1. ünite - Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü
advertisement
1. ÜNİTE XVIII.YÜZYILDA DEĞİŞİM VE DİPLOMASİ 1.Mimari anlayış ve uygulamalarda değişikliklere neden olan faktörler nelerdir? 2.Lale çiçeğinin Osmanlı Devleti’nde bir döneme ad olarak verilmesinin nedenleri nelerdir? TARİH 4 NELER ÖĞRENECEĞİZ? Bu ünitenin sonunda: 1. XVIII. yüzyılda Avrupa ve Osmanlı Devleti’nin genel durumunu, 2. III. Ahmet döneminin askerî ve siyasi gelişmelerini, 3. Lale Devri’nin özellikleri, önemini ve yapılan yenilikleri, 4. Avrupa’da düşünce ve ekonomi alanındaki gelişmeleri, Sanayi İnkılabı’nın neden ve sonuçlarını, 5. Rusya’nın genişleme politikasını ve Osmanlı – Rus ilişkilerini, 6. Amerika Birleşik Devletleri’nin kurulmasını ve Fransız İhtilali’ni, 7. III. Selim döneminin askerî ve siyasi gelişmelerini, ıslahat hareketlerini, 8. XVIII. yüzyılda Osmanlı Devleti’ndeki değişim ve ıslahatları öğreneceksiniz. ANAHTAR KAVRAMLAR AÇIK PAZAR MAKYAVELİZM SANAYİ İNKILABI BAROK KOLONİ NİZAMICEDİT İHTİLAL İNSAN HAKLARI MİLLİYETÇİLİK DİPLOMASİ 10 SÖMÜRGECİLİK TARİH 4 1. KONU: XVIII. YÜZYILDA AVRUPA VE OSMANLI DEVLETİ’NİN GENEL DURUMU 1. AVRUPA DEVLETLERİNİN GENEL DURUMU Harita. 01.01: XVIII. Yüzyıl Başlarında Avrupa’nın Siyasi Durumu XVIII. yüzyıl Avrupa tarihinde devletler arası politika ve çıkar çatışmalarında diplomasi ve ittifaklar ön plana çıkmıştır. Avrupa devletleri Makyavelizm olarak bilinen “amaca ulaşmak için her türlü araca başvurulabileceği “ anlayışıyla hareket etmişler, siyasi ve ekonomik rekabet nedeniyle sık sık birbirleriyle savaşmışlardır. XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Avrupa kralları kız alıp vererek birbirleriyle akrabalık kurmuşlardı. Herhangi bir sebeple boşalan bir krallık için bazen iki, hatta üç kral adayı ortaya çıkıyordu. Her devlet kendi adayının tahta geçmesini istiyor, bundan dolayı aralarında savaş çıkıyordu. XVIII. yüzyılda Avrupa’da meydana gelen savaşların büyük çoğunluğu krallar arasındaki akrabalık nedeniyle çıkmış bu savaşlara “veraset savaşları” denmiştir. Avrupa devletleri çıkarları doğrultusunda bu savaşlara katılmışlar ve ittifaklar kurmuşlardır. Örneğin 1702-1714 yılları arasında meydana gelen İspanya veraset savaşlarında İspanya ve Fransa’ya karşı Avusturya, İngiltere, Hollanda ve Bavyera hükümetleri ortak bir cephe kurarken 1740-1748 yılları arasında meydana gelen Avusturya veraset savaşlarında Bavyera, İspanya, Fransa, Prusya bir cepheyi İngiltere, Rusya, Hollanda devletleri diğer cepheyi oluşturmuştu. 11 TARİH 4 2. OSMANLI DEVLETİ VE AVRUPA DEVLETLERİNİN DIŞ POLİTİKASI 1. Osmanlı Devleti’nin Avrupa Politikası Osmanlı Devleti XVIII. yüzyılın başlarında, Karlofça ve İstanbul Antlaşmalarıyla kaybettiği toprakları geri alma politikası takip etti. Bu politikasında başarılı olamayınca elindeki toprakları korumaya çalıştı. Avrupa’yı yakından tanımak için diplomasiye önem verdi. Önemli Avrupa devletleriyle diplomatik ilişkiler kurdu. Dış politikada etkin olmak için içte ıslahatlara önem verdi. Osmanlı Devleti, Fransızların 1798 yılında Mısır’ı işgali üzerine bölgede çıkarları olan İngiltere ve Rusya ile iş birliğine gitti. Bu olaydan itibaren dış politikada denge politikası izlenmeye başladı. 2. Fransa’nın Dış Politikası XVII. yüzyılda Avrupa’nın en kuvvetli devleti olan Fransa, XVIII. yüzyılda da Avrupa’nın en büyük devletlerinden biri olma özelliğini koruyordu. Avrupa’da bütün siyasi sorunlara karışmış; İspanya, Lehistan ve Avusturya veraset savaşlarına katılmıştı. Avrupa’daki en önemli rakibi İngiltere ile yaptığı “Yedi Yıl Savaşlarını” (1756-1763) kaybetmiş ve bazı sömürgelerini İngiltere’ye bırakmıştı. Osmanlı Devleti’nde büyük ekonomik çıkarları olduğu için dış politikada Osmanlıların yanında gözükmüştür. Fransa, Akdeniz ve Mısır’da hâkimiyet kurarsa İngiliz çıkarlarına zarar vereceği düşüncesiyle Mısır’ı işgal edince geleneksel Osmanlı-Fransız dostluğu sona ermiştir. 3. İngiltere’nin Dış Politikası İngiltere, XVIII. yüzyılda çok büyümüş; Fransa ve İspanya aleyhine genişleyerek büyük bir sömürge imparatorluğu kurmuştu. Dünyanın önde gelen donanmalarından birine sahip olması ve diplomasiyi iyi kullanması, İngiltere’yi önemli bir güç hâline getirdi. Akdeniz’de ve Osmanlı ülkesinde önemli ekonomik ve siyasi çıkarları olduğu için XIX. yüzyılın sonlarına kadar Osmanlı toprak bütünlüğünü savunan bir dış politika izledi. 4. Avusturya’nın Dış Politikası Balkanlara doğru genişlemek isteyen Avusturya sık sık Osmanlı Devleti’yle savaştı. XVII. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin en çok savaştığı ülke Avusturya oldu. Avusturya bu politikasını XVIII. yüzyılda da devam ettirdi. Osmanlı Devleti’ne karşı Rusya ile iş birliği ve ittifak kurdu. Avusturya çok uluslu bir devletti. Bu nedenle Fransız İhtilali’nden sonra milliyetçilik fikirlerinin ülkesinde yayılmaması için çalıştı. XVIII. yüzyılın sonundan itibaren Osmanlı Devleti’ne karşı barışçı bir dış politika izledi. 12 TARİH 4 5. Rusya’nın Dış Politikası XVII. yüzyılda güçlenmeye başlayan Rusya, XVIII. yüzyılda Avrupa’nın önemli devletlerinden biri hâline geldi. Bunda Çar I. Petro’nun önemli bir payı vardır. I. Petro ülkesinde köklü reformlar yaptı. Avrupa ülkelerine giderek incelemelerde bulundu. Avrupa kurumlarını ve teknolojisini ülkesine getirdi. İlk Rus donanmasını kurarak, eğitim ve öğretim kurumlarında Avrupa’yı örnek alarak birçok değişiklik ve yenilik yaptı. Devletin yapısını yeniledi ve yayılmacı bir politika izledi. Çar I. Petro, Rusya’nın önderliği altında bütün Slav milletleri ve Ortodoksları büyük bir imparatorluk içinde toplamayı düşünüyordu. Çarlık Rusya’sının Osmanlı Devleti’ne yönelik politikasını da I. Petro belirledi. Bir kara devleti olan Rusya’nın esas Resim 01.01: Çar I. Petro amacı açık denizlere çıkabilmekti. Karadeniz yoluyla Boğazlardan Akdeniz’e çıkılırsa Rusya’nın dünyaya açılması mümkün olacaktı. Bu yüzden Rus dış politikasının temelini; Karadeniz’e açılmak, İstanbul’u ve Boğazları ele geçirmek oluşturmuştur. Bu nedenle Rusya XVIII. yüzyılda sık sık Osmanlı Devleti’yle savaşlar yaptı. 2. KONU: III. AHMET DÖNEMİ 1. III. Ahmet Dönemi Karlofça ve İstanbul Antlaşmalarıyla ilk defa büyük toprak kaybına uğrayan Osmanlı Devleti bu durumdan çok etkilenmişti. Bundan dolayı XVIII. yüzyıl başlarında kaybettiği toprakları geri almak için bir siyaset takip etti. Bu amaca yönelik olarak kuzeyde Rusya, batıda Venedik ve Avusturya ile savaşlara girdi. Ayrıca bu dönemde doğuda İran ile de savaşlar yapıldı. Karlofça Antlaşması’ndan sonra Edirne’ye çekilen II. Mustafa, vaktini av ile ge- 13 TARİH 4 çirirken yönetim, hocası Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin elinde kalmıştı. Onun, yakınlarını önemli görevlere getirmesi ve padişahın Edirne’yi başkent yapacağı söylentisi üzerine İstanbul’da askerî bir isyan çıktı. İsyancılar Edirne üzerine yürüyerek II. Mustafa’yı tahttan indirip yerine III. Ahmet’i padişah yaptılar(1703). a.Osmanlı -Rus İlişkileri 1700 İstanbul Antlaşması’yla Azak’ı alarak Karadeniz’e adım atan Çar I. Petro, Baltık Denizi’ne de açılmak istiyordu. Bu sırada Baltık Denizi kıyıları İsveç’in elindeydi. Rusya’nın saldırısı ile başlayan savaşlarda başlangıçta İsveç başarılı oldu. Ancak Poltova Savaşı’nda İsveç kralı XII. Şarl (Demirbaş), Ruslara yenildi. DemirResim 01.02: Levni’nin III. Ahmet ve Şehzadesini baş Şarl, Osmanlı topraklarına sığındı. Gösteren Minyatürü Bunun üzerine Rus askerleri Osmanlı topraklarına girdi. Rusya, Eflak ve Boğdan beylerini isyana kışkırttığı gibi, Balkanlardaki Ortodoks halk arasında da Slav birliği propagandasına başladı. Bu gelişmeler üzerine Osmanlı Devleti, Rusya’ya savaş açtı (1711). Sadrazam Baltacı Mehmet Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu, Rus ordusunu Prut bataklıklarında kuşattı. Zor durumda kalan Çar I. Petro barış teklif etti. Rus ordusu imha edilme tehlikesiyle karşı karşıyaydı. Ancak Baltacı Mehmet Paşa şiddetli bir savaş için yeniçerilere güvenemediğinden Rusların barış teklifini kabul etti. İki devlet arasında Prut Antlaşması imzalandı(1711). Bu antlaşmaya göre: •İsveç kralı ülkesine serbestçe dönebilecek, •Azak Kalesi Osmanlılara geri verilecek, •Rusya, Lehistan’ın iç işlerine karışmayacak, •Rusya, İstanbul’da elçi bulunduramayacaktı. E BİLGİ NOTU Prut Antlaşması’yla Azak Kalesi’nin geri alınması, Karlofça Antlaşması’yla kaybedilen toprakların geri alınabileceği umudunu güçlendirdi. 14 TARİH 4 Resim 01.03: Demirbaş Şarl’ı Osmanlı Kıyafetleriyle Gösteren Bir Resim Resim 01.04: Demirbaş Şarl, Poltova Savaşı’nda b. Osmanlı-Venedik İlişkileri Azak’ın alınması, Mora’nın da geri alınabileceği fikrini doğurdu. Bu sırada Venediklilerin Karadağ halkını Osmanlılara karşı isyana kışkırtmaları, Osmanlı ticaret gemilerine saldırmaları ve Venediklilerin baskısından bunalan Ortodoks Mora halkının Osmanlı Devleti’nden yardım istemesi üzerine Venedik’e savaş açıldı (1715). Karadan ve denizden harekete geçen Osmanlı ordusu kısa bir süre içinde Mora Yarımadası’nı aldı. c. Osmanlı-Avusturya İlişkileri Osmanlıların başarısından telaşa düşen Avusturya, Karlofça Antlaşması’nın çiğnendiği ileri sürerek Mora’nın Venedik’e geri verilmesini ve Venediklilerin zararının karşılanmasını istedi. Bunun üzerine Avusturya’ya savaş ilan edildi. Karlofça yakınlarında Petervaradin’de yapılan savaş, Osmanlıların yenilgisiyle sonuçlandı (1716). Avusturya ordusu Belgrad’ı ele geçirdi. Sadrazam Damat İbrahim Paşa’nın isteği, İngiltere ve Hollanda’nın aracılığıyla iki devlet arasında Pasarofça Antlaşması imzalandı(1718). Bu antlaşmaya göre: •Kuzey Sırbistan, Temeşvar, Belgrad Avusturya’ya verildi. •Mora Yarımadası Osmanlılarda kaldı. •Dalmaçya kıyıları, Arnavutluk ve Hersek kıyılarındaki bazı kaleler Venedik’e bırakıldı. 15 TARİH 4 E BİLGİ NOTU Karlofça Antlaşması’yla kaybedilen Mora geri alındı. Böylece Venedikliler Ege kıyılarından uzaklaştırılmış oldu. Ancak Macaristan topraklarının tamamı ve Belgrad kaybedildi. Bu antlaşma, Osmanlı Devleti’nin kaybettiği toprakları geri alma umutlarını sona erdirmiş ve Avrupa’yı daha yakından tanıma çabası içine girmesine neden olmuştur. Balkanların Avrupa’ya açılan kapısı olan Belgrad’ın Avusturya’nın eline geçmesi ile bölgedeki güçler dengesi değişti. Avusturya yönünü doğuya yani Osmanlı topraklarına çevirdi. Balkanlarda nüfuz kazanmak isteyen Ruslarla işbirliği yaptı. XVIII. yüzyıl boyunca meydana gelen Osmanlı -Rus savaşlarında Avusturya genellikle Rusya ile birlikte hareket etti. Avusturya’nın Balkan topraklarına yönelmesi üzerine Osmanlı Devleti birtakım önlemler alarak merkezî otoritesini güçlendirdi. d. Osmanlı-İran İlişkileri XVIII. yüzyıl başlarında İran mezhep mücadeleleri nedeniyle iç karışıklık içindeydi. Rusya bu durumdan yararlanmak istedi. Çar I. Petro, Derbent(Demirkapı) ve Bakü’yü ele geçirdi. I. Petro, Volga ve Hazar Denizi kıyısında donanma meydana getirerek Hazar ve Kafkasya bölgesine hâkim olmak istiyordu. Osmanlı Devleti, İran’ın tamamen Rusların eline geçmesine engel olmak için İran üzerine yürüdü. Gürcistan ve Dağıstan toprakları ele geçirildi. Osmanlı ve Rus orduları İran toprakları içinde karşı karşıya geldiler. Fransa’nın araya girmesiyle 1724 yılında iki taraf arasında İstanbul Antlaşması yapıldı. Buna göre Osmanlı Devleti İran’ın batı illerini (Revan, Tebriz, Gence, Karabağ), Rusya ile Derbent, Bakü ve Dağıstan’ı alacaktı. İran bu antlaşmayı kabul etmeyerek Osmanlıların ele geçirdikleri yerleri geri almak için harekete geçti. Yapılan savaşlardan sonra 1732 yılında Ahmet Paşa Antlaşması, 1743 yılında ise Kerden Antlaşması yapıldı. Bu antlaşma ile 1639 yılında yapılan Kasrışirin Antlaşması sınırları kabul edildi. Kerden Antlaşması günümüze kadar devam eden barış dönemini açtı. e. III. Ahmet Dönemi Islahatları Osmanlı tarihinde 1718-1730 yılları arasındaki döneme Lale Devri adı verilir. Lale yetiştirilmesine gösterilen büyük ilgi dolayısıyla, söz konusu devre bu ad verilmiştir. Lale Devri’nin padişahı III. Ahmet, sadrazam ise Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’dır. Bu dönemde Haliç ve Boğaziçi kıyılarına saraylar, köşkler yapıldı, renk renk çiçeklerle süslenmiş bahçeler oluşturuldu. Lalenin yüzlerce çeşidi yetiştirildi. Lale Devri’nde İstanbul’da eğlence hayatı yaygınlaştı. 16 TARİH 4 Resim 01.05: Stanislas Chelebowski’nin Kâğıthane Tablosu Yüzyıllarca Avrupa devletleriyle mücadele hâlinde olan Osmanlılar, bu devletleri daha yakından tanımak amacıyla ilk defa olarak Viyana, Paris, Varşova, Moskova gibi önemli başkentlere geçici elçiler gönderdi. Elçilerin en önemli görevleri Avrupa’da meydana gelen siyasi, sosyal, kültürel ve bilimsel gelişmeleri yakından izlemek ve bu konuda Osmanlı Devleti’ne bilgi aktarmaktı. Avrupa’ya giden elçilerin gözlemleri daha sonra Osmanlı Devleti’nde yapılan ıslahat hareketlerinde etkili olmuştur. Fransa’ya elçilikle gönderilen Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi, Paris’e giderken oğlu Sait Efendi’yi de beraberinde götürmüştü. Sait Efendi burada gördüğü matbaanın önemini kavramış ve dönüşünde Macar asıllı İbrahim Müteferrika ile birlikte ilk Türk matbaasını açmıştır(1727). İlk basılan eser, “Vankulu” adlı bir Arapça-Türkçe sözlüktür. Matbaa Batıdan alınan ilk teknik araç olup matbaanın kurulmasıyla Batı tekniği ilk defa Osmanlı ülkesine girmiş oldu. Matbaada basılacak kitaplar için de Yalova’da bir kâğıt fabrikası kuruldu. Nevşehirli İbrahim Paşa, matbaa açıldıktan sonra bir bilim kurulu oluşturarak çeşitli eserlerin Türkçeye çevrilmesini sağladı. Kültür, sanat faaliyetlerine önem verildi. İstanbul’un çeşitli semtleriResim 01.06: İlk Türk Matbaasında Basılan Kitaplardan Biri 17 TARİH 4 ne kütüphaneler yapıldı. İstanbul’da bir çini imalathanesi açılarak çiniciliğin tekrar canlanması teşvik edildi. Bunlardan başka Lale Devri’nde yeniçerilerden bir itfaiye bölüğü kuruldu. Sağlık alanında ilk defa çiçek aşısı uygulandı. Klasik Osmanlı mimarisi bu dönemde Avrupa mimarlığının etkisiyle yeni bir karakter kazandı. Bu devirde saray mensuplarının yaşadıkları zevk ve eğlence hayatı, halk arasında hoş karşılanmıyordu. Bu sırada İran’la yapılan savaşların uzaması, savaşın getirdiği ağır vergiler ve pahalılık, hoşnutsuzluğun artmasına yol açtı. Nevşehirli İbrahim Paşa’nın divanda alınan karara rağmen İran cephesine gitmemiş olması tepkileri artırdı. Patrona Halil ve arkadaşlarının çıkardığı isyan kısa sürede büyüdü. İsyan sonunda Damat İbrahim Paşa öldürüldü. Padişah III. Ahmet tahttan indirilerek yerine I. Mahmut padişah yapıldı. 3. KONU: AVRUPA’DA DÜŞÜNCE VE EKONOMİ ALANINDAKİ GELİŞMELER 1.AVRUPA’DA DÜŞÜNCE ALANINDAKİ GELİŞMELER Avrupa’da Rönesans ve Reform hareketleri ile başlayan pozitif ve özgür düşüncenin etkisiyle skolastik düşünce yıkıldı. Bunun yerini deney ve gözleme dayalı bilimsel çalışmalar aldı. XVII. ve XVIII. yüzyıllarda felsefe ve bilimde önemli gelişmeler oldu. Bu gelişmenin XVII. yüzyılı akıl çağı, XVIII. yüzyılı ise aydınlanma çağı diye tanımlanır. Aydınlanma, Tanrı, akıl, tabiat insan kavramlarını bir bütün olarak ve akıl yoluyla ele almaktır. Aydınlanmacı düşünürler ve bilim adamları, insanın tabiatın bir parçası olduğunu, aklıyla bu bütünü kavrayabileceği düşüncesini esas aldılar. Aydınlanma düşüncesi hem Amerika Birleşik Devletleri’nin kurulması, hem de Fransız İhtilali’nin meydana gelmesinde etkili olmuş, daha sonraki dönemleri de derinden etkilemiştir. Aydınlanma düşünürleri aklın doğru kullanılmasıyla, yararlı bilgiye ulaşılabileceğini, insanın mutluluğunun her türlü baskıdan uzak olmasıyla gerçekleşebileceğini savundular. Aydınlanmacı düşünürler çalışmalarıyla bilim ve teknoloji alanındaki büyük gelişmelere ortam hazırladılar, Avrupa’da eşitsizlik üzerine kurulu toplumsal yapıyı ve mutlakiyet anlayışına dayalı siyasi hayatı eleştirerek halkı bilinçlendirdiler, Sanayi İnkılabı’na geçişin alt yapısını hazırladılar. 2. AVRUPA’DA SANAYİ İNKILABI Sanayi İnkılabı, insan ve hayvan gücüne dayalı üretim tarzından, makine gücünün hâkim olduğu üretim tarzına geçiştir. Bu tarz üretim şekli pozitif bilimlerdeki ilerleme ve buluşların üretime uygulanmasıyla XVIII. yüzyılda İngiltere’de ortaya çıktı. Deniz aşırı ülkelerde yapılan ticaret, İngiliz sanayisinde üretimi artırınca insan gücü ve el tezgâhları yetersiz kaldı. Bu durum makine kullanımını zorunlu hâle getirdi. Bilimsel ve teknolojik gelişmeler, buhar gücü ile çalışan makinelerin ortaya 18 TARİH 4 çıkmasına ortam hazırladı. İlk makineler dokuma sanayisinde kullanıldı. Bu gelişme üretimin artmasına yol açtı. Küçük imalathanelerde ve evlerde yapılan mahallî(yerel) karakterdeki üretim gittikçe millî ve milletler arası boyutlara ulaştı. Dokuma sanayi ile başlayan süreç kimya ve madencilik gibi diğer alanlarda etkili oldu. Çok sayıda fabrika, büyük sermayeli şirketler ve bankalar kuruldu. Demir yolu ve deniz ulaşımında büyük ilerlemeler kaydedildi. Süveyş (1869) ve Panama Kanallarının açılması (1914) deniz ulaşımını cazip hâle getirdi. Ulaşım imkânlarının kolaylaşması üretilen malların tüketicilere daha hızlı ve ucuz ulaşmasını sağladığı gibi, uzak ülkelerden ham madde getirmeyi kolaylaştırdı. Bu durum iç ve dış ticareti canlandırdı. Resim 01.07: Sanayi İnkılabı Avrupa’da Önemli Değişikliklere Neden Oldu. Üretimin artması, elde edilen malların pazarlanması ihtiyacını ortaya çıkardı. Bu da Avrupa devletleri arasında bir rekabet ortamı oluşturdu. Sanayinin geliştiği şehirlere köylerden göç başladı. İşçi sınıfı ortaya çıktı. İşçi sınıfının kötü hayat şartlarından şikâyetler çoğaldı. Bu durum sendikacılık faaliyetlerini başlattı. İşçi haklarına yönelik düzenlemeler yapıldı. Kapitalizm, sosyalizm gibi düşünceler ortaya çıktı. Sanayi İnkılabı Osmanlı Devleti’ni olumsuz yönde etkiledi. Ucuz Avrupa malları Osmanlı pazarlarını işgal etti. El tezgâhlarına dayalı Osmanlı üretimi, Avrupa mallarıyla rekabet edemedi. Tezgâhların kapanması işsizliği artırdı. Sonunda Osmanlı Devleti dışarıya ham madde satan ve dışarıdan mamul madde alan bir ülke hâline geldi. Ekonomik yapının zayıflaması ve gittikçe Avrupa devletlerinin kontrolüne girmesi, Osmanlı Devleti’nin siyasi çöküşünü de hızlandırdı. 19 TARİH 4 Avrupa’da Sömürgeciliğin Gelişimi Bir devletin kendi sınırları dışındaki ülkeleri siyasi ve ekonomik olarak himayesi altına alması ve bu bölgelerin yer altı ve yer üstü kaynaklarını istedikleri gibi kullanmasına sömürgecilik denir. Sanayi İnkılabı üretim için daha fazla ham maddeye ve üretim sonucu elde edilen malların pazarlanmasına olan ihtiyaca neden oldu. Bu durum sanayileşen Avrupa devletlerini sömürgeciliğe yöneltti. En büyük sömürge imparatorluğunu İngiltere kurdu. Hindistan, Avustralya, Yeni Zelanda, Sudan, Nijerya ve Rodezya’yı sömürgeleri arasına kattı. İngiltere bu sömürgelerine giden yolları da güvenlik altında tutmaya çalıştı. Bunun için Akdeniz’de Malta ve Kıbrıs’ı, Afrika’da Mısır’ı ele geçirdi. Fransa; Cezayir, Tunus, Mali, Nijer, Çad ve Madagaskar’ı sömürgeleştirdi. Rusya XIX. yüzyılda geniş bir sömürge imparatorluğu kurdu. Sibirya ve Türkistan’ı topraklarına katarak Japon Denizi’ne ulaştı. Büyük Okyanus kıyılarını demiryolu ile Moskova’ya bağladı. İtalya ve Almanya siyasi birliklerini geç tamamladıkları için sömürgecilik yarışına sonradan katıldılar. Almanya, Afrika’nın henüz sömürgeleştirilmemiş Güneybatı Afrika, Uganda, Kenya, Tanzanya, Namibya ve Kamerun’u ele geçirdi. İtalya, Kızıl Deniz kıyılarında Eritre ve Somali’yi sömürgeleştirdi. Harita. 01.02: Dünyada Sömürgeciliğin Yayılışı 20 TARİH 4 4. KONU: RUSYA’NIN GENİŞLEME POLİTİKASI VE OSMANLI-RUS İLİŞKİLERİ 1. RUSYA’NIN GENİŞLEME POLİTİKASI VE OSMANLI-RUS İLİŞKİLERİ XVIII. yüzyılda Rus Çarı I. Petro, sıcak denizlere açılma politikasını hayata geçirmeye başladı. Rusya bir yandan Karadeniz’e adım atarken diğer yandan Baltık Denizi’ne açılmak için İsveç ve Lehistan ile mücadeleye başladı. Osmanlı Devleti’nin güvenliği açısından Kırım ve Lehistan son derece önemliydi. Rusların Kırım’da etkin olmaları doğrudan İstanbul’un güvenliğini tehdit etmekteydi. Lehistan ise Rusya ile Osmanlı Devleti’nin Balkan toprakları arasında tampon bölgeydi. Nitekim Osmanlı Devleti ile Rusya arasında yapılan Prut Antlaşması’nın bir maddesi Rusya’nın Lehistan’ın iç işlerine karışmamasını gerektiriyordu. a. Rus-Avusturya İttifakı ile Osmanlı Devleti Arasındaki Savaşlar(1736-1739) Rusya’nın Lehistan’ın iç işlerine karışması, Osmanlılara karşı, İran’a destek vermesi, Azak’a saldırması üzerine Osmanlı Devleti, Rusya’ya savaş açtı(1736). Bir süre sonra Avusturya da Rusya’nın yanında savaşa katıldı. Osmanlı Devleti iki cephede birden savaşmak zorunda kaldı. Buna rağmen Osmanlı orduları önemli başarılar elde etti. Ruslar Kırım’dan, Avusturyalılar Sırbistan’dan çıkarıldı. 1739’da Fransa’nın aracılığıyla Avusturya ile Belgrad Antlaşması imzalandı. Buna göre Avusturya, Pasarofça Antlaşması’yla aldığı Belgrad’ı Osmanlılara geri verdi. Avusturya ile antlaşma yapıldıktan sonra Rusya yalnız kalmıştı. Bu arada İsveç, Osmanlı Devleti’nin yanında savaşa girmeye hazırlanıyordu. Bu durum karşısında Rusya, yine Fransa’nın ara buluculuğuyla barışa razı oldu. Ruslarla da Belgrad’da yeni bir Belgrad Antlaşması yapıldı(1739). Buna göre: •Azak Kalesi yıkılmak şartıyla Rusya’ya bırakılacak, •Ruslar savaş sırasında aldıkları yerleri geri verecek, •Rusya Karadeniz’de savaş ve ticaret gemisi bulundurmayacaktı. Belgrad Antlaşmaları, Osmanlı Devleti’nin XVIII. yüzyılda imzaladığı son kazançlı antlaşmalar olmuştur. Belgrad’ın geri alınması ile Osmanlı Devleti’nin Avrupa’ya açılan kapısı yeniden ele geçirildi. Karadeniz’in Osmanlı Devleti’ne ait olduğu bir kez daha kabul edilmiş ve onaylanmış oldu. E BİLGİ NOTU Bu savaşların kazanılmasında I. Mahmut döneminde yapılan askerî ıslahatların önemli rolü oldu. Fransa barış antlaşmalarında yaptığı arabuluculuklar sonucunda Osmanlı Devleti’nde yeni ve önemli imtiyazlar elde etti. Kudüs’teki Katolik Hıristiyanlara ait kutsal yerlerin yönetimini aldı. Kanuni döneminde (1535) padişahların saltanatı süresince geçerli olan kapitülasyonlar bundan böyle sürekli hâle geldi (1740). 21 TARİH 4 b. Lehistan Sorunu ve Osmanlı - Rus Savaşı (1768-1774) Osmanlı Devleti ile Rusya arasındaki barış 1768 yılına kadar devam etti. Ancak Rusya’nın başına geçen II. Katerina sıcak denizlere çıkma politikasını sürdürüyordu. Bir yandan da Balkan milletlerini Osmanlı Devleti’ne karşı kışkırtıyordu. II. Katerina ölen Lehistan kralı yerine, kendi istediği kişinin kral seçilmesini sağladı. Lehistanlı vatanseverler Rusya’nın bu müdahalesine karşı çıktılar. Bunun üzerine Rusya, Lehistan’a asker göndererek onları cezalandırmak istedi. Lehlilerin bir bölümü Osmanlı Devleti’ne sığındılar. Ruslar, Lehlileri takip etmek bahanesiyle sınırı geçip Lehliler ile birlikte Türkleri de öldürünce Osmanlı Devleti, Rusya’ya savaş açtı(1768). Böyle bir savaş için hazırlıklı olan Rusya, Osmanlı ordusunu ağır bir yenilgiye uğratarak Eflak ve Boğdan’ı işgal etti. Diğer yandan bu sırada Baltık Denizi’nde haResim 01.08: Çeşme Baskınını Temsil Eden Bir Tablo zırlanan bir Rus donanması Atlas Okyanusu’ndan Akdeniz’e geçti ve Mora kıyılarına kadar geldi. Ruslar Mora’da Rum halkını ayaklanmaya teşvik ettiler. Ruslara güvenerek Rumların başlattığı ayaklanma bastırıldı. Bunun üzerine Rus donanması Çeşme’de demirli bulunan Osmanlı donanmasına ani bir baskın yaparak donanmayı yaktı(1770). Rusya’nın bu başarıları Avusturya’yı endişelendirdi. Çünkü Rusların işgal ettiği Eflak ve Boğdan’da onların da gözü vardı. Avusturya ve Prusya’nın araya girmesiyle Küçük Kaynarca Antlaşması imzalandı (1774). Küçük Kaynarca Antlaşması’na göre: •Kırım’a bağımsızlık verilecek ve Kırım hanları sadece dinî bakımdan Osmanlı halifesine bağlı olacak, •Azak Kalesi etrafındaki arazi, Kabartay bölgesi Rusya’ya verilecek, iki devlet arasındaki sınır Buğ Nehri olacak, •Rusya bu savaşta işgal etmiş olduğu Eflak, Boğdan, Besarabya ve Akdeniz’deki adaları Osmanlı Devleti’ne geri verecek, buna karşılık Osmanlı Devleti bu yerlerde 22 TARİH 4 genel af ilan edecek ve buradaki halktan belli bir süre için vergi almayacak, •Rus tüccarlar, Karadeniz ve Akdeniz’deki Türk sularında ve limanlarında serbestçe ticaret yapabilecek, Fransa ve İngiltere’ye verilmiş olan kapitülasyonlardan faydalanacak, •Ruslar İstanbul’da sürekli elçi bulundurabilecek ve gerekli gördüğü yerlerde konsolosluk açabilecek, •Ruslar Osmanlı uyruğunda olan Ortodokslarla, Eflak ve Boğdan beylerinin haklarını koruyacak, •Osmanlı Devleti Rusya’ya savaş tazminatı ödeyecekti. Küçük Kaynarca Antlaşması, Osmanlı Devleti’nin imzaladığı en ağır şartlar taşıyan antlaşmalardan biridir. Bu antlaşmayla ilk defa halkı Türk ve Müslüman olan bir bölge(Kırım) kaybedildi. Karadeniz’in “Türk Gölü” özelliği sona erdi. İstanbul, Balkanlar ve Boğazlar Rus tehdidi altına girdi. Rusya, Ortodoksları himaye hakkını elde ederek Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışma fırsatı kazandı. Harita. 01.03: Küçük Kaynarca Antlaşma’sına Göre Osmanlı Devleti’nin Avrupa Sınırları Rusya, Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan sonra Kırım’ı ele geçirmek için harekete geçti. Ruslar kendilerine taraftar olan Şahin Giray’ı zorla han seçtirdiler. Şahin Giray’ın hanlığını kabul etmeyen Kırım halkı ayaklandı. Şahin Giray, Rus ordusunu Kırım’a çağırdı. Osmanlı Devleti bunun üzerine savaşa hazırlandı. Fransa’nın aracılığıyla iki devlet temsilcileri Haliç’te Aynalıkavak Köşkü’nde görüşme yaptılar. Aynalıkavak Tenkihnamesi (sözleşme) adını alan bu yeni antlaşmaya göre(1779); Rus- 23 TARİH 4 ya, Kırım’daki askerlerini çekecek, buna karşılık Osmanlı Devleti de Şahin Giray’ın hanlığını kabul edecekti. Ancak bir süre sonra Kırım halkı Rus yanlısı Şahin Giray’a karşı tekrar ayaklandı. Şahin Giray Rusya’ya sığınmak zorunda kaldı. II. Katerina bunu bahane ederek Kırım’a bir ordu gönderdi ve Kırım’ı Rusya’ya kattığını ilan etti(1783). Osmanlı Devleti’nin savaşacak askerî ve ekonomik gücü olmadığından bu duruma karşı çıkamadı. Bu sırada Rusya ve Avusturya, Osmanlı Devleti’ni paylaşmak için bir proje hazırladılar. Buna göre Avusturya; Sırbistan, Bosna, Hersek ve Adriyatik kıyılarını alacak, Rusya ise Eflak ve Boğdan’ı işgal ederek burada Rusya ve Avusturya’ya bağlı Dakya Devleti kuracaktı. Grek projesi ile de merkezi İstanbul olmak üzere Grek Devleti kurulacak ve bu devletin başına II. Katerina’nın torunu, XIII. Konstantin getirilecekti. Bu antlaşma İngiltere’yi telaşa düşürdü. Diğer taraftan Rusya ve Avusturya’nın güçlenmesini çıkarlarına uygun bulmayan Prusya da Osmanlı Devleti’ni destekledi. Osmanlı Devleti, İngiltere ve Prusya’nın kışkırtması sonucu Rusya’ya savaş açtı. Bir süre sonra savaşa Avusturya da girince Osmanlı orduları ikiye ayrılmak zorunda kaldı. Avusturyalılar Bosna’yı; Ruslar Boğdan’ı işgal etti. Ruslar Özi Kalesi’ni alarak halkı kılıçtan geçirdiler. Bu felaket haberi İstanbul’a gelince I. Abdülhamit üzüntü ve kederinden öldü. Yerine III. Selim geçti(1789). 5. KONU: AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ’NİN KURULMASI VE FRANSIZ İHTİLALİ 1. AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ’NİN KURULMASI Amerika’nın 1492’de keşfinden sonra İspanyollar, Meksika ve Güney Amerika’da, Portekizliler Brezilya’da, Fransızlar Kanada’da, İngilizler de bugünkü ABD’nin Atlas Okyanusu kıyılarına yerleşerek sömürgeler meydana getirdiler. İngilizler de XVI. yüzyılın sonlarından itibaren bu kıtaya gelerek koloniler kurdular. XVII. yüzyıl başlarında Kuzey Amerika’da on üç İngiliz koloni sömürgesi vardı. Her sömürgenin başında İngiliz kralı tarafından atanan bir vali bulunurdu. Ancak bu on üç koloni İngiltere’deki parlamentoda temsil edilmiyordu. İngiliz Parlamentosu Yedi Yıl Savaşları’nda uğradığı zararları gidermek ve ekonomik durumunu düzeltmek için sömürgelerine, bu arada Amerika’daki kolonilerine de yeni vergiler koydu. Koloniler, İngiliz Parlamentosu’nda temsilcileri bulunmadığını ileri sürerek bu vergileri kabul etmediler. Peşinden de İngiliz mallarını boykot ettiler. Bunun üzerine İngiltere, Boston Limanı’nı abluka altına aldı. Koloni halkı buna karşı çıktı. Böylece koloniler İngilizlere karşı isyanı başlatmış oldu. Koloni temsilcileri 1774 yılında Filedelfiya’da toplandılar. Toplantı sonucunda, İngiliz hükümetinden kolonilerin onayı alınmadan vergi alınmaması ve ticareti önleyici kanunların konulmamasına karar verildi. İngiltere bunu reddedince ikin- 24 TARİH 4 ci kez Filedelfiya’da toplanan koloniler İngiltere’ye savaş ilan ettiler. Toplanan ordunun komutanlığına George Washington (Corc Vaşingtın) getirildi. II. Filedelfiya Kongresi’nde Amerikan kolonileri bağımsızlıklarını ilan ettiler. Kongre, İnsan Hakları Bildirisi’ni kabul ve ilan etti(4 Temmuz 1776). Bu bildiriye göre,“ İnsanların doğuştan birtakım hakları vardır. Bunlar devredilemez ve vazgeçilemez haklardır. Bu haklar yaşama hakkı, özgürlük hakkı ve mutluluğu arama hakkıdır. Bu hakları kuvvetini halktan alan ve halkın arzusuyla iş başına gelen hükümetler kurar.’’ Savaş sekiz yıl sürdü. Fransız, İspanyol ve Hollandalıların desteğini alan koloniler büyük başarılar elde ettiler. Fransa’nın kolonilere destek vermesi üzerine Amerikalılar ile İngilizler arasındaki savaş bir İngiltere-Fransa savaşı hâline geldi. Bir süre sonra İngiltere’ye düşman olan İspanya ve Hollanda’da Fransa’nın yanında yer aldılar. Sonunda İngilizler barış istemek zorunda kaldılar. İngiltere Versay Antlaşması ile(1783) savaşa son vererek Amerika Birleşik Devletleri’nin bağımsızlığını kabul etti. Resim 01.09: George Washington Amerikan Bağımsızlık Savaşında 1787 yılında Amerikalılar bir anayasa hazırladılar. Bu anayasaya göre Amerika Devleti federal bir cumhuriyet oluyordu. Buna göre her devlet iç işlerinde serbest kalıyor, buna karşılık hepsinin dış siyaseti, savunmaları ve ekonomileri ortak olarak yürütülüyordu. İlk cumhurbaşkanı olarak bağımsızlık savaşlarında büyük yararlılıkları görülen George Washington seçildi. 25 TARİH 4 Harita. 01.04: Amerika Birleşik Devletleri’nin Kuruluşunu ve Genişlemesini Gösteren Harita Avrupa’dan Amerika’ya yapılan göçler sonunda Avrupa’da işsizlik azaldı. Avrupa kültür ve medeniyeti yeni bir yayılma alanı buldu. Amerika Birleşik Devletleri, yeni bir denge unsuru oldu. Amerika Birleşik Devletleri kurulduktan kısa bir süre sonra Akdeniz’de ticari etkinliğe başladı. 1795’te Cezayir, 1796’da Trablusgarp ve 1797’de Tunus’la ticaret antlaşmaları imzaladı. Böylece dolaylı olarak Osmanlı Devleti ile de ilk ticari ilişkiler başlamış oldu. İlk kez bir Amerikan ticaret gemisi 1800 yılında İzmir’e, savaş gemilerinden oluşan bir filo da İstanbul’u ziyaret için geldi. Doğu Akdeniz’de ticari faaliyetlerini artıran Amerikalılar, İzmir’de bir konsolosluk açmak için girişimde bulunmuşlar ve 1810 yılında İzmir ve Amerika arasında ilk kez düzenli bir biçimde ticari seferler yapılmaya başlanmıştır. 2. FRANSIZ İHTİLALİ(1789) XVIII. yüzyılın sonlarına doğru meydana gelen Fransız İhtilali, sadece Fransız ve Avrupa tarihinin değil, dünya tarihinin de en önemli olayları arasında yer alır. Bu önemli olay Yakın Çağ’ın başlangıcı olarak kabul edilmektedir. 26 TARİH 4 a. Fransız İhtilali’ni Hazırlayan Nedenler Sosyal Nedenler: Fransız toplumu, aralarında eşitsizlikler olan soylular, rahipler, burjuvalar ve köylülerden oluşmaktaydı. Soylular, devlet yönetimi (valilik, bakanlık, devlet memurluğu vs.)ve askerlikle uğraşırlar, devlete vergi vermezlerdi. Fransız topraklarının büyük bölümü bunların elinde idi. Soylulardan sonra gelen imtiyazlı sınıf olan rahipler, kilisenin zengin toprakları üzerinde lüks ve rahat içinde yaşıyorlar, vergi vermiyorlardı. Burjuvalar; şehirlerde oturan, doktor, mühendis, avukat ve tüccar gibi kişilerden oluşan sınıftı. Ekonomik durumu iyi olan ve devlete vergi veren burjuvaların, devlet yönetiminde siyasi hakları yoktu. Bu sınıf zamanla güçlenerek soylularla eşit haklar istemeye başladı. Ülke nüfusunun en büyük kısmını oluşturan köylüler çok zor şartlarda yaşıyorlardı. Fransa nüfusunun yüzde doksanını oluşturdukları hâlde, toprakların küçük bir kısmını ellerinde bulunduruyorlardı. Özellikle vergiler bu sınıfa yüklenmişti. Askerlik yaparlar, soyluların ve rahiplerin tarlalarında çalışırlardı. Buna karşılık hiçbir hakları yoktu. Krallık Rejiminin Baskısı: Fransa krallıkla yönetilmekte olup kral, ülkenin tek hâkimi idi. Ülkeyi soylular ve ruhban sınıfına dayanarak yönetiyordu. Halk yokluk çekerken krallar Paris yakınlarında Versay Sarayı’nda lüks ve eğlence içinde yaşarlardı. Masraflarını karşılamak için halktan zorla vergi toplarlardı. Devleti yönetenler halktan tamamen kopmuştu. Bu durum halkın memnuniyetsizliğine ve tepkisine neden oldu. Fransız Aydınlarının Etkisi: Fransa’da XVIII. yüzyılda birçok aydın (Monteskiyö, Volter, Didero, Jan Jak Russo vb.) yetişti. Bu aydınlar aynı zamanda her türlü düşünce sisteminde akla öncülük tanıyan aydınlanma akımın da öncüleri oldular. Bunlar eserlerinde fikir ve vicdan özgürlüğünü, insan haklarını, eşitliği savunuyorlardı. Bu aydınlar Fransa’da monarşik yapının değişmesi gerektiğini savunarak ihtilalin fikrî yapısını oluşturdular. Ekonomik Nedenler: Fransız İhtilali’nin en önemli nedeni devletin ekonomik durumunun bozulmasıdır. Fransa’nın XVIII. yüzyılda girdiği savaşlar pahalıya mal olmuş, hazine boşalmıştı. Fransa, İngiltere ile yaptığı Yedi Yıl Savaşları’ndan yenilgiyle çıkmış ve Amerikan bağımsızlık mücadelesinde İngiltere’ye karşı bağımsızlık yanlılarına destek vermişti. Bu yüzden vergiler fazlalaşmış, halk bu vergilerin ağırlığı altında ezilmişti. Sarayın gereksiz masraflarıysa artarak devam ediyordu. b. İhtilalin Başlaması ve Genişlemesi Kral bunalıma çare bulmak için Millî Meclisi (Eta Jenerö) toplantıya çağırdı. Bu meclisi kral, halktan yeni vergilerin toplanması için oluşturmuştu. Ancak bu toplantıda soylular ve rahipler ile halk temsilcileri arasında anlaşmazlık çıktı. Kralın meclisi zorla dağıtmak istemesi üzerine halk ayaklandı (14 Temmuz 1789). Halk, Bastil Hapishanesi’ni ele geçirerek buradaki tutukluları serbest bıraktı. Böylece ihtilal baş27 TARİH 4 lamış oldu. Resim 01.10: Fransız İhtilali’ni Gösteren Temsilî Resim Halk temsilcileri yeni bir anayasa yapma hazırlıkları için kurucu meclis oluşturdular. Kurucu meclis ilk olarak soyluların ve rahiplerin imtiyazlarını kaldırdı, “İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirisi”ni ilan etti (28 Ağustos 1789). İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirisine göre: •Her insan doğuştan hür ve diğerleriyle eşittir. •Devlet gücü millete ait olmalıdır. •Sadece milletin seçtiği temsilcilerin yönetme hakkı vardır. •Hâkimiyet milletindir. Hiçbir kişi ve kuruluş milletçe verilmeyen bir hâkimiyeti kullanamaz. •Özgürlük başkasına zarar vermeyen her şeyi yapabilmektir. •Özgürlüğün sınırı ancak kanunla belirlenir. •Devletin görevi, vatandaşa hürriyetler tanımak ve onları korumaktır. Kurucu meclis bir anayasa hazırladı. Kralın mutlak egemenliğini sınırlayan bu anayasa ile Fransa’da meşrutiyet rejimi kurulmuş oldu. c. Fransız İhtilali’nin Sonuçları Fransa’da başlayıp Avrupa’da ve daha sonra bütün dünyada önemli gelişmelere neden olan Fransız İhtilali’nin önemli sonuçları şunlardır: •Soylular ve rahipler imtiyazlarını kaybettiler; eşitlik, özgürlük ve adalet ilkeleri 28 TARİH 4 yaygınlaşmaya başladı. •Mutlak krallıkların yıkılabileceği görüldü. Avrupa’da mutlak yönetimler sarsıntıya uğradı. •İngiltere ve ABD’de görülen demokratik gelişmeler Avrupa’da da etkili olmaya başladı. •Milliyetçilik akımı gelişti ve zamanla bütün Avrupa’yı etkisi altına aldı. Milliyetçilik fikri imparatorlukların parçalanmasına ve millî devletlerin kurulmasına neden oldu. •Fransız İhtilali, getirdiği bu değişikliklerle Yeni Çağ’ın sonu, Yakın Çağ’ın başlangıcı olarak kabul edilmiştir. d. Fransız İhtilali’nin Osmanlı Devleti’ne Etkileri Osmanlı Devleti birçok milletten oluşmuştu. Milliyetçilik fikrinin yayılmasıyla Osmanlı Devleti’ndeki azınlıklar kendi millî devletlerini kurmak için harekete geçtiler. Çıkardıkları isyanlar Avrupalı devletler ve özellikle Rusya tarafından desteklendi. XIX. yüzyıl Osmanlı Devleti için “ayaklanmalar yüzyılı” oldu. Bu ayaklanmalar Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmaları için bir fırsat oldu. Avrupa devletleri milliyetçilik fikirlerini kendi ülkelerinde engellerken Osmanlı Devleti’nde teşvik etmişler, böylece Osmanlı Devleti’nin parçalanma ve çöküşünü hızlandırmışlardır. Tanzimat Fermanı’nın ilanı, hukuk devleti anlayışının başlaması, Yeni Osmanlıların (Jön Türkler)ortaya çıkması, Kanunuesasi’nin hazırlanması ve meşrutiyetin ilanında Fransız İhtilali’nin getirdiği düşünceler etkili olmuştur. Resim 01.11: Napolyon Bonapart’ı Avrupa’daki İhtilal Savaşlarında Gösteren Bir Tablo 29 TARİH 4 e. Fransız İhtilali’nin Avrupa ve Dünya Ülkelerine Etkileri Fransız İhtilali’nin getirdiği prensipler, Avrupa’da çok uluslu ve krallıkla yönetilen diğer devletleri rahatsız etti. İngiltere, Avusturya, Prusya ve İspanya gibi devletler ihtilal fikirlerinin yayılmaması için Fransa’ya savaş açtılar. 1793 yılından 1815 yılına kadar süren bu savaşlara “ihtilal savaşları” adı verilir. Bu savaşlar sırasında Napolyon Bonapart, Avrupa’nın büyük bir kısmını hâkimiyeti altına aldı. Napolyon Savaşları da denilen bu savaşlar sonunda Fransa mağlup oldu (1815). İngiltere, Avusturya, Prusya, Rusya savaşın sonuçlarını değerlendirmek ve Avrupa’da bozulan sınırları ve siyasi dengeyi yeniden düzenlemek için Viyana’da Avusturya Arşidükü Metternich (Meternik) başkanlığında bir kongrede toplandılar(1815). Bu devletler Meternik sistemi adı verilen bir politika oluşturdular. Bu sisteme göre Avrupa’nın neresinde bir ayaklanma çıkarsa birlikte hareket ederek ayaklanma bastırılacaktı. Viyana Kongresi’nde sınırların belirlenmesinde, dil, din, milliyet unsurları dikkate alınmadı. Bu nedenle Avrupa’da barış ve huzur sağlanamadı. Fransız İhtilali’nin yaydığı düşünceler, Avrupa devletlerinde 1830 ve 1848 yıllarında ihtilaller yaşanmasına neden oldu. 6. KONU: III. SELİM DÖNEMİ I. Abdülhamit’in ölümü üzerine yerine III. Selim geçti. III. Selim şehzadeliğinde iyi eğitim görmüş, yenilik hareketleri içinde yetişmiş; ülkenin içinde bulunduğu sorunları ve Avrupa’daki gelişmeleri bilen birisiydi. Padişah olduğu zaman 1787’de başlayan Osmanlı-Rus ve Avusturya savaşı devam etmekteydi. a. Osmanlı-Rus ve OsmanlıAvusturya Savaşları (1787-1792) Rusya, Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kırım’ı Osmanlı Devleti’nden ayırmış; daha sonra da işgal ederek kendisine bağlamıştı (1783). Karadeniz ve Balkanlar’da etkin olmak isteyen Rusya, bu amaçla Kırım’ı üs hâline getirmiş ve Avusturya ile ittifak yapmıştı. I. AbdülResim 01.12: Saray Ressamı Kapıdağlı hamit döneminde 1787’de başlayan saKonstantin’in III. Selim Portresi vaş III. Selim tahta geçtiğinde de devam ediyordu. Bu sırada Belgrad’a saldıran Avusturyalılar püskürtüldü. Ancak Ruslar, Os- 30 TARİH 4 manlı ordusunun iki cephede savaşmasından yararlanarak Bender, Kili ve Akkerman Kalelerini işgal ettiler. Yeniden saldırıya geçen Avusturya ordusu da Belgrad’ı işgal etti. Rusya ve Avusturya’nın güçlenmesi Prusya’nın çıkarlarına aykırı idi. Bu nedenle Prusya, Osmanlı Devleti ile bir ittifak antlaşması yaparak Avusturya sınırına askerî yığınak yaptı. Osmanlı-Prusya yakınlaşması ve Fransa’da çıkan ihtilalin kendi ülkelerine de sıçraması ihtimali üzerine Avusturyalılar savaştan çekildi. Osmanlı Devleti ile Avusturya arasında imzalanan Ziştovi Antlaşması ile (1791), Avusturya savaş sırasında aldığı yerleri Osmanlı Devleti’ne geri verdi. Bu antlaşmadan sonra bir daha Osmanlı Devleti ile Avusturya arasında bir savaş yapılmadı. Bir yıl sonra da Rusya ile Yaş Antlaşması imzalandı(1792). Buna göre: •Osmanlı Devleti, Kırım’ın Rusya’ya ait olduğunu onaylayacak, •Rusya, ele geçirdiği Bender, Kili ve Akkerman’ı Osmanlılara geri verecek, •Dinyester Nehri iki devlet arasında sınır kabul edilecekti. Kırım’ı almak için bu savaşa giren Osmanlı Devleti, Kırım’ı alamadığı gibi, Kırım’ın Rusya’ya ait olduğunu kabul etmek zorunda kaldı. Bu ise, İstanbul ve Boğazların Rus tehdidine açık hâle gelmesine neden oldu. Avusturya’nın Osmanlı Devleti’yle barış yapması, Fransız İhtilali’nin yol açtığı siyasi gelişmeler, Rusya’nın Avusturya ile planlayıp uygulamaya koymak istediği Dakya ve Grek projelerinin gerçekleşmesini önledi. Ancak Kırım’ı ele geçiren Rusların Karadeniz’deki etkinliği daha da arttı. Bu ise Osmanlı Devleti için Rus tehdidini daha ciddi hâle getirdi. Öte yandan bu savaş, Osmanlı Devleti’nin askerî gücünün artık çok zayıflamış olduğunu da ortaya koymuştur. Bu nedenle Osmanlı Devleti ilk kez, Avrupa devletlerinden yardım isteme zorunluluğunu duymuş, bu ise Osmanlı Devleti’ni diplomatik bakımdan dışa açılmaya sevk etmiştir. b. III. Selim Dönemi Islahatları III. Selim daha şehzadeliği sırasında Avrupa’daki gelişmeleri yakından takip etmişti. Kendisinden önce yapılan ıslahat hareketlerini yeterli bulmayarak Avrupa’ya gönderdiği güvendiği adamlara Batı’daki gelişmeler hakkında raporlar hazırlattı. Diğer yandan da devlet adamlarına, ıslahat hakkındaki fikirlerini bir rapor hâlinde kendisine bildirmelerini istedi. III. Selim, devletin önde gelen ve tanınmış kişilerinin görüşlerini aldı. Bunlara kendi görüşlerini de ekleyerek yapılacak yenilikleri planladı. III. Selim bundan sonra on kişiden oluşan bir ıslahat komisyonu kurdu. Bu komisyon yaptığı çalışmalar sonunda yönetim, askerlik, ticaret, sanayi, bilim ve kültür alanlarında yapılacak yenilikleri kapsayan ayrıntılı bir program hazırladı. III. Selim’in yaptığı ıslahatların tümüne “Nizamıcedit” adı verildi. III. Selim askerî ıslahatlara öncelik verdi. Yeniçerilere haftanın belirli günlerinde eğitim mecburiyeti koydu. Nizamı cedit adıyla yeni bir ordu kurdu. Bu orduyu eğitmek için Fransa ve Prusya’dan askerî uzmanlar getirtti. Bu ordunun mali ihtiyaçlarını karşılamak için iradıcedit adı verilen yeni bir hazine kuruldu. Nizamıcedit ordusu kısa zamanda sayıca arttı. Bu yeni ordu, 31 TARİH 4 Napolyon Bonapart’ın Mısır’ı işgali sırasında Akka Kalesi önlerinde Fransız ordusunu yenilgiye uğrattı. III. Selim donanmaya da önem verdi. Tersaneyi yeniden düzenledi. III. Mustafa’nın açmış olduğu Deniz Mühendishanesi genişletildi. Yeni gemiler yapıldı. Mühendishaneiberrihümayun (Kara Mühendis Okulu) adı ile yeni bir okul açıldı. III. Selim bir taraftan da dış siyasete önem verdi. Paris, Londra, Viyana ve Berlin gibi başlıca Avrupa başkentlerine devamlı elçilikler kurdu. Böylece Avrupa siyaseti ve Avrupa’daki gelişmeler yakından takip edildi. Halkın yerli malı kullanması teşvik edildi. Yerli ticareti korumak için Avrupalıların ülke içinde ticaret yapmaları yasaklandı. Osmanlı ticaret gemilerinin çoğaltılmasına çalışıldı. c. Osmanlı-Fransız Savaşı(1798-1801) Fransa’da ihtilal çıktığında bütün Avrupa devletleri Fransa’ya karşı cephe aldıkları hâlde, Osmanlı Devleti geleneksel dostluğa bağlı kalarak Fransız yönetimini tanımıştı. Fransa, Mısır’ı alarak, en büyük düşmanı İngiltere’yi Akdeniz’den uzaklaştırmayı ve İngiliz sömürgelerine giden yolu kontrol altına almayı amaçlıyordu. Osmanlı- Fransız savaşı, Napolyon Bonapart’ın Osmanlı kuvvetlerini yenerek Kahire’yi işgal etmesiyle başladı (1798). Bölgede önemli çıkarları olan İngiltere ve Akdeniz’de etkinlik kurmak isteyen Rusya, Fransa’nın Mısır’a yerleşmesini engellemek için Osmanlı Devleti’ne yardım teklif ettiler. Osmanlı Devleti bu teklifi kabul ederek bu devletlerle ittifak yaptı. Bunun üzerine Rus donanması tarihte ilk defa Boğazları geçerek Akdeniz’e açıldı. Amiral Nelson komutasındaki İngiliz donanması, Ebukır denilen yerde ani bir baskınla Fransız donanmasını yaktı. Donanmasını kaybeden Napolyon Bonapart, Osmanlı Devleti’ni barışa zorlamak için Suriye’ye yürüdü ve Akka Kalesi’ni kuşattı. Ancak Cezzar Ahmet Paşa komutasındaki Nizamıcedit askerlerine yenildi ve tekrar Mısır’a çekildi. Kötü duruma düşen Fransızlar El-Ariş Antlaşması’yla (1801) Mısır’dan çekildi. 1802 yılında yapılan Paris Antlaşması’yla iki taraf arasında savaşa son verilerek iki tarafın birbirinin toprak bütünlüğüne saygı göstereceği fikri kabul edildi. Buna karşılık Fransa’ya daha önce verilen kapitülasyonlar yenilenecek, Fransız ticaret gemileri Karadeniz’de serbestçe dolaşabilecekti. Osmanlı Devleti yardıma gelen İngilizlerin Mısır’dan çıkmak istememeleri üzerine, onların da Mısır üzerinde emelleri olduğunu anladı. İngiltere ve Rusya’nın, Osmanlı Devleti’ne karşı olumsuz politika izlemeye başlamaları, Osmanlı Devleti ile Fransa arasında dostluğun yeniden başlamasına neden oldu. E BİLGİ NOTU Tarihte ilk kez yapılan bu Osmanlı- Fransız savaşı Osmanlıların ülke güvenliğini ve topraklarını tek başına koruyamayacağını gösterdi. Osmanlı Devleti dış politikasında değişiklik yaparak denge politikası izlemeye başladı. 32 TARİH 4 7. KONU. XVIII.YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NDEKİ DEĞİŞİM VE ISLAHATLAR 1.OSMANLI DEVLETİ’NDEKİ DEĞİŞİM VE ISLAHATLAR a. Osmanlı Devleti’nde Yönetim Osmanlı Devleti’nde kuruluştan itibaren devlet yönetiminde birinci derecede rol oynayan Divanıhümayun toplantıları XVII. yüzyıldan itibaren haftada iki güne inmişti. XVIII. yüzyıl sonlarında da tamamen terkedilmiş, bunun yerini Sadrazam Divanı(İkindi Divanı) almıştı. Bundan böyle Divan toplantıları sadrazamın konağında yapılmaya başlandı. Buraya Babıali deniliyordu. Devlet işleri Babıali’de görüşülüyor, alınan kararları sadrazam, saraya gederek padişaha sunuyordu. Babıali ifadesi zamanla Osmanlı hükümeti anlamında kullanılmaya başlandı. XVIII. yüzyılda dış ilişkilerin önem kazanması, diplomasi faaliyetlerinin öne çıkması, kalemiye sınıfının önemini ve ağırlığını artırdı. Reisülküttap daha önce nişancıya bağlı olarak çalışırken, diplomasinin önem kazanmasıyla nişancının önüne geçti. Buna bağlı olarak reisülküttaba bağlı kalemler de önem kazandı. Daha sonra da devletin dış işleri ile ilgili bütün faaliyetleri onun görev alanına girdi. Resim 01.13: Resülküttabı Avrupalı Bir Sefirle Gösteren Resim b. Taşra Teşkilatı Osmanlı Devleti, tarımsal üretimden vergilerin toplanmasına, iç ve dış güvenliğin sağlanmasına kadar çeşitli hizmetleri tımar sistemi aracılığıyla sağlıyordu. Bu 33 TARİH 4 yüzden Osmanlı Devleti’nde tımar sistemi ordu, güvenlik ve ekonomi ile doğrudan bağlantılıydı. XVIII. yüzyılda tımar sisteminin bozulması Osmanlı Devleti’nde birçok alanda aksaklıkların yaşanmasına neden oldu. Tarımla uğraşan insanlar, sistemin bozulmasıyla yeni iş alanları ve geçim kaynakları aramaya başladılar. Şehirlere göç başladı. Tımar sisteminin bozulması vergi toplama yönteminde de değişikliğe yol açtı. XVIII. yüzyıla kadar devlet, tımar dışında kalan toprakların gelirlerini açık artırma yoluyla mültezim denen kişilere kiralıyordu. XVIII. yüzyılda tımar sistemi işlevini yitirince vergi kaynakları mukataaya çevrilerek doğrudan devlet hazinesine gelir olarak kaydedildi. Bununla, devlet hazinesinin yeni gelir kaynaklarına kavuşması amaçlanmıştır. Uzun süren savaşların artan masraflarını ve hazinenin para ihtiyacını karşılamak için mukataalar malikâneye dönüştürüldü. Malikâne sistemiyle mukataalar belirli bir süre için değil, sürekli olarak ve hayat boyu ihale edilmeye başlandı. İstanbul’da oturan malikâne sahipleri, malikânelerini mültezimler yoluyla idare etmeye başladılar. Mültezimler genelde mukataa bölgesindeki eşraf ve âyanlardı. Âyanlar zamanla malikâneleri ele geçirdiler. Daha sonra mütesellimlik, voyvodalık, muhassıllık gibi resmî görevlere yükseldiler. Böylece, taşrada zaten güçlü konumda olan âyanlar, yönetici ve askerlik görevlerini de üzerlerine alarak büsbütün nüfuzlu hâle geldiler. XVIII. yüzyıl başlarından itibaren sancaklara merkezden gönderilmek yerine, yerli ailelerden idareciler tayin edildi. Âyanlar bölgelerindeki vergilerin toplanması, bilirkişilik, vakıfların idaresi gibi çeşitli konularla uğraşmışlar; devlet işlerinin halka duyurulması, halkın işlerinin devlet nezdinde yapılması konularında resmî görevler üstlenmişlerdir. Merkezî otoritenin zayıflamasına bağlı olarak âyanlar da güçlenmişlerdir. Malikâne uygulaması XVIII. yüzyıl boyunca devam etti. 1768-1774 OsmanlıRus Savaşı’nın ağır giderleri ve Küçük Kaynarca Antlaşması’yla Rusya’ya savaş tazminatı ödenmesi, hazineye büyük yük getirmişti. Hazineye kaynak sağlamak amacıyla 1775 yılında esham adıyla iç borçlanmaya gidildi. Pay ve gelir ortaklığı senetleri anlamına gelen esham uygulaması, kâğıt paraya geçişin ilk aşaması sayılır. 2. XVIII. YÜZYIL ISLAHATLARININ AMACI VE ÖZELLİKLERİ XVIII. yüzyılda Osmanlı Devleti, Avrupa’dan bilim, teknik ve askerlik alanlarında geri olduğunu kabul etti. XVII. yüzyıldaki ıslahatlardan farklı olarak Avrupa’nın bu alanlardaki birikiminden yararlanma yoluna gidildi. Avrupa’daki gelişmeleri daha yakından takip etmek amacıyla Avrupa başkentlerine önce geçici, daha sonra sürekli büyükelçilikler açıldı. Avrupa devletleriyle yapılan savaşlarda alınan yenilgiler, askerî alanda ıslahatlara öncelik verilmesine neden oldu. Osmanlı ordusunun savaşlarda aldığı yenilgi- 34 TARİH 4 lere son vermek amacıyla Avrupa tarzında bir ordu kurulması ihtiyacı hissedildi. I. Mahmut, Osmanlı Devleti’ne sığınarak Müslüman olan ve Ahmet Paşa adını alan Fransız generali Kont dö Bonneval’ı topçu sınıfını modernleştirmekle görevlendirdi. Ahmet Paşa 1735 yılında Üsküdar ‘da Humbaracı Ocağı’nı kurdu. Osmanlı’ da ilk olarak Avrupa yöntemiyle yeni bir askerî mühendislik okulu açılmış oldu. İlk defa bu dönemde Avrupa’dan danışman subaylar getirildi. Osmanlılarda Avrupa tarzı modern eğitimde ikinci teşebbüs, Fransız subayı Baron dö Tot’un III. Mustafa’nın isteğiyle İstanbul’da açtığı Topçu Okuludur. 1774 yılında Avrupa tarzında oluşturulmuş olan Sürat Topçuları Ocağı da III. Mustafa zamanında açıldı. 1768-1774 Osmanlı- Rus Savaşı sırasında Rus donanması, Çeşme’de bulunan Osmanlı donanmasını yakmıştı. Bu durum Osmanlı devlet adamlarını güçlü bir donanmaya sahip olmak için modern bir askerî okul açmaya yöneltti. III. Mustafa zamanında Mühendishaneibahrihümayun açıldı (1773). Bu okul bugünkü Deniz Harp Okulunun temelini oluşturur. III. Selim zamanında askerî ıslahatlara daha çok önem verildi. Mühendishanei bahrihümayun genişletildi. 1793 yılında Osmanlı ordusuna kara subayı yetiştirmek amacıyla Mühendishanei b e r r i h ü m ay u n açıldı. Avrupalı uzmanların da Resim 01.14: Mühendishaneibahrihümayun (İTÜ) ders verdiği bu okulda topçuluk, istihkâm ve haritacılık öğretimi yapılıyordu. Ancak bu dönemdeki ıslahatlar da XVII. yüzyılda olduğu gibi devlet politikası olmayıp kişilere bağlı kaldı. Yapılan ıslahatlar, bazı çıkar çevreleri, ulema ve yeniçerilerin tepkisiyle karşılaştığından tam anlamıyla başarı sağlanamadı. XVIII. Yüzyıl Islahatlarının Osmanlı Toplumu ve Kültürüne Etkileri XVIII. yüzyılda Osmanlılar ve Avrupalılar arasında askerî, siyasi ilişkiler toplumsal alanda da etkili oldu. Bunda karşılıklı olarak büyükelçiliklerin açılması, Avrupa’dan danışmanlar getirilmesi, Avrupa’ya giden görevlilerin ve Osmanlı vatandaşlarının, ilgilerini çeken yenilikleri Osmanlı ülkesine getirmeleri, Avrupa ile ticari ilişkileri bulunan Rum ve Ermeni ailelerin Avrupa kültürünü Osmanlı toplumuna taşımaları etkili oldu. Bu ilişkiler günlük hayatı etkilediği gibi yeni bir hayat tarzını da beraberinde getirdi. 35 TARİH 4 Osmanlı toplumunda hayat tarzının değişmesi Lale Devri ile başladı. Bu dönemde İstanbul’un çeşitli semtlerine inşa edilen çok sayıda gösterişli köşk, geniş bahçeler, havuzlar ile süslendi. Bu gösterişli hayat bir süre sonra halk tabakalarına da yansıdı ve lüks merakı arttı. Avrupa tarzında yapılmış mobilyalar kullanılmaya başlandı. Zengin tabaka, konaklarında kullanılmak üzere Avrupa’dan eşya getirtmeye başladı. Avrupa tarzında giyinmek, eğlenceler düzenlemek ve Avrupa’nın hayat tarzını benimsemek moda oldu. b. Islahatlar ve Osmanlı Eğitim Sistemi Lale Devri’nde matbaanın açılması, eğitim ve öğretim hayatını da olumlu etkiledi. Tarih, coğrafya, dil, matematik gibi alanlarda eserler basıldı. Önemli eserlerin matbaada basılması ve ucuz fiyatla satılması okuma-yazma eğilimini artırdı. Bir bilim heyeti oluşturularak Doğu ve Batı dillerinden tercümeler yapıldı. I. Mahmut’tan itibaren Batı tarzında örgütlenen askerî eğitim kurumları açıldı. Bu okullarda yabancı dil de öğretildi. XVIII. yüzyılda açılan teknik okullar için yabancı uzmanlardan başka matematik, fizik, savaş sanatı konularında kitaplar ve ansiklopediler getirildi. Bunların bir kısmı Türkçeye çevrildi. c. XVIII. Yüzyılda Islahatlar ve Osmanlı Sanatı Osmanlılarda Lale Devrinde, klasik Osmanlı mimari anlayışında değişiklikler başlamış, Batı etkisinde mimari örnekleri ortaya çıkmıştır. Avrupa ile kurulan ilişkiler sonunda Türk mimari eserlerinde barok ve rokoko üslupları etkili olmaya başladı. Nuruosmaniye Camisi, Laleli Külliyesi, III. Selim’in yaptırdığı Selimiye Kışlası ve Camisi barok mimari tarzında yapılan mimari eserlerdir. Resim 01.15: Nuruosmaniye Camisi 36 XVIII. yüzyılda Avrupa mimarisi Türk mimarisini etkilerken Türk müziği de Avrupa’yı etkilemeye başlamıştır. Askerî musikiyi önceleri sadece üflemeli çalgılarla icra eden Avrupa devletleri değişik türde ve çok sayıda vurmalı çalgının askerler üzerindeki etkisini Osmanlı ordusunda gördükten sonra 1741’den itibaren mehter taklidi bandolar kurmaya başladılar. III. Ahmet 1720’de Lehistan’a, 1725’te Rusya’ya mehter takımı göndermiştir. TARİH 4 Resim 01.16: İshak Paşa Sarayı (Doğubeyazıt) Türk askerî müziği tarzında opera, senfoni ve konçertolar bestelenmeye başlandı. Handel’in Timurlenk ve Bayezıt operaları ile başlayan Türk operası akımı Gluck ve Hyden’dan sonra moda olmuş Mozart(Türk Konçertosu) ve Beethoven(Betovın) (Atina Harabeleri) ile zirveye çıkmıştır. Resim 01.17:Mozart Resim 01.18: Beethoven 37 TARİH 4 NELER ÖĞRENDİK? •XVIII. yüzyılda Avrupa devletlerinin genel durumunu ve Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti’ne yönelik dış politikalarını, •III. Ahmet döneminde Osmanlı – Rus, Venedik, Avusturya ve İran ilişkilerini, •Lale Devri’nin genel özelliklerini, Avrupa ile ilişkilere olan etkisini, Lale Devri ıslahatlarını, •XVIII. yüzyılda Avrupa’da aydınlanma düşünce akımının ortaya çıkışı ve sonuçlarını, Sanayi İnkılabı’nın oluşumunu, sosyal, siyasal ve ekonomik sonuçlarını, Osmanlı Devleti’ne etkilerini, •Rusya’nın sıcak denizlere açılma politikasını ve bu politikanın Osmanlı – Rus ilişkilerine etkilerini, •XVIII. yüzyılda meydana gelen Osmanlı - Rus savaşlarının neden ve sonuçlarını, •Amerika Birleşik Devletleri’nin kurulma sürecini, bunun Avrupa ve dünya tarihine etkilerini, Osmanlı – Amerikan ilişkilerinin başlamasını, •Fransız İhtilali’ne neden olan gelişmeleri, ihtilalin meydana gelmesini, sonuçlarını, Osmanlı Devleti’ne etkilerini, •Avrupa devletlerinin Fransız İhtilali’nin getirdiği fikirlerin yayılmaması için Fransa’ya açtıkları savaşı ve sonuçlarını, •Viyana Kongresi’nin toplanış amacını ve alınan kararları, •Aydınlanma ve aydınlanma çağı kavramlarını, •1740 kapitülasyonlarını ve önemini, •III. Selim döneminde meydana gelen Osmanlı – Rus ve Avusturya savaşlarını, Nizamıcedit yeniliklerini, Avrupa ile diplomatik ilişkilerin güçlendirilmesini, •XVIII. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde yönetim ve taşra teşkilatında meydana gelen yenilikleri, XVIII. yüzyıl ıslahatlarının amacı ve özelliklerini, eğitim sistemi ve sanat faaliyetlerini öğrendiniz. 38 TARİH 4 1. ETKİNLİK Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun kelimelerle tamamlayınız. 1.Avrupa devletleri XVIII. yüzyılda ………………………….. adı verilen ‘’ amaca ulaşmak için her türlü araca başvurmanın uygun olduğu’’ anlayışıyla hareket etmişlerdir. 2.Osmanlı Devleti’nde 1718–1730 yılları arasındaki döneme……………………… ……………………………… denir. 3.Osmanlı Devleti’nde ilk Türk matbaası Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin oğlu …………………………. ile …………………………………………. tarafından İstanbul’da açılmıştır. 4.Sanayi İnkılabı XIX. yüzyılda Avrupa’da ……………………. ve……………… ………………………… ihtiyacını artırdı. 5.1739 yılında Rusya ile imzalanan Belgrad Antlaşması, Osmanlı Devleti’nin Batı’da imzaladığı son ………………….. antlaşmadır. Bu antlaşma ile …………………………’in Osmanlı Devleti’ne ait olduğu son kez belirtilmiştir. 6.Osmanlı Devleti …………………………….Antlaşması ile Kırım’ın Rusya’ya ait olduğunu kabul etmek zorunda kalmıştır. 7.III. Selim zamanında yapılan yeniliklerin tümüne …………………………………. adı verilir. 8.1535 yılında Fransa’ya verilen kapitülasyonlar…………………………. yılında sürekli hâle geldi. 9.Nizamıcedit ordusu ……………………………….ayaklanması sonucu kaldırılmıştır. 10. İngiltere 1783 yılında …………………Antlaşması’yla………………………… kolonilerinin bağımsızlığını tanıdı. 11. ………………………………………., getirdiği değişikliklerle Yakın Çağ’ın başlangıcı olarak kabul edilmiştir. 12. III. Selim döneminde önemli Avrupa devletlerinin başkentlerinde……… ……………………………………………elçilikler açıldı. 13. Osmanlı Devleti, XVIII. yüzyılda devlet bütçesinde oluşan açığı kapatmak amacıyla…………….adıyla iç borçlanmaya gitti. 14. 1815 yılında Viyana Kongresi’nde alınan ve …………………………. sistemi adı verilen politikaya göre Avrupa’nın herhangi bir yerinde ayaklanma çıkması durumunda Avrupa devletleri birlikte hareket edecekti. 15. Osmanlı Devleti XVIII. yüzyılda en çok ……………………….. ve……… ……………………. devletleriyle savaşmıştır. 39 TARİH 4 2. ETKİNLİK Aşağıdaki cümlelerde verilen bilgilerin doğru olanının başına (D), yanlış olanının başına (Y) harfini getiriniz. 1.( ) XVIII. yüzyılda Rusya ve Avusturya sık sık Osmanlı Devleti’ne karşı ittifak yapmıştır. 2.( ) Rusya, 1700 İstanbul Antlaşması’yla ele geçirdiği Azak Kalesi’ni 1711 Prut Antlaşması ile Osmanlı Devleti’ne geri vermiştir. 3.( ) Osmanlı Devleti XVIII. yüzyılda kendini Avrupa’dan üstün görme politikasından vazgeçti. 4.( ) Lale Devri’nde Osmanlı Devleti, Avrupa’nın önemli başkentlerine sürekli elçilikler açtı. 5.( ) Lale Devri Kabakçı Mustafa İsyanı ile sona ermiştir. 6.( ) Fransız İhtilali’nin getirdiği milliyetçilik düşüncesi çok uluslu devletlerin parçalanmasında etkili olmuştur. 7.( ) Osmanlı – Fransız ilişkileri ilk olarak Napolyon Bonapart’ın Mısır’ı işgali ile bozuldu. 8.( ) Sanayi İnkılabı, Osmanlı dokuma tezgâhlarının kapanmasına yol açtı. 9.( ) Osmanlı Devleti XVIII.yüzyılda yayılmacı bir dış politika izlemiştir. 10. ( ) Batılı tarzda eğitim veren ilk askerî okullar III. Selim döneminde açılmıştır. 3. ETKİNLİK Aşağıda verilen antlaşma maddelerini ilgili antlaşmalarla eşleştiriniz. Prut Pasarofça Belgrad Küçük Kaynarca Versay Yaş A B C D E F 1. Rusya 1700 İstanbul Antlaşması’yla aldığı Azak Kalesi’ni Osmanlılara geri verdi ( ). 2. Osmanlı Devleti Kırım’ın Rusya’ya ait olduğunu kabul etti ( ). 3. Rusya, Karadeniz’de hiçbir ticaret ve savaş gemisi bulundurmayacaktı ( ). 4. Kırım’a bağımsızlık verilecek ve Kırım hanları sadece dinî bakımdan Osmanlı halifesine bağlı olacaktı ( ). 5. İngiltere, Amerikan kolonilerinin bağımsızlığını tanıdı ( ). 6. Karlofça Antlaşması’yla Venedik’e bırakılan Mora Yarımadası Osmanlı Devleti’ne bırakıldı ( ). 40 TARİH 4 ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Kanuni Sultan Süleyman döneminde başlayan Osmanlı – Fransız dostluğu, Fransızların aşağıdaki bölgelerden hangisini işgaliyle bozulmuştur? A. Mısır B. Mora C. Kıbrıs D. Trablusgarp 2. XVIII. yüzyılda Rusya’nın, I. sıcak denizlere inmek istemesi, II. Kırım’ı ele geçirmek istemesi, III. Baltık Denizi’ne çıkmak istemesi faaliyetlerinden hangileri Osmanlı Devleti ile doğrudan savaşlar yapmasına neden olmuştur? A. Yalnız I B. Yalnız II C. I ve II D. I, II ve III 3. Aşağıdakilerden hangisi Osmanlı Devleti’nin XVIII. yüzyıldaki özelliklerinden biri değildir? A. En çok Rusya ve Avusturya ile savaşılmıştır. B. Avrupa’nın askerî üstünlüğü kabul edilmiştir. C. Askerî alanda ıslahatlar ön plana çıkmıştır. D.Kaybedilen toprakların tamamı geri alınmıştır. 4. Osmanlı Devleti’nin XVIII. yüzyılda imzaladığı antlaşmalardan hangisi Rusya ile yapılmamıştır? A. Prut Antlaşması B. Belgrad Antlaşması C. Küçük Kaynarca Antlaşması D.Ziştovi Antlaşması 5. Osmanlı Devleti Karlofça Antlaşması ile kaybettiği Mora Yarımadası’nı geri alabilmek için aşağıdaki devletlerden hangisiyle savaşmıştır? A. Venedik B. Rusya C. Avusturya D.Lehistan 41 TARİH 4 6. XVIII. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin sınırları daralmıştır. dir? Bu durum Osmanlı Devleti için aşağıdakilerden hangisinin göstergesi değilA. Egemenlik alanının daraldığının B. Askerî yenilgilerin arttığının C. Siyasal sınırların değiştiğinin D.Egemenlik anlayışının değiştiğinin 7. Osmanlı Devleti, Napolyon Bonapart komutasındaki Fransız ordusunun Mısır’ı işgal etmesini engelleyememiş, bu olaydan sonra topraklarını tek başına koruyamayacağını görmüştür. Aşağıdakilerden hangisi bu durumun sonuçlarından biridir? A. Avrupa devletleriyle iyi ilişkiler kurulması B. Dış politikada denge politikası izlenmesi C. Fransa’ya verilen kapitülasyonların sürekli hâle getirilmesi D.Önemli Avrupa başkentlerine elçilikler açılması 8. Lale Dönemi’ni sona erdiren Patrona Halil İsyanı ile, Nizamıcedit yeniliklerine karşı yapılan Kabakçı Mustafa İsyanı’nın ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir? A. Yenilik karşıtlarınca çıkarılması B. Ekonomik nedenlerle çıkması C. Yabancı devletler tarafından çıkarılması D.Halkın destek vermesi 9. XVIII. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin aşağıdaki faaliyetlerinden hangisinin, Avrupa’da meydana gelen gelişmeleri takip etmesine daha çok katkıda bulunduğu yaptığı söylenebilir? A. Batılı tarzda eğitim veren okulların açılması B. Önemli Avrupa başkentlerine elçilikler açılması C. Batı dillerinde yazılmış eserlerin Türkçeye çevrilmesi D.Avrupa’dan askerî uzman ve danışmanların getirilmesi 10.Küçük Kaynarca Antlaşması’nın aşağıdaki maddelerinden hangisi ile Rusya, Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışma fırsatı elde etmiştir? A. Osmanlı Devleti, Rusya’ya savaş tazminatı ödeyecek B. Kırım sadece dinî açıdan Osmanlı Devleti’ne bağlı olacak C. Rusya, Osmanlı ülkesindeki Ortodoksların koruyucusu olacak D.Osmanlı Devleti, Rusya’ya savaş tazminatı ödeyecek 42 TARİH 4 11.Avusturya’nın 1791 yılında Osmanlı Devleti ile Ziştovi Antlaşması’nı imzalayarak savaştan çekilmesine neden olan gelişme aşağıdakilerden hangisidir? A. Yedi Yıl Savaşları B. Otuz Yıl Savaşları C. Fransız İhtilali D.Sanayi İnkılabı 12.Osmanlı Devleti, 1736–1739 Osmanlı– Rus ve Avusturya Savaşlarında iki cephede savaşmasına rağmen başarılı olmuştur. Bu duruma neden olan gelişme aşağıdakilerden hangisidir? A. Fransa’nın diplomatik destek vermesi B. Askerî alanda ıslahat yapılması C. Rus ve Avusturya ordularının güçsüzlüğü D.Denge politikası izlenmesi 13.Aşağıdakilerden hangisi Lale Devri’nde yapılan yeniliklerden biri değildir? A. İlk Türk matbaasının kurulması B. Avrupa başkentlerine elçilikler açılması C. İlk kez çiçek aşısının yapılması D.Yeniçeri Ocağı’nın açılması 14.XVIII. yüzyılda Avrupa’da başlayan Sanayi İnkılabı’nın sonuçları arasında aşağıdakilerden hangisi gösterilemez? A. Köyden kente göçlerin yaşanması B. Ham madde ve pazar arayışının hızlanması C. Bol ve seri üretimin yapılması D.Din ve mezhep savaşlarının sona ermesi 15.Avrupa’da yaşanan, I. Sanayi İnkılabı II. Fransız İhtilali III. Reform hareketleri gelişmelerinden hangileri Osmanlı Devleti’ni olumsuz etkilemiştir? A. Yalnız I B. Yalnız II C. I ve II D. I, II ve III 43 TARİH 4 16.1756 – 1763 yılları arasında meydana gelen Yedi Yıl Savaşları aşağıdaki devletlerden hangileri arasında meydana gelmiştir? A. İngiltere – Fransa B. İngiltere – ABD C. Fransa – Rusya D.Osmanlı – Rusya 17.Fransız İhtilali sonunda Fransız Meclisi, soyluların ve rahiplerin tüm ayrıcalıklarına son verdi. Fransız Meclisi’nin bu kararı, Fransız İhtilali’nin aşağıdaki ilkelerinden hangisinin oluşumuna katkı yapmıştır? A. Milliyetçilik B. Eşitlik C. Demokrasi D.Millet egemenliği 18.Osmanlı Devleti, Fransız İhtilali’nin getirdiği milliyetçilik düşüncesinden olumsuz şekilde etkilenmiştir. Bu durum Osmanlı Devleti’nin hangi özelliğinden kaynaklanmaktadır? A. Mutlakiyetle yönetilmesi B. Çok uluslu bir yapıya sahip olması C. Zengin ham madde kaynaklarına sahip olması D.Dış politikada denge politikası takip etmesi 19.Rusya’nın XVIII. yüzyılda takip ettiği, I. Baltık Denizi’ne çıkma, II. Ortodoksların koruyucusu olma, III. Slav birliğini sağlama politikalarından hangilerinin Osmanlı Devleti’ni doğrudan olumsuz etkilediği savunulabilir? A. Yalnız I B. I ve II C. II ve III D. I, II ve III 20.Kırım’ın Osmanlı egemenliğinden çıkıp bağımsız bir devlet hâline gelmesi aşağıdaki hangi antlaşma ile olmuştur? A. Prut 44 B. Belgrad C.Yaş D. Küçük Kaynarca
