OSMANLI DEVLETİ`NİN LEHİSTAN`A DAİR

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/13 Fall 2015, p. 113-122
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8655
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
OSMANLI DEVLETİ’NİN LEHİSTAN’A DAİR İSTİHBARAT
KAYNAKLARI (1772 - 1795) 
Vedat KANAT**
ÖZET
Osmanlı Devleti, klasik dönemden itibaren istihbarat işine çok
önem vermiş, içeride ve dışarda atacağı her türlü askeri ve siyasi adım
bu
kanallardan
gelen
bilgiler
doğrultusunda
şekillenmiştir.
Oluşturduğu bilgi ağı yoluyla başarılar elde etmesi, istihbaratın önemini
daha da arttırmıştır. 16. yüzyılla birlikte ücretli casus, tüccar ve
gezginlerden elde edilen bilgiler ağırlık kazanmaya başlamış, zamanla
istihbarat ağı coğrafi ve siyasi şartlara göre değişiklik göstermiştir.
Sınırlarının genişlemeye başlamasıyla birlikte Osmanlı Devleti, kıta
Avrupa’sında önemli bir güç haline gelerek çevresinde olup bitenlere
ilişkin daha geniş bir istihbarat ağı oluşturmuştur. 18. yüzyıla
gelindiğinde önemli aktörlere karşı doğru politika üretebilmek için
mümkün olan en yaygın istihbaratı sağlamıştır. Özellikle Karlofça
Antlaşması sonrasına kadar çatıştığı Lehistan’a karşı iyi ilişkiler
kurmaya çalışan Osmanlı Devleti, bu ülke içinde veya dışında yapılan
bütün faaliyetleri yakından takip etmiştir.
Lehistan’ın 18. yüzyılın ikinci yarısında Rusya, Prusya ve
Avusturya arasında parçalanmaya başlamasıyla Osmanlı Devleti,
gelişmelerden haberdar olmak için her türlü istihbarat kaynağını
kullanmıştır. Bu konudaki en önemli istihbarat kaynağı İstanbul’da
Fenerliler arasından seçtiği Eflak ve Boğdan voyvodaları olmuştur. Bu
yöneticiler, emrindeki casuslar aracılığıyla elde ettikleri bilgileri hemen
merkeze ulaştırmış ve gerekli önlemin alınmasını sağlamışlardır.
Bunlara bağlı olarak çalışan casuslar dışında bağımsız casuslar da
olduğu gibi ayrıca Osmanlı elçileri, Lehistan elçileri ve yöneticileri, diğer
ülke elçileri, Kırım hanları ve Osmanlı yönetimindeki civar birim
yöneticileri de kullanılan istihbarat kaynakları arasında yer almıştır. Bu
kaynaklar Lehistan’ın parçalanma süreci boyunca Bab-ı Âli’ye en yeni
ve en önemli bilgileri yetiştirerek, Devlet’in konumunu belirlemesine
katkıda bulunmuşlardır. Bu çalışmada sözü edilen istihbarat
kaynakları üzerinde durulacak ve Lehistan’ın parçalandığı 1772 ve
1795 yılları arasında istihbarat konusunda nasıl bir rol oynadıkları
değerlendirilecektir.
Anahtar Kelimeler: İstihbarat, İstihbarat Kaynakları, Lehistan,
Parçalanma.

Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu
tespit edilmiştir.
**
Mersin Üniversitesi Doktora Öğrencisi, El-mek: [email protected]
114
Vedat KANAT
THE INTELLIGENCE SOURCES OF THE OTTOMAN EMPIRE
ON POLAND (1772-1795)
ABSTRACT
The Ottoman Empire gave importance to the intelligence from the
classical period, both inside and outside all kinds of military and
political steps taken by the Empire formed according to the
informations came from these contacts. The getting success through the
network of information formed has increased the importance of
intelligence. With the 16th century the intelligence obtained from the
paid spies, merchants and explorers began to gain weight, in time the
intelligence network varied according to geographical and political
conditions. With the begining of expansion of its boundaries, the
Ottoman Empire becoming a major force in continental Europe
consisted of a wider intelligence network about what is happening
around. By the 18th century the Empire provided the fullest extent
intelligence which was possible, to create the right policy to the key
actors. The Ottoman Empire tried to establish good relations with
Poland which was in conflict espacially until after Karlowitz Treaty,
closely followed all the activities performed inside or outside.
With begining of partition of Poland among Russia, Prussia and
Austria in the second half of 18th century the Ottoman Empire used
every kind of intelligence sources to be informed about news. The most
important source of intelligence on this subject was voivodes of
Wallachia and Moldovia had been chosen from Phanariots in Istanbul.
These managers faxed immediately the information acquired through
spies under their command to the center and provided taking the
necessary measures. In addition to these spies, as well as the spies
working independently, the Ottoman envoys, Polish ambassadors and
managers, ambassadors of other countries, Crimean khans and the
managers of neighboring units in the Ottoman administrations were the
intelligence sources which used. During the partition of Poland, these
sources faxing the latest and most important information to the Porte,
contributed to determine the position of the Empire. In this study will
focused on the intelligence sources mentioned and will evaluated how
these sources played a role between 1772 and 1795 when Poland was
parted.
STRUCTURED ABSTRACT
The intelligence which gets intensity in relations among states, is
an activity that has continued throughout the human history. As in all
the other states, the Turks also have benefited from this activity since
the first time of their state. The Ottoman Empire which appeared to the
stage of history from the 14th century, gave importance to the
intelligence from the classical period, both inside and outside all kinds
of military and political steps taken by the Empire formed according to
the informations came from these contacts. The getting success through
the network of information formed has increased the importance of
intelligence. With the 16th century the intelligence obtained from the
paid spies, merchants and explorers began to gain weight, in time the
intelligence network varied according to geographical and political
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/13 Fall 2015
Osmanlı Devleti’nin Lehistan’a Dair İstihbarat Kaynakları (1772 - 1795)
conditions. With the begining of expansion of its boundaries, the
Ottoman Empire becoming a major force in continental Europe
consisted of a wider intelligence network about what is happening
around. Especially with the conquest of the Balkans, intelligence gained
importance and were utilized from the espionage activities in the
unusual circumstances. However, it should be noted that the activities
of intelligence were quite different from the institutionalized intelligence
activities of today. The classical Ottoman intelligence consisted of a
non-systematic method used to take meauseres against disorder, and to
direct the fights of a state against other state by the different names
and shapes. By the 18th century the Empire provided the fullest extent
intelligence which was possible, to create the right policy to the key
actors. The Ottoman Empire tried to establish good relations with
Poland which was in conflict espacially until after Karlowitz Treaty,
closely followed all the activities performed inside or outside.
In parallel with the changing balance of power, there have been
significant political processes in the 18th century. During this process
such states as Russia, Prussia and Austria began to be strengthened in
eastern Europe and these produced the policies towards expanding.
There were Poland and the Ottoman Empire in the determined policy of
these states, and this situation combined both of these states in a
common destiny. It began to form good relations between Poland and
the Ottoman Empire which had clashed with each other until the end of
the 17th century. The Ottoman Empire supported Poland at the
beginning of the 18th century and closely observed everything that was
happening there. With begining of partition of Poland among Russia,
Prussia and Austria in the second half of 18th century the Ottoman
Empire used every kind of intelligence sources to be informed about
news. The most important source of intelligence on this subject was
voivodes of Wallachia and Moldovia had been chosen from Phanariots in
Istanbul. These managers faxed immediately the information acquired
through spies under their command to the center and provided taking
the necessary measures. In addition to these spies, as well as the spies
working independently, the Ottoman envoys, Polish ambassadors and
managers, ambassadors of other countries, Crimean khans and the
managers of neighboring units in the Ottoman administrations were the
intelligence sources which used. It has seen that the intelligence
obtained from Poland interrupted almost completely between the years
1787-1792 the war of the Ottoman Empire with Russia and Austria, but
was revived towards the end of the war. It has noticed that during this
period the Ottoman Empire benefited from the newspaper which was a
different source of intelligence on Poland. During the partition of
Poland, these sources faxing the latest and most important information
to the Porte, contributed to determine the position of the Empire.
Poland could not resist more against the continuing problems,
and was shared among Russia, Prussia and Austria third and final
time. Thus, Poland was wiped off the map politically and physically, and
there was no state to obtain intelligence about. In this study will
focused on the intelligence sources mentioned and will evaluated how
these sources played a role between 1772 and 1795 when Poland was
parted.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/13 Fall 2015
115
116
Vedat KANAT
Conclusion
After establishing and expansion, the Ottoman Empire has given a
great importance to the intelligence and shaped its internal and
external politics according to the intelligence obtained. The changing
balances of Europe in 18th century caused coming closer the Ottoman
Empire and Poland, and the Ottoman Empire tried to get as much
information as possible about this country.
In the years between 1772 and 1795 in which Poland was
partitioned and erased from the map of Europe, a wide range of
intelligence was obtained about this country by the Ottoman Empire.
Although the sources of intelligence were different, it has seen that the
contents of intelligence were generally similar and related to the process
of partition. The intelligence obtained by the Empire, mostly about the
military preparations of Russia, Prussia, and Austria to invade the
territory of Poland, and the internal situation of Poland against these
preparations.
These intelligences were obtained from the managers or people
lived in areas close to Poland. The managers in vicinity such as
Wallachia, Moldavia and Hotin, reported the intelligence gained through
their spies immediately to the capital. Besides these the independent
spies, envoys mutually sent, interpreters, traders and travelers were
also taken part in this vast intelligence network. Until Poland
disappeared from the map of Europe completely in 1795, the Ottoman
Empire benefited from every possible source of intelligence about there
and produced internal and external politics according to the intelligence
which were formed by the these units.
Key Words: Intelligence, Intelligence Sources, Poland, Partition.
Giriş
Devletlerarası ilişkilerde yoğunluk kazanan istihbarat, insanlık tarihi boyunca varolan ve
bu varlığını sürdüren bir faaliyettir. Diğer bütün devletlerde olduğu gibi Türkler de daha ilk
zamanlardan beri bu faaliyetlerden faydalanmışlardır. XIV. yüzyıldan itibaren tarih sahnesine çıkan
Osmanlı Devleti’nin, komşu devletlerle ilişkileri noktasında bu faaliyete sık sık başvurduğu
görülmüştür. Özellikle Balkanların fethi ile birlikte istihbarat önem kazanmış ve olağanüstü
durumlar karşısında casusluk faaliyetlerinden yararlanılmıştır. Ancak belirtmek gerekir ki bu
istihbarat faaliyetleri, bugünün kurumsallaşmış istihbarat faaliyetlerinden oldukça farklıdır.
Osmanlı’nın klasik istihbaratı; farklı isim ve şekillerde, devletin diğer ülkelere karşı girişecekleri
mücadelelere yön vermek ve asayişsizliklere karşı önlem almak amacıyla kullanılan sistematik
olmayan bir yöntemden ibarettir.
XVIII. yüzyılda Avrupa’nın değişen dengeleri, Osmanlı Devleti’ni Avrupa devletleri
hakkında daha çok bilgi sahibi olmasını zorlamıştır. Bundan yola çıkarak Osmanlı Devleti, bilgi ve
haber aktarımı için mümkün olan her bağlantıyı kullanmış ve istihbari veriler elde etmiştir.
Çalışmamızda Lehistan’ın parçalandığı 1772 ve 1795 yılları arasında Osmanlı Devleti’nin
burasıyla ilgili ne gibi kaynaklardan ne tür istihbarat elde ettiği üzerinde durulacaktır. Özellikle
Lehistan konusunda faydalandığı kaynakların daha iyi anlaşılabilmesi için devletin, genel
anlamdaki istihbarat ağının detaylı bir biçimde değerlendirilmesi yararlı olacaktır.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/13 Fall 2015
Osmanlı Devleti’nin Lehistan’a Dair İstihbarat Kaynakları (1772 - 1795)
117
I. Osmanlı Devleti’nin İstihbarat Ağı
Arapça “haber” kökünden türemiş bir kelime olan istihbarat, en genel anlamıyla bir
memleketin başka bir memleket hakkında bilgi toplama, haber alma faaliyetine denir (Yılmaz,
2006: 140). İstihbaratçılık, bir meslek olmadan önce kervanlar, gezginler, büyücüler ve gezgin din
adamları tarafından icra edilmiştir. Meta dolaşımının hızlanması, sermaye birkiminin oluşması ile
birlikte gelişen ticaret yolları ve artan nüfusla birlikte istihbaratçılık, çiftçilik ve tüccarlık gibi bir
meslek haline gelmiştir (Şimşek, 2003: 12-13). Dünya tarihinde istihbarat faaliyetlerine her dönem
önem verilmiş ve bunun Türk Devletlerinde de yer alan bir uygulama olduğu görülmüştür. Osmanlı
Devleti de daha kurulduğu dönemden itibaren, kendisine karşı olası bir faaliyette bulunulmasına
karşı, hem ülke içerisinde hem de ülke dışında, istihbarat faaliyetlerine başvurmuştur.
Osmanlı Devleti, istihbarat ağını belirli birimlerden oluşturmuş, buralardan gelen bilgilerle
politikalarını belirlemiştir. Elde edilen istihbaratın, klasik anlamda şu unsurlara dayandığı
görülmüştür:
I.1. Martoloslar
Osmanlı Devleti’nin Hıristiyan dünyasına karşı kurduğu bir casusluk örgütü olan
Martolosların tam olarak ne zaman oluşturuldukları bilinmemekle beraber, genelde XV. yüzyıla
dayandırılmaktadırlar. Avrupa’da özellikle İtalya ve Avusturya’da görev yapan bu casuslar, daha
çok Yahudiler ve Hıristiyanlar arasından seçilmişlerdir. Dikkat çekmemek ve gözden uzak olmak
için çeşitli işlerle uğraşmışlardır. Gayrımüslim olmaları ve birden çok dil bilmeleri, yabancı
memleketlerde rahatça hareket edebilmelerini ve önemli bilgiler elde edip merkeze bildirmelerini
sağlamıştır (Dünya Casusluk Tarihi, 1974: 12-13).
I.2. Voynuklar
Genel olarak kuruluşu 1376-77 (Ercan, 1989: 5) yıllarına kadar giden ve Rumeli’de
fethedilen bölgelerde gayrımüslim halktan oluşturulan Voynuk teşkilatının görevleri arasında
casusluğun bulunduğu ve bunların görevleri karşılığında vergilerden bağışlandıkları bilinmektedir
(Ercan, 1989: 75).
I.3. Esirler (Dil Alma)
Osmanlı Devleti, istihbarat konusunda daha önceki devletlerde olduğu gibi “Dil” denilen
düşman esirlerinden de faydalanmıştır. Savaşlarda ve akınlarda diri olarak ele geçirilen esirlerden
ülkeleri ve orduları hakkında bilgi edinilmiştir (Pehlivanlı, 2002: 656).
I.4. Elçiler
Osmanlı Devleti, Batılı devletler gibi temasta bulunduğu ülkelere devamlı görev yapacak
elçiler göndermemiştir. Ancak cülus, harp ilanı ve barış yapılması gibi meseleler için yabancı
ülkelere elçi gönderilmiştir. Fevkalade elçiler denilen bu görevliler, işlerini bitirip geri
döndüklerinde yanlarında gittikleri ve gördükleri memleketler hakkında bilgi de getirmişlerdir
(Pehlivanlı, 2002: 658).
I.5. Tüccar ve Gezginler
Klasik Dönem Osmanlı tarihine bakıldığında, gerek Osmanlı vatandaşı ve gerekse yabancı
ülkenin vatandaşı olup Osmanlı Devleti lehine casusluk yapanlar görülmüştür. Bu tüccar ve
gezginlerin hemen her ülkeye gitmelerinde bir sakınca bulunmamıştır. Sahip oldukları statü gereği
istedikleri her yere gidebilmiş ve gerekli bilgileri alabilmişlerdir (Pehlivanlı, 2002: 658). Bu
durumdan dolayı sahip oldukları bu bilgiler hemen hemen bütün devlet adamlarını cezbetmiş ve
devlet adamları bu önemli bilgileri elde edebilmek için her yolu denemişlerdir.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/13 Fall 2015
118
Vedat KANAT
I.6. Sınır Beyleri
İstihbarat faaliyetlerinde sınır boylarında oturan ve devamlı komşu devletlerle ilgili bilgi
toplayan beylerden de istifade edilmiştir. Bunlar doğuda sınır eyalet valileri, kuzeyde Kırım
Hanları, batıda Eflak ve Boğdan Beyleri, Dubrovnik Cumhuriyeti ve Erdel Krallığı’dır. Önemli
kararlar verilmeden önce yapılan toplantılara sınır boylarından gelen beyler çağırılmış ve onların
bilgisine başvurulmuştur. Toplantılarda ilk söz onlara verilmiş ve onların verdiği bilgiler kararda
etkili olmuştur (Pehlivanlı, 2002: 657).
Şimdi Osmanlı Devleti’nin XVIII. yüzyılın ikinci yarısında, Lehistan konusunda bu
istihbarat kaynaklarından hangilerini kullandığı ve ne tür bilgiler elde ettiği tespit edilebilir.
II. Osmanlı Devleti’nin Lehistan’a Dair İstihbarat Kaynakları (1772-1795)
XVIII. yüzyılda, değişen güç dengelerine paralel olarak önemli siyasal gelişmeler
yaşanmıştır. Bu süreçte Doğu Avrupa’da Rusya , Prusya ve Avusturya gibi devletler güç toplamaya
başlamış ve bunlar, genişleyebilme yolunda politikalar üretmiştir. Belirlenen politikalarda da
Lehistan ve Osmanlı Devleti’nin yer alması, bu iki devleti ortak bir kader birliğinde birleştirmiştir.
XVII. yüzyılın sonuna kadar sürekli çatışan Lehistan ve Osmanlı Devleti arasında, iyi ilişkiler
oluşmaya başlamıştır. Osmanlı Devleti, daha yüzyılın başından itibaren Lehistan’ı desteklemiş ve
Lehistan’da olup biten herşeyi yakından takip etmiştir. Lehistan ve bulunduğu coğrafyayla ilgili
haber elde edebilmek amacıyla mümkün olan her kaynağı kullanmıştır.
Lehistan Kralı III. August’un 1763 yılında ölmesi üzerine Rusya’nın da etkisiyle Stanislaw
August Poniatowski kral seçilmiştir. Yeni kralın Rus taraftarı olması; Rusya’nın Lehistan’ın iç
işlerine müdahale etme fırsatı vermiştir. Bunun sonucunda Rusya, Prusya ile anlaşarak,
Lehistan’daki Ortodoks halkın, Katoliklerle aynı haklara sahip olması kararını Leh meclisine zorla
onaylatmıştır (Kurat, 1993: 287). Lehistan serkatibinden İstanbul’a gelen bir istihbarata göre
Rusya, Leh meclisinde aldırdığı bu kararları meclis üyelerini tehdit ederek aldırmıştır (BOA. HAT.
1429 / 58499. [M. 28.05.1767]). Leh soyluları, bu gibi girişimleriyle ülkede bir Rus himayesi
oluşturmaya çalışan Rusya’ya karşı, Osmanlı Devleti’ne bir mektup yazıp yardım istemişlerdir.
Bunun üzerine Osmanlı Devleti, Fransa’nın ve Kırım Hanı’nın da etkisiyle 1768 yılında Rusya’ya
savaş açmıştır (Shaw, 1982: 336). Yaklaşık altı yıl süren bu savaş sırasında Osmanlı Devleti ağır
yenilgiler almış ve savaş Rusya’nın galibiyetiyle sonuçlanmıştır. Savaş devam ederken Rusya,
Prusya ve Avusturya ile anlaşarak 1772 yılında Lehistan’ı aralarında paylaşmışlardır.
Bu paylaşım sonrasında Lehistan, topraklarının yaklaşık 1/3’ünü kaybetmiş, ülkede önemli
bir yıkım gerçekleşmiştir. Varşovadan gelen fakat kaynağı belli olmayan bir haberde, Lehistan’da
halk arasında büyük bir huzursuzluğun yaşanmakta olduğu ve devlet ricalinin yapmak istediği bir
çok şeyi Rusya’nın zor gücüne dayanarak gerçekleştirdiği belirtilmektedir. Bunun yanında Baltık
kıyısındaki kentlerde gerçekleştirilen ticarete dair yeni ve zorlayıcı kuralların getirildiği de verilen
haberler arasındadır (BOA. A. DVN. DVE. (8) 169 / 33. [M. 1776]).
Her iki devletin de bu süreçte yaşadıkları bütün bu olumsuzluklara rağmen, Osmanlı
Devleti ve Lehistan arasında ilişkiler normal seyrinde devam etmiş ve iletişim kesilmemiştir.
Karşılıklı elçilerle güzel hediyeler gönderilmiştir (Reychman, 1964: 16-17). I. Abdülhamid’in tahta
çıkışını bildirmek için görevlendirilen Seyyid Numan Bey ve mahiyeti 1777 yılında yanına bir
takım hediye alarak yola çıkmış ve Lehistan’da bir yıl kaldıktan sonra 1778 yılında memlekete geri
dönmüştür. (Kanat, 2011: 49) Seyyid Numan Bey, Lehistan’da kaldığı süre boyunca önemli durum
ve olayları maiyetinden birilerini görevlendirerek araştırtmış ve İstanbul’a haber aktarmıştır (BOA.
HAT. 28 / 1344. [M. 02.11.1777]).
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/13 Fall 2015
Osmanlı Devleti’nin Lehistan’a Dair İstihbarat Kaynakları (1772 - 1795)
119
Bölgeyle ilgili değerlendirilmesi gereken diğer bir istihbarat kaynağı da Osmanlı
yönetimindeki civar yerleşim birimlerinin yöneticileridir. Bu yöneticilerden biri olan Hotin
Muhafızı Süleyman Paşa, emrindeki görevliler ve tercümanlar vasıtasıyla elde ettiği, Lehistan’daki
zahire fiyatlarından Rusya’nın bölgeyle ilgili planlarına kadar, önemli bir çok haberi saraya
iletmiştir. 1777 yılında ilettiği haberlerden Rusya’nın Lehistan’a karşı bir harekat niyetinde olduğu
ve böyle bir durum gerçekleşirse ilk önce Hotin’e saldıracağı bilgisini vermiştir. Buna karşılık
olarak Hotin’de yeteri kadar cephane ve mühümmat olmadığını ifade etmiş ve bunun giderilmesi
için en uygun olan yöntemin, ihtiyaçların yakın yerlerden sağlanması olduğunu belirterek
İstanbul’a aynı zamanda bir tavsiye bildirmiştir (BOA. HAT. 28 / 1344. [M. 02.11.1777]). Yine
Milova Muhafızı Ahmed Paşa, Rus General Zirefski komutasında büyük bir ordunun Lehistan
içerisinden Sorika’ya doğru yaklaştığını, casusları aracılığıyla öğrenmiş ve Sorika’ya acilen
cephane gönderilmesi gerektiği konusunda istihbarat vermiştir (BOA. HAT. 26 / 1269. [M.
20.06.1778]).
1782 yılında kaynağının Varşova’da bir asker olduğu belirtilen bir istihbarat mektubu
alınmıştır. Verilen bilgilere göre; Rusya tarafından Lehistan’a bir ulak gönderilerek daha önce iki
devlet arasında yapılmış olan anlaşma maddesi düzeltilmiştir. Bunun yanı sıra mektupta sadece
Lehistan’la ilgili değil, Lehistan’ı ilgilendireceği düşünülen haberler de aktarılmıştır. Papa’nın
acilen Beç şehrine gideceği duyulmuş ancak bu ziyaretin sebebinin gizli tutulduğu bildirilmiştir.
Mektupta bazı kimselerden duyularak öğrenildiği belirtilen diğer bir haber ise, yakında Avrupa
devletleri arasında bir savaşın çıkacağıyla ilgilidir (BOA. A. DVN. DVE. (8) 170 / 75. [M.
08.04.1782]).
Lehistan konusunda gelen istihbarat kaynağının önemli bir bölümünü, komşu birimlerin
beyleri ve yöneticileri oluşturmuştur. Özellikle Eflak ve Boğdan voyvodaları bu konuda önemli bir
yeri doldurmaktadır. Osmanlı Devleti’nin, XVIII. yüzyılda Fenerli aileler arasından çıkan ve
memur gibi çalışan bu voyvodalar için “Bâb-ı Âli’nin Avrupa’ya çevrilmiş iki gözü” tabirini
kullanması, bunların istihbarat görevlerinin önemini vurgulamıştır (Çiftçi, 2010: 36). Voyvodalar,
bulundukları bölgede kendi casusları veya sorguladıkları tüccarlar vasıtasıyla Avrupa’da neler olup
bittiğini öğrenmiş ve elde ettiği bu bilgileri “klaraş” veya “karalaş” denilen ulakları aracılığıyla
yazılı olarak merkeze bildirmişlerdir (Uzunçarşılı: 100).
Lehistan’ın parçalanması boyunca Eflak ve Boğdan voyvodalarının İstanbul’a devamlı
bilgi aktardığı görülmektedir. Eflak Voyvodası’nın 1783 yılında birkaç defa gönderdiği istihbarat
mektupları buna örnek gösterilebilir. Voyvoda, casusları vasıtasıyla Lehistan ve diğer Avrupa
devletleriyle ilgili edindiği bilgileri sürekli saraya iletmiştir. Mektuplarında genellikle Rusya,
Prusya ve Avusturya’nın Lehistan üzerindeki baskısından ve askeri girişimlerinden
bahsedilmektedir (BOA. C. MTZ. 18 / 877 [M. 29.12.1782], CEV. HAR. 27 / 1346 [M.
31.03.1783], C. MTZ. 15 / 728 [M. 17.07.1783], HAT. 12 / 447-B [M. 03.11.1783]).
Aynı şekilde Boğdan Voyvodasının da casusları aracılığıyla elde ettiği bilgileri İstanbul’a
ulaştırdığı görülmektedir. 2 Ağustos 1783 tarihinde yazdığı mektupta; Rusya, Prusya ve
Avusturya’nın Lehistan’ı aralarında tekrar paylaşmayı amaçladıklarını ve bunun için her üç ülkenin
de Lehistan sınırlarında hazırlıklara giriştiğini belirtmektedir (BOA. HAT. 10 / 327-D [M.
02.08.1783]). Boğdan voyvodası bu ülkelerin grişimleriyle ilgili öğrendiği her yeni bilgiyi
İstanbula ulaştırmaya devam etmiştir (BOA. HAT. 12 / 443-E [M. 09.09.1783], HAT. 12 / 443 [M.
26.09.1783]). Bunun yanında voyvodalar tarafından gönderilen casusların her zaman başarılı
oldukları söylenemez. Öyle ki, Boğdan Voyvodası; Varşova’da bulundurduğu casusların uzun bir
zamandan beri raporları gelmediğinden yakalanmış olabileceklerini ve bazı güçlükler nedeniyle
geri dönemediklerini düşünerek merkeze bilgi vermiştir (BOA. HAT. 10 / 327-E [M. 07.03.1783]).
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/13 Fall 2015
120
Vedat KANAT
Takip eden yıllarda Boğdan ve Eflak Voyvodaları’nın bünyesinde bulunan casusların,
istihbarat aktarması devam etmiştir. Bu istihbarat kaynaklarına İsmail ve Bender 1 kale muhafızlar
gibi civar yöneticiler de eklenmiştir. Bu yöneticiler de Lehistan konusunda bilgi edinebilmek için
casus görevlendirmişlerdir. İsmail kale yöneticisinin casusu aracılığıyla elde ettiği istihbaratta,
Rusya ve Avusturya’nın Lehistan’ın sınır bölgelerine asker yığdığı belirtilmiştir. Aynı zamanda
Leh hükümetinin Osmanlı topraklarında taun (veba) hastalığı çıktığı bahanesiyle, giriş çıkışları
yasakladığı bilgisi de ilettiği bilgiler arasındadır (BOA. HAT. 17 / 764 [M. 02.11.1785]).
Görüldüğü üzere büyük güçler Lehistan’ın geri kalan kısımlarını da parçalamak isteyerek,
ülkeye üç bir yandan müdahalelerini arttırmışlardır. Bu durumdan rahatsızlık duyan bazı Lehistan
vatandaşları farklı coğrafyalara göç etmişlerdir. Bu göçlerin bir kısmı Osmanlı topraklarına
olmuştur. 22 Ekim 1786 tarihinde Hotin muhafızı İsmail Paşa tarafından, Hotin ve Boğdan
taraflarına yüz elli dört kadar Yahudi ailenin göç ettiği bilgisi verilmiştir (BOA. HAT. 1358 /
53375 [M. 22.10.1786]).
Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan sonra bağımsızlaşan ve 1783 yılında Rus himayesine
giren Kırım’dan da Lehistan’ın durumuna dair bigilerin geldiği görülmektedir. Kuban Hanı Şahbaz
Giray2, bölge ve özellikle Lehistan hakkında elde ettiği bilgileri hemen merkeze iletmiştir (BOA.
HAT. 24 / 1216 (M. 11.10.1787), HAT. 24 / 1217 [M. 11.10.1787]). Yine Kırım ahalisinden olup
ticaret için Osmanlı Devleti’ne gelen Mehmed Ağa adlı kişinin de bilgi ilettiği görülmüştür.
Mehmed Ağa, raporunda bölgeyle ilgili duyup gördüğü herşeyi detaylarıyla anlatmıştır. Rusya ve
Prusya’nın Lehistan içerisine asker gönderdiği ve Lehistan’ın da bu konuda gerekli önlemleri aldığı
Kırımlı Mehmed Ağa’nın verdiği bilgiler arasında yer almaktadır (BOA. CEV. HAR. 9047 [M.
21.12.1787]).
Osmanlı Devleti’nin Rusya ve Avusturya ile savaştığı 1787-1792 yılları arasında, Lehistan
konusunda gelen istihbaratın neredeyse tamamen kesildiği ancak savaşın sonlarına doğru tekrar
canlandığı görülmektedir. Osmanlı Devleti’nin bu dönemde Lehistan konusunda farklı bir
istihbarat kaynağı olan gazetelerden faydalandığı tespit edilmiştir. 1791 yılında gelmiş olan gazete
evrakının özetinde Lehistan ve özellikle Varşova’daki halkın genel durumuyla ilgili bilgi
iletilmiştir (BOA. A. DVN. DVE. (8) 170 / 64 [M. 13.04.1791]). Yine aynı yıl içerisinde Leh
tercümanından ve Leh elçisinden de bilgi elde edilmiştir. Leh tercümanı; Prusya ve Lehistan
arasında görüşülen konular hakkında bilgi vermiş, Leh halkının Osmanlı Devleti dışında kimseye
itimadı olmadığını belirtmiştir (BOA. CEV. HAR. 6096 [M. 01.06.1791]). Leh elçisi ise
Avrupa’daki devletlerin genel durumuyla ilgili bilgi verdikten sonra Lehistan konusundaki
haberleri aktarmıştır. Bu haberlere göre; İngiltere, Lehistan’ın Torun ve Dancka (Gdansk)
şehirlerinin Prusya’ya verilmesi konusunda ısrar etmiştir. Rusya ise Boğdan ve Bucak
memleketlerinden 20.000’e yakın nüfusu, Lehistan’dan aldığı topraklara zorla göç ettirmiştir
(BOA. CEV. HAR. 4264 [M. 30.11.1791]).
Osmanlı-Rus savaşının bitmesinin ardından Osmanlı cephelerinden çekilen Rus ordusu
Lehistan’a sevk edilmiş, birkaç ay sonra da 1793 yılında Rusya ve Prusya arasında Lehistan’ın
ikinci paylaşımı gerçekleştirilmiştir (Kolodziejczyk, 2000: 168). İkinci paylaşım sonrasında
Lehistan ile ilgili istihbarat sağlama görevi, yine Boğdan voyvodasının olmuştur. Buna örnek
gösterilecek belgede Boğdan voyvodası; Rusya ve Prusya’nın, paylaşılan Leh topraklarında
yaşayan Lehlilere tebaa hakkını tanıyacakları bilgisini iletmiştir (BOA. HAT. 258 / 14877 [M.
Bender ve Hotin kale muhafızlarına; Leh boyarları tarafından ülkelerindeki Rusya, Prusya ve Avusturya işgalleri
hakkında bilgi ileten bir mektup yazılmıştır. Bu mektupların tercümeleri merkeze iletilmiştir (BOA. HAT. 11 / 353 [M.
1784]).
2
Şahbaz Giray, Osmanlı Devleti tarafından “Kuban Hanı” ünvanıyla, Kuban nehri etrafındaki Türk kabilelerinin başına
han olarak tayin edilmiştir (Ağustos 1787). (İnalcık, 1996: 78).
1
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/13 Fall 2015
Osmanlı Devleti’nin Lehistan’a Dair İstihbarat Kaynakları (1772 - 1795)
121
08.8.1793]). 1794 yılında gönderdiği mektupta ise, Ruslar ve Lehliler arasında geçen çatışmayı
bildirmiştir. Verilen bilgilere göre; Lehistan içerisinde bulunan Rus askeri, Lehliler tarafından
bastırılarak dağıtılmış ancak daha sonra Ruslara takviye güç istenerek Lehliler etkisiz hale
getirilmiştir (BOA. CEV. HAR. 1283 [M. 27.08.1794]).
Lehistan sürüp giden olumsuzluklar karşısında daha fazla direnememiş, 1795 yılında
Rusya, Prusya ve Avusturya arasında üçüncü ve son kez paylaşılmıştır. Böylelikle hakkında
istihbarat elde edilecek bir Lehistan kalmamış, ülke siyasi ve fiziki olarak haritadan silinmiştir.
Sonuç
Osmanlı Devleti, kurulup genişlemeye başladıktan sonra istihbarata büyük bir önem
vermiş, elde ettiği istihbarata göre iç ve dış siyasetini şekillendirmiştir. XVIII. yüzyılda Avrupa’nın
değişen dengeleri Osmanlı Devleti ve Lehistan’ı birbirine yaklaştırmış ve Osmanlı Devleti, bu ülke
hakkında mümkün olduğu kadar bilgi elde etmeye çalışmıştır.
Lehistan’ın parçalandığı ve Avrupa haritasından silindiği 1772 ve 1795 yılları arasında,
ülkeye dair çok çeşitli istihbarat bilgileri elde edilmiştir. Bu bilgilerin kaynağı farklı olmakla
birlikte, içeriklerinin genellikle benzerlik gösterdiği ve gelen bilgilerin parçalanma sürecine ilişkin
olduğu görülmüştür. Gelen istihbarat; çoğunlukla Rusya, Prusya ve Avusturya’nın Lehistan
topraklarını işgal etmek üzere giriştikleri askeri hazırlıklar ve bu girişimler karşısında ülke
içerisinde oluşan genel durum üzerinde yoğunlaşmaktadır.
Bu bilgiler, Lehistan’a yakın bölgelerdeki yöneticilerden veya o bölgeden gelen kişilerden
elde edilmiştir. Eflak, Boğdan ve Hotin gibi civar birim yöneticileri, görevlendirdikleri casuslar
aracılığıyla elde ettikleri istihbaratı hemen merkeze bildirmişlerdir. Bunların yanısıra bağımsız
casuslar, karşılıklı gönderilen elçiler, tercümanlar, tüccar ve gezginler de bu geniş istihbarat ağının
içerisinde yer almıştır. Osmanlı Devleti, Lehistan 1795 yılında tamamen yok olana kadar; burasıyla
ilgili mümkün olan her istihbarat kaynağından faydalanmış, bunların oluşturduğu haber ve bilgi
birikimine dayalı içeride ve dışarıda politika üretmiştir.
KAYNAKÇA
I. Arşiv Belgeleri
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.)
Düvel-i Ecnebiye Defteri (8)
A. DVN. DVE. (8) 169 / 33.
A. DVN. DVE. (8) 170 / 64.
A. DVN. DVE. (8) 170 / 75.
Eyalet-i Mümtaze Tasnifi
C. MTZ. 15 / 728.
C. MTZ. 18 / 877.
Cevdet Hariciye Tasnifi
CEV. HAR. 27 / 1346.
CEV. HAR. 1283.
CEV. HAR. 4264.
CEV. HAR. 6096.
CEV. HAR. 9047.
Hatt-ı Hümayun
HAT. 10 / 327-D.
HAT. 10 / 327-E.
HAT. 11 / 353.
HAT. 12 / 443.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/13 Fall 2015
122
Vedat KANAT
HAT. 12 / 443-E.
HAT. 12 / 447-B .
HAT. 17 / 764.
HAT. 24 / 1216.
HAT. 24 / 1217.
HAT. 26 / 1269.
HAT. 28 / 1344.
HAT. 258 / 14877.
HAT. 1358 / 53375.
HAT. 1429 / 58499.
II. Araştırma ve İnceleme Eserler
___, (1974) Dünya Casusluk Tarihi, I. Cilt, Artel Yayınları, İstanbul.
Çiftçi C., (2010) “Bâb-ı Âli’nin Avrupa’ya Çevrilmiş İki Gözü: Eflak ve Boğdan’da Fenerli
Voyvodalar (1711-1821)”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 7, Sayı 26, ss. 27-48.
Ercan Y.,(1989) Osmanlı İmparatorluğu’nda Bulgarlar ve Voynuklar, Ankara: TTK Yayınları.
İnalcık H., (1996) “Giray”, İslam Ansiklopedisi, XIV. Cilt, Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları,
ss. 76-78.
Kanat V., (2011) Lehistan’ın Parçalanma Sürecinde Osmanlı Devleti ile İlişkileri (1772-1795),
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Mersin: Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü.
Kolodzıejczyk D., (2000) Ottoman Polish Diplomatic Relations (15th-18th century), An Annotated
Edition of Ahdnames and other Documents, Leiden: Brill.
Kurat A.N., (1993) Rusya Tarihi; Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Ankara: Türk Tarih Kurumu
Yayınları.
Pehlivanlı H., (2002) “Osmanlılarda İstihbaratçılık”, Türkler, XIII. Cilt, (Ed. H. Celal Güzel v.d.),
Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, ss. 653-667.
Reychman J., (1964) Polonya ile Türkiye Arasında Diplomatik Münasebetlerin 550. Yıldönümü,
Ankara: Polonya Halk Cumhuriyeti Büyükelçliği.
Shaw S., (1982) Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Cilt I, (Çev. M. Ali Kılıçbay),
İstanbul: E Yayınları.
Şimşek E., (2003) Türkiye’de İstihbaratçılık ve Mit, İstanbul: Kum Saati Yayınları.
Uzunçarşılı İ.H., (Yayın tarihi belirtilmemiş) Osmanlı Tarihi, VI. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu
Yayınları.
Yılmaz S., (2006) 21. Yüzyılda Güvenlik ve İstihbarat, İstanbul: Alfa Basım Yayın.
Citation Information/Kaynakça Bilgisi
Kanat, V., (2015). “Osmanlı Devleti’nin Lehistan’a Dair İstihbarat Kaynakları (1772 - 1795)/ The
Intelligence Sources Of The Ottoman Empire On Poland (1772-1795)”, TURKISH
STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. H. Ömer Karpuz Armağanı), Volume 10/13 Fall
2015,
ANKARA/TURKEY,
www.turkishstudies.net,
DOI
Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8655, p. 113-122.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/13 Fall 2015