www.iktisatsozlugu.com 30.5.2017 00:17:08 ÇAPRAZ KURLAR

www.iktisatsozlugu.com
19.7.2017 01:13:56
ÇAPRAZ KURLAR
1964 yılında Damga Vergisi Kanunu adı altında düzenlenen bu verginin kökü, Osmanlılara kadar uzanır. 1928 yılında
Damga Resmi Kanunu adı altında ilk kez yasalarımıza girmiştir. Kamu maliyesinde kimi zaman harç, kimi zaman da
vergi olarak kullanılmıştır. Bu vergi, hukuki ve ticari işletmelerde kullanılan bazı belge ve kağıtlar için ödenen vergidir.
Damga Vergisi'ni ödeyecek kişi, belgeler üzerindeki imzanın sahibi olan kişidir. 1 Mart 1981 yılında çıkartılan bir yasa
ile değerli kağıtların sayısı artırılmıştır. Devletin belirli işlemlerde kullanmak kaydıyla çıkardığı değerli kağıtların satışı ile
bu vergi alınmış olur. Damga Vergisi'nin matrahı, kağıtların niteliğine göre 2 türlüdür. Kağıdın üzerinde yazan para
miktarına göre alınırsa nispi vergi, kağıt türüne göre alınırsa maktu vergi adı verilir.
1929 da, Keynes ile Henderson'un beraber kaleme aldıkları Can Lloyd George Do İt? An Examination of the Liberal
Pledge başlıklı 44 sahife tutan bir broşürde, yatırımların gelirlere olumlu etkilerine temas edilmiştir. 1931 de. R. F.
Kahn, The Relation of Home Investment to Unemployment adlı makalesinde, istihdam çarpanı denilebilecek bir
kavram ortaya atmıştır. Ve bunu, Keynes'in yatırım çarpanına ait teorisi izlemiştir.
Günümüzde ayrıca Denk Bütçe Çarpan Teoremi, dış ticaret çarpanı, vergi çarpanı, süperçarpan ilh.. gibi yeni kavramlar
literatüre getirilmiş bulunmaktadır.
i) R. F. Kahn, 1931 de, istihdam çarpanı denilebilecek bir kavramı literatüre sokmuştur.
R .F. Kahn'a göre;
Yatırımlar ΔIn miktarında arttırılınca, yatırım sanayinde iş hacmi DN 2, kadar bir gelişme göstermektedir.
Yatırım sanayiinde iş hacminin genişlemesi, buradaki kazançlar ve faaliyet dolayısıyla diğer sektörlerde de talebi
canlandırmaktadır. Diğer sektörlerde iş hacminin kaydedebileceği gelişmenin hem miktarına ve hem bu miktardan
diğer sektörlere intikal edecek orana bağlıdır. Bu oranı c ile gösterirsek 1/1-c' yahut kn istihdam çarpanıdır.
ΔN2 miktarındaki inisiyal yatırım artışı, çarpanın işlemesiyle, toplam iş hacminin DN 2 kadar bir gelişme kaydetmesine
yol açmaktadır:
ΔN=k
n
ΔN
2
ii) John Maynard Keynes'in 1936 da yayımlanan General Theory adlı kitabında, yatırım çarpanı marjinal tüketim
eğilimine ve marjinal tasarruf eğilimine bağlanmıştır.
c, marjinal tüketim eğilimidir. Marjinal tüketim eğilimi, gelir değişikliği ile tüketim değişikliği arasındaki orandır. Yani ΔY
gelir değişikliği ve ΔC tüketim miktarı değişikliği olarak kabul edilirse, c = ΔC/ΔY, marjinal tüketim eğilimidir.
Keynes'e göre:
Yatırımlarda kaydedilecek ΔI miktarındaki her değişiklik, diğer faaliyet alanlarındaki toplam fiili talebi de etkilemektedir.
Yatırım hacmindeki değişikliklerin gelir seviyesine etki derecesi, marjinal tüketim eğilimine bağlı bulunmaktadır, c nin
yahut ΔC/ΔY oranının değerine göre, yatırım çarpanı da büyük veya küçük bir rakam olabilmektedir.
1/1 - c yahut ks, yatırım çarpanıdır.
ΔI miktarındaki bir yatırım artışı, çarpanın işlemesiyle, toplam gelirlerin Ay kadar bir gelişme kaydetmesine yol
açmaktadır:
ΔY = ks ΔI
iii) Mevduatı Kredi Yaratır denilen sisteme göre; bankaların AΔ miktarındaki inisiyal mevduat artışına dayanarak
açacakları krediler, ödemelerde kaydi para kullanılmak şartıyla, tutarlarının kat kat üstünde bir muamele hacmi
doğmasını temin etmektedir.
Günümüzün iktisatçıları, genellikle, inisiyal mevduata dayanarak açılacak kredinin kaydi para halinde ve bankacılık
sistemi dışına sızmaksızın tedavül etmesi halinde, her kredinin yeni mevdua ve her yeni mevduatın tekrar kredi
yaratmasıyla muamele hacminde kaydedilecek zincirleme gelişmeyi şu formüle bağlamışlardır:
1 + r + r2 + r3 + … rn = 1/1 - r
1 /1-r yahut kd mevduat çarpanıdır.
Yukarıdaki formülde, r bankaların mevduattan kredilere ayırdıkları orandır. Diğer bir deyimle, ayrıca plasman
yapmadıkları ve başka masrafları bulunmadığı teorik olarak varsayılırsa, mevduattan kasa ihtiyatı oranı çıkarılınca kalan
yüzdedir.
Örneğin mevduattan % 20 sini bankaların kasa ihtiyatına ayırdıklarını ve % 80 ini kredilere kullandıklarını farz edelim. r
= 0.8 dir. kd = 1/1-r formülüne göre, mevduat çarpanı 5 dir. 1 milyon liralık inisiyal DD nin harekete geçirdiği kaydi
para tedavül mekanizması, çarpan etkisiyle teorik olarak mevduatın 5 milyona yükselmesini sağlamaktadır.
ΔD miktarındaki inisiyal mevduat artışı, çarpanın işlemesiyle, toplam mevduatın DM kadar bir artış kaydetmesine yol
açmaktadır;
ΔM = kd ΔD.
Bankaların ankes oranı ne kadar küçük olursa, kd yahut mevduat çarpanı o derece büyük bir rakamla ifade
edilmektedir.
Daha sonra, kaydi para ile efektif paranın bir arada tedavülünü dikkate alan bir kombine çarpan formülü de ortaya
konulmuştur. Kombine çarpan yahut bileşik çarpan hakkındaki izahat, mevduat çarpanı ve kredi çarpanı maddelerinde
yer almaktadır.
iv) Devlet giderlerindeki artışların yahut azalışların gelir seviyesine etkisi, yatırım çarpanının aynıdır. ΔG yi kamu
harcamalarındaki çoğalış olarak kabul edersek ve marjinal tüketim eğilimini c ile gösterirsek... ΔG miktarındaki bir
bütçe masraf farkı, toplam gelirlerde ΔY kadar bir değişiklik husule getirecektir:
ΔG
ΔY = _____ = ks ΔG.
1-C
Ancak bu artışın veya azalışın tümü vergi ayarlamalarıyla karşılanırsa, vergi tahsilatındaki değişikliklerin (ΔT) gelir
seviyesine ters yöndeki etkisi ktc Δ T olacaktır.
ΔG ile ΔT nin gelirlere etkileri birbirine ters yöndedir, fakat eşit değildir. Bu itibarla, devlet giderlerinin yekûnu değiştiği
ve bu değişikliğe eşit miktarda vergi ayarlaması yapıldığı takdirde, milli gelirde yine bir değişiklik olacaktır:
ΔY = KS ΔG - KS c ΔT = ΔG.
v) Dış ticaret çarpanının gelirlere etkisi marjinal ithal eğilimine ve marjinal tasarruf eğilimine bağlıdır.
Marjinal ithal eğilimi, gelir değişikliklerinin ithal malları talebine etkisidir. Örneğin milli gelir 100 milyon artınca, ithal
mallarına talep 30 milyonluk bir çoğalış gösterirse, marjinal ithal eğilimi 0.3 dür.
Dış ticaret çarpanının formülü şudur :
1
Kxs = ________________________________________________
marjinal ithal eğilimi + marjinal tasarruf eğilimi
İhracatta kaydedilen bir değişikliğin milli gelire etkisini gösteren teorik formül şudur:
ΔY = kxs ΔX.
Bu denklemde, ihracatta kaydedilmiş artıştır.
vi) Süper çarpan kavramını 1931 de Ragnar Frisch izaha çalışmıştır. Bu kavramı bir terim halinde 1950 de literatüre
sokan, Hicks'dir.
Süper çarpan ile basit çarpan arasında önemli bir ayrıntı vardır. Yatırım çarpanı, sermaye stoklarındaki yıpranmayı
telafi edici harcamaları dikkate almamakta ve bütün yatırımları net kapasite artışı sağlayacak nitelikte saymaktadır.
Keynes, ayrıca, sosyal yararı yüksek yatırımların daima en verimli yatırımlar olmadığını belirtmekle beraber, bu
karakterdeki harcamaları formülünde belirtmiş değildir. Süper çarpan ise. net kapasite artırıcı yatırımlarla diğerleri
arasındaki karakter farkını katsayıyı tayin ederken göstermektedir.
Süperçarpan formülü şudur:
1
Kx = _______________
1-c-1
Bu formülde, üretim kapasitesini artırıcı olmayan marjinal harcamalar oranının marjinal tüketim harcamalarına y
sembolü ile eklendiği görülmektedir,
vii) Çarpan tahlilleri, genellikle moneter ölçülere dayanmaktadır. Keynes'\n yatırım çarpanında, ekonominin tümü
dikkate alınmaktadır. Sektörler arası denge ve sektörler içi etkiler, Keynesci modellerde hesaba katılmış değildir.
Günümüzde, bu eksikliği telafi için geleneksel çarpan tahlilleri yanında her sektör için ayrı bir çarpan analizi yapmak ve
ayrıca kamu faaliyetini, tüketim piyasasını, firmaları ve mali kurumları kapsayan mültisektörlük bir çarpan tipi üzerinde
durmak ihtiyacı duyulmuştur.
Almancası : Multiplikator.
Fransızcası : multiplicateur. principe de multiplication.
İngilizcesi : multiplier.
(Bk; yatırım çarpanı, mevduat çarpanı, kredi çarpanı, Denk Bütçe Çarpan Teoremi, açık finansman, süperçarpan, dış
ticaret çarpanı, marjinal tüketim eğilimi, marjinal tasarruf eğilimi).