Sözcüğün Yapısı

advertisement
SÖZCÜĞÜN YAPISI
Sözcük oluşturmanın değişik yolları vardır.
Bazen başka bir dilden alınan sözcük, olduğu
gibi, yani kök olarak kullanılır. Bazen sözcük
köklerine, yapım ekleri getirilerek yeni sözcükler
yapılır. Bazen de farklı sözcükler bir araya
gelerek kendi anlamlarından az çok farklı bir
anlam verecek biçimde sözcük oluşturabilirler.
İşte sözcüğün bu oluşum şekilleri onun
yapısını belirler.
Buna göre sözcüğün yapısını üç
grupta inceleyebiliriz
• Basit sözcük,
• Türemiş sözcük,
• Bileşik sözcük.
A. BASİT SÖZCÜK
• Yapım eki almayan sözcüklerdir.
• Bu tür sözcükler çekim eki almış olabilir.
• Yapım eki almadıklarından bunlar daima
kök halinde bulunur.
''Kitapları benim masama bırakmışsın sanırım."
cümlesindeki sözcükleri inceleyelim.
•
•
•
•
Kitap İsim Kök
Ben
Zamir
lar
Çoğul eki
im
ilgi eki
ı
Hal Eki
• Sözcükler yapım eki almamış, çekim eki
almış, yani hepsi kök halinde bulunan
basit sözcüklerdir.
B. TÜREMİŞ SÖZCÜK
• Yapım eki alan sözcüklerdir. Yapım
eklerinin işlevlerini önceki dersimizde
gördük.
• Türemiş sözcükler cümledeki görevlerine
göre belli türleri karşılar.
• Böylece sözcük hem yapı hem görevce
adlandırılır; yani türemiş isim, türemiş
sıfat, türemiş fiil... gibi.
''Bu köşeye bir kitaplık kurmak lazım.''
• cümlesinde altı çizili sözcük "kitap"
ismine,
• isimden isim yapım eki "-lık" getirilerek
yapılmıştır.
• Buna türemiş isim diyebiliriz.
''Bana bir silgi verebilir misin?''
• cümlesindeki altı çizili sözcük ise ''silmek''
fiiline ''-gi'' fiilden isim yapma eki getirilerek
türetilmiştir, yine türemiş bir isimdir.
''Sınıfımızın başkanı çok dalgın biriydi.''
• cümlesinde altı çizili sözcük ''dalmak''
fiiline ''-gın'' fiilden isim yapma eki
getirilerek türetilmiştir.
• Sözcüğün cümledeki görevi ''biri'' zamirinin
sıfatı olmaktır.
• Öyleyse bu sözcük türemiş sıfattır.
''0 her zaman büyük düşünürdü.''
• cümlesinde altı çizili sözcük ise ''büyümek''
fiiline ''-k'' fiilden isim yapma eki getirilerek
türetilmiştir.
• Sözcüğün cümledeki görevi zarf olduğu
için bu sözcük türemiş bir zarftır.
''Yolda çok hızlı yürürdü .''
• ''Çocuklar asla sevgisiz yaşayamaz.''
• cümlelerindeki altı çizili zarflar da
türemiştir.
''Çok acıktım, haydi yemeğe gidelim.''
• cümlesinde altı çizili sözcük, ''aç'' ismine
• "-ık“ isimden fiil yapma eki getirilerek
türetilmiştir.
• Buna türemiş fiil diyoruz.
''0 her zaman yanında çalışanları gözetirdi."
• ''Şiir, özellikle gençler arasında çok
tutuluyor."
• cümlelerindeki altı çizili fiiller de türemiş
fiile örnek gösterilebilir.
''Yaprakların hışırtısı. kuşların
cıvıltısına karışmış, tatlı bir musiki
oluşturmuştu.''
• cümlesinde altı çizili sözcükler ''hışır'',
''cıvıl" yansıma sözcüklerine ''-tı'' eki
getirilerek yapılmıştır ve yansımadan
türeyen isim oluşturulmuştur.
Bazı pekiştirmeli sözcüklerde sözcüğün
başına bir hece eklendiği görülür.
• "Etraf bembeyaz olmuş, göz
kamaştırıyordu.''
• cümlesinde altı çizili sözcüğü
incelediğimizde ''beyaz" sözcüğünün ilk
hecesinden oluşturulmuş
• "bem" hecesinin sözcüğün başına geldiğini
görüyoruz.
• Bu bir ek olmadığından sözcük yapım eki
almamıştır; yani basittir.
Diğer taraftan, Türkçe sondan çekimli bir
dildir, ekler daima sözcüğün sonuna eklenir.
• Bir sözcük sadece kökten türetilmez;
gövdelerden de türetilebilir.
• "Şuralarda bir gözlükçü vardı eskiden.''
cümlesinde altı çizili sözcük
• ''göz" isminden ''gözlük", ''gözlük''
isminden ''gözlükçü" olmuştur.
• Görüldüğü gibi ''-Iük" eki sözcüğün
köküne, ''-çü" eki gövdesine eklenmiştir.
• Elbette sözcük yine türemiş bir isimdir.
Bütün sevgileri atıp içimden ''
I
Varlığımı yalnız ona verdim ben fş9''
II
III
Elverir ki bir gün bana derinden
IV
Ta derinden bir gün bana gel desin
V
• Bu dizelerde numaralanmış sözcüklerden
hangileri türemiş sözcüğe örnek olarak
gösterilebilir?
• A) I -II. -IV.
B) II - III.-V
C) I.-II.-III.
• D)III-IV-V.
E) I.-II.-V.
Çözüm
• Türemiş sözcük, yapım eki almış sözcüktür. Öyleyse
altı çizili sözcükleri ekine köküne ayıralım.
• Sevgi
ler
i
türemiş
• Var lığ(k) ım
türemiş
• Yal(ı)ız
türemiş
• Bene
türemiş
• De sin
türemiş
• Cevap C
• Görüldüğü gibi I. , II. ve III. sözcükler yapım eki
almışlardır.
• Öyleyse bunlar, karşılarında da gösterildiği gibi
türemiştir.
• Burada ''bana'' sözcüğünün kullanılışına da
dikkat edelim. Görüldüğü gibi hal eki eklendiği
zamirin yapısını değiştirmiştir. Bu, Türkçe’nin
yapısal özelliğine aykırı bir kullanımdır.
• Aynı durumu bir de ''sen'' zamirinde
görüyoruz.Bu zamir de ''-e'' hal ekini aldığında
''sana'' şekline gelir. Başka hiçbir sözcükte ekin,
sözcüğün yapısını değiştirdiği görülmez.
C. BİLEŞİK SÖZCÜK
• İki farklı sözcüğün bir
araya gelerek kendi
anlamlarından az çok
farklı bir anlam
oluşturacak biçimde
kaynaşmasıyla oluşan
sözcüklerdir.
• Bileşik sözcükler değişik şekillerde
oluşur.
• Kimileri isim tamlamalarının, kimileri
sıfat tamlamalarının, kimileri cümle
özelliği gösteren söz öbeklerinin
kaynaşmaları sonucunda oluşmuştur.
• Bu kaynaşma sırasında sözcüklerin
her ikisi anlamını kaybedebilir.
Örneğin;
• ''Bahçeden çok güzel hanımeli kokusu
geliyordu.''
• cümlesinde altı çizili bileşik sözcük
''hanım'' ve ''el'' sözcüklerinin birleşmesiyle
oluşmuştur. Bir çiçek ismi olan bu
sözcüğün ne ''hanım'' ile nede ''el'' ile bir
ilgisi vardır. iki sözcük de kendi
anIamlarını kaybedip yeni anlamlı bir
sözcük oluşturmuştur.
• Sözcüklerden sadece biri anlamını
kaybetmiş olabilir.
• ''Yeryüzü yemyeşil olmuştu yine.''
• cümlesindeki altı çizili sözcük ''yer''
sözcüğüyle ''yüz'' sözcüğünün
birleşmesinden oluşmuş.
• BunIardan ''yer'' kendi anlamında olduğu
halde, ''yüz'' anlamını kaybetmiştir. Yani
bu sözcük, sözcüklerden birinin anlamını
kaybetmesi yoluyla oluşmuştur.
• Sözcüklerden hiçbiri anlamını tam olarak
kaybetmemiş olabilir.
• ''Bu kış yeni bir ayakkabı almam gerek.''
cümlesinde kullanılan altı çizili sözcük ise
''ayak'‘ ve ''kap'' sözcüklerinden
oluşmuştur.
• Her iki sözcük de temel anlamlarını
kaybetmeden bir nesnenin ismi
olmuşlardır.
Bileşik sözcükler yapılışlarına göre değişik
özellikIer gösterir. Bunları şu şekilde
gruplandırabiliriz.
•
•
•
•
•
1. İsim Tamlaması Yoluyla
2. Sıfat Tamlaması Yoluyla
3. iyelik Ekinin Kaynaştırması Yoluyla
4. iki Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla
5. Bir İsimle Bir Çekimli Fiilin Kaynaşması
Yoluyla
• 6. isim ve Fiilimsinin Kaynaşması Yoluyla
1. İsim Tamlaması Yoluyla
•
•
•
•
•
''Komşunun çocuğu kuşpalazına yakalanmış.''
''Onlar düğünden sonra balayına gidecekler.''
''Üzerinde camgöbeği renginde bir kazak vardı.''
''Bahçenin bir köşesine aslanağzı ekmişlerdi.''
cümlelerinde altı çizili bileşik sözcükler isim
tamlaması yoluyla oluşmuştur.
• Sözcükleri ayrı düşündüğümüzde bu, açık olarak
anlaşılır.
• Bazen bu yolla oluşan isimlerin -özellikle
yer isimIeri -sonunda iyelik ekinin düştüğü
görülür.
• ''Edirnekapısı
• ''Kadıköyü
---
Edirnekapı''
Kadıköy'‘
• sözcüklerinde altı çizili eklerin düştüğünü
görüyoruz.
2. Sıfat Tamlaması Yoluyla
•
•
•
•
''0 ne açıkgöz adamdır bilsen.''
''Buradan Acıgöl'e yol var mı?''
''Buralarda eskiden çok sivrisinek olurdu.''
''Bu mevsim tam karatavuk avlama
mevsimidir.''
• cümlelerinde altı çizili bileşik sözcükler
sıfat tamlamalarının kalıplaşmasıyla
oluşmuştur.
3. iyelik Ekinin Kaynaştırması Yoluyla
•
•
•
•
•
''Burası bağrıyanık insanların diyarıdır.''
''Çocukları fazla başıboş bırakmamalıyız.''
''0 sütübozuk adama güvenir miyim hiç?''
cümlelerindeki altı çizili sözcüklerde,
birinci sözcük isim, ikinci sözcük sıfat
özelliği gösteriyor
• ve isim olan sözcük iyelik eki almıştır.
4. iki Çekimli Fiilin Kaynaşması
Yoluyla
• ''Odaya yeni bir çekyat alalım.''
• ''Bu denizlerde gelgit olayı pek görülmez.''
• ''Ekinler biçerdöverlerle biçilip ambarlara
doldurulurdu.''
• ''Onunla uyurgezer diye dalga geçerlerdi.''
• cümlelerinde geçen altı çizili sözcüklerde, her iki
sözcük de çekimlidir. Birleşerek kendi
anlamlarından farklı bir anlam ifade etmişler, ya
da tür değişikliğine uğrayıp ad ve sıfat görevinde
sözcükler oluşturmuşlardır.
5. Bir İsimle Bir Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla
•
•
•
•
•
•
''Onun gibi mirasyedi birinden, başka ne beklenir
''Yeni bir ateşkes imzalanacakmış.''
''Bu Iokantada imambayıldı güzel yapılır.''
cümlelerinde altı çizili sözcüklerin birincisi isim,
ikincisi çekimli bir fiildir.
Sözcükleri gerçek anlamlarında düşündüğümüzde
bunların bir cümle özelliği gösterdiğini söyleyebiliriz.
6. isim ve Fiilimsinin Kaynaşması Yoluyla
•
•
•
•
•
•
•
''Bu bölgede günebakan yetişmiyormuş.''
''Ahmet karakaçanın sırtına binmiş gidiyordu.''
''Böyle oyunbozanlık edersen seninle geçinemeyiz.''
''Bu Iimana bir dalgakıran yapmak Iazım.''
''Onun gibi çöpçatan birini görmedim, doğrusu.''
cümlelerinde birincisi isim soylu sözcük,
ikincisi sıfat-fiil olan bu sözcüklerden bir bileşik sözcük
meydana gelmiştir.
• Bunlardan başka yollarla da bileşik sözcük oluşturulabilir.
• Önemli olan iki ayrı sözcüğün kaynaştığını
anlayabilmektir
Bileşik sözcüklerin kimileri oluşurken ses
kaybı olabilir.
• ''Pazartesi günü size geleceğim.''
• cümlesindeki sözcüğün oluşmasına
bakalım.
• Pazar -ertesi -- Pazartesi
• Görüldüğü gibi ''er'' hecesi düşmüştür.
• Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda ise iki
ayrı sözcüğün varlığı bile hissedilemez.
• sütlü aş
• ne asıl
• bu öyle
----
sütlaç
nasıl
böyle
• Buraya kadar anlattığımız bileşik
sözcükler,
• bileşik sıfatlardan, bileşik fiillerden
farklıdır.
• Bileşik sözcüklerin en önemli özelliği
bitişik yazılmalarıdır.
• Çünkü ayrı yazılan birden fazla söze,
anlamca bir bütün oluştursa bile, artık
sözcük değil söz öbeği denir.
• Örneğin; deyimler tek bir kavramı
karşılayan birden fazla sözcükten oluşur.
Elbette bunu bir sözcük saymak mümkün
değildir.
• ''Bu sözler kulağına küpe olsun.''
cümlesinde altı çizili deyim anlamca
kaynaşmış bir
• bileşik fiil sayıldığı halde bir bileşik sözcük
sayılamaz.
• Bileşik fiillerin durumunda biraz farklılık
görülür.
• Her zaman bitişik yazılan ''kurallı bileşik
fiiller'‘ ve ses düşmesi ya da türemesi
olduğunda bitişik yazılan ''yardımcı fiille
yapılan bileşik fiiller'' genellikle bileşik
sözcük sayılır;
• ancak ayrı yazılan biIeşik fiiller bileşik
sözcük sayılmaz.
• ''Ben de bir soru sorabilir miyim?''
• ''Biraz da sabretmeyi bilmek Iazım.''
• cümlelerinde altı çizili sözcükler bileşik
sözcük sayıldığı halde,
• ''Kardeşini yolcu etmeğe gitti.''
• ''Bu soğukta en sağlam kişi bile hasta
olur.''
• cümlelerinde altı çizili sözcükler bileşik
sözcük sayılmaz.
• Ancak ayrı da yazılsa bitişik de yazılsa
bunlara bileşik fiil diyoruz.
• Bu türde çıkmış sorulara baktığımızda
tartışmaya meydan verecek bir kullanımın
olmadığını görüyoruz.
• Bileşik sözcük olduğunda kimsenin
şüphesi bulunmayan sözcükIer seçilerek
sorulmuştur.
• Aynı durum bileşik sıfatlarda da görülür.
• ''Yalın ayaklı çocuklar, ellerinde su testisi, geIen
geçene su satıyordu.''
• ''Duvarları göçük bir bahçenin içinde eski bir
havuzun yıkıntıları vardı.''
• cümlelerinde altı çizili sözcükler bileşik sıfattır,
ancak bileşik sözcük değildir. Oysa,
• ''Bu çıtkırıldım adama da şaka yapmaya
gelmiyor.''
• cümlesinde altı çizili sözcük sıfat görevinde
bulunan bir bileşik sözcüktür.
"Gecekondu, uyurgezer, mirasyedi, ateşkes''
gibi bileşik sözcükler aşağıdaki yöntemlerden
hangisiyle oluşmuştur?
• A) Her iki sözcük de kendi öz anlamı dışında
kulIanılmıştır.
• B) Birinci sözcük kendi öz anlamı dışında kullanılmıştır.
• C) ikinci sözcük kendi öz anlamı dışında kullanılmıştır.
• D) Eylem soylu sözcükler, birleştikleri sözcüklerle birlikte
tür bakımından değişikliğe uğrayarak ad ve sıfat
olmuştur.
• E) Ses değişimi yoluyla oluşan bileşik sözcüklerde, iki
ünlü kaynaşmış ya da hece düşmesi
• olmuştur.
• (1989 -ÖYS)
Çözüm
• Örnek olarak verilen bileşik sözcükleri incelediğimizde
"gecekondu, mirasyedi, ateşkes" sözcükIerinin ad soylu
bir sözcükle bir eylemin birleşmesinden; "uyurgezer''
sözcüğünün ise iki çekimli eyIemin birleşmesinden
oluştuğunu söyleyebiliriz.
• ''Uyurgezer'' sözcüğündeki iki sözcük de kendi anlamını
kaybetmediğinden A, B, C seçenekleri doğru cevap
olamaz. Ses değişimine uğrayan herhangi bir sözcük,
örnek olarak verilen sözcüklerde görülmediğinden E de
cevap olmaz. ikinci sözcükIerin hepsi eylemdir. Bunlar
eylem ya da ad soylu sözcüklerle birleşmiş ve "ateşkes,
gecekondu'' gibi isim, "uyurgezer , mirasyedi'' gibi sıfat
olabilecek sözcükler oluşturmuşlardır. Dolayısıyla
bunların, D'de sözü edilen bir yöntemle yapıldıkları
söylenebilir.
• Cevap D
BİLEŞİK FİİLLER
• İki veya daha fazla sözün bir araya
gelerek kendi anlamlarından farklı bir
anlam verecek ve bir hareketi
karşılayacak biçimde kalıplaşmasıyla
oluşan fiillerdir.
• Yapılışına göre üç grupta incelenebilir.
• 1. Yardımcı Fiille Yapılan Bileşik Fiiller
• 2. Kurallı Bileşik Fiiller
• 3. Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller
1. Yardımcı Fiille Yapılan Bileşik Fiiller
• Bir yardımcı fiille ondan önce gelen ad soylu bir :
sözcükten oluşur.
• Yardımcı fiil olarak ''etmek, olmak, eylemek,
kılmak'' gibi fiiller kullanılır.
• ''Bu olay beni çok tedirgin etti.''
• ''Gelmeden önce mutlaka telefon ederdi.''
• ''Akşamki yemek beni rahatsız etti.''
• ''Her şey yoluna girer , biraz sabret''
• cümlelerinde altı çizili sözler bileşik fiildir.
• Bu fiillerde daha çok isim görevindeki sözcüğün
anlamı hakimdir.
• Etmek yardımcı eylemi bazı cümlelerde
kendi anlamında da kullanılabilir.
• ''Bu ev söylendiği kadar etmez.''
cümlesinde ''etmek'' eylemi ''değer , tutar''
anlamında kullanılmıştır.
• Bu eylemin bileşik fiil mi yoksa kendi
anlamında kullanılan bir fiil mi olduğunu
cümlenin anlamından çıkarabiliriz.
• Bunu anlamak için öznenin yaptığı işin ne
olduğu sorulabilir.
• Örneğin;
• ''Akşamki yemek beni rahatsız etti.''
Cümlesinde yemeğin yaptığı etki ''rahatsız
etmek''tir.
• Eğer “etmek” eylemi kendi anlamında
kullanılmış olsaydı
• ‘'Akşamki yemek etti'‘
• diyebilmemiz gerekirdi ki
• cümlenin anlamca yanlış olduğunu
görüyoruz;
• Diğer bir yol olarak "etmek'i eylemini,
kendinden önceki sözcükle beraber
kullanırız;
• bu durumda fiil anlamlı olmuyorsa, etmek
yardımcı eylemdir.
• Örneğin; ''telefon etmek, rica etmek, söz
etmek'' fiilleri bir eylemi karşılar ama biraz
önce verdiğimiz örnekteki cümlede,
• eylemi ''kadar etmek'' eklinde
söyleyemeyiz.
• Bazen ''etmek'' yardımcı fiiliyle isim arasına
başka sözcükler girebilir.
• Çok ağır işler yüklendi sırtına, ama şikayet bile
etmedi adam.''
• Senin iyiliğini düşünmekle kabahat mi ettim.''
• cümlelerinde araya sözcük girmiştir.
• Bu tür fiillerde isim soylu sözcük çoğu zaman
çekim eki alamaz.
• Ancak bazen istisnalar görülebilir.
• Hele bir dediğini yapma, sana ne işler eder
görürsün.'' cümlesinde ''işler'' sözcüğü çoğul eki
almıştır.
•
•
•
•
•
•
•
Olmak
“Adam birden ortalıktan yok oldu.''
“Soğukta uzun süre kalınca hasta olmuş.''
“Konuşmacının sözlerine herkes mest oldu.''
“Bu küçük odaya iki gündür hapsolduk sanki.''
cümlelerinde altı çizili eylemler bileşik eylemdir.
“Olmak'' yardımcı eylemi kendi anlamında da
kullanılabilir.
• Benim de bazen hayallere daldığım olmuştur.''
• Uyan artık sabah oldu''
• cümlelerinde ''olmak'' kendi anlamındadır.
• Burada, ''olmak'' eyleminin ''vaktin gelmesi''
anlamında kullanıldığında kendi anlamında
olduğunu söyleyebiliriz.
• Kardeşim bu yıl doktor olacak.'' cümlesinde
''olmak'' eylemi meslek bildirmiş. Bu tür
kullanımlarda da bileşik fiil yapmıştır. Olmak''
fiilinin bileşik eylem yapıp yapmadığını anlamak
için onu kendinden önceki sözcükle
kullanabiliriz.
• Örneğin ''doktor olmak'' anlamlı bir fiildir de
''daldığım olmak'' anlamlı değildir.
• Bunların dışında kullanılan ''eylemek, kılmak''
gibi yardımcı eylemler günümüzde yerlerini
''etmek'' eylemine bırakmışlardır.
• ''Seyreledim eşkal-i hayatı
• Ben havz-ı hayalin sularında.''
• dizelerinde altı çizili eylem ''eylemek'' yardımcı
eylemiyle yapılan bir bileşik eylemdir.
• ''Sözü etkili kılmak için sözcükleri iyi seçmek
gerekir .'' cümlesindeki altı çizili sözcük de
''kılmak'' yardımcı eylemiyle yapılmıştır.
• Yardımcı eylemle yapılan bileşik eylemlerde
dikkat edilmesi gereken en önemli özellikIerden
biri de sözcüğün yazımıdır. Çünkü bunIardan
bazıları bitişik, bazıları ayrı yazılır. Bunu şöyle
ayırabiliriz;
• Eğer yardımcı eylemden önceki ad soylu
sözcük, bileşik eylem yaparken ses
kaybına veya türemesine uğruyorsa
yardımcı eyleme bitişik;
• herhangi bir ses değişmesine uğramıyorsa
yardımcı eylemden ayrı yazılır.
• Örneğin; ''kayıp'' sözü ''olmak'' yardımcı
eylemiyle birleşirken ''kaybolmak'' şekline
gelir; yani son hecedeki dar ünlü düşer.
• Yine ''his'' ismi ''etmek'' yardımcı eylemiyle
birleşirken ''hissetmek'' şekline gelir; yani
bir ''s'' sesi daha ortaya çıkar.
• Öyleyse bu sözcükler ve benzer özellik
gösterenler daima bitişik yazılır.
• Bunların dışındakiler, örneğin; ''yolcu
etmek'', ''hasta olmak'' gibi sözcükler
herhangi bir ses değişmesine
uğramadıkları için daima ayrı yazılırlar.
• Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ''etmek''
sözcüğü yardımcı eylem olarak
kullanılmamıştır?
• A) Bu konuda ona ancak sen yardım edebilirsin.
• B) Evde yoktuk; misafirlerimizi yolcu etmeye
gitmiştik.
• C) Bu ödülü çoktan hak ettiğini o da biliyordu.
• D) Bu tablo sence on bin Iira eder mi?
• E) Bunu, birçok kez kendisinden rica ettim.
• (1982 -ÖSS)
• Çözüm
• ''Etmek" sözcüğü, cümlede çoğu zaman kendinden önce
gelen isim soylu bir sözcükle birleşerek bir hareket
bildirir.
• Bu durumda bileşik eylem yapar. Bazı durumlarda ise
herhangi bir sözcükle anlamca ilgi kurmadan bir eylem
bildirebilir. Soruda bu türlü bir özellik sorulmuş.
• A'da öznenin yaptığı iş ''yardım etmektir.
• B'de ''yolcu etmek'',
• C'de ''hak etmek",
• E'de ''rica etmek" eylemlerinde ''etmek" fiili bileşik eylem
oluşturmuş ve yardımcı eylem olarak kullanılmıştır.
• D'de ise bu fiil ''tutar , değer'' anlamını vermiş; yani kendi
başına bir anlam vermiş.
• Zaten ''Iira etmek" gibi anlamlı bir eylemin varlığını
söyleyemeyiz.
• Cevap D
2. Kurallı Bileşik Fiiller
• Bunlar belli kurallara göre yapılan ve her
birinin özel bir adla karşılandığı fiillerdir.
• Yardımcı eylemden önce bir fiil unsurunun
getirilmesiyle yapılır.
• Dört grupta incelenir.
• a. Yeterlik Fiili :
• b. Tezlik fiili :
• c. Sürerlik Fiili :
• d. Yaklaşma Fiili :
a. Yeterlik Fiili :
• Yapmaya gücü yetmek anlamında olan bu fiilin yapılışı
''fiil + a(e) + bilmek'' şekIindedir.
• ''Kapıyı biraz açabilir miyiz?''
• ''Sizinle ben de gelebilirim.''
• cümlelerinde altı çizili fiiller yeterlik fiilleridir.
• Bu fiilin olumsuzunda yardımcı eylem tamamen ortadan
kalkar.
• ''Soruyu kimse çözemedi.''
• ''Çok aradım, ama bulamadım.'' cümlelerinde altı çizili
sözcükler yeterlik fiilinin olumsuz şekilleridir.
• Görüldüğü gibi yardımcı eyIem yoktur. Fiile ''-ama-, eme-'' şeklinde bir ek getirilerek oluşturulmuştur.
• Bazen bir fiile yeterlik fiilinin hem olumlu hem
olumsuz şekilleri getirilebilir.
• ''Bu soruyu o da çözemeyebilir.'' cümlesinde
''çözmek'' fiili önce ''çözememek''
• şeklinde yeterlik olumsuz olarak kullanılmış.
• Daha sonra ''çözemeyebilmek'' şeklinde
yeterliğin olumsuzu, tekrar yeterliğin olumlusu
haline getirilmiş.
• Bir fiilin yeterlik ekini alma şekline göre anlamı
değişir.
• Örneğin;
• ''Bunu sen bilmezsin.'' cümlesinde yeterlik fiili
yoktur; ''bilmek'' eyleminin yapılmayacağı
bildirilmiştir.
• ''Bunu sen bilemezsin.'' cümlesinde ''bilmek''
fiiIinin yeterlik olumsuzu vardır ve öznenin
bilmeye gücü yetmeyeceği anlamını vermiştir.
• ''0 bizimle gelmeyebilir.'' cümlesinde ''gelmemek''
fiilinin yeterlik olumlusu vardır ve ihtimal anIamı
vermiştir.
• ''0 bizimle gelemeyebilir .'' cümlesinde ise kişi
gelmeyi istese de, elinde olmayan sebeplerden
doIayı bu işi yapamayabilir anlamı vardır.
b. Tezlik fiili :
• Anlamında bir çabukluk ifadesi olan tezlik fiilinin yapılışı
''fiil + 1 (i, u, ü) + vermek''
• şeklindedir.
• ''0 kadar soruyu bir saatte çözüverdi.''
• ''Şu paketleri üçüncü kata çıkarıver.''
• cümlelerinde altı çizili fiiller tezlik fiilidir.
• Bu fiilin olumsuzu, az da olsa kullanılır:
• ''0 kadar bekledim, bana bir mektup bile vermedin.''
• Olumsuz bir fiilin tezlik fiili olması durumunda ise, fiil
''vazgeçme, bırakma'' anlamları verir:
• '' Adamın üzerine fazla gitmeyin, sonra bir daha
gelmeyiverir.''
c. Sürerlik Fiili :
• Anlamında bir devamlılık görülen bu fiilin yapılışı şu
şekildedir:
• Fiil + a(e) +
kalmak
• durmak
• gelmek
• ''Kavga edenlerin haline bakakaldı.''
• ''Sen olayı düşünedur, ben şu yazıyı müdüre verip
geleyim.''
• '' Asırlar öncesinden süregelen bu adetleri bırakmak
kolay değil.''
• cümlelerinde altı çizili fiiller sürerlik fiilleridir.
• Bu fiillerin olumsuzları kullanılmaz
d. Yaklaşma Fiili :
• Anlamında ''az kalsın olacaktı'' ifadesi
görülen bu fiilin yapılışı
• ''fiil + a(e)+ yazmak'' şeklindedir;
• yazı dilinde pek kullanılmaz, yerel bir
söyleyiştir.
• ''İşe giderken yolda düşeyazdım.''
cümlesinde altı çizili sözcük yaklaşma
fiilidir.
"Türkçe de bileşik eylemler, ad soylu bir sözcükle
yardımcı eylemlerden oluşan öğelerdir."
Bu tanımın dışında kalan bileşik eylem,
aşağıdakilerden hangisinde vardır?
•
•
•
•
•
•
A) Bunun böyle olacağını hissetmiştim.
B) Aceleye gerek yok, biraz sabret.
C) Nasıl oldu bilmem, birden ortadan kayboldu.
D) Kaç gündür bu daracık yere hapsolduk.
E) Artık bastonsuz yürüyebiliyormuş.
(1982 -ÖSS)
• Çözüm
• Soruda açıklanan kural yardımcı fiille yapılan
bileşik fiillerde anlattığımız fiillerle ilgilidir. Buna
göre
• A.'da ''hissetmek'',
• B'de ''sabretmek'',
• C'de 'kaybolmak'' ,
• D'de ''hapsolmak'' fiilleri bu kurala göre
yapılmıştır.
• Ancak ''yürüyebiliyormuş'' fiili b'de açıkladığımız
türden, yani kurallı bileşik fiillerdendir.
• Dolayısıyla açıklanan kurala uymaz.
• Cevap E
3. Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller
• Belli bir yardımcı fiili olmayan, sözcüklerin kendi
anlamları dışında bir anlam verecek biçimde
kaynaştıkları bileşik fiillerdir.
• Bunların büyük çoğunluğunu deyimler oluşturur.
• Örneğin;
• ''Bu nasihatimi aklından çıkarma.''
• cümlesinde ''aklından çıkarmamak'' deyimdir.
Diğer bileşik sözcüklerde iki sözcük bir araya
gelerek bileşik sözcük oluşturduğu halde
deyimler ikiden fazla sözcükle de kurulabilir.
• Örneğin;
• ''Bu işten de yüzünün akıyla çıktı.'' cümlesinde
''yüzünün akıyla çıkmak'' deyimdir, aynı
zamanda anlamca kaynaşmış bileşik fiildir ve üç
ayrı sözcükten oluşmuştur.
• Kimi zaman ''olmak, etmek'' gibi yardımcı fiiller
anlamca kaynaşmış bileşik fiil oluşturabilir.
• Örneğin;''Kimseyi ekmeğinden etmeye hakkımız
yok.”cümlesinde ''ekmeğinden etmek'' deyimdir.
Artık buradaki ''etmek'' fiiline yardımcı fiil
diyemeyiz. Bu sözcük anlamca kaynaşmış
bileşik fiil yapmıştır.
• ''Bu yaşa geldin bir baltaya sap olamadın.''
cümlesinde ''olmak'' fiili de aynı işlevde
kullanılmıştır.
• Burada her deyimin bileşik fiil
oluşturmayacağı da bilinmelidir.
• Örneğin;
• ''Şu anda başım kalabalık, sonra gelin.'' .
• ''Az kalsın otobüsü kaçırıyordum.''
,cümlelerinde altı çizili söz öbekleri deyim
oldukları halde bileşik fiil değildir.
Aşağıdakilerin hangisinde birden çok bileşik fiil vardır?
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
A) Kimi benim gibi erir derinden
Kimi senin gibi çok mutlu olur.
B) Bahsetti derinden ona halim
Aşkın bu onulmaz yarasından
C) Soldu günden güne sessiz soldu
Dediler hep: ''Kıza bir hal oldu!''
D) Bir öğreniversin aşkı
Ağacı o vakit seyredin
E) Dalıveriyoruz arada bir
Belli, bir şey var aramızda
(ÖYS -1992)
• Çözüm
• Seçeneklerdeki bileşik fiilleri bularak sorumuzu
çözelim.
• A'da ''mutlu olur'',
• B'de ''bahsetti'',
• C'de ''bir hal oldu'',
• E'de ''dalıveriyoruz'' çekimli fiilleri bileşik fiildir.
Bunlardan A, B ve C'dekiler yardımcı fiille
yapılan fiillerdir.
• E'deki ise tezlik fiilidir.
• D'ye baktığımızda ''öğreniversin'' tezlik fiili,
''seyredin'' yardımcı eylemle yapılan bileşik fiildir.
Yani iki tane bileşik fiil kullanılmıştır.
• Cevap D
YAPIM EKLERİ
Yapım ekleri dörde ayrılır:
1) Addan Ad Yapan Ekler
2) Addan Eylem Yapan Ekler
3) Eylemden Ad Yapan Ekler
4) Eylemden Eylem Yapan Ekler
1) Addan Ad Yapan Ekler
Ad (isim) türünden sözcüklere gelerek yeni
anlamda adlar türetirler:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
-Iık, -lik : kış - lık, orman-lık, sen - lik ...
-cı, -ci: uyku - cu, ekmek - çi, araba - cı...
-Iı, -li: kan - lı, boya - lu, baş - lı...
-sız, -siz: ana-sız, görgü-süz, duygu-suz
-cık, cik: köprü-cük, ince-cik, körpe-cik…
-ar, -er: altı-ş-ar, bir-er, beş-er…
-sı, -si: çocuk-su, kadın-sı, erkek-si
-msı, -msi: sarı-msı, mavi-msi…
-mtırak: mavi-mtırak, sarı-mtırak…
-cıl, -cil: ev-cil, balık-çıl, ölüm-cül…
-ak, -ek: top-ak, ben-ek, sol-ak, baş-ak…
-t: yaş-ı-t, eş-i-t…
-tı, -ti: parıl-tı, gümbür-tü, şırıl-tı…
-la, -le: kış-la, yay-la…
-daş : vatan - daş, meslek - taş, din - daş... -ce, -ca: Türk - çe, İngiliz - ce...
2) Addan Eylem Yapan Ekler
Adlara gelerek eylem türetirler:
• -le, -la : top - la-, giz-le-, çın-la...
• -len, -lan: ev-len-, söz-len-, yaş-lan-...
• -leş, -laş: kır - laş-, söz - leş-,...
• -e, -a : dil - e , tür - e-, boş - a-...
• -al, -el: az-al-, yön-el-, düz-el- …
• -ar, -er: ev-er, kar(a)-ar, sar(ı)-ar…
• -da, -de: mırıl-da, fırıl-da, fokur-da…
• -k, -ık, -ik… : aç-ı-k-, geç-i-k-, bir-i-k-…
• -sa, -se: su-sa-, garip-se-, umur-sa-,
• -msa, -mse: az-ı-msa-, küçü(k)-mse-…
3) Eylemden Ad Yapan Ekler
Eylemlere gelerek ad türetirler:
• -gın, -gin, -gun, -gün : öl - gün, say - gın, yor - gun,...
• -gı, -gi, -gu, -gü : gör - gü, çal - gı, sev - gi, ...
• -m, -ım, -im, -um, -üm: say - im, bil - im, sat-ım,...
• -ın, -in, -un, -ün : yaz - in, bas - ın, yığ - ın,...
• -gan, -gen, -kan, -ken : çalış - kan, kırıl - gan,...
• -ıcı, -ici : kaz - ıcı, çek - ici, uç - ucu,...
• -ınç, -inç : kork - unç, sev - inç,...
• -ak- ek: uç-ak, bin-ek, saç-ak…
• -gaç, -geç, -kaç, -keç: yüz-geç, süz-geç, utan-gaç …
• -ağan, eğen: dur-ağan, ol-ağan…
• -ı, -i : yaz-ı, kaz- ı, tak-ı, diz-i, gez-i …
4) Eylemden Eylem Yapan Ekler
Eylemlere gelerek yeni eylemler türetirler:
• -I, -ıl, -il, ul, -ül : saç - ıl-, seç- il-, sat-ıl-…
• -n, -in, -in, -un, ün : sev- in-, geç - in-,…
• -ır, -ir, -ur, -ür : aş - ır-, bat- ır-, …
• -dır, -dir, -dur, -dür: bul - dur-, ye - dir -, öl-dür• -ş, -ış, -iş, -uş, -üş : at - ış -, böl - üş-, ağla-ş-...
• -t, -ıt, -it, -ut, -üt: düzel-t-, yürü-t-, ak-ı-t-…
• -ar, -er: kop-ar-, çık-ar-, gid-er-…
• -ı, -i, -u, -ü: kaz-ı, sür-ü…
• -ala, -ele: ov-ala-, eş-ele-, kov-ala- …
YAPIM VE ÇEKİM EKLERİ
ÖRNEK SORULAR
Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük,
ötekilerden farklı bir yapım eki almıştır?
a)Anlattıkları bıktırıcı, tatsız tuzsuz sözler yığınıydı.
b)İzlenimlerinizi yazarken, yaratıcı olmaya
çalışmalısınız.
c)Öyküleyici anlatımda da bu öğelere yer vermelisiniz.
d)Burada olay, birinci kişinin ağzından
anlatılmaktadır.
e)Bu gibi durumlarda, inandırıcı kanıtlar bulmak
zordur.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, -lık (-lik, -luk, lük) ekiyle türetilmiş sözcük yer bildirmektedir?
A) Aylık kazancının yarısını bu işe harcamıştı.
B) Yarın çamlığa doğru bir geziye çıkacağız.
C) Kışlık yiyeceklerimizi şimdiden alacağız.
D) Çocukluğunda buralara pek çok kez gelmişti.
E) Çevremizi kuşatan çirkinliklerden rahatsız
olmuyoruz.
Küçükken en tatlı eğlencem, resimli kitapların
I
II
yapraklarını çevirmekti, her resimli sayfa, beni
III
IV
dakikalarca oyalardı.
V
Yukarıdaki numaralanmış sözcüklerden hangisi
nin kökü, sözcük türü olarak diğerlerinden
farklıdır?
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V
.
Aşağıdaki cümlelerin
hangisindeki
ötekilerden farklı bir yapım eki almıştır?
altı
çizili sözcük,
A.Yolcu, arabanın da mola vermesinden yararlanarak uyuşan
ayaklarının ağrısını dindirmeye çalışıyordu.
B.Evimize gelen yeni bakıcı çok deneyimli olmasının da verdiği bir
rahatlıkla gözlerimin içine baktı.
C.Arsaya alıcı olduğunu söyleyen genç adama gören onun parası
olduğuna inanmazdı.
D.Aramızda geçici bir kırgınlık olmuştu; ama bu olay ilişkilerimizi
zedelemeyecekti.
E.Okuyucu,
bu
romanı
okuduğunda
kendini
başka
bir dünyanın içinde bulacak ve mutlu olacaktır.
“-in,-in,-un,-ün" eki aşağıdaki cümlelerin
diğerlerinden farklı bir çekim ekidir?
hangisinde
A.Yolun geri kalan bölümünü yürüyerek geçmeye karar vermiştik.
B."Buradaki malların hepsini sayın." diye bağırıyordu müdür.
C.Annemin bize verdiği hep aynı öğüttür: "Eve geç kalacak gibi
olursanız bize haber verin."
D.Düşünün, şimdi kızgın kumların üstüne uzanmış, bir taraftan
güneşin, bir taraftan denizin tadını çıkartıyoruz.
E.Kendinize
ne
biçim
arkadaşlar
bulmuşsunuz,
bunlardan kendinizi koruyun.
Çayönü kazısında ortaya çıkarılan buluntular, insanlığın
I
II
avcılık ve toplayıcılıktan yerleşik yaşama geçiş
III
IV
aşamasını göstermektedir.
V
Bu cümledeki altı çizili sözcüklerden hangisinin
kökü, sözcük türü yönünden öbürlerinden farklıdır?
A) I.
B) II
C) III.
D) IV.
E) V.
“Bazı sözcüklerin fiil kökü mü, isim kökü mü olduğu
cümle içinde belirginleşir.”
Aşağıda altı çizili fiil ya da fiilimsilerden hangisinin
kökü isim kökü olarak da kullanılmaktadır?
A) Yaramazlık yapan çocukları bahçeden kovdu.
B) Dün babamlar bize geldi.
C) Çeşmeden kana kana su içti.
D) Onun bir sinsilik yapacağını sezdi.
E) Aşağı kayınca başını duvara vurdu.
Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi farklı bir ek
almıştır?
A.Çok sinsi bakışları vardı.
B.Durdu durdu da yatsı zamanı geldi.
C.Üzerindeki giysi hiç de yakışmamış.
D.Çok konuksever biri, kapısı herkese açık.
E.Eskiden nazar olmasın diye tütsü yaparlardı.
“ -e/-a “ eki aşağıdaki altı çizili sözcüklerin
hangisinde eklendiği sözcüğün anlamını
değiştirmiştir?
A.Eve çok erken geldi.
B.Sabaha kadar dışarıda kaldık.
C.Gün olur ellerine tutunur ağlardık.
D.Çocuklar sağa sola bakarak gidiyordu.
E.İlk iki dize çok anlamlı olmuş.
Aşağıdakilerin hangisinde hem yapım, hem de çekim
eki vardır?
A)Evcilik
B) Çamlıktan
D) Ekmek
C) Evlerinden
E) Sabahları
Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerden hangisi
farklı bir kökten türemiştir?
A.Ekinler hemen de sarardı.
B.Saçları amma da çabuk ağarmış.
C.Bir yumrukta gözleri morarmış.
D.Zamanın en büyük yazarıydı.
E.Sonunda büyük kızı da evlendi.
Aşağıda geçen altı çizili sözcüklerden hangisi kökü
yönünden diğerlerinden farklıdır?
A.Arkadaşlık çok güzel şey.
B.Ölüm herkesin başında.
C.Yaptığımız gezi çok hoşuma gitti
D.Dişime dolgu yaptırdım.
E.Bu bağlamanın akordu bozuk.
Download