Mutlak Zaman Göreceli Zaman

Zaman uyumu problemi birleşik cümlelerde ortaya çıkar:
Muharrem Ergin, üç tip birleşik cümle kabul eder: Bunlar 1) şartlı
birleşik cümle, 2) ki’li birleşik cümle ve 3) iç içe birleşik cümle
tipleridir. Bu tip cümlelerde daima en azından iki çekimli fiil bulunur.
Çekimli bu iki fiil, bazı zaman uyumu kurallarına göre düzenlenir.
Birleşik cümlelerde temel cümle ile yan cümlenin fiilleri arasında zaman
yönünden uygunluk bulunmasına “zaman uyumu” denir.
Bazı dilcilerimiz, sıfat-fiil ve zarf-fiillerle kurulan cümleleri de
birleşik cümle sayarlar ki bu görüş de doğrudur. Bu anlayışa göre de bir
birleşik cümle, bir temel cümle ile yan cümleden oluşur. Bu kuruluştaki
birleşik cümlelerde temel cümlenin fiili zaman eki taşır, yan cümlelerde
ise zaman eki bulunmaz. Bu tip birleşik cümlelerde temel cümlenin
zamanı ile bağlam, sıfat-fiil ve zarf-fiilin anlambilimsel zaman değerini
belirler.
Birleşik cümlelerin zaman uyumu meselesi, Batıda dil bilgisi
öğretiminin önemli bir konusudur, buna karşılık Türkçe’de bu konuya
pek ilgi gösterilmemiştir. Aşağıda Türkçe’de zaman uyumunun temel
yapısıyla ilgili bazı açıklamalar yapılacaktır.
Çekimli iki fiil bulunan birleşik cümlelerde bu iki fiil, zaman
yönünden birbirine göre üç halde bulunur:
1) Temel cümlenin fiili ile yan cümlenin fiili eş zamanlı olabilir:
“Görüyorum ki çalışıyorsun.”
2) Temel cümlenin fiili zaman ekseninde sonraki bir hareketi, yan
cümlenin fiili önceki bir hareketi ifade edebilir:
“Geldiğinde sorarız.”
3) Temel cümlenin fiili zaman ekseninde önceki bir hareketi, yan
cümlenin fiili sonraki bir hareketi ifade edebilir:
“Geleceğini düşünüyorum.”
Kısaca söyleyecek olursak bir cümlede zaman ifade eden iki ayrı
unsur varsa bu unsurlar zaman yönünden ya eş zamanlıdır, ya da
birbirlerine göre önce yahut sonra olan bir hareketi ifade ederler. Ancak
cümlenin iki parçasında yer alan zaman ifadeleri, yukarıdaki örneklerde
görüleceği gibi yapısal olarak bazı farklılıklar gösterebilmektedir:
Metinlerde
çekimli fiiller ve zarflar gibi zaman yahut
zamansallık ifade eden birçok unsur bulunur. Zaman ifade eden bu
unsurlar, “mutlak zaman” ve “göreli zaman” olarak ikiye ayrılır:
Zaman, aktüel fizik zamana atıfta bulunur, buna karşılık göreceli zaman,
metinde kullanılmış olan mutlak zamana atıfta bulunur, metnin iç
düzeniyle ilgilidir. Mutlak zaman, esas olarak konuşana ve sözceleme
atkına bağlıdır, hareketi şimdiki zaman, geçmiş zaman ve gelecek
zaman ayırımı içinde gösterir. Göreli zaman, metinde kullanılan mutlak
zamana göre önceliği ve sonralığıyla ifade idilmiş bir zamandır.
Zamanla ilgili unsurlar ayrıca 1) “Zaman”, 2) “Görünüm” tarzında
ayrılır. Bu ayırımda zaman, mutlak zamanla, görünüm, göreceli zamanla
genelde aynı şeyi ifade eder. Görünüm, göreceli bir zamanı ifade ettiği
gibi ayrıca konuşucunun kavrayış tarzını, hareketin başlama, sürme,
bitme süreçlerini de ifade eder, hareketin zamansal iç düzenini ve
algılanış tarzını belirtir.
Buradan şu sonuca varmak istiyoruz: Birleşik yahut kompleks
bir cümlede ifade edilen bir zamandan sonra bir başka zaman
kullanılabileceği gibi, zamandan sonra yahut önce bir “görünüm” de
kullanılmış olabilir. Her iki durumda da zamanların dil kuralları ve
anlam yönünden uyumlu olmaları gerekir. Buna zaman uyumu denir.
Ancak Türkçe’de esefle söyleyelim, bu uyumun kuralları henüz açık ve
seçik olarak tespit edilmiş değildir.
Konuşma anına bağlı şimdiki zaman, zaman uyumunun temel
hareket noktasıdır. Şimdiki zaman ile onun öncesi (geçmiş) ve sonrası
(gelecek) mutlak zamandır. Bu üç zamanın her birinin öncesi ve sonrası
ise göreceli zaman olarak adlandırılır:
Geçmişte
öncelik : 1.1
Şimdiki
zamanda
öncelik :2.1
ÖNCELİK
Geçmişte eş
zamanlılık: 1.2
EŞZAMANLILIK
Şimdiki zamanda
eşzamanlılık :2.2
Geçmişte
sonralık : 1.3
ÖNCE
Gelecekte
öncelik : 3.1
Şimdiki
zamanda
sonralık:2.3
ŞİMDİ
Konuşma anına bağlı
temel zaman
SONRALIK
Gelecekte
eşzamanlılık:3.2
Gelecekte
sonralık :3.3
SONRA
Tablodaki kırmızı çerçeveli alanlar, sözceleme anına göre ortaya
çıkan temel zaman tablosunu, mutlak zamanları göstermektedir.
Tablodaki mavi çerçeveli alanlar, temel zaman tablosuna göre
düşünülen ikinci derecedeki zamanları, göreceli zaman tablolarını
göstermektedir. Üç mutlak zamana bağlı altı göreceli zaman vardır
(Kutucuklar içindeki sayılar, bu alanları ifade eden kısaltmalardır.).
Örnekler:
1.1’e örnek: Gördü ki gelmiş.
Burada göreli hareket önce (gelmek) mutlak zaman
(gördü) sonradır.
1.2’e örnek: Onun gelmekte olduğunu görmüştü.
Burada göreli hareket ile (gelmek) mutlak zaman
(görmüştü) eş zamanlıdır.
1.3’e örnek: Geleceğini anladı.
Burada mutlak zaman (anladı) önce, göreli zaman
(gelecek) sonradır.
2.1’e örnek: Gelmiş olduğunu söylüyor.
Burada göreli hareket önce (gelmek) mutlak zaman
(söylüyor) sonradır.
2.2’e örnek: Onun gelmekte olduğunu görüyordu.
Burada göreli hareket ile (gelmek) mutlak zaman
(görüyordu) eş zamanlıdır.
2.3’e örnek: Onun geleceğini söylüyor.
Burada mutlak zaman (söylüyor) önce, göreli zaman
(gelecek) sonradır.
3.1’e örnek: Onun gelmiş bulunduğunu görecek
Burada göreli hareket önce (gelmiş bulunmak) mutlak
zaman (görecek) sonradır.
3.2’e örnek: Onun gelmekte olduğunu görecek.
Burada göreli hareket ile (gelmek) mutlak zaman
(görecek) eş zamanlıdır.
3.3’e örnek: Onun geleceğini anlayacak
Burada mutlak zaman (anlayacak) önce, göreli zaman
(gelecek) sonradır.
Bu tablo Türkçe’de mutlak zamanlar ile göreli ve görünüm
zamanların birbirine göre aldıkları değerleri basitçe göstermek için
yapılmıştır. (Dilbilimcilerimizin fiil zamanlarımızın diğer zamanlarla, görünümlerle ve
göreceli zamanlarla hangi kurallara bağlı olarak zaman uyumu sağladığını uzun uzun
araştırması ve ortaya açık seçik kurallar koyması gerekmektedir. Bu, genç dilbilimcilerin
üzerinde zevkle çalışabileceği yeni bir sahadır.)
Bir de şu örnekleri gözden geçirelim:
1)
2)
3)
“Irmak taştığı için ( zaman: Saat :9.00 ) (1.1) , belediye
ekipleri suyun yükseleceğini ( zaman: Saat: 12.00 ) (1.3)
düşünerek köprüye yığılan araçları boşalttılar. (zaman:
Saat 10.00) (1.2) .”
“Irmak taştığı için ( zaman: Saat :12.00 ) (2.1) belediye
ekipleri suyun yükseleceğini ( zaman: Saat: 15.00 ) (2.3)
düşünerek köprüye yığılan araçları boşaltıyorlar. (zaman:
Saat 13.00) (2.2) ”
Irmak taşınca ( zaman: Saat :16.00 ) (3.1) belediye ekipleri
suyun yükseleceğini ( zaman: Saat: 19.00 ) (3.3) düşünerek
köprüye yığılan araçları boşaltacaklar (zaman: Saat 17.00)
(3.2).
Bu örneklerde mavi kelimeler göreceli zamanları yahut görünüm
zamanları, yeşil kelimeler ise mutlak zamanları göstermektedir.
Yukarıdaki cümlelerde göreceli zamanlar, zaman değerini gramer
yapılarından değil mutlak zamanlardan almaktadır.
ege-edebiyat