yorumlanmamaktaydı. Dolayısıyla
içtihat hukukunda tekel, makul olmayan ticaret sınırlamasının bir çeşidi, özel bir
haliydi (Sklar 1988, 104).
İçtihat hukukunda, makul olmayan, dolayısıyla yasadışı bir ticaret
sınırlamasıyla karşılaşıldığında, mahkeme, en çok anlaşmanın taraflara
uygulanamayacağına dair bir karar verirdi. Böyle eylemlerin yalnızca hükümsüz,
icra kabiliyetinden yoksun ve kamu yararı için yasak olduğuna hükmedilir, ceza
davası ya da tazminat talebi için özel davalar açılamazdı. Eğer tröstler ya da holding
şirketleri eyalet şirketler yasalarıyla belirlenmiş yetkilerini aşarlarsa şirketleşme
beratlarıyla verilen haklar geri alınırdı (Peritz 1996, 25; Sklar 1988, 104).
Tekel ve ticaret sınırlamaları doktrinleri kural dışıydı; çünkü açıkça
kamuyu özel sözleşmelere müdahale etmeye çağırıyordu. Klasik hukuk ve
iktisat, tekel ve kartellerle ilgilenmek için “kamu yararı” gibi istisnai bir kavram
üretmişti.22 Aksi takdirde rekabetin doğal olarak işlediği piyasa özel teşebbüs
eliyle yok edilecekti. Peritz’e göre, aslında tekel ve ticaret sınırlamaları
doktrinleri içtihat hukukunun ve onun içinde yer aldığı klasik düşünce matrisinin
sıra dışı bir bölümünü oluşturmaktadır. Klasik matrisde doğal hukuk ahlaki
temeli, sözleşme özgürlüğü ana amacı, klasik ekonomi ise bilimsel temeli
oluşturmaktadır. Bu nedenle sözleşme özgürlüğüne müdahale, kamunun doğal
rekabet düzenine müdahalesi olarak algılanmaktaydı. Sözleşme taraflar
arasındaki ticareti sınırlasa ve rakipleri ortadan kaldırmaya yönelik olsa da,
rekabet, sözleşme özgürlüğünün mantıksal bir sonucu olarak görülüyordu (Peritz
1996, 20).
21
Tekelleştirmek, to monopolize fiilinin karşılığı olarak kullanılmıştır:
Munn Davasında Yüksek Mahkeme kamu yararı söz konusu olduğunda devletin kar oranını
belirleyebileceğine karar vermişti.
22
“Kamu yararı” ve “sözleşme özgürlüğü” gibi kavramlar Yüksek
Mahkemeye politik ekonomi ile ilgili sorunları çözmede giderek önem kazanan
rolü için tutarlı söylemler sunuyordu. Fakat değişen koşullar, özellikle de kartel
ve tröstlerin ortaya çıkışı bu kategorilerin tutarlılığını tehdit etmeye başlamıştı.
Yüksek Mahkeme, kamusal regülasyonların ve özel sözleşmelerin kamusal
kontrolünün yalnızca “kamu yararının” geçerli olduğu iki alan için meşru
olduğunu öngörüyordu. Bunlar, içtihat hukukuna tabi “toplu taşımacılık”
(örneğin demiryolları) gibi alanlar ve eyalet yönetiminin yetki sınırları içinde
kalan kamu sağlığı ve kamu güvenliği konularıydı (Peritz 1996, 10).
Kamu yararı kriterine uymak için üretimin ve ticaretin artması
gerekmektedir. Kendi çıkarları peşinde koşan bireyin, doğal özgürlük
doktrininin iki ana unsuru olan mülkiyet edinme hakkı ve sözleşme serbestisi
koşullarını sağlayarak, üretim ve ticaret hacmini genişleterek etkinliği arttırdığı
ve topluma daha düşük maliyetle hizmet ettiği varsayılırdı (Sklar 1988, 101).
Mahkemelerde ticaretin sınırlanmasıyla ilgili olarak görülen davalar,
yoğunlaşma hangi biçimde olursa olsun, bağımsız ve birbirinin potansiyel rakibi
olan teşebbüslerle ilgiliydi. Sherman Yasasının kabul edilmesinden önce, az
sayıda rekabete aykırı davranış dava edilmişti. Fakat 1888 ile 1892 arasında,
mahkemeler gerek eyalet hükümetleri gerekse de özel kişiler tarafından gelen
şikayetler üzerine, tröst biçimindeki rekabet ihlalleri ile ilgili olarak bazı önemli
davalara sahne oldu. “Diamond Kibrit Tröstü,”23 “Standard Oil Tröstü,”24 “Şeker
Tröstü,”25 ve “Viski Tröstü”26 davaları ticaretin sınırlanması içtihadının
gelişmesinde sahip oldukları önemden çok daha fazla ölçüde kamuoyunun
ilgisini çekmişti. Bu davaların halk üzerindeki etkileri büyük sermaye
birikimleriyle birleşince, yoğunlaşma probleminin “Tröst Sorunu” olarak
adlandırılmasına yol açtılar. Benzer şekilde çoğu rekabet ihlali tröst biçiminde
gerçekleşmese de, Sherman Yasası ve daha sonra Kongreden geçen rekabet
yasaları “Antitröst Yasaları” adını aldı (Sklar 1988, 98).
Kibrit, petrol, şeker ve viski tröstleri davalarında rekabet ihlal edildiği
için değil, rakiplerin varlıklarını bağımsız bir biçimde sürdürmelerine engel
olarak tüm pazarı ele geçirmek suretiyle tekel oluşturmaktan dolayı, ya da
eyaletler tarafından verilen şirket beratlarında belirtilen yetkiler aşıldığı için -ki
bu neden içtihat hukukundan kaynaklanmamaktadır- tröst aracı yasadışı bulundu
(Sklar 1988, 99).
Sonuç olarak, içtihat hukuku, zayıf ya da etkin olmayan rakipleri daha
güçlülerden ve etkin olanlardan korumayı amaçlamamakta ve hatta firmaları
23
David M. Richardson v. Christian H. Buhl and Russel A. Alger, 77 Mich. 632 (1889).
State v. Standard Oil Co., 49 Ohio State 137 (1892).
25
The People of the State of New York v. The North Sugar Refining Co., 121 N.Y. 582 (1890).
26
State v. Nebraska Distilling Co., 29 Neb. 700 (1890).
24
rekabet etmeye zorlamamaktadır. “İçtihat hukuku tekelle mücadele etmekte
etkin olamamış, rekabeti cesaretlendirmede ise daha da başarısız olmuştur.”
İçtihat hukukunun asıl hüneri, her davayı kendi özel şartları içinde
değerlendirmesi, dolayısıyla da değişen koşullarda yeni pazar ilişkilerine esnek
bir tutumla yaklaşmasıdır. “Bu hukukunun en önemli ilkesi sınırsız rekabet
değil, sözleşme özgürlüğüdür; başka bir deyişle içtihat hukuku rekabet etmeye
zorlamaz, rekabet etme hakkını tanır” (Sklar 1988, 105).
3.2.
EYALET ANTİTRÖST YASALARI
Ulusal çapta bakıldığında eyaletlerde kartel, tröst ve rekabeti sınırlayıcı
diğer anlaşmalar için farklı farklı içtihat ve yasalar vardı. Örneğin Ohio, New
York ve Michigan eyalet savcıları, eyaletin şirketleşme mevzuatlarındaki
ayrıcalıkları aşan holding şirketlerine ve tröstlerine etkin bir biçimde dava
açabiliyordu. Antitröst hareketi Kansas ve Missouri gibi birkaç eyalette daha
tröstleri dava etmek ve rekabet yasaları kabul etmek şeklinde ortaya çıkmıştı.
Birçok eyalette ise antitröst hareketi küçük ölçeklerde kalıyordu. Dahası,
Sherman Yasasının kabulünün hemen öncesinde New Jersey, Delaware ve New
York eyaletlerinin yasama organları tröst ve holding şirketlerine izin veren ve
dolayısıyla bunları davet eden şirketleşme yasaları çıkardılar (Peritz 1996;
Horwitz 1992).
Stigler (1991, 36), antitröst yasalarını kabul eden ilk eyaletlerin listesini
aşağıdaki gibi vermektedir:
Eyalet
Kabul Ediliş
Tarihi
Eyalet
Kabul Ediliş
Tarihi
Maryland
1867
Kuzey Carolina
1889
Tennessee
1870
Kuzey Dakota
1889
Arkansas
1874
Güney Dakota
1889
Teksas
1876
Washington
1889
Georgia
1877
Kentucky
1890
Indiana
1889
Louisiana
1890
Iowa
1889
Mississippi
1890
Kansas
1889
Alabama
1891
Maine
1889
Illinois
1891
Michigan
1889
Minnesota
1891
Montana
1889
California
1893
Nebraska
1889
New York
1897
Tablo 2. Kabul Ediliş Tarihleriyle Eyalet Antitröst Yasaları
1889 yılında, New Jersey eyaletinin Şirketler Yasasında, bir şirketin
diğerinin hisselerini elinde tutma hakkı vererek şirketleşmeye izin veren, holding
şirketlerini yasal hale getiren ve tröst aracını gereksizleştiren değişiklikler
yapıldı. Bu değişikliklerin ve 1880’lerin başında 6 değişik eyalette
mahkemelerin şirket beratlarına aykırı davrandıkları gerekçesiyle tröstler
aleyhine verdikleri kararlar sonucunda, başta Amerikan Pamuk Yağı Tröstü
olmak üzere birçok tröst New Jersey’de holding şirketleri olarak yeniden
yapılandılar. Birkaç yıl sonra J. D. Rockefeller da savcılarının daha yumuşak bir
yasanın kabul edilmesi için çaba sarfettiği New Jersey Eyaleti’nin davetini kabul
etti. Şirketler Yasasını bu şekilde değiştiren New Jersey’yi çok hızlı bir şekilde
birçok başka eyalet takip etti. Böylece bu yeni, güçlü girişimler kendilerini kabul
etmeyen eyaletlerden çıkıp daha sempatik bakan eyaletlerde örgütlenme şansını
elde ettiler. Sonuç olarak birleşme ve devralmaları şirketler yasaları ile
düzenleme çabası son buldu. Rekabeti koruma görevi Sherman Yasasına
devredildi (Peritz 1996, 9-10; Horwitz 1992, 83).
BÖLÜM 4
SHERMAN YASASININ KONGRE SÜRECİ
4.1.
GİRİŞ
19. yüzyılın sonlarında, federal hükümet, çıkar gruplarının lobi odağı
haline gelerek bu konuda eyalet hükümetlerinin yerini aldı. Ulusal ekonominin
hızla bütünleşmesi ve federal devletin İç Savaş sonrası dönemde büyümesi,
federal devletin iktisadi olayları etkileyecek ölçekte bir yargılama yetkisine tek
başına sahip olmasını sağladı (Libecap 1992, 243). 1880’lerin sonunda sayıları
gitgide artan şirketler, faaliyetlerini eyalet sınırlarının hatta ulusal sınırların
dışına taşıdıkça mülkiyet ve sözleşme özgürlüğü gibi kavramlarda değişiklikler
meydana gelmiş; piyasayı düzenleyen federal hukuk, eyalet hukukunun yerini
almıştır. Eyaletlerarası Ticaret Yasası (1887) ve Sherman Yasasının (1890)
mülkiyetin eyaletler arasında ve dış ticarette kullanımının çapını, ölçeğini ve
sınırlarını belirleme amacıyla oluşturdukları düzenleyici ve yargısal süreçler,
piyasanın kurumsal olarak yeniden örgütlenmesi için ulusal çapta düzenleyici bir
çerçeve oluşturmuştur (Sklar 1987, 66).
Sklar (1988, 90), Sherman Yasasının yazılması (1888-1890) ve erken
uygulaması ile içtihatların yapılanmasının (1890-1911) küçük işletme
kapitalizmi mülkiyet biçimi ile anonim şirket kapitalizmi mülkiyet biçimi
savunucuları arasında mücadeleye sahne olduğunu belirtmektedir. Peritz (1996)
ise Senatodaki tartışmanın, tarafları Senatör Sherman’ın da içlerinde bulunduğu
yoğunlaşma doğurucu hareketlerin “yurttaşların endüstriyel özgürlüğünü”
engellediğini düşünenler ile rekabetin en az yoğunlaşma kadar zararlı olduğuna
inananlar olan iki kamp arasında gerçekleştiğini belirtmektedir. İki kamp
arasındaki farkı, birinin endüstriyel özgürlük söylemi, diğerinin ise mülkiyet
hakları ve sözleşme özgürlüğü söylemine sahip olmaları olarak ortaya
koymaktadır.
4.2.
KONUNUN KONGREYE GELİŞİ
Demokrat Parti ve Cumhuriyetçi Parti tröstlerin şampiyonluğunu yapıyor
görünmekten rahatsız olmaktan başka bir şey yapmazken, Greenback Partisi ile
Emeğin Şövalyeleri tarafından oluşturulan Birleşik Emek Partisi ve çiftçi
örgütleri, 1888 baharında Demokratları ve Cumhuriyetçileri bu “canavarlaşmış
kötülükleri yaratmak ve kollamakla” suçlayan bir deklarasyon yayımlamışlardı.
Cumhuriyetçi Parti 1880’den beri zenginlerin partisi olarak tanınmakla
birlikte, 1884’de Ben Butler tarafından “Tekelcilerin Partisi” olarak da
adlandırılmaya başlanmıştı. Bu isim özellikle partinin başkan adayına Gould,
Vanderbilt ve Astor gibi “hırsız baronların” da içinde olduğu bir grup işadamı
tarafından 1884’de ziyafet verilmesi ve New York World gazetesinin “Belshazzar
Blaine ve Para Krallarının Kraliyet Ziyafeti” başlığı altında “milyonerlerin ve
tekelcilerin” partiye bağlılıklarını açıkladıklarını haber yapmasından sonra daha
yaygın telaffuz edilir oldu. Bu yaftadan kurtulmak için Cumhuriyetçiler
1888’deki kongrelerinde “tröst aracılığıyla olsun ya da olmasın bütün sermaye
birleşimlerini yurttaşların ticaret koşullarını kontrol ettiği için” kınadılar (Letwin
1981, 85-86).
Yasa önerisi, ilerlemiş yaşına rağmen, hala Kongrenin en çok saygı
duyulan ve öne çıkan Cumhuriyetçi üyesi olan John Sherman tarafından
verildi.27 8 yıl Temsilciler Meclisi üyeliği, 25 yıldan fazla bir süre de senatörlük
yapmıştı. Başkan Hayes idaresinde Hazine Bakanlığı görevinde bulunmuş,
1888’deki parti kongresinde Harrison’a yenilene kadar da üç kez (1880, 1884 ve
1888) partisinin başkan aday adayı olmuştu. Letwin’e göre başkan adayı
olamamasının yarattığı son hayal kırıklığından sonra anısını yaşatmak için bir
şeyler yapmak isteyen Sherman, antitröst sorununa el attı. Yılın ilk yarısında
Kongreye sunulup komitelere gönderilen ancak henüz tartışılmaya başlanmamış
antitröstle ilgili yasa tasarılarının incelenmesi için 10 Temmuz 1888’de başkanı
olduğu Senato Finans Komitesi’ne teklif verdi (Letwin 1981, 87). 28
27
Peritz (1996), Kongrede tröstlerle ilgili ilk hareketin Temsilci Henry Bacon’ın 21 Ocak
1888’de 50. Kongre döneminde, Temsilciler Meclisi İmalat Sanayi Komitesine bazı
sektörlerdeki tröstlerin araştırılması ve uygun bir yasanın hazırlanması için önerge vermesi
olduğunu belirtmektedir.
28
ABD yasama dizgesinde, yasa yapma yetkisi, Kongrenin iki ayrı kanadı olan Senato ve
Temsilciler Meclisi tarafından paylaşılmaktadır. Bir teklif, yasalaşması için Kongre’nin her iki
kanadına da götürülebilir; ancak metnin her iki kanat tarafından aynen kabul edilmesi
gereklidir.
4.3.
SHERMAN’IN TEKLİFİ
Bir ay sonra Demokrat Senatör Reagan’ın Senatoya bir yasa önerisi
sunmasıyla başlayan bir takım siyasi manevralar sonucunda Sherman da Finans
Komitesine göndertmeyi başardığı bir yasa teklifi sundu. Teklif şöyleydi:
Tam ve serbest rekabeti kısıtlama eğiliminde olan ya da bu amaçla yapılan…veya
tüketici fiyatlarını arttırmaya meyilli…bütün düzenlemeler, sözleşmeler, anlaşmalar,
tröstler, birleşmeler ve devralmalar…kamu politikasına aykırı, yasadışı ve
hükümsüzdür (Peritz 1996).
Bu teklif üzerine görüşmeler 23 Ocak 1889’da, Senatonun ikinci
döneminde başladı. Görüşmeler sırasında New Jersey yasama organı, şirketlerin
başka şirketlerin hisselerine sahip olmalarına izin veren yasayı kabul etti (Peritz
1996). Teklifin Anayasaya uygunluğu tartışılırken29 Kongrenin 50. dönemi sona
erdi (Letwin 1981, 89-90).
51. dönemde Sherman ayrıntılarında değişiklikler yapıp esas olarak eski
metne sadık kaldığı bir teklif daha verdi. Kongrenin böyle bir yasayı çıkarmaya
yetkisi olup olmadığını sorgulayan Anayasaya uygunluk tartışmaları bu
dönemde de devam etti. İlk yasa tekliflerinin verilmesinin üzerinden iki yıldan
fazla bir süre geçmesine rağmen, henüz sadece bir tanesi tartışılmış, onun da
yasalaşacağı kuşkuyla karşılanmaya başlamıştı.30
Gecikmenin nedeninin, Temsilciler Meclisi Bütçe Komitesi Başkanı
McKinley’nin,31 Temsilciler Meclisinden geçen ve yasalaşmasına kesin gözüyle
bakılan kendi gümrük tarifesi yasası teklifine bir antitröst bölümü eklemeyi
düşünmesi olduğu dedikoduları dolaşmaya başlamıştı (Letwin 1981, 90).
Mart 1890’da durum birden değişti, Cumhuriyetçilerin konuya
McKinley’nin tasarısında değinme fikrinden vazgeçmiş olabileceklerini öne
29
Kongrenin, eyaletler arası ticaret, özellikle demiryolları üzerindeki anayasal hakimiyeti ile
eyaletlerin kolluk yetkilerinin birbirlerini sınırladığı, kontrol ettiği düşünülmekteydi. Birçok
sınai ve iktisadi etkinliğin hala yerel ve dolayısıyla federal devletin eyaletler arası ticaret
üzerindeki yetkisinin dışında kaldığı kabul edilmekteydi. Bu durumda, Kongrenin tröstlerin
önünü kesmek için çıkaracağı yasal düzenlemelerin anayasal dayanağı sorunlu görünüyordu
(Peritz 1996, 10).
30
Letwin (1981) bu önerme için dönemin gazete ve dergilerinde çıkan haberleri kaynak
göstermektedir.
31
Ohiolu sanayici Mark Hanna’nın desteğiyle 1892’de Ohio Valiliğine seçilen William
McKinley, 1897 ile bir anarşist tarafından öldürüldüğü 1901 tarihleri arasında ABD Başkanlığı
görevinde de bulunmuştur. Başkanlık seçiminde Hanna, McKinley için büyük iş çevrelerinden
topladığı 3.500.000 ABD doları ile o zamana dek görülmemiş bir kampanya düzenlemiş ve
Amerikan sanayisinin dış rekabetten korunmasının bayraktarlığını yapan bu politikacıya, 1898
İspanya Savaşı ile Amerikayı emperyalist bir devlet olarak dünya sahnesine çıkarmasının
yolunu açmıştı (Encyclopædia Britannica Multimedia Edition 1999, “William McKinley” ve
“Mark Hanna” maddeleri ).
süren Letwin (1981, 91), Kongre üyelerinin halkın sabırsızlanmaya başlamasını
da dikkate almak zorunda kaldıklarına değinmektedir. Konuyla ilgili olarak 2
Aralık 1889 ile 21 Mart 1890 arasında Kongreye 49 dilekçe verilmişti.
Sherman, ilkini 4 Aralık 1889’da vermiş olduğu tasarısını eleştiriler
doğrultusunda tekrar gözden geçirip 21 Mart 1890’da Kongreye yeniden sundu
(Sklar 1988, 107). Takip eden beş gün boyunca Senato bütün dikkatini yasa
teklifinde yoğunlaştırdı. Tartışma, Sherman’ın kendi önerisini öven bir
konuşmasıyla başladı. Sherman, tasarıda bütün yoğunlaşmaların değil, hali
hazırda içtihat hukukunun yasakladıklarının yok edilmesinin amaçlandığını;
ortaklıklar ve şirketler doğaları gereği yoğunlaşma oldukları için onlara
dokunulmayacağını; şirketler hakkındaki önyargıları aklından çıkarmamakla
birlikte, yararlılıklarını demiryollarının ve sanayinin gelişmesinde
gösterdiklerini; her kişinin genel hukuk çerçevesinde şirket kurma hakkı
olduğuna göre bunların hiçbir şekilde tekel olamayacağını belirtti. Fakat
Sherman’a göre, ticareti sınırlamak için yapılan bir yoğunlaşma: bir sektördeki
lider firmalar tarafından yapılan yoğunlaşma, rekabeti boğmak için tröstleşme,
demiryollarına fiyat dikte etme,32 işçi ücretlerini kontrol etme ve tüketicinin
karşı karşıya olduğu fiyatı yükseltme ciddi birer tekel girişimiydi. Sherman
böyle yoğunlaşmaların yasaklandığı eyalet içtihatlarından örnekler saydıktan
sonra,33 federal düzeyde de içtihat hukukunun kurallarını benimseyecek bir
yasanın olması gerektiğini söyledi (Letwin 1981, 92-93).
Sherman, 21 Mart 1890’daki bu konuşmasında aşağıdaki ünlü sözleri de
söylemişti:
Eğer birleşmelerin yoğunlaşmış gücü bir tek adamda toplanırsa, bir kral kadar
ayrıcalıklı olur ve bu durum bizim devlet biçimimize aykırıdır…Eğer yanlış bir şey
varsa o da bu durumdur. Bir politik güç olarak krala tahammül edemiyorsak
üretimin, ulaştırmanın ve yaşam için gerekli herhangi bir şeyin satışı için de bir krala
tahammül etmemeliyiz. Bir imparatora boyun eğmiyorsak rekabeti engelleyecek ve
herhangi bir malın fiyatını belirleyecek bir ticari diktatöre de boyun eğmemeliyiz
(Flynn 1988, 272).
Bu metin, farklı eyaletlerin, bölgelerin ya da ülkelerin yurttaşları
arasında Birleşik Devletlerde “yetiştirilen, üretilen, imal edilen” ya da ithal
edilen mallarda “tam ve serbest rekabeti önleme amacını taşıyarak
yapılan…bütün davranış, sözleşme, anlaşma, tröst ve birleşmeleri” yasadışı hale
getirecekti. Ayrıca tüketici fiyatını arttıracak olan “bütün davranış, sözleşme,
anlaşma, tröst ve birleşmeleri” de yasaklıyordu. Bütün bu eylemler “kamu
32
Standard Oil’e gönderme yapıyor.
Bu kararlar arasında 1888’deki Cumhuriyetçi Parti kongresinde delegelere rüşvet vererek
seçimi kaybetmesine neden olarak gördüğü General Russel Alger’ın başında olduğu Diamond
Kibrit Şirketi’nin tekelci olduğuna karar verildiği Michigan Yüksek Mahkemesi’nin Richardson
v. Buhl kararı da vardı (Letwin 1981, 92, dipnot 2).
33
politikasına aykırı, yasadışı ve hükümsüz” ilan ediliyor, zarar görenlere de iki
katı tazminat talebiyle özel hukuk davaları açabilme hakkı tanıyordu. Tasarı baş
savcıları, bölge savcılarını ve federal mahkemeleri sayılan davranışlara son
verilmesi için yetkili ve sorumlu kılıyordu. Finans Komitesi, daha sonra
Sherman’ın, suçlu şirketlerin memurları, mutemetleri ve hissedarları için 10.000
ABD doları ve/veya beş yıla kadar hapis cezası öngören bölümü tasarıdan
çıkardı (Sklar 1988, 108-109).
Sherman kendi teklifi ile ilgili tartışmalara, “tam ve serbest rekabeti”
endüstriyel özgürlük34 ve tüketiciyi koruma gibi kavramlarla destekleyerek
başlamıştı:
Bu teklifin tek amacı yurttaşların endüstriyel özgürlüğüne zarar veren
yoğunlaşmalarla mücadelede Birleşik Devletlerin mahkemelerini yardıma
çağırmaktır…Yasal bir işte çalışmak, emek vermek ve üretmek herkesin
hakkıdır…Bu endüstriyel özgürlüktür ve bütün hakların ve önceliklerin eşitliğinin
temelinde yatmaktadır.
Bir tröstün ana amacı rekabeti imkansız hale getirmektir…Bencilliğin doğası, rekabet
tarafından denetlenmezse, tüketicinin çıkarlarının aleyhine hareket eder (Peritz 1996, 14).
Senatör H. M. Teller ise, ikinci önermeye, “Hayattaki en büyük amacın
her şeyi ucuz hale getirmek olduğuna inanmıyorum,” diyerek karşılık verirken
tröstlerin fiyatları yükseltmesinden değil, fiyatları düşürmesinden yakınıyordu.
Sherman, “Daha önceden de tekeller vardı, ancak hiçbir zaman
günümüzdeki devler kadar büyük olmamışlardı. Onların hareketlerini dikkate
alın ya da sosyalist, komünist ve nihilist için hazır olun. Toplum, varlığı daha
önce hiç hissedilmeyen güçler tarafından karıştırılmaktadır,” diyerek rekabetçi
eşitliğin yalnızca iktisadi anlamda değil politik anlamda özgürlük için de gerekli
olduğunu vurguluyordu (Peritz 1996, 15).
Karşı cephe ise iki şekilde iddialarını temellendiriyordu. Birincisi
yoğunlaşmanın da rekabet gibi doğal bir kuvvet olduğu, bu nedenle hem
rekabetin hem de rekabeti sınırlayıcı anlaşmaların engellenemez olduğunu
belirtiyorlardı. İkinci olarak da yoğunlaşmaların “yıkıcı rekabeti” engellemeleri
dolayısıyla iyi bir amaca hizmet ettiklerini ileri sürüyorlardı (Peritz 1996).
Senatör Platt ise küçük işletmelerin korunması gerektiğinden başka bir
şey düşünmüyordu:
Bu (Sherman’ın) yasa teklifi her türlü rekabet ülkenin yararınadır ve fiyattaki her
yükseliş ülkeye zarar verir gibi yanlış bir varsayıma dayanmaktadır…Dünyada
bundan daha mantıksız bir düşünce olamaz. Sınırlandırılmamış rekabet acımasız bir
savaştır ve bütün ülke için zarar vericidir. Bu memleketin büyük şirketlerinin, bu
34
Endüstriyel özgürlük yalnızca devlet müdahalesinden değil, aynı zamanda piyasa gücünden
de özgür olma anlamlarını içeriyordu (Peritz 1996, 17).
memleketin büyük tekellerinin her biri merhametsiz rekabetin öldürdüğü daha zayıf
rakiplerinin mezarlarının üzerine kurulmuştur (Carey 1989, 353).
Sherman’ın tasarısı radikal bir biçimde şirketleşme karşıtıydı ve içtihat
hukukunu yazılı hale getirmekten çok tadil eder nitelikteydi. Bu tasarı
mülkiyetin tek sahibi olmanın ötesindeki, tümü olmasa bile birçok iş ilişkisini
açık bir biçimde suç sayıyor ya da en azından hukuki olarak şüpheli hale
sokuyordu. Yasa tasarısı piyasanın kurumsal olarak yeniden örgütlenmesini
hukuk dışına itiyordu.
Ancak Sklar’a göre Sherman’ın, tasarısının böyle sonuçlara neden
olması gibi bir niyeti yoktu. O daha çok büyük şehir ile taşrayı Cumhuriyetçi
Parti çatısı altında uzlaştırmayı ve sanayinin gelişmesini onaylayan biri olarak,
ulusal piyasayı kurumsal olarak yeniden örgütlenme aşamasında düzenleyecek
tek bir yasa çıkarılmasını istiyordu (Sklar 1988, 110).
Sherman, tasarının büyük şirketleri yok etmek ya da daha da
gelişmelerini engellemek değil, onları düzenlemek amacını taşıdığını özellikle
vurguluyordu. “Bütün büyük şirket birleşmelerinin eğiliminin” ve “onların
kaçınılmaz etkilerinin rekabeti engellemek ve ticareti sınırlamak” olduğunu
kabul ettiğini belirten Sherman, böyle bir eğilimin kamu çıkarına zarar vermek
gibi bir zorunluluğu olmadığını da söylüyordu. “Şirketler ulaşımı ucuzlatıyor,
üretimin maliyetini düşürüyor, ve daha önce binlerin ulaşabildiği rahatı ve lüksü
milyonların hizmetine sunuyor”du. “Tecrübeler, onların modern uygarlığın en
yararlı araçları olduğunu gösteriyor,” diyerek şirketlerin gelişimine karşı
olmadığına, tasarının da böyle bir amacı bulunmadığına senatörleri ikna etmeye
çalışıyordu (Sklar 1988, 111).
Sherman, tasarısının hükümlerinin federal mahkemeler tarafından,
rekabet ve ticaret sınırlamalarını makul ve makul olmayan olarak ikiye ayıran
içtihat hukuku çerçevesinde liberal bir biçimde yorumlanması gerektiğini
düşünüyordu. “Tasarı yeni bir hukuk prensibi getirmiyor, ancak eski ve iyi
bilinen içtihat hukukunu … taşıyor,” derken bunu belirtiyordu. Bu sözden,
içtihat hukukunda olduğu gibi, rekabet etme hakkının korunacağı, şirket
birleşmeleri ve diğer makul ticaret sınırlamalarına izin verileceği sonucu
çıkmaktadır (Sklar 1988).
Ancak tasarıda geçen “tam ve serbest rekabet” ve “tüketici fiyatının
artması” ifadeleri küçük işletmeleri ve şirket karşıtı popüler görüşleri memnun
etse de, içtihat hukukunun yerleşmiş “ticaretin sınırlanması” ve “tekel”
terimlerinin anlamlarını taşımıyordu. Bu da mahkemelerin bu şekilde çıkacak bir
yasayı içtihat hukukunu tadil ediyor gibi yorumlamaları riskini taşıyordu (Sklar
1988, 112-113).
Ayrıca, yine aynı kavramlar Yüksek Mahkemenin böyle bir yasayı
mülkiyet ve özgürlük gibi temel haklara saldırı olarak yorumlayıp Anayasaya
aykırı bulmasına neden olabilirdi. “Yetiştirme, üretme ve imal etme” tabirini de
federal mahkemelerin eyaletler arası ticarete müdahale etme yetkisinin ötesine
geçilmesi ve eyalet mahkemelerinin alanına girilmesi olarak değerlendirmesine
yol açabileceği olasılıkları hukukçu senatörleri endişelendirmişti.
Sklar (1988, 113), Sherman’ın tasarısını içtihat hukukuna dayandırmayı
başaramadığını ve tasarının anayasaya uygunluk konusunda da sorunları
bulunduğu şeklinde konuyu özetlemektedir.
4.4.
YASA TEKLİFİNİN SHERMAN’IN ELİNDEN
ALINMASI
Tartışmalar sonraki hafta da devam etti, bazı senatörler Sherman’ınkinin
yerine geçmek üzere kendi önerilerini verdiler, ancak bunu başaramadıkları için
önerilerini Sherman’ın önerisine değişiklik teklifleri olarak eklediler (Letwin
1981, 93).
Önerinin Finans Komitesinden alınıp Hukuk Komitesine verilmesi teklif
edildi. Sherman darılmış ve sinirlenmiş bir biçimde bunun hiç de alışılmış bir
hareket olmadığını öne sürdü (Letwin 1981). Senato, yasa önerisini, yirmi gün
içinde rapor verilmek üzere Hukuk Komitesine gönderilmesini 28’e karşı 31
oyla kabul etti (Peritz 1996). Komite konuyu, onu daha da sinirlendirerek,
Sherman’ın elinden aldı ve bir hafta içerisinde kendi önerisini hazırladı (Letwin
1981, 94).
Sklar’ın (1987, 70) yorumuna göre, pek alışılmadık bir biçimde yasayı
Sherman’ın ve onun Finans Komitesinin elinden alıp, Hukuk Komitesine
verenler hukuk tekniği konusunda Sherman’dan daha deneyimli ve şirket
kapitalizmi yanlısı senatörlerdir.
Komite Başkanı George F. Edmunds (Cumhuriyetçi Partili Vermont
senatörü)35 önceline hiç benzemeyen bir yasa önerisi hazırladı. Bu yasa önerisi
Sherman’ın “tam ve serbest rekabet” ve “tüketicinin karşı karşıya olduğu fiyat”
lafzını “ticareti sınırlayan anlaşmalar” ve “ticareti tekelleştirme, tekelleştirmeye
kalkışma” gibi içtihat hukuku diliyle değiştirdi (Peritz 1996).
Sherman yeni yasa teklifini:
Tröstlerle ve birleşmelerle mücadelede tamamen etkisizdir. Bütün şirketler
cezalandırma veya yakalanma korkusu olmadan bu yasayı tekrar tekrar çiğneyebilir.
35
Komitenin diğer üyeleri: Hoar (Massachusetts), Ingalls (Kansas), Evarts (New York), Wilson
(Iowa), Coke (Teksas), Vest (Missouri), George (Mississippi) ve Pugh (Alabama) (Hazlett
1992, 265).
Açıktır ki eğer bir yumuşamada bulunulacaksa bu kamuoyunun, ya da teklifin özgün
metnine dönülmesini sağlayacak değişikliklerin yapılabileceği Temsilciler Meclisinin
rızasıyla olmalıdır,
sözleriyle kıyasıya eleştirmiştir.
Yeni tasarı ile içtihat hukukunda yer almayan yeni cezalar getiriliyordu:
En doğal haklara müdahale sayılan hapis ve mülkiyete el koyma. Kamu
politikasıyla çeliştiğine hükmedilen ticaret sınırlamaları ceza davalarına konu
yapılıyor ve ticaretin sınırlanmasıyla ya da tekelleşmeyle zarara uğrayanlar,
uğradıkları zararın üç katını ve makul bir avukatlık ücretini de içeren mahkeme
masraflarını talep edebilecekleri özel davalar açabiliyorlardı. Bu hükümler
Sherman’ın tasarısından alınmıştı. Tamamen özel taraflar arasında yapılan
sözleşmeler yargılanabilir hale geliyordu (Sklar 1988, 105; Peritz 1996, 25).
Senatör Kenna, Hukuk Komitesinin teklifinin tekelleşmeyi yasaklayan
ikinci bölümünü Senatoda şöyle sorgulamaktaydı:
Eğer bir kişi kendi yeteneği ve çabasıyla eyaletler arasında ticarete girişip…başarılı
olursa bu kişinin hareketi tekelleşme olarak kabul edilip söz konusu yasayla suç mu
sayılacak?…
Kentucky’li bir yurttaşın kısa boynuzlu sığır işiyle uğraştığını ve bu özel üründeki
üstün yeteneği sayesinde belirli bir süre içinde Birleşik Devletler’de Meksika’dan
sipariş alan tek adam olmayı, böylece Meksika ile bu ticarette tekel olmayı
başardığını varsayalım. Komitenin Tasarısı bu kişiyi sanık haline mi getirmektedir?
Senatör Gray’in tekelleşmeyi, “başka bir kişiyle birleşerek ya da
anlaşarak” tekelleşmeye indirgeyen, dolayısıyla da “kendi başına” tekel olanı
muaf tutan değişiklik önerisini Hukuk Komitesinin üyeleri gereksiz buldu.
Senatör Edmunds, Kenna’nın hipotetik örneğini, “Mahkemelerin uyguladığı
biçimiyle ‘tekel’ kelimesinin anlamını bilenler böyle bir kişiyi tekel olarak
görmez,” diyerek yanıtladı (Hazlett 1992, 265).
Senatör Gray’in yasanın üzerinde herkesin hemfikir olduğu şekliyle
değiştirilmesi ve böylece başka türlü yorumlanmasına izin verilmemesinde ısrar
etmesi üzerine Senatör Hoar şöyle yanıt veriyordu:
…bir kişi üstün yeteneği ve zekasıyla bütün işi elde ederse ve kimse de o işi bu
adamın yaptığı kadar iyi yapamıyorsa, Birleşik Devletler mahkemeleri bu kişinin
tekelci olduğunu söylemez. Tekelcilik, o işteki herkesin mallarının satın alındığı
istifçilikte olduğu gibi başkalarının adil bir rekabet ortamı içinde davranmalarının
engellenmesidir (Flynn 1988 ).
Senatör Hoar’dan sonra söz alan Senatör Edmunds,
Bu bayın bir tekeli olduğu söylenemez. Bütün rakiplerini satın almamıştır. Birleşik
Devletler’deki tüm kısa boynuzlu sığırların sahibi değildir. İş kolundaki rakipleriyle
rekabet etmek dışında başka bir şey yapmamıştır, eğer yaptıysa, bu, malı en düşük
fiyata satmak içindir
dedikten sonra sözlükten “tekelleşme”36 sözcüğünün tanımlarını okudu. “1.Tek
başına satmak ya da kontrol etmek amacıyla piyasadaki malların ya da eşyaların
tamamını satın almak ya da mülkiyetlerini elde etmek…” “Şeker Tröstü gibi. İki
kişinin yapabileceği gibi, eğer sermayesi varsa bir kişi de [bu işi] yapabilir.”
diyerek araya giren Edmunds ikinci tanımı şöyle okudu: “2. İnhisari bir hakkı
zaptetmek ya da elde etmek, özellikle bir yerle ya da bir bölgeyle ticaret yapma
hakkını; Hindistan ya da Doğu Akdeniz ticaretini tekelleştirmek gibi” (Carey
1989, 350).
Senatör Mason :
Bazıları tröstlerin fiyatları düşürdüğünü, ürünleri daha ucuz hale getirdiğini söylüyor.
Ancak, örneğin petrolün fiyatı varil başına bir cente düşürülürse bu, meşru rekabeti
yıkarak ve dürüst insanları meşru işleri yapmaktan alıkoyarak, tröstlerin bu ülkenin
halkına doğru değil, yanlış bir iş yapması olacaktır
diyerek tartışmanın bu noktasında tröstleri fiyatları düşürmekle suçlamaktaydı
(Hazlett 1992, 266).
Senatör Orville Platt da Kongredeki tartışmalar sırasında, “Senatoda
yapılanların samimi bir biçimde tröstleri yasaklayan ve cezalandıran bir yasa
hazırlamak değil, daha çok kırsal kesime giderken yanında götürmek için
‘Tröstleri Cezalandıran Yasa’ adlı bir yasa çıkarmak” olduğunu söylemiştir
(Hofstadter 1991, 22).
Yasanın iki yıla yaklaşan yasama sürecinde, Kongrenin her iki kanadında
yapılan bütün konuşmalara yer vermek mümkün olmamakla birlikte, yapılan
tartışmalarda üzerinde durulan konular aşağıdaki tabloda özetlemeye
çalışılmıştır (Carey 1989, 355).
36
Edmunds, sözlükten to monopolize sözcüğünün karşılıklarını okumaktadır.
Senato
Tröstler
tarafından
uygulanan
yüksek fiyatlar
Sağlayıcılara
ödenen düşük
fiyatlar
Tarımsal fiyatları
yükseltme
gerekliliği
Ziraatçilerin ve
balıkçıların
yoğunlaşmalarını
koruma
gerekliliği
İşçilerin
yoğunlaşmalarına
izin verme
gerekliliği
Küçük
işletmelerin
yoğunlaşmalarına
izin verme
gerekliliği
Tekel olma amacı
olmayan ve
büyük bir pazarı
kontrol etmeyen
tek bir satıcıyı
tehdit eden bir
yasa çıkarılması
tehlikesi
Aşırı üretimin
sorunu olan
sektörlerde
üretimi yasal
olarak
sınırlandırma
ihtiyacı
Rakiplerini
piyasa dışına iten
bir yeniden
satıcıya yardım
eden tröstleri
durdurma
gerekliliği
Temsilciler
Meclisi
Tröstlerin yarattığı gelir
eşitsizliğinden kaynaklanan
tehlike
Senato
Temsilciler
Meclisi
2
1
5
1
4
2
Tröstlere tepki olarak
yapılan gösterilerin tehlikesi
1
3
1
Rekabeti bozan tröstlerin
yarattığı tehlike
1
Tröstlerin cumhuriyetçi
kurumları tehdidi ve devlet
üzerindeki güçlerinin tehdidi
2
6
Küçük kapitalistlerin ezilme
tehlikesi
6
Güçlü taşımacılık
şirketlerini kontrol eden
tröstler
1
2
1
Yeniden satış fiyatını,
yeniden satıcıya özel
koşullar sunarak yüksek bir
biçimde belirleyen tröstleri
durdurma ihtiyacı
1
1
1
2
İhtiyaç maddelerinin
fiyatlarını düşürdükleri için
yoğunlaşmalara izin verme
gerekliliği
1
Tröstlerin Amerikan
sanayiini koruyan gümrük
politikalarını saptırmalarını
engelleme gerekliliği
1
Tablo 3. Kongrede Değinilen Konular
1
Yasanın içtihat hukuku diliyle yeniden yazılması, “tam ve serbest rekabeti”
meşru ve doğal tek iş yapma biçimi olarak gören özgün metne tepkiden
kaynaklanmıştı. Edmunds tasarıyı, sözleşme serbestliği ve adil bir kar elde etme
hakkını da içeren mülkiyet hakları prensiplerine dayanan ve köklü bir geleneği
olan içtihat hukukundan kavramlar ödünç alarak yeniden yazmıştı (Peritz 1996,
20). Hukuk Komitesi, içtihat hukuku ile uyum konusunda eksik bırakmamak
için, “Ticareti ve üretimi sınırlayan tröstleri ve yoğunlaşmaları hukuk dışı ilan
etmek için teklif”37 olan tasarının adını, “Ticareti hukuk dışı sınırlamalardan ve
tekellerden korumak için teklif”38 olarak değiştirmişti. Sklar, Yasanın “Edmunds
Antitröst Yasası” olarak adlandırılmasının daha doğru olacağını alaycı bir
biçimde belirtmektedir (Sklar 1988, 115-116).
Yine de Sherman oylamada kabul oyu verdi ve nezaketen Yasaya onun
adı verildi (Letwin 1981, 94).
Senato, Hukuk Komitesinin teklifi sunmasından bir hafta sonra, bire
karşı elli iki oyla tasarıyı geçirdi. Temsilciler Meclisi de daha düzensiz ve kısa
süren tartışmalar sonrasında, bir değişiklik yaparak, tasarıyı hazır bulunan 242
üyenin tamamının evet oyu verdiği (Stigler 1991, 36). 1 Mayıs 1890 tarihli
oturumunda kabul etti. Sonraki iki ay boyunca Kongrenin her iki kanadının da
katıldığı birleşik oturumlar düzenlendi ve Temsilciler Meclisi değişikliği geri
çekmeye ikna edildi (Letwin 1981, 95).
Başkan Benjamin Harrison’ın tasarıyı 2 Temmuz 1890’da imzalamasıyla
“Sherman Antitröst Yasası” olarak anılacak olan ilk modern rekabet yasası
yürürlüğe girmiş oluyordu. Yasanın esasa ilişkin ilk iki bölümü aşağıdaki
gibiydi:
Birinci Bölüm: Eyaletler arasındaki ya da yabancı devletlerle girişilen
ticaretin sınırlanması için yapılan, tröst ya da başka bir biçimdeki bütün
sözleşme, yoğunlaşma39 veya gizli anlaşmalar yasaktır. Yasak olduğu belirtilen
sözleşmeleri yapanlar, yoğunlaşmalara ya da gizli anlaşmalara taraf olanlar
suçludur ve hüküm giymeleri halinde, beş bin doları geçmemek üzere para
cezasıyla veya bir yılı geçmemek üzere hapis cezasıyla cezalandırılacaktır.
İkinci Bölüm: : Eyaletler arasındaki ya da yabancı devletlerle girişilen
ticareti tekelleştiren ya da tekelleştirmeye teşebbüs eden kişi ya da kişiler
suçludur ve hüküm giymeleri halinde, beş bin doları geçmemek üzere para
cezasıyla veya bir yılı geçmemek üzere hapis cezasıyla cezalandırılacaktır.40
37
“A bill to declare unlawful trusts and combinations in restraint of trade and production.”
“A bill to protect trade and commerce against unlawful restraints and monopolies.”
39
Yasa metninde combination olarak geçmektedir.
40
Yasanın geri kalan bölümleri usulle ilgiliydi. Sonuncusu 1990 yılında yapılan değişikliklerle,
ilk iki bölümde yer alan para cezası, beş bin dolardan, on milyon dolara, hapis cezası ise bir
38
Temsilciler Meclisinde tartışma bittiğinde Temsilci Wilson:
Bu sadece deneysel bir yasa. Tröstlerle ilgili bir şeyler yapılması talebine yanıt
verebilmek için yapılmış amaçsız bir yasa… Anlamını kimsenin bilmediği bir tasarı
sundunuz.
diyerek protestosunu bildiriyordu (Carey 1989, 356).
4.5.
SONUÇ
Sherman Yasası inanç ve deneyim arasında gidip gelen bir Kongre tarafından
kabul edildi: Bir tarafta zanaatkar ve yerel piyasa mitolojisi ve küçük çiftçi yurttaş
ideolojisi, öbür tarafta ise, büyük ölçekli teşebbüslerin yarattığı yeni ekonomik düzen
ve ulusal çapta piyasalar gerçeği. Hem siyasi hem de iktisadi anlamda özgürlük,
tröstler ve karteller tarafından yıkılan rekabetçi piyasaların yeniden kurulması için
devlet müdahalesine gereksinim duyuyordu (Peritz 1996, 24).
Yasanın kabulünü takip eden yedi yıl boyunca federal mahkemeler
yasayı ticaretin sınırlanması ile ilgili içtihat hukukunun yasalaşmış hali olarak
yorumladılar. Küçük üretici kapitalizmi taraftarları Yasayı değiştirmeyi uygun
bulmadıkları için, Yasanın lafzı gibi, yani içtihat hukukunu değiştirerek makul
ticaret sınırlamalarını makul olmayan ticaret sınırlamaları gibi yasaklayacak bir
biçimde yorumlanmasına çalıştılar. Yüksek Mahkemenin 1897-1899 arasında
verdiği kararlarda41 bu görüş benimsenerek, yalnızca önceki yedi yıl boyunca alt
federal mahkemelerin verdikleri kararlar tersine çevrilmekle kalınmayıp
geleneksel Anglo-Amerikan ticaretin sınırlanması hukukunun kökten bir
biçimde terk edildiği de görülmektedir (Sklar 1988, 70).
Sherman Yasasını, içtihat hukukunun yasalaşmış hali olarak
yorumlamak, piyasanın düzenlenmesinde devletin ikincil bir rol üstlendiğini, asıl
gücün yargıcın yaptığı hukukta, dolayısıyla bu süreç içinde özel hukuk ve özel
taraflarda olduğunu kabul etmek anlamına gelmektedir. Yasayı, içtihat
hukukunu değiştirerek onun yerine geçtiği biçiminde yorumlamak ise, federal
devletin, kamu hukuku aracılığıyla, özel hukuk ve özel tarafları dışlayarak ya da
en fazla yardımcı bir rol vererek piyasayı düzenleyeceğinin kabul edilmesidir.
Büyük şirketlerin bakış açılarını paylaşanlar, Sherman Yasasının içtihat
hukukunu federal düzeyde yasalaştırdığını, yazılı hukuki bir metin haline
getirdiğini; küçük üretici taraftarları ise Yasanın içtihat hukukunun yerini
aldığını, artık dış ticarette ya da eyaletler arası ticarette özel kişiler tarafından
yıldan üç yıla çıkarılmıştır. Ayrıca hapis cezasıyla para cezasının aynı anda uygulanabileceğine
dair bir hüküm eklenmiştir. Yasa metni ve meydana gelen değişiklikler için www.findlaw.com
internet sitesinden yararlanılmıştır.
41
Trans-Missouri, Addyston Pipe ve Joint Traffic davaları.
rekabetin sınırlanmasının sadece hükümsüz değil aynı zamanda suç olduğunu
öne sürüyorlardı (Sklar 1988, 93).
Senatodaki tartışmalarda ise Senatör Edmunds ve Hoar kendi
düzelttikleri haliyle yasanın, ticaretin sınırlanmasıyla ilgili içtihat hukukunun
yasalaşmasını ve mahkemelerin piyasadaki aktörlerin hareketleri ile ilgili
normları kademeli olarak ilan etmesini sağladığını vurgulamışlardı (Sklar 1987,
70). Sherman da, tasarısının “yeni bir hukuk prensibi getirmediğini, fakat içtihat
hukukunun eski ve iyi bilinen prensiplerini Eyalet ve Federal Devletin karmaşık
yargılama sistemine uyguladığını” belirtiyordu (Letwin 1981, 96).
Letwin (1981, 95)’e göre senatörler nasıl bir yasa yaparlarsa yapsınlar
mükemmel olmayacağının en başından beri farkındaydılar. Bütün Kongre
Sherman’ın ortaya koyduğu “Yasa koyucu olarak yapabileceğimiz en iyi şey
genel prensipleri açıklamaktır” parolasında uzlaşmıştı.
Letwin (1981, 96), Kongre üyelerinin, ekonomistler gibi sınırsız rekabet
istemediğini,42 Sherman’ın birçok yoğunlaşmanın arzu edilebilir olduğunu
söyledikten sonra, “bu tasarı, içtihat hukukunun kuralları ve insan tecrübesi ile
sınanarak hukuki olmadığına karar verilen yoğunlaşmaları hedeflemektedir,
yasal ve yararlı yoğunlaşmaları değil” dediği 21 Mart’daki büyük
konuşmasından ve Edmunds ile Hoar’ın aynı niyette olduklarını
açıklamalarından anlaşılabileceğini öne sürmektedir.
Sklar (1988, 105), Sherman Yasasının, eyalet antitröst yasaları gibi,
içtihat hukukunu kamu politikasıyla çeliştiğine hükmedilen ticaret
sınırlamalarını ceza davalarına konu yapması ve böyle sınırlamalar karşısında üç
katı tazminat talebiyle özel davalar açılmasına olanak vermesi açılarından tadil
ettiğini belirtmektedir.
42
Letwin (1981), sınırsız rekabet isteyen iktisatçıların ancak 1920’den sonra ortaya çıktığından
haberdar gözükmüyor. Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi (DiLorenzo ve High 1988) da verilmektedir.
Bir politikanın ilan edilen hedefleri, kimi
zaman fiili etkileriyle ilgisiz veya çarpık bir
biçimde ilgili olabilir; gerçekten hedeflenen
etkiler, fiili etkilerinden çıkarılmalıdır.
George Stigler, The Citizen and The
State: Essays on Regulation
BÖLÜM 5
KONGREYİ HAREKETE GEÇİREN NEDENLER
Kongrenin Sherman Yasasını kabul ederken neyi ya da neleri amaçladığı
ve hangi güdülerle harekete geçtiği hala üzerinde anlaşmaya varılmamış bir
konudur. Öne sürülen tezlerin oluşturduğu yelpazenin genişliği göz önünde
bulundurulursa, bir anlaşmaya varılması da mümkün gözükmemektedir. Trans
Missouri Kararında Yüksek Mahkemenin belirttiği gibi,
…Kongrenin her iki kanadındaki üyelerin çoğunluğunun yasanın anlamıyla ilgili
düşüncesinin ne olduğunu anlamak mümkün değildir. Tartışmalardan ve raporlardan
çıkarılabilecek tek şey, farklı üyelerin farklı görüşleri olduğudur.
Kaldı ki, bu iki kanatlı yasama organının üyelerinin, adlarına hareket
ettikleri43 yetmiş milyonluk nüfusu oluşturan sınıf ve tabakaların çıkarlarının
farklı farklı olması gibi, değişik görüşleri savunmalarından ve farklı amaçlara
yönelmelerinden daha doğal bir şey olamaz.
Sherman Yasasının amacının tüketici refahının maksimize edilmesi
olduğunu öne sürenlerin başında Bork’un geldiği görülmektedir. Küçük
işletmelerin korunmasının da bu amaçla çelişmeyen ikincil bir hedef olduğunu
ekleyen Bork (1991, 42), yasa koyucuların tüketici refahından modern bir
43
Kongrenin, o dönemde ABD’de genel oy prensibi bulunmadığı için nüfusun tamamını
“temsil” ettiğini söylemek mümkün değildir.
iktisatçı gibi bahsedemeyeceklerinin açık olduğunu; ancak kastettiklerinin tam
olarak bu olduğunu belirtmektedir. Bork (1991, 43)’a göre, Kongre, Yasanın üç
ana olguya müdahale etmesini istemektedir: Kartel anlaşmaları, tekel yaratıcı
birleşmeler ve yıkıcı iş taktikleri. Bork, kartelin kural olarak yasaklanmasının,
üretimin yapay bir biçimde kısıtlanmasının engellenmesi gerektiği düşüncesiyle
tamamen uyumlu olduğunu ve bunun yalnızca tüketici refahının korunması
amacıyla açıklanabileceğini belirtmektedir. Tekel yaratıcı birleşmelerin ve yıkıcı
davranışların yasaklanmasında da, yazar, tüketicilerin korunması amacının
yattığını düşünmektedir. Tekele ancak üstün bir etkinliğin sonucu olarak ortaya
çıkması sonucunda izin veriliyor olmasını da, Bork (1991), tezine bir kanıt
olarak göstermektedir.
Bork (1991), Senatör Sherman’ın özgün tasarısının ilk bölümünde “tam
ve serbest rekabeti engellemek için yapılan” veya “tüketici fiyatını arttırmaya
yönelik” davranış, anlaşma, sözleşme, birleşme ve tröstlerin yasaklandığını
hatırlatmaktadır. Sherman’ın mahkemelerin kararlarında tüketici çıkarlarını göz
önünde bulundurmalarını değil, daha da ileri giderek, kararların yalnızca bu
amaç gözetilerek kaleme alınması gerektiğini istediğini iddia etmektedir (Bork
1991, 43-47).
Bork’un, Kongrenin Sherman Yasasını kabul ederken “tüketici refahı”
dışında bir kaygısı olmadığı iddiası konuyu araştıran neredeyse bütün yazarlar
tarafından reddedilmektedir.44 Yasama süreci ile ilgili olarak yapılan okumalar,
gerçekten de Sherman Yasasını kabul eden Kongrenin teknik bir neoklasik
iktisat terimi olan ekonomik etkinlik’ten haberdar olmadığını göstermektedir.
Mayhew (1990)’a göre, Kongrenin 1890’da kabul ettiği yasa, ders
kitaplarında okutulduğu gibi tekelci fiyatlandırma ve üretimin kısıtlanması ile
savaşan bir yasa değildi. “Robert Bork’un, 1890’ın yasa koyucularında Şikago
Okullu iktisatçıların düşünce yapılarını görme çabalarına rağmen,” Kongrenin
üretimin sürekli arttığı ve fiyatların düştüğü bir dönemde üretimin kısıtlanmasını
ve fiyatların yükselmesini önlemeyi amaçlayan bir mevzuatı kabul etmesine
inanmanın oldukça zor olduğunu belirtmektedir. 1870’de 135 olan toptan fiyat
endeksinin 1880’de 100, 1890’da da 82 olduğunu gösteren Mayhew, tröstlerin
baskın olduğu endüstrilerde fiyat düşüşlerinin daha da hızlı yaşandığını iddia
etmektedir (Mayhew 1990, 389-390).45
Ayrıca, Libecap (1992, 256, dipnot 34) en kalabalık, dolayısıyla
tüketicilerin en yoğun olarak bulunduğu Kuzeybatı eyaletlerinden hiçbir
44
Flynn (1988, 267, dipnot 15), bu yazarların oldukça uzun bir listesini vermektedir.
Fiyatlar genel düzeyinin düşüşüne tröstlerin etkisi ile ilgili olarak, DiLorenzo (1985) ile
Delorme Jr, Frame ve Kamerschen (1997)’in çalışmalarına aşağıda ayrıntılı olarak yer
verilecektir.
45
temsilcinin, Kongreye tröstlere karşı bir yasa tasarısı sunmamasını şaşırtıcı
bulmakta ve bu durumun Bork (1991)’un teziyle çeliştiğini ima etmektedir.
Flynn (1988), Bork’un (1991), Kongrenin Yasayı kabul ederken
“etkinliğe” müdahale edilmemesine çok dikkat ettiği, tekelin yasaklanmasını
tekelleşmenin yasaklanması olarak değiştirilmesinin Kongrenin “etkinliği”
dikkate almasının bir göstergesi olduğu şeklindeki görüşüne katılmamaktadır.
“Kongrede yapılan tartışmalarda ortaklık ya da şirket oluşturma hakkının
yasaklanmadığına ve işin gereği o şekildeyse sermayenin birleşmesinin
desteklendiğine yönelik konuşmalar vardır; ancak bu neoklasikler tarafından
kullanılan tahsisat ve üretim etkinliği anlamındaki ‘etkinlik’ten daha geniş
anlamlı bir etkinliktir,” diyerek karşı çıkmaktadır (Flynn 1988, 277).
Bork’un tezini büyük ölçüde destekleyen Lande (1991, 71), Kongrenin
rekabeti arttırmak için Yasayı kabul ettiğinde herkesin hemfikir olduğunu;
ancak, yasanın asıl amaçlarının neler olduğu konusunda tartışmaların devam
ettiğini belirtmektedir.
Lande (1991)’in görüşü, Bork’unkine benzer biçimde, Kongrenin ahlaki
ya da toplumsal değil, iktisadi bir amaç peşinde olduğu, bu amacın da etkinlikten
çok paylaşımla ilgili olduğudur. Bu görüşe göre Kongre, öncelikle firmaların
piyasa gücünden kaynaklanan, tüketicilerden firmalara “haksız” refah
aktarımlarının önlenmesini istemektedir.
Lande (1991), ekonomideki refah paylaşımının tamamının
“hakkaniyetli” hale getirilmesi veya fakirlere yardım edilmesi gibi bir amacın
bulunmamakla birlikte, Kongrenin paylaşımın adaletini, rekabetçi piyasaların
sağladığı düzeye yükseltmek istediğini öne sürmektedir. Günümüz iktisat
terminolojisiyle Lande (1991, 72), Kongrenin, Yasayla, tüketici artığının
tüketicide kalmasının gerektiğini, tüketicilerin rekabetçi fiyatlardan mal alma
haklarının bulunduğunu ilan ettiğini açıklamaktadır.
Lande (1991)’e göre, Yasa koyucunun tekelci fiyatlandırmayı
ekonomideki kaynak tahsisatında etkinsizlik yaratması nedeniyle önlemeye
çalıştığını söylemek doğru olmayacaktır. Çünkü tahsisat etkinliği kavramı
Yasanın kabul edildiği tarihte iktisatçılar tarafından daha yeni yeni
oluşturuluyordu. Alfred Marshall Principles of Economics adlı eserinin 1890
baskısında “Tekel Teorisi” başlıklı bölüme on yedi sayfa ayırmakla birlikte,
tahsisat etkinliği kavramına (ya da bu kavramın nüvesine) bir dipnotta yer
vermişti. Tahsisat etkinliği kavramı, modern anlamına Pareto’nun 1909 tarihli
Manual D’Economie Politique adlı eserinde kavuşmuş ve “Pareto etkinliği”
olarak literatüre geçmişti (Lande 1991), bu tezini, Yasanın kabul edilmesinde
iktisatçıların etkisi olmadığını belirterek desteklemektedir.
Bu nedenlerden dolayı Lande (1991, 77), Kongrenin amacının, öncelik
sırasına göre, refahın tüketicilerle üreticiler arasında adil paylaşımı, üretim
etkinliğinin korunması, küçük üreticilerin rekabet etme fırsatlarının korunması
ve iktisadi, toplumsal ve politik gücün az sayıda kişide toplanması gibi başka
hassasiyetlerde aranması gerektiğini düşünmektedir.
Lande, Yasanın amacının üretim etkinliğini arttırmak olmadığını, zira
Kongredeki tartışmalardan Sherman’ın da içlerinde bulunduğu birçok Senatörün
tröstlerin etkin çalışmak konusunda bir sorunları olmadığı konusunda görüş
birliği içinde olduğunu ifade etmektedir. Ancak Lande, bu üretim etkinliğinin
tüketicilere yansıtılmamasının Kongrenin çözmeye çalıştığı bir sorun olduğunu
belirtmektedir (Lande 1991, 78).
Kongre tekelin yalnızca ekonomik sonuçlarından değil, yaratacağı
toplumsal sorunlardan da çekiniyordu. Lande, İç Savaştan sonra Amerika’nın
tarım toplumundan sanayi toplumuna doğru hızla dönüştüğünü, bu süreçte kendi
için üreten küçük çiftçinin yok olarak yerini pazar için üretim yapan ve
kazandığı nakitle piyasadan mal alan girişimci çiftçiliğe bıraktığını, dolayısıyla
geleneksel bağımsızlığın aşama aşama karşılıklı bağımlılığa dönüştüğünü
belirtmektedir. Tröstlerin ortaya çıkmasıyla da bu karşılıklı bağımlılık,
güçsüzlük haline gelmiş ve karar alma yetisi geleneksel güç merkezlerinden
büyük sanayicilere geçmiştir. Kendine yeterli çiftçi, küçük işletme sahibi ve
yerel siyasi önderler, az sayıdaki zenginin kararlarına bağımlı hale gelmiştir.
İktidarın bu biçimde el değiştirmesi, Lande’in yorumuna göre, Kongrenin
tröstlere karşı bir yasayı çıkarması için baskıların artmasına yol açmıştır (Lande
1991, 81-82).
Kleit (1993, 650), Bork’un üreticilerin aynı zamanda tüketici olduklarını
örtük bir biçimde varsayarak, iktisadi etkinlikle tüketici refahını
özdeşleştirdiğini; Lande’in ise bu nedenle tüketici refahını, iktisadi jargonda
tüketici artığı olarak geçen “tüketicilerin refahı” terimiyle yeniden tanımladığını
belirtmektedir.
Kleit (1993), konuya başka bir açıdan yaklaşmakla beraber, yine,
Kongrenin etkinlik ve tüketici refahı gibi ekonomik amaçlar güttüğü sonucuna
varmaktadır. Kleit, sanayileşme ve demiryollarının gelişiminin, eyaletlerarası
ticareti arttırmasına rağmen, Sherman Yasasının kabulünden önce ticaret
sınırlamalarını engelleyecek federal düzeyde bir içtihat hukuku bulunmadığını
belirtmektedir. Mahkemenin önüne geldiği zaman hükümsüz olduğu kabul
edilen ticareti sınırlayıcı anlaşmalar, mahkemelere intikal ettirilmezse taraflar
arasında uygulanabildiği için, içtihat hukukunun tüketicileri koruduğu ve onlara,
bu tip anlaşmaları dava etme hakkı verdiğinin söylenemeyeceğini öne
sürmektedir.
Kleit’a göre, Kongre Sherman Yasasını çıkararak, içtihat hukukunun
yukarıda belirtilen sorunlarını giderip, aynı zamanda da farklı eyaletlerin
içtihatlarını merkezileştirmeyi amaçlamaktadır. Belirsiz hükümlere sahip
Yasanın uygulanması Eyaletlerarası Ticaret Kurulu gibi idari bir otoriteye
verilmek yerine mahkemelere verilerek içtihat hukukunun yaklaşımı devam
ettirilmek istenmiştir. Kleit ayrıca yargıç kararlarının, idari otoritelerle
karşılaştırıldığında, ekonomik etkinliği arttıracağını savunmaktadır (Kleit 1993).
Flynn (1988)’a göre, Sherman, “Bencilliğin doğası, rekabet tarafından
denetlenmezse, tüketicinin çıkarlarının aleyhine hareket eder,” derken kötü
olarak gördüğü konu, neoklasiklerin sorunu ortaya koyduğu gibi iktisadi değil,
politiktir. Flynn bu önermeyi Sherman’ın Senatoda 21 Mart 1890’da söylediği şu
sözlerle kanıtlamaya çalışmaktadır:
Eğer birleşmelerin yoğunlaşmış gücü bir tek adamda toplanırsa, bir kral
kadar ayrıcalıklı olur ve bu durum bizim devlet biçimimize aykırıdır…Eğer
yanlış bir şey varsa, o da, bu durumdur. Bir politik güç olarak krala tahammül
edemiyorsak üretimin, ulaştırmanın ve yaşam için gerekli herhangi bir şeyin
satışı için de bir krala tahammül etmemeliyiz. Bir imparatora boyun eğmiyorsak
rekabeti engelleyecek ve herhangi bir malın fiyatını belirleyecek bir ticaret
diktatörüne de boyun eğmemeliyiz (Flynn 1988).
Flynn’a göre, tekelleşme, üretimi azalttığı ya da etkinlik doğurduğu ya
da doğurmadığı için değil, Yargıç Hand’in Alcoa Davası’nda belirttiği gibi
rakiplerin rekabet düzeni içinde kalmalarını engellediği için yasaklanmaktadır.
Kongrenin genel ifadelerle kartelleri ve tekelleşme çabalarını
yasaklaması, Amerikan Anayasası’nın 1787’den sonra gördüğü işleve benzer
esneklikle, ilerideki uygulamalara rehberlik edecek politikaları genel bir şekilde
ortaya koymak olarak da yorumlanmaktadır (Hofstadter 1991, 24).
Antitröst politikasının Hofstadter (1991)’e göre üç hedefi bulunmaktadır.
Birinci hedef iktisadidir; klasik model, maksimum etkinliğin rekabet ile elde
edilebileceği inancını onaylamaktadır ve en azından bazı Kongre üyeleri bu
düşünsel olarak zarif modelin etkisinde kalmıştır. İkinci hedef siyasidir; antitröst
ilkeleri gücün özel ellerde birikmesini engellemeye ve demokratik devleti
korumaya yönelik olarak konulmuştur. Üçüncüsü ise, toplumsal ve ahlakidir;
rekabetçi sürecin kişiliğin gelişmesi için disiplin edici bir etkiye sahip olduğuna ve
ulusun moralini yüksek tutan en önemli öğe olan halkın rekabet edebilirliğinin
korunması gerektiğine inanılmaktaydı. Üçünün arasında en çok belirsizlik içereni
iktisadi hedeftir; o kadar ki, antitröstün ekonomik değil, politik bir girişim
olduğunu söylemek Hofstadter’e göre abartı olmaz (Hofstadter 1991, 24).
Buraya kadar değinilen tezlerin, Kongrenin, Yasayı, rekabeti ya da
tüketicileri korumak, piyasada etkinliği sağlamak veya iktisadi gücün giderek
siyasi güç haline gelmesinin Amerikan toplumunun cumhuriyetçi ve rekabetçi
geleneğini tehdit etmesini engellemek amaçlarıyla çıkardığını öne sürdükleri
görülmektedir. Bu tezlerin ortak yanı, Kongrenin hiçbir toplumsal etkinin baskısı
altında kalmayarak, kendiliğinden, iktisadi yoğunlaşmanın kendisinin değil ama
bazı sonuçlarının kötü olduğunu kabul edip, harekete geçmesini ima
etmeleridir.46 İktisadi ve toplumsal yaşama böylesine doğrudan etki eden bir
düzenlemenin, toplumdaki farklı gruplar üzerinde farklı etkileri olacağını göz
ardı etmek ve Kongrenin çoğunluğunun ya da bir kısmının, herhangi bir sınıfın
ya da çıkar grubunun etkisi altında hareket etmediğini öne sürmek, öncelikle
temel neden-sonuç ilişkilerine aykırıdır. Bu nedenle bu tezlerin tarihi açıklama
güçlerinin sınırlı olduğu, ve hatta bir kısmının böyle bir gücünün dahi olmadığı
düşünülmektedir.
Sklar (1988, 90) da, Thorelli, Letwin, Lande, Bork ve diğerlerinin
çalışmalarının,
hukuktaki
değişim
ile
mülkiyetin
kullanımı
ve
kavramsallaştırılmasındaki değişim ve piyasa toplumunun ekonomik gelişimi
arasındaki ilişkinin anlaşılmasının gerekliliğini ortaya koyduklarını belirtmekle
birlikte; bu çalışmaların Sherman Yasasını ve erken içtihadını, rekabete karşı
yoğunlaşma, merkezileşmeye karşı adem-i merkezileşme, tüketici çıkarlarının
korunması, sebepsiz refah aktarımlarının önlenmesi gibi statik kavramların
sınırları içinde anladıkları eleştirisinde de bulunmaktadır.
Tarım kesiminin ve küçük işletmelerin, yoğunlaşmanın görüldüğü ilk
sektör olan demiryollarından başlayarak, daha sonra tüm “tekelci” şirketlere
yayılan tepkilerinin Kongreyi böyle bir yasayı kabul etmeye zorladığı şeklinde
toparlanabilecek teorilerin ise, yukarıda incelenen görüşlerden daha inandırıcı
tezler ve olgular öne sürdükleri görülmektedir. Tarım kesiminin, İkinci Bölümde
anlatılmaya çalışılan ekonomik dönüşüme duyduğu tepkiyi ve bu tepkiyi
tekellere yöneltmesini anlamak için, 1865-1870 arasında tarımda meydana gelen
hızlı makineleşmenin yarattığı sonuçların kavranması gerekmektedir. İç
Savaştan önce bir dönüm buğdayı biçmek 24 saat alırken, aynı ürün 1900’de 1
saat 19 dakikada biçilebiliniyordu. Tarımdaki bu makineleşme bir yandan
tarımsal ürünlerin fiyatlarının düşmesine yol açarken, diğer yandan da tarımsal
üretimin daha büyük bir sermaye birikimi gerektirmesi anlamına geliyordu.
Çiftçilerin gelirlerini düşürürken masraflarının artmasına yol açan piyasa
46
Delorme Jr, Frame ve Kamerschen (1997) ise, Bork (1991), Lande (1991) ve Kleit (1993)’ün
teorilerini, Kamu Yararı Teorisi olarak sınıflandırıp, bu teoriyi “piyasanın tekellerden
kaynaklanan etkinsizlikleri devletin ekonomiye müdahale etmesi ile düzeltilebilir” biçiminde
özetlemektedirler. Özel Çıkar Grubu teorisi olarak adlandırdıkları görüşe göreyse, özel çıkar
gruplarının baskısı sonucunda yasa koyucular ve regülatörler, piyasa etkinsizliklerini arttıracak
düzenlemeler yapar. Dilorenzo (1985)’nun temsil ettiği bu ikinci görüş, ABD’deki antitröst
yasalarının, tüketicilerin değil, özel çıkar gruplarının lehine fiyatları yükseltmek ve üretimi
azaltmak için yapıldığını öne sürmektedir (Delorme Jr, Frame ve Kamerschen 1997).
mekanizmasının bu “doğal” yoksullaştırıcı etkisine, bir de, hükümetin bankerleri
ve demiryolu şirketlerini gözeten politikaları ekleniyordu.
Hükümet, 1865-1900 yılları arasında, hem nüfusun hem de üretkenliğin
artıyor olmasına rağmen, altın standardına bağlı olan para arzını mümkün olduğu
kadar sabit tuttu. Bu durum, ürünler karşısında, para ve kredinin giderek daha
pahalı bir hal alması sonucunu doğuruyordu. Başka bir deyişle, üretim araçlarını
temin edebilmek için borçlanan çiftçi, borcu için yalnızca faiz ödemekle
kalmıyor, sırf aradan geçen süre içinde paranın daha da değerlenmiş olmasından
ötürü, aynı miktarda parayı elde edebilmek için daha fazla miktarda ürünü elden
çıkarmak zorunda kalıyordu. Bu ise, üretkenlik artışından faydalananların
çiftçiler değil, para sahipleri olması anlamına geliyordu. Bu koşullarda giderek
daha fazla sayıda çiftçi borç karşılığında ipotek ettirmiş oldukları toprakları
yitirmek, kiracı ve giderek tarım işçisi durumuna dönüşmek zorunda kalıyordu
(Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, ABD’de İşçi Hareketi
Bölümü).
Tarım kesimiyle ilgili teoriler ortaya konulurken, değinilmesi gereken
önemli bir konu, yasa tasarısının Temsilciler Meclisine değil, Senatoya
sunulduğu ve o dönemde, senatörlerin doğrudan değil, eyalet yasama organları
tarafından seçildiğidir. Bu nedenle Boudreaux ve DiLorenzo (1993, 82),
Yasanın, 1890’dan daha önce eyalet yasa koyucularını antitröst yasalarını kabul
etmeye zorlayan etkenlerden bağımsız olarak düşünülemeyeceğini iddia
etmektedir. Yazarlar, Missouri Antitröst Yasasının (1889) çıkışını incelemiş ve
bu örnekte olduğu gibi tarımsal eyaletlerdeki çiftçi ve canlı hayvan üreticilerinin
yeni ortaya çıkan ve ölçek ekonomilerinden yararlandıkları için etkin çalışan
büyük ölçekli kapitalist rakiplerinden korunmak için hem eyalet düzeyinde hem
de federal düzeyde antitröst yasalarının kabul edilmesinde etkili oldukları
sonucuna ulaşmıştır (Boudreaux ve DiLorenzo 1993).
Libecap (1992, 256) da, 51. Kongreye Yasanın kabulünden önce tröstlerle
ilgili olarak verilen elli bir dilekçenin ikisi hariç hepsinin Illinois, Indiana, Iowa,
Kansas, Kentucky ve Tennessee gibi tarımın ağırlıklı olduğu eyaletlerden geldiğini
ve hayvancılık ve çiftçilik örgütleri47 tarafından sunulduklarını belirtmektedir. Bu
lobi faaliyetleri Kongrenin orta batılı üyeleri üzerinde etkili olmuş, 50. Kongrenin
birinci yarısında Temsilciler Meclisine sunulan on altı antitröst yasa tasarısından
on üçü, sonraki dönemde sunulan on sekiz tasarının tamamı, orta batılı ve güneyli
üyeler tarafından kaleme alınmıştı. Aynı dönemde Senatoya sunulan üç yasa
tasarısının üçü de, Ohio senatörü Sherman’ınki gibi, yine aynı bölgelerden gelen
senatörlerin imzasını taşıyordu (Libecap 1992, 256-257).
47
Farmers Union, Farmers Alliance, Farmers Mutual Benefit Association ve Patrons of Animal
Husbandry.
Libecap (1992, 259), Kongredeki tartışmalarda yeni sanayi devleri
tarafından zor durumda bırakılan küçük işletmelerin ve çiftçilerin korunmasının
önemli görüldüğünü belirtmektedir. Yazar ayrıca, Şikago’daki mezbaha
endüstrisinin, Et Tröstünü oluşturarak başlayan, küçük mezbahaları, canlı
hayvan üreticilerini ve kasapları huzursuz eden davranışlarının Yasanın kabul
edilmesinde önemli bir etkisinin bulunduğunu da eklemektedir.
Stigler (1991, 33) ise Thorelli’nin ilk olarak öne sürdüğü antitröst
hareketinin ortaya çıkışını tarım kesiminin demiryollarına karşı tepkisiyle
başlayıp daha sonra tepkinin diğer tüm tekelleri kapsayacak şekilde
genişlemesine bağlayan teze karşı çıkmaktadır. Stigler, çiftçilerin, demiryolları
bir tarafa bırakılırsa, tröstlerden toplumun diğer kesimlerinden daha fazla zarar
görmediğini, toprak ve kredi dışında yoğun olarak satın aldıkları bir şeyin
bulunmadığını belirtmektedir.
Demiryolu ücretlerinin de 1880’lerde her zamankinden daha fazla
şikayet edilecek bir düzeyde olmadığını belirten Stigler, ABD İstatistik
Yıllıklarından yararlanarak demiryolu ağının genişlemesinin taşıma maliyetini
azalttığını ve 1880’den 1900’e kadar demiryolu tarifelerinin yavaş yavaş
düştüğünü göstermektedir. Stigler, Acworth’ün 1891 tarihli çalışmasına
dayanarak, ABD’deki demiryolu tarifelerinin incelediği dönemde İngiltere’de
geçerli olanlardan yarı yarıya daha ucuz olduğunu belirtmektedir. Orta batı
bölgesinin dünya pazarına demiryolu sayesinde açılması gibi nedenlerle de
demiryollarının varlığının çiftçilerin gelirlerini sadece arttırmakla kalmayıp aynı
zamanda daha istikrarlı hale getirdiğini de vurgulamaktadır. Stigler’e göre
çiftçilerin demiryoluna savaş açması kendi çıkarlarıyla ters düşmektedir.
Antitröst hareketinin tarım kesiminden kaynaklanmadığının daha iyi bir kanıtını
ise, antitröst politikalarının 1900’den sonra güçlenmesinde, bu tarihte de tarımsal
huzursuzluğun ve buna dayanan politik hareketlerin çözülmüş olmasında
bulmaktadır (Stigler 1991). Ancak Stigler (1991)’in kendine yeterli çiftçilerin
proleterleşmeye karşı gösterdikleri tepkiyi kavrayamadığı, bu nedenle de
tekellere yönelttikleri nefreti anlamsız ve yanlış bir politika olarak
değerlendirdiği ortadadır.
Mayhew’a göre Sherman Yasasının hangi amaçla kaleme alındığı belli
değildir. William Letwin’in bazı tarihçilerin görüşü olarak aktardığı -ama
katılmadığı- “Kongrenin laissez faire’e ve rekabete olan inancını Sherman
Yasası ile teyit ettiği” şeklindeki açıklamayı, “Robert Bork’un yasa koyucunun
amacını modern neoklasik iktisatçıların refah reçeteleriyle” örtüştüren
düşüncesine benzetmekte ve anlamlı bulmamaktadır (Mayhew 1990, 390).
Mayhew (1990), tezini, ilk olarak Karl Polanyi’nin kullandığı kavram ve
kuramlarla kurmuştur. Kendi kendini düzenleyen piyasa sisteminin önemli bir
özelliğinin, Polanyi’nin kullandığı anlamda, üretim faktörlerinin pazar için
üretilmesi olduğu düşünüldüğünde, 1870’lerde yiyecek, giyecek ve barınakların
hala bireylerin kendileri tarafından üretilmesini, böyle bir pazarın henüz
kurulmamış olduğunu gösterdiğini ve bunun, toplumun büyük bir kısmının
piyasaya eklemlenmediği anlamına geldiğini belirtmektedir. Mayhew (1990,
391), Yasanın, yeni tip bir ekonominin, kendi kendini düzenleyen bir pazar
ekonomisinin, ortaya çıkışına karşı korumacı bir tepki olduğunu öne
sürmektedir.
Standard Oil tröstü örneğinden yola çıkan Mayhew, daha önceden 3.5006.000 dolar arasında bir maliyetle petrol kuyusu açılıp, yine bu kadar bir
maliyetle edinilebilecek kullanılmış ekipmanla kuyular işletilebilirken,
Rockefeller’ın, girişin kolay olduğu bu piyasayı yeniden düzenlediğini ve aşırı
kapasiteyi önlemek için ham petrol üreticilerinin rafinerilere erişimini
sınırladığını ifade etmektedir. Mayhew, Rockefeller’ın ve Clevelandlı
meslektaşlarının Standard Oil’i oluşturarak kendilerini yıkıcı rekabetten, yani
kendi kendini düzenleyen piyasaların sonuçlarından koruduklarını
belirtmektedir. Olaya bir de petrol üreticilerinin tarafından bakan Mayhew,
özetle, petrol endüstrisi yeni olmakla birlikte, kuyu sahiplerinin, geçimin,
piyasayla girilen alım ve satım ilişkileri ile sağlandığı bir ekonomide
yetişmediklerini, bu nedenle de Standard Oil’da cisimleşen tepkilerinin aslında
piyasa sistemine yönelik olduğunu öne sürmektedir (Mayhew 1990, 395-396).
Bir başka grup yazar da, antitröst yasalarının piyasadaki rekabeti
engelleme amacıyla kabul edildiğini düşünmektedir. Özellikle Temmuz 1890’da
Başkanın imzaladığı Sherman Yasasının, Ekim 1890’da yürürlüğe giren
McKinley Tarife Yasası’nı48 kamuoyunu rahatsız etmesini engellemek amacıyla
çıkarıldığı iddia edilmektedir.
McKinley Yasası, genel gümrük tarifesi düzeyini %38’den %50’ye
yükseltmiş, işlenmiş ithal şekerin 1 pounduna Henry O. Havemeyer ve Şeker
Tröstünün yararına, 1 cent vergi koymuştu. Cashman (1993, 268), “Tekstil ve
metal ürünlerinde tarifeler o kadar yüksekti ki, tüketiciler bu ürünlerin ithallerini
satın almayı bıraktılar,” diyerek Yasanın etkilerini ifade etmektedir. Tütün
üzerindeki vergiler de, American Tobacco Company’nin daha çok sigara
satabilmesi için azaltılmıştı. 1897’deki Dingley Tarife Yasası oranları daha da
yükseltti (Cashman 1993).
Hazlett, 1890’da kabul edilen bir antitröst yasasının temel sorunsalını,
Mayhew (1990)’a benzer biçimde, şöyle ortaya koymaktadır: “Üretimin bütün
önemli sektörlerde gözle görülür biçimde arttığı bir ekonomide, neden üretimin
sınırlandırılmaması cezalandırılmak istenir? Üretim artışının büyük şirketlerin
48
Özgün adı: An Act to Reduce the Revenue.
ortaya çıkmasıyla yakından bağlantılı olması,
derinleştirmektedir” (Hazlett 1992, 263-264).
paradoksu
daha
da
Hazlett, Bork (1991)’un tüketici refahı yorumunun politik sonuçlarının
önemli olduğunu, bu sayede mahkemelerin bazı firma ve piyasa biçimlerini
korumak için iktisadi olmayan gerekçeler bulduğunu belirtmektedir. Bork
(1991)’un Yasayı kabul eden “Kongrede bulamayıp, mahkeme kararlarından
çıkardığı kanıtlara” bir örnek olarak da 1945 tarihli Yargıç Learned Hand’in
kaleme aldığı Alcoa Kararını göstermektedir:
Antitröst yasalarının tarihine bakıldığı zaman, bunların maliyetlerine rağmen
korumaya çalıştıklarının birbirleriyle etkin bir biçimde rekabet edebilen küçük
birimlerden oluşan bir sanayi yapısı olduğu varsayılmıştır (Hazlett 1992, 264).
Hazlett, Senatör Sherman’ın, kardeşi ünlü general William Tecumseh
Sherman’a 1837-1891 arasında yazdığı 382 sayfa tutan mektuplarında tekel
(antitröst, kartel, havuz, fiyat tespiti, uyumlu eylem veya birleşmeler) konusunun
bir kere bile olsun gündeme gelmediğini belirtmektedir. Senatör Sherman’ın,
1216 sayfalık otobiyografisinde tröstlere beş sayfa ayırdığını, buna karşın
McKinley Tarife Yasasına 77 sayfa boyunca değindiğini tespit eden Hazlett,
Sherman’ın, eserin 1083. sayfasında “51. Kongrede kabul edilen en önemli
düzenleme McKinley Tarife Yasasıdır” ifadesini kullandığına değinmektedir
(Hazlett 1992, 266-267).
Bir Cumhuriyetçi olarak Sherman’ın, ekonomide korumacı bir
yaklaşımın benimsenmesinin en ateşli taraftarlarından biri olduğu iddiasını
Hazlett, Ida Tarbell’in 1912 tarihli The Tariff in Our Times adlı eserine
dayandırmakta ve Tarbell’in Sherman hakkındaki “…politik hayatına iki ilkeyle
başladı: Demokrat Partiye karşı nefret ve Amerikan endüstrisinin korunması”
şeklindeki değerlendirmesine yer vermektedir. Yine Tarbell’in eserinden,
Sherman’ın özellikle yünlü eşyalar ve Ohio pik demiri için tarife koruması
sağlamakta başarılı olan, usta bir lobici olduğu ve Robert Bradley’nin,
Sherman’ı antitröst yasası çıkarmaya itenin 1888’de Cumhuriyetçi Partinin
Başkanlık seçimi için aday belirlenmesi sırasında kibrit tröstünün başı Russel
Alger tarafından önünün kesilmesi olduğu iddialarına dipnotta da olsa
değinmektedir (Hazlett 1992, 268, dipnot 9).
Temsilciler Meclisinin Demokrat Üyesi William Elliot’ın, 6 ay sonra
kabul edilen McKinley Tarife Yasasının Kongredeki tartışmaları sırasında “En
sonunda büyük çığlıklar ve tören borularıyla tröstlere karşı bir tasarıyı
geçirdiniz. Bu tasarıdaki hareketleriniz göz önüne alındığında, o yasayı kabul
ederken samimi olduğunuza inanmak imkansız. Şu anda tröstlerin istediği her
şeyi onlara veriyorsunuz,” şeklindeki tepkisine yer veren Hazlett (1992),
Newyork Times’ın gümrük tarifesinin yarattığı korumacılığın tekelleşme
eğilimini nasıl arttırdığını gösteren bir kampanya başlattığına ve bu çerçevede 20
editöryel yazı yayımlandığına da değinmektedir.
Hazlett (1992, 270-271)’a göre, Sherman Yasasının bugünkü halini
kaleme alan Senato Hukuk Komitesinin bütün üyelerinin aynı zamanda
McKinley Tarife Yasasına kabul oyu vermesi de, Sherman Yasasını yazanların
hiçbirisinin kafasında etkinliği ve tüketici refahını arttırmak gibi güdülerin
bulunmadığını açıkça göstermektedir.
Hazlett, Sherman Yasasının amacının ABD ekonomisinde, pazar
gücünden kaynaklanan sorunları tüketici yararına bir yaklaşımla çözmek
olmadığını belirtmektedir. Hazlett, Yasanın siyasi bir pazarlık olduğunu iddia
edip ana özelliklerini şöyle özetlemektedir: Yasa, tüketicilerden sanayicilere
doğru refah aktarımı gerçekleştiren ve önceden hazırlanmış olan McKinley
Tarife Yasası ile birlikte ele alındığında, çoğunluktaki Cumhuriyetçilerin (ve
Kongre dışındaki müttefiklerinin) tröst sorununa yaptıkları bir makyajdır. Yasa,
küçük ve yerel işletmelerin savunucularına, “yaratıcı yıkıma” karşı verilmiş bir
korunma umududur. 1904’e kadar idare tarafından yalnızca yirmi iki davanın
açıldığı düşünülürse, Yasanın önemli bir sonuç doğurduğunu düşünmek
mümkün değildir (Hazlett 1992, 272).
Kongrenin niyetini ortaya çıkarmak için incelenen çalışmalar arasında iki
tanesinin ekonometrik sonuçlara dayandığı da görülmektedir. Bunlardan ilki
olan DiLorenzo (1985), Historical Statistics of the United States ve Statistical
Abstract of the United States istatistiklerinden derlediği üretim ve fiyat verilerini
kullanarak, tröstleştiği iddia edilen sektörlerde üretimin kısıtlandığı hipotezini
test etmiştir. Ulaştığı sonuçlar şöyledir: (1) 1880-1900 döneminde tröstlerin
baskın olduğu sektörlerde üretim artmakla kalmamış, bu artış diğer bütün
sektörlerdeki artışın üzerinde yer almıştır; (2) tröstleşmiş sektörlerde fiyatlar
artmamış, tam tersine genel fiyat düzeyindeki düşüşle karşılaştırıldığında
azalmıştır; ve (3) petrol ve şeker sektörlerindeki tröstler sıkça iddia edildiğinin
tersine fiyatlarını düşürmüştür.
Delorme Jr, Frame ve Kamerschen (1997) ise Kamu Yararı Teorisini,
Özel Çıkar Grubu Teorisi ile karşılaştırmak amacıyla ekonometrik bir araştırma
yapmıştır.49 Yazarlar bu tezlerin doğruluk paylarını test etmek için yaptıkları
araştırmada, Dilorenzo’nun (1985) kullandığı verilerin yetersiz, yöntemin ise
hatalı olduğunu göstermişlerdir.
Yazarların çalışmasında adi maden kömürü, kurşun, petrol, tuz, çelik ray,
şeker ve çinko sektörleri ile tröstleşmenin en yoğun bir biçimde telaffuz edildiği
bakır ve antrasit kömürü sektörlerinde, endüstrinin yıllık fiyat ve üretim verileri
incelenmiştir. Sicim, demir somun, jüt, hint yağı, pamuk yağı, deri, bezir yağı ve
49
Bkz. dipnot 46.
kibrit sektörleri, göreli önemsizlikleri ya da veri yetersizliği nedenleriyle
çalışmada dikkate alınmamıştır (Delorme Jr, Frame ve Kamerschen 1997).
Yazarlar, bu alanda nedenle sonucu birbirinden ayırmanın oldukça zor
gözüktüğü sonucuna varmıştır. Yenilikler ve ulaştırmadaki gelişmeler gibi
nedenlerden dolayı hızla düşen fiyatların, bu durumu engellemek için 1897
yılından itibaren birçok tröstün oluşmasına ve yaygın bir biçimde birleşmelerin
meydana gelmesine neden olduğunu iddia etmektedirler.
Çalışmanın ekonometrik sonuçları, 1880-1890 döneminde göreli fiyatın50
düştüğü tek endüstrinin çelik ray sektörü olduğunu göstermektedir. Aynı
dönemde antrasit kömürü ve çinkonun göreli fiyatları yükselmiştir. İncelenen
diğer beş sektörün göreli fiyat katsayılarının istatistiksel olarak anlamlı
olmaması da bu sonuçlarla birleştirilince, yazarlara göre fiyat ve üretim
hareketlerinden yola çıkarak Sherman Yasasına ihtiyaç olduğu sonucu tartışmalı
hale gelmektedir (Delorme Jr, Frame ve Kamerschen 1997, 331).
Yasanın kabul edilmesinin tröstler üzerindeki etkilerini de inceleyen
yazarlar, 1891-1900 döneminde yalnızca tuz tröstünün göreli fiyatlarını düşürerek
rekabetçi davrandığını tespit etmiştir. Bakır, petrol ve şeker tröstlerinin göreli
fiyatlarını yükselterek daha az rekabetçi davrandığını belirleyen Delorme Jr,
Sherman Yasasının etkin olmadığı ya da uygulanmadığının anlaşıldığını
belirtmektedir. 1880-1890 döneminde göreli fiyatlarını arttıran tröstlerle (antrasit,
kömür ve çinko) 1891-1900 döneminde göreli fiyatlarını yükseltenlerin (bakır,
petrol ve şeker) farklı tröstler olduğunu gösteren yazarlar, Yasanın, incelenen
döneme için hiçbir biçimde gerekli ve yararlı olmadığı sonucuna varmaktadır.
Dahası, Yasadan önceki dönemde, üretimin, sonraki dönemden daha hızlı arttığını
da tespit etmişlerdir. Ancak yine yazarların belirttiği gibi, belirli bir dönemde çıktı
fiyatları ile girdi fiyatları arasındaki ilişkide meydana gelen değişimin, firmanın
pazar gücünün değişmesinden mi, yoksa yeniliklerin sıklığından, sendikanın
gücündeki değişiklikten, talepteki dışsal bir değişimden, varolan bir müşterinin
yitirilmesinden, yeni bir büyük müşterinin (demiryolları gibi) ortaya çıkmasından
ya da sektöre özel veya genel gümrük tarifelerinin değişmesinden mi
kaynaklandığı bu çalışmada kontrol edilmemiş olduğu için sonuçların daha
dikkatli okunması gerekmektedir (Delorme Jr, Frame ve Kamerschen 1997, 330).
Sklar (1988) ise konuya çok daha geniş bir açıdan bakmaktadır. Sorunun,
bu tezin 2.1. Bölümünde kısaca bahsedildiği gibi, Amerikan kapitalizminin
küçük üretici aşamasından şirket kapitalizmi aşamasına geçişi sırasında
piyasanın yeniden düzenlenmesi sorunu olduğunu belirten Sklar (1988, 44),
yeniden düzenleme hareketinin demiryolları ve sanayide tasarrufların ve
yatırımın sıra dışı bir biçimde büyüdüğü 1879-1893 döneminde, rekabetin
50
Sektördeki ortalama fiyatın toptan eşya fiyat endeksine oranı.
yoğunlaşmasına yanıt olarak geldiğini öne sürmektedir. Sklar (1988)’a göre, bu
hızlı büyüme döneminde sanayinin yoğunlaşması, kurumsal yeniden
örgütlenmeden farklı olarak, hem rekabetçi piyasayla hem de küçük üretici
mülkiyet biçimiyle birlikte sürmüştür. Rekabetçi yoğunlaşmanın kurumsal şirket
kapitalizminden farklı bir kavram olduğuna dikkat edilmesi gerektiğini
vurgulayan Sklar (1988), iç piyasada firmalar arasında rekabetin yoğunlaşması
ve büyük üretim kapasitelerinin az sayıda birimde toplanmasıyla 1880’ler ve
1890’larda pazardaki yoğunlaşmanın ekonominin kurumsal olarak yeniden
örgütlenmesinin bir önkoşulu olduğunu belirtmektedir. Asıl tröstleşme hareketi,
yani teşebbüslerin kurumsal olarak yeniden örgütlenmesi, 1898-1904 döneminde
gerçekleşmiş (Sklar 1988, 46), bu dönemden önce her ne kadar demiryolu
endüstrisine en başından beri kurumsallaşmış anonim şirketler hakim olduysa ve
sanayi birkaç büyük şirketin yükselmesine sahne olduysa da, şirket kapitalizmi
bir mülkiyet ilişkileri ve “yönetilen piyasa” ilişkileri sistemi olarak ekonomiyi
bütünüyle karakterize etmemiştir (Sklar 1988, 44).
Sklar (1988), yoğunlaşmanın belki büyük şirketleri ifade edebileceğini,
ancak bu özelliğin tek başına şirket kapitalizmini açıklayamayacağını ileri
sürmektedir.
Sklar’a göre, 1880’lerden 1914’e kadar hem özel hem de kamu hukuku
kapitalist teşebbüsün kurumsal olarak yeniden yapılanması sürecini koruyan,
dolayısıyla yaygınlaştıran bir takım değişiklikler geçirmiştir. Ancak bu
uyumlulaşma, mülkiyet ve sözleşme özgürlüğü hukuku ile ticaretin sınırlanması
(rekabet) hukuku gibi birbirine koşut olmayan iki hukuk dalında gerçekleşmiştir.
Mülkiyet ve sözleşme özgürlüğü hukukundaki değişim kurumsal yeniden
yapılanmayı birebir takip ederken, ticaretin sınırlanması hukuku yatağına
oturana kadar dalgalı, keskin dönüşlerle dolu bir yol izlemiştir. Yüksek
Mahkemenin 1911’deki American Tobacco ve Standard Oil Kararlarına kadar
Amerikan kapitalizminin kurumsal yeniden yapılanması, kimi zaman gelişimini
hızlandıran kimi zaman da engelleyen hukuki bir düzenle beraber ilerlemiştir
(Sklar 1988, 48-49).
Kongrenin Sherman Yasasını kabul ederken neyi amaçladığını, hangi
güçlerin ya da süreçlerin Kongreyi bu Yasayı kabul etmeye zorladığı ile ilgili
teorilerin incelenmesi sonucunda, ilk olarak, “Kamu Yararı” teorileri olarak
adlandırılanların gerçeği yansıtmadığı sonucuna varmak pek zor
gözükmemektedir. Diğer yazarların yukarıda değinilen eleştirileri dışında, Bork
(1991), Lande (1991) ve Kleit (1993)’ın öne sürdüğü haliyle, samimi olarak
etkinliğin, rekabetin ve tüketicinin korunmasından ve siyasi gücün tekellerde
toplanmasının önlenmesinden başka bir amaç gütmeyen bir yasanın, büyük iş
çevreleriyle oldukça yakın ilişkiler içinde olan Cumhuriyetçilerin çoğunlukta
olduğu bir Kongreden geçmesi, önde gelen Cumhuriyetçiler tarafından kaleme
alınması ve düzeltilmesi olanaklı değildir. Tekelleri dışarıdan gelen rekabete
karşı koruyan McKinley Tarife Yasasının, Sherman Yasasından altı ay sonra
kabul edilmesi de, 51 inci Kongrenin tekellere savaş açmak gibi bir amacı
olmadığını kanıtlamaktadır.
Yasanın proleterleşen tarım kesiminin ve yeni ortaya çıkan büyük
şirketler karşısında ayakta duramayan küçük işletmelerin tepkisi sonucunda
kabul edildiği tutarlı bir tez olarak görülmektedir. Ancak Yasanın, Hukuk
Komitesi tarafından yapılan değişiklikler ve Yüksek Mahkemenin içtihatları
sonucunda bu sorunlara çare olduğu kuşkuludur.
Ayrıca, Sherman Yasasının, McKinley Yasasını maskelemek (DiLorenzo
1985) veya küçük işletmeleri avutmak için (Hazlett 1992) çıkarıldığı teorilerinin
de, yazarların gösterdikleri kanıtlar dikkate alındığında, göz ardı edilebilecek
nitelikte olmadıkları görülmektedir.
Sklar (1988) ve Mayhew (1990)’ın tezlerinden oluşturulabilecek birleşik
bir teorinin, Yasanın çıkış nedenleri, amaçları ve sonuçları hakkında daha
gerçeğe yakın ve anlamlı açıklamalar getirebileceği düşünülebilir.
Buna göre, Sherman Yasası, “kendi kendini düzenleyen piyasaların”
ortaya çıkması ve ulusal ölçeğe ulaşmasıyla, kendisi veya yerel pazarlar için
üretim yapan çiftçilerin ve küçük işletmelerin, bu dönüşüme gösterdiği tepki
sonucunda, Kongre tarafından kabul edilmek zorunda kalınmıştır. Ancak Yasa,
bu kesimin tepki duyduğu, merkezileşmiş ve sahiplerinden ayrı bir yönetici
grubu tarafından idare edilen, bu şekilde gerek duyulduğu zaman kolayca başka
bir şirketle birleşebilen, anayasal kişiliği haiz “anonim şirketleri” durduracak
yerde, Kongrede yapılan manevralar sonucunda, onların gereksinimleri
doğrultusunda, yeniden kaleme alınmıştır. Senato Hukuk Komitesi tarafından
hazırlanan ve Sherman’ın teklifinin aksine, kolayca Kongreden geçen yeni
tasarı, yenilikler getirmekle birlikte, esas olarak içtihat hukukunun geleneksel
kavramlarını kullanmıştır. Yüksek Mahkeme tarafından da, Kongrenin istediği
gibi yorumlanan Yasa, “yararlı yoğunlaşmaları” değil, “makul olmayan ticaret
sınırlamalarını” yasaklamıştır
Bu biçimiyle Yasa, piyasanın ve piyasayı düzenleyen hukukun, “şirket
kapitalizminin” gerekleri doğrultusunda yeniden yapılanmasını sağlamıştır.
Sermayenin anonim şirketlerin bünyesinde toplanması Santa Clara Kararıyla
güvence altına alındıktan sonra, pazardaki yoğunlaşma için de belirli kurallar
getirilerek, kapitalizmin gelişiminin gerektirdiği hukuksal belirlilik
pekiştirilmiştir. Piyasanın düzenlenmesi, günlük politik kararları seçimler
sonucunda küçük işletmelerin lehine değişebilecek federal hükümetin elinden
alınıp, özel kişilerin taraf olacağı yargısal süreçlere bırakılmıştır. İdareye, yine
içtihat hukukunun usulleriyle hareket edecek olan yargının denetimine tabi
olmak kaydıyla, ikincil bir rol verilmiştir.
Sonuç olarak Sherman Yasası, ne rekabeti, ne tüketiciyi, ne de ekonomik
ve siyasi özgürlüğü koruma amacıyla çıkarılmıştır. Yasa, kapitalizmin rekabetçi
aşamasından, kurumsal aşamasına geçişi sürecinde, yeni düzenin
gereksinimlerini karşılamak amacını taşımaktadır.
Serbest piyasaya giden yol, merkezi bir
biçimde düzenlenen ve kontrol altında
tutulan sürekli bir müdahaleciliğin sınırsız
artışından geçiyordu. Adam Smith’in “basit
ve doğal özgürlüğünü” insan toplumuyla
uyumlu kılmak son derece karışık bir işti.
Karl Polanyi, Büyük Dönüşüm
SONUÇ
Rekabet ile tekelin çatışması, Amerika Birleşik Devletleri’nde, tarihte
daha önce görülen seyriyle görünüşte benzerlikler taşımakla birlikte, farklı bir
gelişim yolu izlemiştir. Rekabet, Marx’ın öngörüsü doğrultusunda,
yoğunlaşmanın artmasına yol açmış ve 19. yüzyılın son çeyreğinde Amerika’da
kapitalizm, ortaya çıktığı İngiltere’den daha önce, farklı bir aşamaya, şirket
kapitalizmi aşamasına, geçmiştir. Sorun, daha önceden olduğu gibi, yalnızca
gücün belirli ellerde birikmesinden değil, bu birikimin iktisadi düzeni
değiştirecek kadar yoğunlaşmasından kaynaklanmıştır.
Büyümeyle başlayan ekonomik dönüşüm, talebin hızla artmasıyla
birlikte teknolojik ilerleme ve yeniliklerle, yaşanan rekabetin büyük ölçekli
üretimi zorunlu kılmasına ve işletmelerin, ayakta kalabilmek için yoğunlaşmayı
en geçerli çözüm olarak görmelerine yol açtı. Böylece büyük şirketler, ya da
“tekeller,” siyasi otoritenin verdiği ayrıcalıklardan dolayı değil, kapitalizmin
kendi gelişim süreci sonucunda, iktisadi ve toplumsal hayata, bir daha çıkmamak
üzere damgasını vurdu.
Büyük şirketlerin varlığı ve elde ettikleri güç, önce düşünsel alanda, daha
sonra da hukuksal düzeyde aşama aşama meşrulaştırıldı. Ancak, bu dönüşümün
kaybedenleri, yoğunlaşma süreci sonucunda yok olmaya direnen küçük
işletmeler ve topraklarını bankalara kaptırmak istemeyen çiftçiler, kazananlarına
karşı tepkilerini yükseltmekten geri durmadılar. Eskiden olduğu gibi, kendine
yeterli bir biçimde, ya da kıran kırana rekabetin yaşanmadığı yerel piyasalarda
etkinlik göstererek yaşamaya devam etmeleri, piyasaların ölçeğinin büyümesi ve
neredeyse üretilen her mal için bir tröstün ortaya çıkması sonucunda olanaksız
hale geldi. Hayatta kalmak için, seçtikleri politikacıları tröst sorunu olarak
adlandırdıkları konuyu çözmeleri için ikna ettiler.
Bu biçimde ortaya çıkan Sherman Antitröst Yasası, kaybedenlerin değil,
siyasi gücü çoktan ele geçirmiş bulunan büyük şirketlerin ihtiyaçlarına yanıt
vermeye yönelikti. Altı ay sonra aynı Kongrenin kabul ettiği, tröstleri dış
rekabetten koruyan McKinley Tarife Yasası bunun en büyük kanıtını
oluşturmaktadır. Kaldı ki, başta Senatör Sherman’ın ve Yasanın gerçek yazarları
olan Senatör Edmunds ve Senatör Hoar’ın yasama sürecinde, konuya içtihat
hukukunun yaklaştığı gibi yaklaşmaları, yani yoğunlaşmaların ancak “makul”
olmadıkları zaman yasaklanması gerektiğini ileri sürmeleri, yasa koyucunun da
tüketiciyi korumak gibi bir iddiasının olmadığını göstermektedir.
Sherman’ın hazırladığı ve “tüketici fiyatının azaltılması” ile “tam ve
serbest rekabetin sağlanması” gibi hükümler içeren yasa teklifi aylar boyunca
Kongrede beklemiş ve sonunda, teamüllere aykırı bir biçimde Sherman’ın
başkanı olduğu Senato Finans Komitesinin elinden alınıp Hukuk Komitesine
verilmiştir. Hukuk Komitesinin “ticaretin sınırlanması” ve “tekelleştirme” gibi
içtihat hukuku kavramlarını teklife koymasının ardından Yasanın kolaylıkla
kabul edilmesi, Kongrenin “yanlış anlamalara” izin vermemek konusunda hassas
olduğunun bir kanıtıdır.
Tezde ayrıntılı olarak incelenen yasama süreci ve döneme ilişkin diğer
olgular, Yasanın taşıdığına inanılan, tüketicinin, rekabetin, etkinliğin ve fırsat
eşitliğinin korunması gibi amaçların Kongrenin niyetleriyle bağdaşmadığını
tartışmaya yer vermeyecek bir biçimde ortaya koymaktadır.
Yasaya daha bilimsel bir bakış açısıyla yaklaştığımızda, ana amacının,
şirket kapitalizminin ihtiyaç duyduğu belirlilik ortamının sağlanması ve
piyasanın düzenlenmesi görevinin, federal hükümete değil, günün koşullarını ve
davaların kendilerine has özelliklerini kararlarında göz önünde bulunduran
mahkemelere verilmesi olduğu sonucuna varılmaktadır.
Ancak Yasanın çağdaş uygulamasının, aradan geçen yüz yılı aşan sürede
Yüksek Mahkemenin –birbirleriyle çelişen- kararları ve yeni antitröst yasalarının
çıkarılması sonucunda değişerek, çıkış amaçlarıyla çoğu zaman ters düşen ve
evrilmeye devam eden bir yön benimsediğini unutmamak gerekir.
ABSTRACT
The reaction of farmers and small producers to the corporate
reconstruction of American capitalism in the last quarter of the 19th century marks
the beginning of a very significant legislative movement in American history. This
movement which roughly covers a period of ten years was completed with the
Sherman Antitrust Act. The goals of the Sherman Antitrust Act of 1890 are
supposed to protect consumers, efficiency and competition. However, legislative
history shows that the intents of the 51st Congress were different. The passing of
the McKinley Tariff Act, which protects the trusts from foreign competition, is
also a proof that it was not a pro-consumer and pro-efficiency Congress. Therefore
it would be very telling the study the process of transformation of American
capitalism from competitive stage to the corporate stage.
KAYNAKÇA
ADAMS, W. ve J.W. BROCK (1990), “The Sherman Act and Economic Power
Problem,” The Antitrust Bulletin, Cilt 35, Sayı 1, s. 25-55
AREEDA, P. ve L. KAPLOW (1997), Antitrust Analysis: Problems, Text,
Cases, Aspen Law & Business, New York
BORK, R.H. (1991), “Legislative Intent and the Policy of Sherman Act,” E. T.
Sullivan (der.), The Political Economy of the Sherman Act: The First One
Hundred Years içinde, Oxford University Press, Oxford, s. 39-70
BOUDREAUX, D.J. ve T.J. DiLORENZO (1993), “The Protectionist Roots of
Antitrust,” The Review of Austrian Economics, Cilt 6, Sayı 2, s. 81-96
CAREY, R. (1989), “The Sherman Act: What did Congress Intend?” The
Antitrust Bulletin, Cilt 34, Sayı 2, s. 337-358
CASHMAN, S.D. (1993), America in the Gilded Age: From the Death of
Lincoln to the Rise of Theodore Roosevelt, New York University Press, New
York
DELORME JR, C.D., W.S. FRAME ve D.R. KAMERSCHEN (1997),
“Empirical Evidence on a Special-Interest-Group Perspective to Antitrust,”
Public Choice, Cilt 92, s. 317-335.
DiLORENZO, T.J. (1985), “The Origins of Antitrust: An Interest -Group
Perspective,” International Review of Law and Economics, Cilt 5, Sayı 6 s. 73-90
DiLORENZO, T.J. ve J.C. HIGH (1988), “Antitrust and Competition,
Historically Considered,” Economic Inquiry, Cilt 26, s. 423-435
DODD, S.C.T. (1968), “Trusts”, J. A. Garraty (der.), The Transformation of
American Society 1870-1890 içinde, Harper&Row, New York, s. 78-82
FLYNN, J.J. (1988), “The Reagan Administration’s Antitrust Policy, ‘Original
Intent’ and the Legislative History of The Sherman Act,” The Antitrust Bulletin,
Cilt 33, Sayı 2, s. 259-307
FONER, E. (1980), Politics and ideology in the age of the Civil War, Oxford
University Press, New York
FOX, E.M. ve L.A. SULLIVAN (1990), “The Good and Bad Trust Dichotomy: A
Short History of a Legal Idea,” The Antitrust Bulletin, Cilt 35, Sayı 1, s. 57-82
FREYER, T. (1992), Regulating Big Business: Antitrust in Great Britain and
America, 1880-1990, Cambridge University Press, Cambridge
HAZLETT, T.W. (1992), “The Legislative History of The Sherman Act ReExamined,” Economic Inquiry, Cilt 30, Sayı 2, s. 263-276
HOBSBAWM, E. J. (1999), İmparatorluk Çağı: 1875-1914, (çev.)Vedat
ASLAN, Dost Kitabevi, Ankara
HOFSTADTER, R. (1991), “What Happened to Antitrust Movement?” E. T.
Sullivan (der.), The Political Economy of the Sherman Act: The First One
Hundred Years içinde, Oxford University Press, Oxford, s. 20-31
HORWITZ, M.J. (1992), “Santa Clara Revisited: The Development of Corporate
Theory,” The Transformation of American Law, 1870-1960: The Crisis of Legal
Orthodoxy içinde, Oxford University Press, New York, s. 65-106
HOVENKAMP, H. (1991), Enterprise and American Law, 1836-1937, Harvard
University Press, Cambridge
KLEIT, A.N. (1993), “Common Law, Statute Law, and the Theory of
Legislative Choice: An Inquiry into the Goal of The Sherman Act,” Economic
Inquiry, Cilt 31, Sayı 4, s. 647-662
KOTSIRIS, L.E. (1996), “An Antitrust Case in Ancient Greek Law,” A.I. Gavil
(der.), An Antitrust Anthology içinde, Anderson Publishing Co., Cincinnati, s. 2-5
LANDE, R. (1991), “Wealth Transfers as the Original and Primary Concern of
Antitrust: The Efficiency Interpretation Challenged,” E.T. Sullivan (der.), The
Political Economy of the Sherman Act: The First One Hundred Years içinde,
Oxford University Press, Oxford, s. 71-84
LETWIN, W. (1981), Law and Economics Policy in America: The Evolution of
Sherman Antitrust Act, The University of Chicago Press, Chicago
LIBECAP, G. (1992), “The Rise of the Chicago Packers and the Origins of Meat
Inspection and Antitrust,” Economic Inquiry, Cilt 30, Sayı 2, s. 242-262
LICHT, W. (1995), Industrializing America: The Nineteenth Century, The John
Hopkins University Press, Baltimore
MACHLUP, F. (1952), The Political Economy of Monopoly: Business, Labor
and Government Policies, John Hopkins Press, Baltimore
MAYHEW, A. (1990), “The Sherman Act As Protective Reaction,” Journal of
Economic Issues, Cilt 24, Sayı 2, s. 389-397
McMATH, JR, R. C. (1993), American Populism: A Social History, 1877-1898,
Hill and Wang, New York
PERITZ, R.J. (1996), Competition Policy in America, 1888-1992: History,
Rhetoric, Law, Oxford University Press, Oxford
PRIMACK, M.L. ve J.F. WILLIS (1989), An Economic History of the United
States, Prentice Hall, New Jersey
SHADAB, H.B. (1998), “An Austrian School Perspective on Antitrust,”
“Yayımlanmamış lisans tezi”, University of California, Berkeley
SKLAR, M.J. (1988), The Corporate Reconstruction of American Capitalism,
1890-1916: The Market, The Law, and Politics, Cambridge University Press,
Cambridge
SKLAR, M.J. (1987), “The Sherman Act and the Corporate Reconstruction of
American Capitalism, 1890-1914,” W. J. Samuels and A. S. Miller (der.),
Corporations and Society: Power and Responsibility içinde, Greenwood Press,
New York, London, s. 65-80
STIGLER, G. (1991), “The Origin of the Sherman Act,” E. T. Sullivan (der.),
The Political Economy of the Sherman Act: The First One Hundred Years
içinde, Oxford University Press, Oxford, s. 32-38
THORELLI, H.B. (1996), “The Federal Antitrust Policy: Origination of an
American Tradition,” A. I. Gavil (der.), An Antitrust Anthology içinde, Anderson
Publishing Co., Cincinnati, s. 20-22
ABD Yüksek Mahkemesi Kararları
United States v. Addyston Pipe & Steel Co., 175 U.S. 211 (1899).
United States v. Joint Traffic Association, 171 U.S. 505, 568 (1898).
United States v. Trans-Missouri Freight Association, 166 U.S. 290 (1897).
Santa Clara Co. v. Southern Pacific R.R., 118 U.S. 394, 396 (1886).
Download