sağlık yüksekokulu öğrencilerinin internet kullanımına yönelik
advertisement
Hemşirelik Bakımında Model Kullanımına Bir Örnek: Modifiye Radikal Mastektomi Olmuş Bir Bayanın, Roy’un Adaptasyon Modeline Göre İncelenmesi Ayşe KACAROĞLU VİCDAN* ÖZET Hemşirelik; felsefe, kuram, uygulama ve araştırma üzerine kurulmuş bir sağlık disiplinidir. Profesyonel bir disiplinin temel amacı, mesleğin uygulamalarında kullanılabilecek bilimsel bilgi içeriğini ortaya koymaktır. Bu temel bilgi de mesleğe özgü kavram ve kuramlarla ifade edilir. Eğer hemşireler kavram ve kuramları bilinçli olarak kullanırsa, sonuçları analiz etme olanağı doğar ve hemşirelik için veri tabanının oluşmasına yardımcı olur. Hemşirelikte modeller, disiplin ile ilgili kavramları belirler ve bu kavramlar arasındaki ilişkiyi açıklar. Hemşirelik modelleri, odak noktası olarak bireyi ele alarak hemşirelik uygulamalarının mesleksel boyut içinde değerlendirilmesini sağlar. Ayrıca bu modeller hemşirelik bilgisini ve uygulamalarını sistematize ederek hemşireye rehberlik eder ve profesyonel bir iletişim sağlar. Bu makale, “Roy’un Adaptasyon Modeli”nin kullanımını, bir örnek ile açıklayarak, hemşirelik modellerinin kullanılmasının gerekliliğine dikkat çekmek ve kullanımının yaygınlaştırılmasını sağlamak amacıyla yazılmıştır. Anahtar sözcükler: Roy’un adaptasyon modeli, hemşirelik, mastektomi ABSTRACT An Example to the Use of Model in Nursing Care the Examination of a Woman, With Modified Radical Mastectomy According To the Roy Adaptation Model Nursing is a health discipline which is built on philosophy, theory, application and research. Basic purpose of a professional discipline is to reveal the scientific knowledge content that could be used with the applications of the profession. This basic knowledge is expressed with concepts and theories specific to the profession. If the nurses use the concepts and theories consciously, the possibility to analyze the results rises and it helps the constitution of a database for the nurses. Handling the individual as the focal point, nursing models enable the assessment of nursing applications within the vocational dimension. Besides, these models guide the nurse by systemizing the nursing knowledge and applications and they provide a professional communication. This article was written in an attempt to attract attention to the necessity of using the nursing models and to enable the spread of their usage by explaining the utilization of “Roy’s Adaptation Model” with a sample. Key words: Roy adaptation model, nursing, mastectomy *Öğretim Görevlisi, Selçuk Üniversitesi AkĢehir Sağlık Yüksekokulu Hemşirelik Bakımında Model Kullanımına Bir…107 GİRİŞ HemĢirelik; felsefe, kuram, uygulama ve araĢtırma üzerine kurulmuĢ bir sağlık disiplinidir. Profesyonel bir disiplinin temel amacı, mesleğin uygulamalarında kullanılabilecek bilimsel bilgi içeriğini ortaya koymaktır. Bu bilgi özellikle davranıĢ ve sosyal bilimler alanında sıklıkla ―kavram‖ ve ―kuram‖ terimleri ile açıklanır (Velioğlu 1999). Uygulamaya aktarılabilen bilgi temelinin oluĢturulması her profesyonel disiplin için esas kuraldır. Bu temel bilgi de mesleğe özgü kavram ve kuramlarla ifade edilir. Eğer hemĢireler kavram ve kuramları bilinçli olarak kullanırsa, sonuçları analiz etme olanağı doğar ve hemĢirelik için veri tabanının oluĢmasına yardımcı olur (Ay, Ertem, Özcan, Ören, IĢık, Sarvan, 2007) . Uygulamalı disiplinlerde yalnız gerçekler tanımlanmaz, değiĢiklikler de yapılır. HemĢireden bir kuramı yalnız uygulaması değil aynı zamanda test etmesi, eleĢtirmesi ve geliĢtirmesi beklenir. Mesleğe özgü kuramlar, mesleki etik değerleri destekler ve mesleki bilgi birikiminin geliĢmesini sağlar. Bu kuramlar klinik karar verme ve analitik düĢünme becerisini geliĢtirdiği için, mesleki otonominin kazanılmasını sağlar. Ayrıca, kuramlar bilgi birikimini geliĢtirme ve test etmeye odaklandığı için hemĢireliğin mesleki geliĢimini teĢvik eder. HemĢirelik kuramlarının geliĢtirilmesinin en önemli nedeni, profesyonel bir meslek olarak hemĢireliği, kendi doğruları içinde tanımlamaktır (Ay ve ark. 2007; Birol 2007; Velioğlu 1999). HemĢirelikte modeller, disiplin ile ilgili kavramları belirler ve bu kavramlar arasındaki iliĢkiyi açıklar. HemĢirelik modelleri, odak noktası olarak bireyi ele alarak hemĢirelik uygulamalarının mesleksel boyut içinde değerlendirilmesini sağlar. Ayrıca hemĢirelik bilgisini ve uygulamalarını sistematize ederek hemĢireye rehberlik eder ve profesyonel bir iletiĢim sağlar (Alligood ve Tomey 1998; Facwett 2005). HemĢirelik kuram ve modelleri, hemĢirelere bakım verirken rehberlik edecek, insan, sağlık-hastalık ve toplum hakkındaki bir dizi düĢünceyi içerir. HemĢirelik süreci ise hasta bireyin problemlerinin çözümünde hemĢireler tarafından kullanılan bilimsel problem çözme yöntemidir. HemĢirelik süreci sağlıklı ya da hasta bireyin/ailesinin problemlerine sistematik ve mantıksal bir yaklaĢımı ifade eden dinamik ve sürekli bir yapıyı ifade eder (Ay ve ark. 2007; Birol 2007). HemĢirelik süreci baĢlangıçta zaman alan ve zor uygulama olarak görünmesine rağmen; hemĢirelik süreci kullanılarak bakımın sunulmasının pek çok yararı vardır. HemĢirelik süreci, bireyin gereksinimleri doğrultusunda bakım hizmeti almasını, bakımın devamlılığını ve kalitesini artırır. Yine hemĢirelik süreci ekip üyeleri arasında iletiĢimi sağlar ve hemĢirenin farklı rollerini uygulama fırsatı verir. Aynı zamanda hemĢirelerde kayıt tutuma alıĢkanlığının geliĢmesini ve verilen bakımın objektif olarak değerlendirilmesini sağlar (Ay ve ark. 2007; Birol 2007). Bir problem çözme yöntemi olan hemĢirelik süreci, birbirini takip eden basamaklardan oluĢur. HemĢirelik sürecinin veri toplama basamağı boyunca, hemĢireler birey hakkında çok fazla bilgi toplarlar. Bu veriler değerlendirilir, karĢılaĢtırılır ve sınıflandırılır. Böylece problem belirlenebilir ve nedenleri ayırt edilebilir. Bu süreç verilerin analiz sürecidir ve hemĢirelik tanılarının belirlenmesiyle sonuçlanır. HemĢirelik tanısı; hemĢirenin bağımsız olarak uygun hemĢirelik yaklaĢımları ile önlemek, hafifletmek ya da çözümlemek için yasal olarak ele almaya yetkili olduğu, birey/aile/toplumun varolan ya da potansiyel sağlık problemleridir. HemĢirelik kuramları ve modelleri, bireye iliĢkin toplanan verilere bir bakıĢ açısı getirmek, bu bakıĢ açısına uygun giriĢimler planlayıp değerlendirme yapmaya yarar (Velioğlu 1999). Günümüzde modellere olan ilgi artmasına rağmen hemĢirelik uygulamalarında modellerin kullanımına fazla rastlanmamaktadır. Bunun en önemli nedenlerinden birisi temel hemĢirelik eğitiminde model kullanımına yeterince yer verilmemesi, diğeri ise modellerinin çoğunun karmaĢık yapılara sahip 108 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:2,Sayı:3.2010 olması ve soyut kavramlardan oluĢmasıdır. Bu nedenle klinikte çalıĢan hemĢireler için, modelleri anlamak, uygulamak zaman alıcı olabilir. Oysa model kullanımı, uygulamadaki sorunların araĢtırılmasına yön vererek çözüm önerileri geliĢtirilmesini, hemĢirenin tıbbi uygulamalara değil hemĢirelik uygulamalarına odaklanmasını ve bakımın sistematize olmasını sağlar (Gigliotti 2008; Fawcett 2005) Bu makale, ―Roy’un Adaptasyon Modeli‖nin kullanımını, bir örnek ile açıklayarak, hemĢirelik modellerinin kullanılmasının gerekliliğine dikkat çekmek ve kullanımının yaygınlaĢtırılmasını sağlamak amacıyla yazılmıĢtır. Bu model, Selçuk Üniversitesi Meram Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Servisinde yatan Bayan M.K. adlı hastadan ve ilgili kurumdan gerekli izinler alındıktan sonra uygulanmıĢtır. ROY’UN ADAPTASYON MODELİ Bu model, hemĢire kuramcılarından Sister Callista Roy tarafından 1964 yılında oluĢturulmaya baĢlanmıĢ ve Roy 1968’de kendi modelini uygulamaya koymuĢtur. Roy’un Adaptasyon Modeli, insanın adaptasyonu(uyum) üzerinde odaklanmıĢtır. Bu modele göre insan, sürekli değiĢen çevresel uyaranlarla etkileĢimde bulunarak, çevresine uyum gösteren bir sistemdir ( ġekil 1). Roy bu adaptasyon modelinde insan, çevre, sağlık ve hemĢirelik kavramalarını ayrıntılı olarak tanımlamıĢtır. Ġnsan, çevresine uyum sağlama yeteneği olan adaptif bir varlıktır. Profesyonel hemĢire, bireyin geliĢimi ve iyilik durumu için insan-çevre etkileĢimine odaklanır. Roy’a göre hemĢirenin amacı; sağlık ve hastalık durumlarında bireyin uyumlu davranıĢ gösterebilmesine yardımcı olmaktır (Birol 2005; Velioğlu 1999). Roy, insanı etkileyen çevresel uyaranları üç bölümde sınıflandırır: odak (fokal) uyaran, etkileyen (kontekstual) uyaran ve olası (rezidüel) uyaran olarak sınıflandırmaktadır. Odak uyaranlar, bireyin dıĢtan gelen ve bireyin derhal yanıt verdiği, uyum tepkisine doğrudan neden olan uyarılardır. Birey dikkatini bu yönde toplar ve enerji harcar. Etkileyen uyaranlar, davranıĢın doğrudan nedeni olmayan; ancak davranıĢa etki eden uyarılardır. Bireyin iç ve dıĢ dünyasından gelen, olayı etkileyen ve ölçülebilen diğer bütün uyaranlardır. Olası uyaranlar ise birey üzerinde sürekli etkiye sahip ancak etkisi tam olarak açıklanamayan iç ya da dıĢ faktörlerdir. Birey bu uyaranlara uyum sağlamayabilmek için baĢ etme mekanizmalarını kullanır (Roy 2009). Modelde, bireyin baĢ etme mekanizmaları, düzenleyici alt sistem(regülatör) ve biliĢsel-duyuĢsal alt sistem (kognatör) olarak sınıflandırılır. Düzenleyici alt sistemin taĢıyıcıları, nöral, kimyasal ve endokrin kaynaklı olabilir. Ġç ya da dıĢ uyaranların bütünüdür. Bunlar otomatik olarak harekete geçen vücudu korumaya yönelik refleksleri içerirken biliĢsel-duyuĢsal alt sistem, bireyin bilgi süreci, karar verme ve duyuĢsal baĢ etmesini içerir (McEven ve Wills 2006; Tomey ve Alligood 1998 ). Model hemĢire bireylerin dört gereksinimini karĢılayarak uyumuna yardım eder. Bu uyum alanları fizyolojik gereksinimler, benlik kavramı alanı, rol fonksiyonu alanı, karĢılıklı bağlılık alanı’dır. Fizyolojik alan, sistemin fiziksel bütünlüğünü sürdürmesini amaçlar. Bu alan oksijenlenme, beslenme, boĢaltım, aktivite, dinlenme, koruma, sıvı-elektrolit dengesi, nörolojik ve endokrin fonksiyonları içerir. Benlik kavramı alanı, bireyin kiĢisel görüĢünü yansıtan davranıĢlar, bireyin ruhsal, spiritüel bütünlüğünü ele alarak bireyin inançlarını, duygularını, kendi iç algısını ve diğerlerinin kendisine yönelik algılarını içerir. Rol fonksiyon alanı anne, baba olma gibi toplum tarafından bireyden beklenen rolleri içerir. KarĢılıklı bağlılık alanı ise bireyler ile iliĢki geliĢtirme, sürdürme davranıĢlarını ve sosyal desteği içerir (Roy 2009). Roy, dört uyum alanındaki davranıĢsal yanıtları uyumlu (adaptif) veya uyumsuz (adaptif olmayan) olarak sınıflandırır. Roy, hemĢireliğin amacını, dört uyum alanında uyumlu yanıtların geliĢtirilmesi olarak tanımlamıĢtır. HemĢirelik giriĢimleri çevresel uyaranlara müdahale ederek odak ve/veya Hemşirelik Bakımında Model Kullanımına Bir…109 etkileyen uyaranlarının etkisinin artırılması, azaltılması veya kaldırılmasını içerir ( Samarel, Tulman ve Fawcett 2002; Roy 2009 ). HemĢirelik uygulamalarında öncelikli olarak odak uyarana müdahale edilir. Odak uyaran davranıĢsal yanıta en çok etkide bulunan uyarandır. Odak uyaran değiĢtirilemiyorsa etkileyen uyarana müdahale edilir. HemĢirelik giriĢimlerinin etkinliği, giriĢimden sonra gözlenen davranıĢların değerlendirilmesiyle sağlanır. Birey uyumlu davranıĢ geliĢtirdi ise hemĢirelik giriĢimleri etkili, uyumsuz davranıĢ geliĢtirdi ise giriĢim etkisiz kabul edilip yeni giriĢimler planlanır (Roy 2009). Şekil 1: Roy’un Adaptasyon Modeli (Roy 2009) MODİFİYE RADİKAL MASTEKTOMİ OLMUŞ BİR BAYANIN, ROY’UN ADAPTASYON MODELİNE GÖRE HEMŞİRELİK BAKIMI Öykü Tanıtıcı Bilgiler: Bayan M.K. 41 yaĢında, lise mezunu, ev hanımı, 13 yaĢında bir kızı var, eĢi ile birlikte yaĢıyor. Fizyolojik Alan 6 ay önce sağ memede ele gelen kitle ve meme baĢında çekilme Ģikâyetleri ile doktora baĢvuran Bayan M.K.’ye süt bezesi olduğu söylenerek ilaç tedavisi önerilmiĢtir. Bayan M.K. ilaçlarını düzenli kullanmasına rağmen yakınmaları geçmediği için tekrar doktora baĢvurmuĢtur. Bayan M.K.’ye ultrasonografi, mamografi, biyopsi ve kemik sintigrafisi tetkikleri yapılmıĢ. Tetkiklerin sonucunca sağ memede üst dıĢ kadranda 2x3 cm kitle, 2x1 cm aksiler lenf nodülü belirlenmiĢ, kemik metastazı olmadığı tespit edilmiĢtir. Bayan M.K.’ye meme kanseri tanısı konmuĢtur. Bayan M.K. meme muayenesini düzenli olarak yaptığını ve kitleyi kendinin fark ettiğini belirtmiĢtir. Tanı konulduktan sonra ameliyata alınan Bayan M.K. ameliyat öncesi dönemde ameliyattan çok korktuğunu, en çok da kızını tekrar göremeyeceğinden endiĢe duyduğunu, ameliyat sonrasında her Ģeyin değiĢeceğini zor günlerin onları beklediğini ifade etmiĢtir. 110 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:2,Sayı:3.2010 Bayan M.K. postoperatif I. günde bağırsak seslerinin hipoaktif olması nedeniyle I.V yolla beslendi, postoperatif II. günde oral beslenmeye geçildi. Ancak yemek istemediğini, iĢtahının olmadığını belirtti. Hastanın bağırsak sesleri normaldi, gaz çıkıĢı ve gaita çıkıĢı vardı. Ġdrarını yaparken herhangi bir problem yaĢamadı. Sağ göğsünde sütürları ve hemovack dreni olduğu için Bayan M.K. yarasının açılacağı endiĢesi ile derin solunum ve öksürme egzersizlerini yapmak istemiyordu. Ağrı nedeniyle uykuya dalmada ve uykusunu etkili bir biçimde sürdürmede yetersiz kalıyordu. Benlik Kavramı Alanı Bayan M.K. memenin kadın olmanın bir gereği olduğuna inandığını ifade etmektedir. Artık kendisinin hiçbir zaman eskisi gibi olmayacağını, kıyafetlerinin ona yakıĢmayacağını, arkadaĢlarının gözlerinin hep onun alınan memesinde olacağını düĢünmektedir. Zaman zaman; bizim ailenin kaderiymiĢ annemi bu hastalık yüzünden kaybettim. Sonra teyzem aynı hastalığa yakalandı, Ģimdi de ben yakalandım. Ne günah iĢledik ki Allah bize bu hastalığı verdi diye düĢünmektedir. Bundan sonra Allah’ı kızdıracak bir Ģey yapmamalıyım; yoksa kızım da bu kadere mahkûm olur Ģeklinde yakınma ve serzeniĢlerde bulunmaktadır. Rol Fonksiyon Alanı Bayan M.K. hastanede olduğu ve bundan sonra da süreç olarak onu uzun zorlukların beklediğini bu olaylardan da en çok 13 yaĢındaki kızının etkileneceğini düĢünmektedir. Annelik içgüdüsüyle kızının sağlıklı beslenmesini takip edemeyeceğini, onun derslerine yeteri kadar zaman ayıramayacağı için sınavlar da baĢarısız olacağını düĢünmektedir. Kızıyla kimsenin kendisi gibi ilgilenemeyeceğini ifade etmektedir. Hastaneden çıktıktan sonrada zorlukların onu beklediğini önceden yaptığı hiçbir iĢi eskisi gibi yapamayacağına inanmaktadır. Temizlik yapmayı çok sevdiğini bunun onu rahatlattığını; fakat sağ kolunu eskisi gibi kullanamayacağı için onu bile etkili olarak yapamayacağını düĢünmektedir. Karşılıklı Bağlılık Alanı Bayan M.K. kızını ve eĢini çok sevdiğini, onlarında onu sevdiklerini bildiğini; fakat bundan sonra bu sevginin eskisi gibi olmayacağını düĢünmektedir. Özellikle de eĢinin artık onu istemeyeceğini, beğenmeyeceğini hatta onunla sırf bu yüzden cinsel iliĢki yaĢmayacağını düĢünmektedir. Belki de evliliklerinin bile bitebileceğini, bitmese de eĢinin onu aldatacağını; çünkü kendisinin eskisi gibi çekici olmayacağını ifade etmektedir. Bu düĢüncelerinden dolayı eĢinin onunla ilgilenmesini reddediyor; eĢiyle konuĢmaktan, göz göze gelmekten, uyumadığı zamanlarda bile sürekli olarak gözlerini kapalı tutup insanlarla iletiĢim kurmaktan kaçınmaktadır. Literatürde mastektomi sonrası eĢ desteğinin önemli olduğu vurgulanmaktadır. Mastektomi uygulanan kadınların eĢleri ile iletiĢimlerinin bozulduğu saptanmıĢtır. Memesini kaybeden kadınlar çevresindeki bireylerin kendisine olan bakıĢ açılarından etkilenmektedir (Çavdar 2006; Güner 2008; Okanlı 2004; Uçar ve Uzun 2008). Kanser tanı ve tedavisi bireylerde biyo-psiko-sosyal sorunlar yaratmaktadır. Meme kanserinde ise memenin tümünün ya da bir bölümünün alınması kadınlarda depresyon, cinsel istek kaybı, diĢilik özelliklerini kaybetme gibi sorunlar yaĢamasına neden olmaktadır. Tanı ve tedaviden sonra yıllar geçse de bu endiĢe ve korkuları sürmektedir (Akyolcu 2008; Çam ve GümüĢ 2006; Karamanoğlu ve Özer 2008; Öztekin 2006). Hemşirelik Bakımında Model Kullanımına Bir…111 Tablo 1. Roy’un Adaptasyon Modeline Göre Fizyolojik Alana İlişkin Saptanan Sorunlara Yönelik Hemşirelik Bakım Planı-1 DavranıĢ —ĠĢtahsızlık nedeniyle Odak Uyaran —Ameliyat Etkileyen Uyaran —Ameliyat sonrası yeteri kadar yemek beslenme yememe geçmede zorlanma, —Anksiyete alıĢkanlığına Olası Uyaran HemĢirelik Tanısı HemĢirelik GiriĢimleri Hedef Değerlendirme —YaĢadığı olayları — Beden —Yeterli ve dengeli —Bayan M.K. nın yemek yemeyi — Bayan M.K kabullenememe gereksiniminden daha az beslenmenin sağlanması istememesinin nedenleri araĢtırılır. yemek saatlerinde —Ameliyat sonrası beslenmenin ne kadar yeteri kadar yemek önemli olduğu Bayan M.K. ye anlatılır. yedi. beslenme nedeniyle iĢtahsızlık, —Diyetine uygun olarak sevdiği yiyecekleri alması sağlanır. —Yemeklerden önce ağız bakımı yapılır. —Az ve sık aralarla beslenmesi sağlanır. — Solunum ve öksürme egzersizlerini yapmak istememesi —Ameliyat —Ameliyat dren ve bölgesinde sütürların bulunması —Ameliyat ağrı olması bölgesinde —Yara bölgesini zorlaması —Ġnsizyon, ağrı ve —Hava yollarının —Solunum hızı, ritmi, solunum sesleri —Solunum: 20/dk halinde yaranın açılması postoperatif immobilite açıklığının sağlanması ve değerlendirilir. Ritmi düzeni, hakkındaki korkuları ile ilgili hava yollarının sürdürülmesi —Derin solunum ve öksürme egzersizlerinin anormal solunum ameliyat sonrası dönemdeki önemi, sesi yok. nedenleriyle açıklanır ve Bayan M.K ye her —Bayan M.K ile saat 15 dk solunum ve öksürük egzersizleri birlikte 2 saat arayla yaptırılır. derin solunum ve —Yeterli hidrasyon sağlanır. öksürme egzersizi —Önerilen solunum jimnastiği (spirometre) yapıldı. açıklığında yetersizlik uygun sıklıkta yapması için motive edilir ve önemi anlatılır. 112 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:2,Sayı:3.2010 Tablo 2. Roy’un Adaptasyon Modeline Göre Fizyolojik Alana İlişkin Saptanan Sorunlara Yönelik Hemşirelik Bakım Planı–2 DavranıĢ —Ameliyat Odak Uyaran nedeniyle — Ameliyat ağrı hissetmesi Etkileyen Uyaran Olası Uyaran — Ameliyat sonrası —Ġçinde olduğu — Ameliyat ve — Hastanın ağrısının durumu anksiyete ile ilgili geçtiğini sözlü veya yaĢanacaklardan endiĢe duyması kabullenmeme HemĢirelik Tanısı akut ağrı HemĢirelik GiriĢimleri Hedef sözsüz ifade etmesi — Ağrının yeri, Ģiddeti, ne zaman baĢladığı saptanır. — Ağrıyı azaltan faktörler değerlendirilir ve izlenir. — Ağrıya karĢı duygusal tepkiler ve baĢ etme Ģekli değerlendirilir. — Ağrıya neden olan uyaranlar uzaklaĢtırılır. — Hastaya uygun pozisyon verilir. Değerlendirme — Bayan M.K ile konuĢularak müzik dinlemenin ve kızının yanında olmasının onu mutlu ettiği öğrenildi. —Müzik dinleyerek sık sık kızı ile sohbet etti. —Fantom meme ağrısının normal olduğu Bayan M.K.ya anlatılır. — Öksürme/derin solunum egzersizleri sırasında göğsü desteklenir. — Müzik dinletme, T.V izleme gibi relaksasyon yöntemleri uygulanır. — Ağrı kontrolü için verilen ilaçlar uygulanır. —Göğsündeki sütürlara ve dikiĢlere endiĢe hissetmesi iliĢkin —Ameliyat —Enfeksiyon —Duyduğu geliĢeceğine iliĢkin yaĢanmıĢ korkuları deneyimler —Bayan M.K. nın ateĢi izlenir. — Dren ve kateter —Enfeksiyonun nedeniyle önlenmesi ve erken enfeksiyon riski tanılanması —Laboratuar bulguları değerlendirilir. —Uygun periferik kateter bakımı yapılır. —Periferik kateter ve dren giriĢ yerleri lokal enfeksiyon belirtileri (ĢiĢlik, duyarlılık, kızarıklı, lokal ısı artıĢı) açısından izlenir. —Pansumanın / yaranın drenaj özellikleri değerlendirilir. —ĠĢlemler aseptik tekniğe uygun yapılır. —Bayan M.K. nın enfeksiyon riski devam ediyor. Hemşirelik Bakımında Model Kullanımına Bir…113 Tablo 3. Roy’un Adaptasyon Modeline Göre Benlik Kavram Alanına İlişkin Saptanan Sorunlara Yönelik Hemşirelik Bakım Planı–1 DavranıĢ —Ameliyat nedeniyle psikolojik olarak kendini iyi hissetmemesi Odak Uyaran —Ameliyat HemĢirelik GiriĢimleri Değerlendirme — Bayan M.K. nın — Tanısıyla ilgili olarak ameliyat ve — Bayan M.K. nın kendisi gibi olumsuz düĢüncelerinin olması, olumsuz düĢüncelerden sonraki tedaviler hakkında bilgisi tespit mastektomi ameliyatı olmuĢ —Kızını tekrar görememe kurtulmasını sağlamak edilir Bayan A.T. ile görüĢmesi Etkileyen Uyaran —Ameliyattın sonucu hakkında endiĢesinin olması, ameliyattan Olası Uyaran —Ġnançları HemĢirelik Tanısı —Ölüm anksiyetesi Hedef ve gereksinimleri ölçüsünde açıklama yapılır. sağlandı. sonra eski görünümünün —Soru sorması için cesaretlendirilir ve —GörüĢme sonrasında bu bozulması, korkularını ifade etmesi için zaman hastalığın atlatılmasının —Aile içi iliĢkilerinin bozulma ayrılır. mümkün olduğuna inandığını ihtimalinin olması, —Daha önce mastektomi olmuĢ hastalarla görüĢtürülür. —GeçmiĢteki anksiyete ile baĢ etme yöntemleri değerlendirilir, uygun yöntemin kullanılması sağlanır. —Ailesi ile vakit geçirmesine olanak sağlanır. söyledi. 114 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:2,Sayı:3.2010 Tablo 4. Roy’un Adaptasyon Modeline Göre Benlik Kavram Alanına İlişkin Saptanan Sorunlara Yönelik Hemşirelik Bakım Planı–2 DavranıĢ —Kendini tam bir kadın gibi Odak Uyaran Etkileyen Uyaran —Memenin kaybı —Memenin kadın Olası Uyaran — Ġnançları olmanın gereği hissetmemesi HemĢirelik Tanısı —Üreme organı Hedef olan memenin kaybı ile ilgili olduğunu düĢünmesi beden imajında bozulma — Fiziksel görünümündeki değiĢikliği anlaması, kabul etmesi ve baĢ etmesi HemĢirelik GiriĢimleri —Cerrahi pansuman Değerlendirme açılırken emosyonel destek sağlanır. —Kadınlığın, eĢliğin rolü hakkındaki düĢünceleri bildikleri değerlendirilir desteklenir ve doğru yanlıĢ — Bayan M.K. iyileĢtikten sonra meme protezi kullanmak istediğini ifade etti. bildiklerini düzeltmek için örneklerle açıklama yapılır. —Meme protezleri ve rekonstrüktif cerrahi hakkında bilgi verilir. —Gerekirse psikolog ve psikiyatri desteği sağlanır. —Memenin kaybını iĢlediği günahlara karĢılık ceza olarak görme —Memenin kaybı — Ġnançları — Anne ve teyzesinin meme kanserinden ölmesi —YaĢadığı iliĢkili olaylar ruhsal ile sıkıntı- — Bayan M.K. nın duygu ve çöküntü düĢüncelerini ifade edeceği uygun ve güvenilir ortam hazırlanır. — Sahip olduğu olumsuz düĢüncelerden kurtulmasını sağlamak —GeçmiĢteki ruhsal sıkıntı anında kullandığı yöntemler değerlendirilir. — Yapmak istediği dini ihtiyaçları belirlenir ve uygun ortam sağlanır. —Bayan M.K. nın sık sık dua ettiği görüldü. Hemşirelik Bakımında Model Kullanımına Bir…115 Tablo 5. Roy’un Adaptasyon Modeline Göre Rol Fonksiyon Alanına İlişkin Saptanan Sorunlara Yönelik Hemşirelik Bakım Planı DavranıĢ —Aile içindeki Odak Uyaran —Ameliyat Etkileyen Uyaran Olası Uyaran —Hastanede yatıyor olması, — Duyduğu yaĢanmıĢ HemĢirelik Tanısı HemĢirelik GiriĢimleri Hedef —Bayan M.K. ya gerçekleĢtiremediği rolleri için Değerlendirme rollerini yerine — Tedavisinin taburculuk benzer olaylar, —Üstlendiği sorumluluğu —Sorumluluklarını üzülmemesi bunun geçici bir süre devam edeceği — Bayan M.K kızı ve getirememe iĢleminden sonra da devam —inançları yerine getirmede değiĢiklik yerine getirebileceğine anlatılır. eĢiyle daha fazla vakit inanmasını sağlamak — Kızının ona her zaman ihtiyacı olacağını, geçirmeye baĢladı. edecek olması, —Eksik insan olduğunu hastaneden çıktıktan sonra kızına daha çok vakit düĢünerek kendisini aile ayırabileceği ve hastalığının kızıyla ilgilenmesine içinde değersiz hissetmesi, engel olmayacağı söylenir. —Hastanın eĢiyle ilgili endiĢelerine yönelik, eĢinin ona karĢı olan sevgisinin sadece iyi günlerde olmayacağı zor günlerinde de kendisine yardımcı olacağı ve onu sevmeye devam edeceği söylenir. — Memesinin alınması kadınlık rollerini yerine getirmesine bir engel teĢkil etmeyeceği vurgulanır. —Sormak istediği sonular hakkında cesaretlendirilir. —EĢi ile konuĢularak onu hala sevdiğini ve onlar için ne kadar değerli olduğunu hissettirmesi istenir, böylece bireyin olumlu duyguları pekiĢtirilmiĢ olur. 116 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:2,Sayı:3.2010 Tablo 6. Roy’un Adaptasyon Modeline Göre Karşılıklı Bağlılık Alanına İlişkin Saptanan Sorunlara Yönelik Hemşirelik Bakım Planı DavranıĢ Odak Uyaran —EĢinin yardımlarını —Memesinin —EĢinin reddetmesi ve iletiĢim alınması istemeyeceğini düĢünmesi, kurmaktan kaçınması Etkileyen Uyaran onu beğenmeyeceğini, Olası Uyaran —Ġnançları HemĢirelik Tanısı —Cinsel yaĢamda değiĢiklik riski HemĢirelik GiriĢimleri Hedef Değerlendirme —Bayan M.K.ya — Fiziksel görünümdeki alınmasının cinsel değiĢikliği kabul etmesini olmayacağı anlatılır. ve cinsel yaĢamı olumsuz —EĢi değerlendirilir, sormak istediği etkilemeyeceğini sorular hakkında cesaretlendirilir ve kabullenmesini sağlamak sorularına açıklıkla cevap verilir. memesinin yaĢama engel —Beden imajının kadın için önemli olduğu ve imajındaki değiĢikliğin kadın üzerindeki etkileri konusunda bilgi verilir. —Onu eskisinden değerlendirmemesi gerektiği farklı eĢine anlatılır, bu süreçteki desteğin önemi vurgulanır. —EĢinin kendisine çiçek almasından sonra Bayan M.K. bundan duyduğu mutluluğu hemĢirelerle paylaĢtı. —Yüzün güldüğü görüldü. Hemşirelik Bakımında Model Kullanımına Bir…117 SONUÇ HemĢirelik modelleri, odak noktası olarak bireyi ele alarak hemĢirelik giriĢimlerinin mesleksel boyut içinde değerlendirilmesini sağlar. Ayrıca bu modeller, hemĢirelik bilgisini ve uygulamalarını sistematize ederek hemĢireye rehberlik eder. Bu çalıĢmada, modifiye radikal mastektomi ameliyatı olmuĢ Bayan M.K. Roy’un Adaptasyon Modeline göre incelenmiĢtir. Roy, insanın adaptasyonu üzerinde odaklanmıĢtır. Bu modele göre insan, sürekli değiĢen çevresel uyaranlarla etkileĢimde bulunarak, çevresine uyum gösteren bir sistemdir. Kanser tanı ve tedavisi bireylerde biyo-psiko-sosyal sorunlar yaratmaktadır. Meme kanserinde ise memenin tümünün ya da bir bölümünün alınması kadınlarda depresyon, cinsel istek kaybı, diĢilik özelliklerini kaybetme gibi sorunlar yaĢamasına neden olmaktadır. Bu nedenle, meme kanseri tanısı konmuĢ bayanların yeni durumlarına uyum göstermelerinde hemĢirenin bireye özel geliĢtireceği giriĢimlerle olumlu sonuçlar alınacağı görülmektedir. Roy’un adaptasyon modeli, meme kanseri tanısı konulmuĢ bireylerde kullanılması uygundur. HemĢirelik modellerin klinik hemĢiresi tarafından kullanımının artırılması için temel hemĢirelikle entegre edilmesine, sağlık kurumlarında hizmet içi eğitimlerin düzenlenmesine ihtiyaç vardır. Ayrıca modelleri vakalarla örneklendirerek açıklayan makale ve kitaplara da gereksinim duyulmaktadır. KAYNAKLAR Alligood MR, Tomey AM (2006). Nursing Theory: Ultilization & Application. 3rd ed America: Mosby Company, 307–333. Akyolcu N (2008). Meme Kanserinde Cerrahi GiriĢim Sonrası Cinsel YaĢam. Meme Sağlığı Dergisi, 4(2):78–83. Ay F, Ertem Ü, Özcan N,Ören B, IĢık R, Sarvan S (2007).Temel hemĢirelik kavramlar, ilkeler, uygulamalar. Ay F.(Ed).2. Baskı, Ġstanbul: Ġstanbul Medikal Yayıncılık, 5–6. Birol L (2005). HemĢirelik Süreci,7. Baskı. Ġzmir: Bozkaya Matbacılık,78–82. Çam O, GümüĢ Babacan A (2006). Meme Kanserli Kadınlar Ġçin Duygusal Destek Odaklı HemĢirelik GiriĢimleri. Cumhuriyet Üniversitesi HemĢirelik Yüksekokulu Dergisi, 10(3):52–60. Çavdar Ġ (2006). Meme Kanserli Hastalarda Cinsel Sorunlar. Meme Sağlığı Dergisi, 2(2):64–66. Fawcett J (2005). Contemporary Nursing Knowledge Analysis and Evoulation of Nursing Models and Theories.2th ed. Philadelphia: Fa Davis Company, 364–437. Gigliotti E (2008). The value of nursing models in practice Dokuz Eylül Üniversitesi HemĢirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi, 1(1):42–50. Güner Ġ (2008). Meme Kanseri ve EĢlerin Desteği. Gaziantep Tıp Dergisi, 14(1): 46–49. Karamanoğlu Yavuz A, Özer Gök F (2008).Mastektomili Hastalarda Evde Bakım. Meme Sağlığı Dergisi, 4(1):3–8. McEven M, Wills EM (2006). Theoretical Basic for Nursing. 2th ed. United States: Lippicott Williams ve Wilkins, 196–199. Okanlı A (2004). Kadınlarda Mastektominin Psikososyal Etkileri. Uluslararası Ġnsan Bilimleri Dergisi, 1(1): 1-6. Öztekin D (2006). Meme Kanserinde Tanı Ve Tedavi Sürecinde KarĢılaĢılan Sorunlarla Mücadele Yolları, Meme Sağlığı Dergisi, 2(2):67–70. Roy C (2009). The Roy Adaptation Model. 3rd ed. New Jersey Upper SaddleRiver: Pearson Prentice Hall Health, 35–50. 118 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:2,Sayı:3.2010 Samarel N, Tulman L, Fawcett J (2002). Effects of Two Types of Social Support and Education on Adaptation to Early-Stage Breast Cancer. Research in Nursing &Health, 25:459-470. Tomey AM, Alligood MR (1998). Nursing Theorists and Their Work. 4th ed.America: Mosby Company, 407-422. Uçar T, Uzun Ö (2008). Meme Kanserli Kadınlarda Mastektominin Beden Algısı, Benlik Saygısı ve EĢ Uyumu Üzerindeki Etkisinin Ġncelenmesi. Meme Sağlığı Dergisi, 4(3): 162–168. Velioğlu P (1999). HemĢirelikte Kavram ve Kuramlar. Ġstanbul: AlaĢ Ofset, 372–399. İletişim adresi: AyĢe KACAROĞLU VĠCDAN Öğretim Görevlisi Selçuk Üniversitesi AkĢehir Sağlık Yüksekokulu TEL:0 505 745 52 54 e-posta: [email protected]
