yapılarına göre cümleler

Yapılarına göre cümleler üç grupta
incelenir:
a)Basit Cümle: İçinde isim ya da fiil soylu bir tek yargı bulunan
cümlelerdir.Bu cümleler,anlam ve yargı bakımından bütün
olan cümlelerdir.
Örnekler:Sinemi yakıyor sılanın aşkı.
Benim sadık yarim kara topraktır.
b)Birleşik Cümle: İçinde temel yanında,temel cümleyi görev ve
anlam bakımından tamamlayan,değişik yapı özelliklerine
sahip olan bir veya daha fazla yan cümlecikten oluşmuş
cümlelerdir.
Yan Cümle: Birleşik cümlede,asıl cümleyle anlam bakımından ilgili
olan,ana cümlenin verdiği kavramı bir koşula,bir nedene,bir
dileğe bağlamak şartıyla onu çeşitli yönlerden tamamlayan ve
yargı değeri taşıyan cümlelerdir.
Birleşik cümleleri şu bölümlere ayırarak inceleyebiliriz:
1) Girişik Birleşik Cümle: Fiilimsilerle kurulan yan cümleciğin
herhangi bir öğesi olduğu cümlelerdir.Dolayısıyla yan cümlecik
özne,nesne,zarf tümleci,dolaylı tümleç ve yüklem görevinde
kullanılabilir.
Örnekler: Yaşamak,en sonunda dikilen bir taş içindir.
Bir günüm geçmiyor seni anmadan.
2)Şartlı Birleşik Cümle: Şart ve dilek
anlamı – se/-sa ile sağlanır.-se/-sa eki cümleye bazen şart bazen de
dilek anlamı katar.
Örnekler:Yel değmezse coşan dallar uslanır.(şart)
Yar yolunda toprak olsam toz olsam.(dilek)
3)Ki’ li Birleşik Cümle: Ki,bir cümle bağlacıdır.İki cümleyi birbirine
bağlarken aralarında değişik anlam ilgisi kurar.Öğe açısından
değerlendirildiğinde,ki’ den öncesi bağımsız bir cümle,ki’ den sonrası
bağımsız bir cümledir ve öğeleri ayrı ayrı bulunur.
Örnekler:Ya Rab sen de bilirsin ki,
Bir sen varsın bana yakın.
Vardım ki o çoktan gitmiş.
c)Sıralı Cümle: Kendi içinde bir anlam ve yargı bütünlüğü
taşıyan,ama anlamca birbirine bağlı yargılardan oluşan
cümlelerdir.Sıralı cümleleri ayırmak için virgül, noktalı virgül
ya da bağlaç kullanılır.
Sıralı cümleleri iki grupta incelemek mümkündür:
1.Sıralı Bağımlı Cümle: Tek başlarına birer yargı bütünlüğü olan
ama öğelerinden (özne,nesne,dolaylı tümleç,yüklem) en az biri
ortak olan cümlelerdir.
Örnekler: Hasbahçeye girdim,güllere sordum.
Vardım eteğine,secdeye kapandım.
Beğenmez topalı,bulamaz körü.
2.Sıralı Bağlı Cümle: Aralarında öğe ortaklığı bulunmayan
bağlaçlarla birbirine anlamca bağlanan cümlelerdir.
Örnekler: Saate baktığımda vakit öğleye yaklaşmıştı,daha
kahvaltı bili etmemiştim.
Âşıklar çoğaldı,sadık az kaldı.
Eksiltili Cümle: Genellikle günlük konuşmalarda ve şiirlerde yer
alan ve temel öğesi bulunmadığı hâlde anlamı tam olan
cümlelerdir.
Örnek:Bir karış karı,keskin ayazı,tenha sokaklarıyla berrak bir
kış sabahı.
Kurallı(düz)Cümle:Kurallı cümle Türkçe’ nin temelini
oluşturur.Söz dizimi açısından Türkçe
cümle,özne+tümleç+yüklem biçiminde oluşur.Yüklem daima
cümlenin sonundadır.
Örnekler:Her gece yatağından kalkıp öksürüyormuş.
O benim kalbimde halâ yaşıyor.
Devrik Cümle: Yüklemi cümlenin sonunda bulunmayan,diğer
öğeleri gibi cümlenin değişik yerlerinde bulunan cümlelerdir.
Örnek:Veda ettim aşkımın en yüksek emeline.