YEREL YÖNETiMLERiN EKONOMiK GiRişiMLERi

YEREL YÖNETiMLERiN EKONOMiK GiRişiMLERi
Ahmet KARABİLGİN
*
Yerel yönetimler. yerel ihtiyaçlan karşılamak için ticari ve smai teşebbüsler (işletmeler) kur­
Bu teşebbüslerin temel özelliği ekonomik olmakla birlikte büyük hir bölümü. genel
güvenlik ve esenliğin sağlanması düşüncesiyle kamu hukuku esaslanna göre örgütlenmiştir.
maktadırlar.
A. MEVCUT DURUM
Sayıh Belediye Kanunu. belediyelerin görevlerini 15 inci maddesiyle 76 fıkra halinde
bir şekilde saymıştır. Bu görevler. topluca. belde sağhğı ve temizliği. sosyal yardım işleri.
kentin iman. belde ve belde halkının düzen ve esenliğinin sağlanması v. h. şeklinde özetlene­
bilir.
1580
geniş
Kanunun. belediyelerin haklarını. yetkilerini ve ayrıcalıklarını düzenleyen 19 uncu maddesin­
de; belediyelerin zorunlu görev lerini yerine getirdikten sonra. belde sakinlerinin ortak ve medeni
ihtiyaçlannı karşılayacak her türlü girişimde bulunmak. belde halkının sağlık ve esenliğini koru­
mak amacıyla kanunların verdiği yetkiye dayanarak emirler vermek, belediye yasaklan koymak.
aksine davrananlan cezalandırmak ve "Kazanılmış haklara dokunmadan belediye sınırları içeri­
sinde, doğrudan doğruya yapılmak ve işletilrnek şartıyla su. havagaz!. .. tesisatı kunnak ve işlet­
mek ... belediyelerin hakkıdır." denilmektedir. (19. Maddenin 1/4 bendi).
Belediyelerin, Belediye Kanunu'nda sayılan görevlerinden zorunlu olanlardan başka 17 inci
maddesinde açıklandığı üzere ekonomik girişim niteliğindeki kültüreL. sosyal ve ekonomik işleri
ise isteğe bağlı nitelikteki görevlerindendir.
Belediye Kanunu. belediyelere. bir
sunda geniş yetkiler vermektedir.
girişimci
gibi
sınai
ve ticari
teşebbüslere giri~mek
konu­
Belediyelerin isteğe bağh görevlerinden bir çoğunun iktisadi ve sınai nitelik taşıdığı günü­
müzde. klasik belediye faaliyetlerinden sayılmış olan su. şehir-içi ulaştırma. havagazı teşebbüsleri
de doğrudan doğruya yapılmak ve işletilrnek koşuluyla tekel şeklinde belediyelere verilmiştir.
Belediyelerin ticari ve sınai teşebbüslerinin yönetim biçimleri. konumuzIa ilgili
üzerinde durulması. açıklanması gereken bir husustur.
olması hakı­
mından
ı. Doğrudan Doğruya
Yönetim Biçimi
Ülkemizde belediyelerin pek çoğunun kurduklan su. mc/baha vb. teşebbüslerini hu yönetim
yani doğrudan doğruya yönetim şeklindc i~1clıikler i görülmektedir. Bu teşebhüslerin ge­
lirleri ile yönetim ve işletme giderleri de diğer belediye gelirleri ve giderleri gibi BELED1YE
BÜTÇES1NDE yer almaktadır.
şekliyle
2. Katma Bütçeli Yönetim Biçimi
Belediyelerin, havagazı. kent içi ulaştırma ve mczhaha IL'~L'hhiisleri. doğrudan doğruya idare­
nin biraz genişletilmiş şekli olan katma bütçeli yönetim 'ick/ıııdı' \'iirütülmektedir.
Belediye dışında fakat belediyeye bağh.
üç gruba ayırarak incelemek mümkündür.
ayrı bül~'t'11
* Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Danışmanı
olar
11\
,,(iıwlıkıı teşehbüsleri
kendi içinde
ÇAGDAŞ YEREL YÖNETIMLER
a. Özel Kanunu Olan Kuruluşlar
2560 Sayılı Kanunla kurulan ISKI, 43:25 Sayılı Kanuna göre kurulmuş EGO gibi ...
Bu
işletmelerin kuruluş kanunlarında.
1050
Sayılı
Kanuna. Belediye Muhasebe Usulü Tüzü­
ğü'ne ve 2886 Sayılı Devlet Ihale Kanunu'na tabi bulunmadıkları. özel hukuka tabi oldukları, tica­
ri usule göre çalışacakları öngörülmektedir.
mekte yarar vardır.
Ayrıca
kamu tüzel
kişiliğine
sahip
olduklarını
belirt­
b. Belediye Meclisi Kararı İle Kurulanlar
Belediye Muhasebe Usulü Tüzüğü'nün 47 ncİ maddesine göre kurulan ve tüzel kişiliği olma­
yan, belediyeye bağlı ya da belediyeden ayrı kuruluşu olan işletme türleri bu gruba dahil edilebi­
lir. Ülkemizde de daha çok yaygınlaşan ve görülen uygulama bu işletme türlerindendir.
c. Belediyelerin Türk Ticaret Kanunu'na Tabi
Ortakhkları
Bunlar; Türk Ticaret Kanunu'nun 275 nci maddesi çerçevesinde faaliyene bulunmaktadırlar.
Kanunun 18 inci maddesinin 1 nci fıkrasına göre de tncir sayılmaktadırlar. Bunlardan ayrı
olarak da Ticaret Sicili Nizamnamesinin B/I. maddesine göre ticaret siciline tescil ile ticaret oda­
larına kaydolmak zorundadırlar.
Aynı
Ister özel kanunla kurulsunlar isterse belediye meclisi kararı ile; tüzel kişiliği olmayan bu tür
Türk Ticaret Kanunu'nun ı 8/1. maddesine göre tacir sayıldıklarından ve Ticaret Sicili
Nizamnamesinin 13/2. maddesine göre ticaret siciline kaydolmaları gerekmektedir.
işletmeler.
Tüzel kişiliğin olmayışı, bu tür işletmeleri doğrudan belediyelenin bağlı kuruluşu haline getir­
mektedir. Bu tür işletmelerin katma bütçe düzenleyebilecekleri Belediye Muhasebe Usulü Tüzü­
ğü'nün 47 nci maddesinde hükme bağlanmıştır. Katma bütçenin düzenleniş biçiminin de belediye
bütçesinin uyacağı usule göre olacağı. anılan Tüzüğün 48 nci maddesi gereğidir.
Buraya kadar yapılan açıklamalar, belediye meclisi kararı ile kurulmuş. tüzel kişiliği olmayan
belediyeden ayrı bir kuruluşa sahip olsalar da organik olarak belediyeden ayrı bir ki­
şiliklerinin olmadığını göstermektedir.
işletmelerin,
B. TİCARı VE SINAı GıRİşİMLERıN ÖZELLEŞTİRİLMESı
Yukarıda da belirtilmiş olduğu gibi belediyeler, yerel ihtiyaçların karşılanması amacı ile ticari
ve sınai teşebbüsler (işletmeler) kurmaktadırlar. Bu teşebbüslerin esas özelliği ekonomik olmak­
la birlikte bir bölümü genel güvenlik düşüncesi ile kamu hukuku esaslarına göre teşkilatlanmış­
tır.
1580 Sayılı Belediye Kanunu belediyelerin iktisadi ıeşebbüsler (i~letmeler) eliyle yürütebile­
cekleri sınai, ekonomik ve ticari nitelikteki hizmet ve faaliyetleri belirlemiştir. Ancak, bu hizmet
ve faaliyetlerle ilgili işletme ve diğer teşebbüslerin işleyişini düzenleyen mevzuatll1 dağınık ve ye­
tersiz olduğu bilinmektedir. Bu yetersizliğin doğal bir sonucu olarak belediyeler çeşitlİ uygulama­
lar içine girmi~lerdir.
Belediyelerin belde halkının ekonomik gelişmesini sağlamak için gerekli çalışmalarda bulun­
öncülük yapmaları, diğer kamu kuruluşları ve özel sektörle işbirliği yapmalarının yararla­
rına inanılmaktadır. Ancak. bu teşebbüslerde kamu hizmeti niteliği ağır basan ve bir "Devlet Gö­
revi" olduğu kabul edilen hizmetlerin özelleştirilmesinde politika ve model saptarken çok dikkatli
maları,
olunmalıdır.
Belediyeler.
işletmeler
eliyle
kişiye sağladıkları
mal ve hizmet karşılığında ücret ve bedel
şek­
YEREL YÖNETtMLERİN EKONOMİK G1RlşlMLERt
linde gelir c1de etmektedirler. Belediyeler, hemşehrilerine sağladıkları mal ve hizmet karşılığı ola­
rak isteyecekleri ücreti belirlerken bir özel teşebbüs gibi yani tüccar gibi sadece kar amacı güder­
se, alınacak bedel özel piyasa fiyatına yaklaşacaktır.
Dünyanın pek çok ülkesinde olduğu gibi ülkemizde de özel sektör, kişi ve topluma sunduğu
hizmet ve mal karşılığında önce nzmni kar sağlamayı amaçlnmaktadır. Tüm ticarİ beceri ve ola­
nakları ilc en kısa zamanda çok pam kazanmanın peşinde koşmaktadır. Bu durumu elbette doğal
kar~ılıyoruz. Ticareün temel nmacı bundan başka ne olabilir ki? Özel sektörün çıkarı, halka hiz­
met düşüncesinden önde gelmektedir.
Ancak, belediye işletmelerinde durum biraz farklıdır. İşletmelerin asıl amacı sadece krlr etmek
olmamalıdır.
Belediye, mal ve hizmetin bedelini belirlerken teşebbüsten azami kar sağlamak isteyen bir
özel teşebbüs gibi değiL. toplumu oluşturan kişilerin genel yararını korumakla görevli bir kamu
yönetimi gibi hareket etmektedir. Teşebbüsün asıl amacı kişiye sağlanan özel menfaat olmakla
beraber. burada ortada "toplumun genci yararı" şeklinde ifade edebileceğimiz ek bİr unsur daha
devreye girmiştir. İşletmenin sağladığı mal ve hizmet karşılığında kişiden alınan para bir bedeL.
bir fıyat olmakla beraber o artık serbest piyasa ekonomisine göre oluşan bir fiyat değil, bir KA­
MU FIYATıDıR.
Sosyal, ekonomik, coğrafi ve nüfus yapıları farklı belediyelerimiz için tck tip
rinin uygulanmasının bizi yanlış sonuçlara götüreceği bilinmelidir.
işletme
modelle­
Belediyelerimiz halka hizmet sunarken hangi işletme modelini seçeceğine, bu model içerisin­
de özelleştirmeyi nereye kadar ve hangi ölçüler içerisinde götürebilcceğine kendileri karar verme­
lidirler.
Yönetim seçenekleri ölçütlerini
şu şekilde sıralamak
mümkündür.
1- Kamu hizmetleri maliyeti,
2- Seçme
özgürlüğü,
3- Hizmetin kalitesine
4-
Dağıtımın
etkinliği,
potansiyel etkileri (zengin-fakirlcri
5- Hizmetlerin
aksaması
etkilemeSİ),
riski.
6- Yasal fizibilite (olahilirlik),
7 - Sosyal. politik fizibilite.
8- Genel
eıki.
Teşebbüsler oluşturulurken "Yönetim Seçenekleri Değerlendirme Ölçütleri"nin çok iyi bir şe­
kilde
kulanılması
halinde
teşebbüsün başarı şansmm artacağı kuşkusuzdur.
C. SONUÇ VE ÖNERlLER
1. Belediyelerin iktisadi teşebbüslcr eliyle yürütebilecekleri
teki hizmet ve faaliyetlerle ilgili işletme ve diğer teşebbüslerin
mevzuat dağınık ve yetersizdir.
sınai, ekonoınik
kuruluş
ve
ve ticari nitelik­
düzenleyen
işleyişini
Kamu İktisadi Teşebbüslerinde olduğu gibi yerel yönetim iktisadi teşebbüslerinde de kuruluş,
görev ve faaliyetleri ile denetimIeri Iwkkında da genel bir yasal düzenleme ya­
pılınalıdır. Bu düzenleme ile aynı zamanda bütçe, tarife, alım-satım ve muhasebe usullerinin kök­
organları, teşkilatı,
... 'jRKL'~ C \ ~ C., ~;..J., .~. ~
AMME tOM1ESı fNS1HG~~1
KÜTÜPHANESI
ÇAÖOAŞ YEREL YÖNETtMLER
lü yenileştirmeye tabi tutulması. değişen zaınan ve koşullara göre
lık ve devamlılık kazandırılması zorunlu görülmektedir.
işletmelerin
faaliyetlerine
a) Yerel nitelikli hizınet ve faaliyetlerinden hangilerinin ne tür bir iktisadi
kurum. döner sermaye. fon. şirket) kurulmak suretiyle yürütüleceği.
canlı­
teşebbüs (işletme.
b) Belediyelerin nüfus, gelir düzeyi. hizmet öncelik ve özellikleriyle coğrafi. sosyal. ekono­
mik ve kültürel özelliklerine göre hangi tür iktisadi teşebhüs kurabilecekleri,
c) ıktisadi teşehbüslerin hukuki ve mali statüleri.
d)
Saymanlık
ve mali denetim biçimleri.
e) rhale ve satınalına yöntemleri,
belirlenmelidir.
2. Belediyelerce kurulan iktisadi işletmelerin Sayıştay'ın mali denetimine tabi olmaması sonu­
cunda. bunların saymanlarınca düzenlenen aylık mizan. kesin mizan ve hilançoları kendi karar or­
ganlarınca incelenerek karara bağlanmaktadır.
Özellikle. teftişler sonucunda, çıkarılan kişi borçlarının meclislerce tahsil edilmemesine karar
verilmesi halinde. vali veya belediye başkanının bu karara katılmaları durumunda haşkaca bir iş­
lem yapılmamaktadır. Ancak vali veya belediye başkanının meclis kararına katılmaması halinde.
hu kararların iptali için idari yargıya başvurabilıne ve kararı iptal ettirme imkanı bulunmaktadır.
(1580/73-3360/135). İptal kararı alındıktan sonra vali veya belediye başkanı. alacağın, genel hü­
kümlere göre takip ve tahsili için adli yargı merciine haşvurabilmektedir.
Yerel yönetimlerle, bunların tüm kuruluşlarının hesap denetimlerini yapacak Sayıştay benzeri
hir kuruluş oluşturulmalıdır. Veya bu görev, teşkilatı takviye edilmek suretiyle Sayıştay'ea yerine
getirilmelidir.
3. Belediye işletmelerince üretilen mal ve hizmetler marjinal maliyetinin altında halka sunul­
(Sosyal, ekonomik ve sosyal politik faktörlerle) Bu nedenle de sürekli zarar etmekteler.
Bu zararlar yine helediye bütçesinden karşılanmaktadır.
maktadır.
4. Belediye
işletmeleri karlılık
ve verimlilik esasına göre
çalışmamaktadır.
5. Belediyelerde yüksek ücret vererek vasıflı personel istihdam etmek. hizmette verimliliği
ve kamıı hukukundan doğan bürokrasiyi kaldırmak için kurulan şirket ve vakıfların hiz­
mette etkinlik ve verimliliği ne ölçüde sağlayabildikleri bilinınemektedir.
sağlamak
6. Kanalizasyon tesisleri tamamlanan beldelerde. kanalizasyondan yararlananlardan sarf ettiği
su ilc orantılı olarak atık su bedeli alınmalıdır. (2560 Sayılı tSKr Kanunu'nda olduğu gibi)
7. Tamamlanan içmesuyu ve kanalizasyon tesislerinin. işletme ve bakımını sağlamak üzere,
teknik personel ve tesisat sağlanarak. mevcut {X!rsone1in eğitim ihtiyacı karşılanma1ıdır.
ycıcrli
YEREL YÖNETIMLERİN EKONOMİK GİRIŞİMLERI
25
MEVZUAT LlSTESl
ı. İŞLETMELERLE İLGILı OLANLAR
- 1580 Sayılı Belediye Kanunu'nun 15. maddesinin 3 .. 16.. 61. ve 19. maddesinin
1.. 4. ve 5. bendIeri.
- 2560 sayılı İSKI Kanunu. 3360 Sayılı lı Özelİdare Kanunu'nun 78. maddesinin 8. bendi. 3648 Sayılı lETT Kanunu. - 4325
Sayılı
EGO Kanunu. 4483
Sayılı
ESHOT Kanunu. II. ŞIRKET KURMA VE KATILMA ILE İLGıLİ OLANLAR
- 1580 Sayılı Belediye Kanunu'nun 19. maddesinin
15. maddesinin 65. bendi.
1580 Sayılı Belediye Kanunu'na 5656
- 6762
Sayılı
Sayılı
ı.
ve 5. bendIeri.
Kanunla Eklenen Ek
ı.
madde.
Türk Ticaret Kanunu'nun 18. ve 275. maddeleri.
III. FON KURULMASı İLE ıLGILı OLANLAR
1580 Sayılı Belediye Kanunu'nun 15. maddesinin 43. bendi.
- 775
Sayılı
Gecekondu Kanunu'nun 12.
maddesİ.
- 1580 Sayılı Belediye Kanunu'na 150 Sayılı Kanunla Eklenen Ek 2. madde.
LV. DÖNER SERMAYE KURULMASı lLE İLGILİ OLANLAR
15g0 Sayılı Belediye Kanunu'na 5656
Sayılı
Kanunla Eklenen Ek
ı.
madde.