2000`li yıllarda türkiye`nin ılo serüvenine kısa bir bakış
advertisement
MAKALE 2000LÝ YILLARDA TÜRKÝYENÝN ILO SERÜVENÝNE KISA BÝR BAKIÞ Dr. Pir Ali KAYA Uludað Üniversitesi Ý.Ý.B.F. Çalýþma Ekonomisi ve Endüstri Ýliþkileri Bölümü GÝRÝÞ: Türkiye'nin ILO'ya üyeliði, batý dünyasý içinde yer almasý düþüncesiyle baþlar dolayýsýyle Türkiye ILO iliþkilerinin geliþim seyri medeni dünya içinde yer alma refleksi doðrultusunda olmuþtur. Bu nedenledir ki Türkiye ILO normlarýný onaylarken birbiriyle çatýþan iki davranýþý birden göstermiþtir. Bunlardan birisi uluslararasý düzeyde , ulusal temsil kabiliyetini koruma arzusudur. Ýkincisi ise uluslararasý hukuk açýsýndan belli bir yükümlülük yükleyen normlarý, uluslararasý baðlamlarýndan baðýmsýz olarak yerel koþullarý içinde, kendi ulusal algýlama biçimine göre deðerlendirebilme çabasýdýr. Ne var ki, bütün bu tezatlýklara raðmen, Türkiye'nin ILO'ya üyeliði gerek kurumsal düzeyde, gerekse mevzuat boyutunda olumlu katký yapmýþtýr. Bu düþünce çerçevesinde, çalýþmada Türkiye'nin ILO'ya üyeliði, ILO normlarýný algýlamasý ve iç mevzuatýna yansýtmasý düþüncesi üzerinde durulmuþtur onaylanan ILO normlarýnýn uygulanýp uygulanmadýðý deðil, modern Türkiye'nin kurulmasýyla, çalýþma hayatýyla ilgili olarak gerek mevzuat oluþturma boyutuyla, gerekse kurumsal altyapý oluþturma yönüyle; hukuki, idari ve teknik yardýmlarýyla bu sürece katký yapmak istemiþtir1. Ýkinci Dünya Savaþý'ndan sonra, Uluslararasý düzeyde geliþen siyasal uzlaþmalar, Uluslararasý sistem içinde ILO'nun önemini arttýrmýþtýr. Özellikle ILO'nun 1944 yýlýnda adeta bir 'sosyal manifesto' olarak deklare ettiði Fledelfia Bildirgesi, dünya kamu oyunda 1. Türkiye'nin ILO'ya Üyeliði: Türkiye 9 Temmuz 1932 tarihinde, Milletler Cemiyeti'ne üye olmakla beraber, otomatik olarak ILO'ya da üye olmuþtur. Baþlangýç yýllarýnda Türkiye'de ciddi anlamda bir sendikal örgütlenme olmadýðý için, Uluslararasý Çalýþma Konferansý'na uzunca bir süre sadece hükümet delegasyonu ile katýlým saðlanmýþtýr. Dolayýsýyla Türkiye bu baþlangýç yýllarýnda, üçlü yapýya (iþçi - iþveren - hükümet) göre iþleyen ILO içinde ne fazla etkinliðini göstermiþtir, ne de ILO içinde fazla dikkate alýnmýþtýr. Bu süreçte ILO'nun Türkiye'ye bakýþý, 1 Bakýnýz; ILO, Labour Problems in Turkey, Geneva , 1950, s.13-14 14 MAKALE yasalarýn yeni uygulamalarý, TürkiyeILO arasýnda süregelen geleneksel iliþkiyi deðiþtirmiþ, ILO Denetim Organlarý'nýn hazýrladýðý rapor ve gözlemlerine göre bir geliþim sürecine girmiþtir5. Her nekadar Türkiye 1987 yýlýndan itibaren çalýþma mevzuatýnda ciddi anlamda deðiþiklikler yapma yoluna gitmiþ ise de, 2000 yýlý itibariyle halen Uluslararasý Çalýþma Konferansý'nda, Denetim Organlarýnýn, sözleþmelerin uygulamasý ve ihlalleri ile ilgili hazýrladýðý raporlara göre deðerlendirilmeye alýnmaktadýr6. Sonuç olarak, Türkiye 1932 yýlýndan ILO'ya üyeliðinden - 2000 yýlýna kadar 39 ILO sözleþmesini onaylamýþtýr ILO'ya üyeliði her ne kadar 1932 yýlýnda baþlýyor ise de fiilen aktif durumu 1946 yýlýndan sonra baþlar. Türkiye'nin ILO normlarýný onay politikasý temelde ihtiyatlý olmuþtur öncelikle iç mevzuatýný ILO normlarý seviyesine çýkarma yoluna gitmiþ, daha sonra ILO sözleþmelerini onaylamýþtýr7. Ancak hangi yöntemi seçerse seçsin, iç mevzuatýný ILO normlarý paralelinde geliþtirme yönünde çok açýk bir çaba sarf etmiþtir. Tabii ki burada, ILO denetim organlarý ile Türkiye arasýnda oluþan helezonik iliþkinin etkisini de göz ardý etmemek gerekir. 2. Türkiye'nin ILO Normlarýný Ýç Hukukuna Yansýtma Yöntemi 2.1. Anayasal Düzenleme Uluslararasý bir düzenlemenin veya antlaþmanýn iç hukukta nasýl yer bula- yankýsýný bulmuþ ve barýþ istemlerine yardýmcý olmuþtur2. Doðal olarak Türkiye bu geliþmelerden baðýmsýz davranmamýþ, bu geliþmelerden etkilenmiþ ve bu geliþmelerden yararlanma yoluna gitmiþtir3. Gerçekten, Türkiye ILO ile iyi bir iþbirliði sürecine girmiþ, ulusal mevzuatýn geliþtirilmesine katký yapacak, ILO normlarýný kabul etmiþ ve iþ mevzuatýna yansýtma yoluna gitmiþtir. Bu dönemde, Türkiye sadece ILO normlarýný uygulama yoluna gitmemiþ, ayný zamanda ILO'nun bölgesel konferanslarý, eðitim seminerleri ve araþtýrma programlarýndan da yararlanmýþtýr. Bu anlayýþ çerçevesinde 1952 yýlýnda ILO ile yapýlan bir anlaþma ile Ýstanbul'da 'Yakýn ve Ortadoðu Çalýþma Enstitüsü' kurulmuþtur. Enstitünün faaliyet alaný oldukça geniþ tutulmuþtur. Ayný dönemde ILO'dan bir Uzmanlar Heyeti, Türkiye'ye gelerek Çalýþma Bakanlýðý'nýn kuruluþ ve iþleyiþi, Ýþ ve Ýþçi Bulma Kurumu, Sosyal Sigortalar, iþçilerin iþ kazasý ve meslek hastalýklarýna karþý korunmasý, meslek iliþkileri gibi konularda dönemin kamu idaresine yardýmcý olmuþtur4. 1980 sonrasý dönemde, Türk siyasal hayatýnda yaþanan ciddi dönüþümler, ILO Türkiye iliþkilerini yeni bir mecraya sokmuþtur. Özellikle 12 Eylül müdahalesinin çalýþma hayatýna yansýmasýnýn sendikal örgütlenmeyi ve çalýþma mevzuatýný olumsuz etkilemesi, ILO normlarýyla ters düþmeye baþlamýþtýr. 1982 Anayasa'sý ve bu Anayasa'ya dayanarak çýkarýlan 2821 ve 2822 sayýlý 2 Bakýnýz; N. Volticos, International Labour Law, Kluwer , 1979, s.19 ve 25-26 3 Bakýnýz; Cahit Talas, Toplumsal Politika, Ankara, 1990, s.145-146 4 Bakýnýz; Çalýþma Bakanlýðý, 50.Yýlýnda Çalýþma Hayatýmýz , Ankara, 1974, s.64-65 5 Bakýnýz; Pir Ali Kaya, Uluslararasý Çalýþma Normlarý ve Türk Ýþ Hukuku Üzerine Etkileri, Ankara, 1999, s.126-127. 6 Bakýnýz; Toker Dereli, 'Türk Endüstri Ýliþkiler Sistemi ve ILO Normlarý', Türk Çalýþma Hayatýnýn Güncel Sorunlarý, TÜHiS, Ankara 1999 , s.123-124. 7 Bakýnýz Mesut Gülmez, "Ýnsan Haklarý Sözleþmelerini Onay Politikasýnda Bir Sapma: Sendikal Haklar Sözleþmelerinin Onaylanmasý", Prof. Dr. Nusret Ekin'e Armaðan, Ankara, 2000, s. 465-466. 15 MAKALE antlaþmanýn ya da onaylanan bir sözleþmenin doðrudan iç hukukta etki yarattýðýný ve kural haline geldiðini belirtmektedir9. Öte yandan, Türk yargýsý, uluslararasý düzenlemelerin iç hukuka yansýmasý sürecinde yerleþmiþ bir içtihat geleneðini oluþturmamýþtýr. Yargý organlarýnýn kararlarý arasýnda ciddi farklýlýklar bulunmaktadýr. Anayasa mahkemesinin diplomatik dokunulmazlýk, ayrýcalýk ve baðýþýklýk gibi kimi kararlarýnda Ýnsan Haklarý Evrensel Bildirgesi'ne ve Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi'ne baþvurduðu gözlenmektedir10. Ne var ki Danýþtay da verdiði bir çok kararýnda, normlar hiyerarþi açýsýndan uluslararasý düzenlemelerin üst norm ya da eþit norm olduðu hususunda belli bir içtihata ulaþmamýþtýr11. Danýþtay 1989 yýlýnda vermiþ olduðu içtihatý birleþtirme kurulu kararýnda, 1402 sayýlý sýkýyönetim yasasýnýn ikinci maddesinin 2766 sayýlý yasa ile deðiþik son fýkrasýnda yer alan "... bir daha kamu hizmetinde çalýþtýrýlamazlar" kuralýný Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesine aykýrý bulmuþtur. Danýþtay ayný kararda 1402 sayýlý yasanýn ilgili hükmünü ayný zamanda anayasanýn 11'nci ve 138'inci maddelerine göre de yorumlayarak anayasa ile Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi arasýnda bir paralellik kurmak istemiþtir. Danýþtay'ýn bu kararýnda hangi normun üstün olduðu hususunda bir karara varmak mümkün deðildir (D.Ý.B.K.K. caðý, 82 Anayasa'sýnýn 90. maddesinde (61 Anayasa'sýnýn 65. maddesi) düzenlenen ''usulüne göre yürürlüðe konulmuþ Milletlerarasý Antlaþmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkýnda Anayasa'ya aykýrýlýk iddiasý ile Anayasa Mahkemesi'ne baþvurulamaz'' (Any. md.90/son) hükmüne göre belirlenmektedir. Anayasa'daki bu düzenlemeye göre ulusal mevzuatta öngörülen koþullara uygun biçimde iç hukuk iþlemlerinin yapýlmasý koþuluyla, antlaþmalar, iç hukukta ulusal yasalarýn etkisine sahip olmaktadýr. Anayasa'nýn bu hükmüne göre, Türk hukuk düzeninde antlaþmalar doðrudan hüküm doðurmakta, benzer içerikli bir yasa çýkarmaya ihtiyaç duyulmaksýzýn normatif etkiye sahip olmaktadýr8. Ne var ki bu anayasal düzenleme, gerek doktrinde, gerekse yargý organlarýnca farklý farklý yorumlanmaktadýr. Türk doktrinde tartýþmalar esas olarak, Türk Hukuku'nda, kurallar kademelenmesinde antlaþmalara iliþkin olarak yer alan ''usulüne göre yürürlüðe konulmuþ milletlerarasý antlaþmalar kanun hükmündedir bunlar hakkýnda Anayasa Mahkemesi'ne baþvurulmaz.'' kuralý esas alýnmaktadýr bu düzenlemeden hareketle Doktrin'deki bir görüþe göre Anayasa'nýn bu düzenlemesine göre antlaþmalar kanunlarla eþdeðerdedir. Diðer bir görüþe göre ise Anayasa'nýn 90'nýncý maddesindeki düzenlemenin antlaþmalarý kanun üstünde bir deðer taþýdýðýný, dolayýsýyla kabul edilen bir 8 Bakýnýz; Mümtaz Soysal, " Anayasa Uygulamasý ve Denetimi ve Uluslararasý Sözleþmeler", Anayasa Yargýsý, Sayý: 3, Ankara, 1987, s. 15, ayrýca baknýz; Melda Sur, Ýþ Hukukun Uluslararasý Kaynaklarý, Ýzmir, 1995, s. 50-51, ayrýca bakýnýz, Pir Ali Kaya, (1999), a.g.e, s.56 9 Bakýnýz; Necmi Yüzbaþýoðlu, "Avrupa Ýnsan Haklarý Hukukunun Niteliði ve Türk Hukuku Düzenindeki Yeri Üzerine", SBF Ýnsan Haklarý Merkezi, Cilt: 11, Sayý:1, Ankara, 1994, s.33 - 34, ayrýca bakýnýz; Mesut Gülmez, Belgelerle Yönetim, Yargý ve Memur Sendikalarý (1990 - 1993), TODAÝE, Ankara, 1993, s.10, ayrýca bakýnýz; Pir Ali Kaya (1999), a.g.e, s.57 - 58 10 Bakýnýz; Þeref Gözübüyük, Anayasa Hukuku, 1995, s.257 - 258, ayrýca bakýnýz; N. Yüzbaþýoðlu (1994) a.g.e, s.31 11 Bakýnýz; Mesut Gülmez, Belgelerle.......... (1993), a.g.e, s.12, ayrýca bakýnýz; Pir Ali Kaya (1999), a.g.e, s. 61 - 62, ayrýca bakýnýz; N. Yüzbaþýoðlu (1994), a.g.e, s. 32 16 MAKALE 2.2 ILO Normlarýný Onaylama Politikasý Türk hukuk sisteminde, uluslararasý bir belgenin kabulu ile ilgili olarak Anayasa'nýn 90 nýncý ve 104 üncü maddelerindeki düzenlemeler dýþýnda, ayrýca iki yasa bulunmaktadýr. Bunlardan birisi 1963 tarihli ve 244 sayýlý "Milletlerarasý Antlaþmalarýn Yapýlmasý ve Yürürlüðü ve Yayýnlanmasý ile Bazý Antlaþmalarýn Yapýlmasý Ýçin Bakanlar Kuruluna Yetki Verilmesi Hakkýndaki Kanun'dur. Diðeri ise 1969 tarihli 1173 sayýlý "Milletlerarasý Münasebetlerin Yürütülmesi ve Koordinasyonu Hakkýndaki Kanun"dur13. Bu hukuksal prosedürün ötesinde, Türkiye'nin ILO'nun normlarýný belli bir gerekçe ile onayladýðýný söylemek mümkündür. Öncelikle Türkiye ILO sözleþmelerini onaylarken, uluslararasý sistem içindeki yerini düþürerek, ulusal prestij, geliþmiþ ülkeler içinde yer alma arzusu gibi gerekçelerle onay yoluna gitmektedir. Ýkincil amaç ise, onaylanan sözleþmelerin yürürlükteki ulusal mevzuatla uyum içinde olmasýna dikkat edilmektedir. Onaylanan bütün sözleþmelerin genel gerekçesinde bu niteliði görmek mümkündür14. Örneðin 1959 yýlýnda 7292 sayýlý yasayla onaylanan 15 nolu "Trimci ve Ateþcilerin Asgari Yaþý" hakkýndaki ILO sözleþmesinin gerekçesinde "mevzuatýmýzýn umumi prensipleri ile ahenktar olmasý, sözleþme hükümleri ile mer'i mevzuatýmýz arasýnda mubayenet mevcut" olmasý nedeniyle onaylandýðý ifade edilmiþtir 15. E.1988/6, K.1989/4). Ancak, Danýþtay 1991 yýlýnda verdiði bir kararýnda, uluslararasý düzenlemeleri üst norm olarak kabul etmiþtir. Uluslararasý hukuka ve Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesine atýf yapýlan kararda, temelde Anayasa'nýn 90'ýncý maddesindeki düzenlemeye dayanarak uluslararasý sözleþmelerin iç hukuktaki kurallar kademesindeki üst norm deðeri vurgulamaktadýr (Danýþtay 5'inci Dairesi, E.1986/1723,K.1991/ 1993). Buna karþýlýk Yargýtay, bir çok kararýnda uluslararasý hukuka baþvurmakla beraber, esasen iç hukuka daha fazla aðýrlýk vermektedir. Nitekim, son yýllarda Yargýtay'ýn verdiði kararlarda doðrudan iç hukuk belirleyici norm olarak ele alýnmaktadýr12. Yargýtay 1995 yýlýnda verdiði bir kararýnda doðrudan iç hukuku ön plana çýkarmýþtýr. Memur sendikalarýnýn yasallýðý ile ilgili verilen kararda, kamu görevlilerine sendika kurma hakkýnýn 1961 Anayasasý ile tanýndýðý, ancak bu hakkýn 1971 tarihinde yapýlan yasal deðiþiklikle yasaklandýðý, 1982 Anayasasýnda bu hakkýn düzenlenmediði, Anayasanýn 33, 51, 53 ve 54'üncü maddelerinin bu hakkýn kullanýmýný yasal düzenleme koþuluna baðladýðýný vurgulamakta, Türkiye'nin onayladýðý uluslararasý düzenlemelerin uygulama þansýnýn ulusal düzeyde yapýlan yasal düzenleme þartýna baðlý olduðu belirtilmektedir. (Y.H.G.K. E . 1 9 9 5 / 4 - 3 6 7 , K . 1 9 9 5 / 5 5 0 , K . T. 24.05.1995) 12 Bakýnýz; Pir Ali Kaya, (1999), a.g.e, s.63 - 64, ayrýca bakýnýz; Tüba/ÝÝÇB: 1021 - 29 Mayýs 1995, Mevzuat, s.13, Tüba/ÝÝÇB: 1029 - 24 Temmuz 1995, Mevzuat,s.8 13 Bakýnýz; Bülent Serim, "Uluslar arasý Antlaþmalarýn Onaylanmasý ve Denetlenmesi", Amme Ýdaresi Dergisi, TODAÝE, Cilt:26, Sayý. 2, Ankara, 1993, s.54 14 Bakýnýz; TBMM, "Tirimci ve Ateþci Sýfatýyla Gemilerde Ýþe Alýnacaklarýn Asgari Yaþ Hattinin Tesbitine Dair 15 Sayýlý Sözleþmenin Tasdik Edilmesi ve Bu Sözleþmeye Katýlmamýz Hakkýnda Kanun Layihasý ve Hariciye Münakalat Çalýþma Encümenleri Mazbatalarý (1/159), S. Sayýsý: 71, TBMM Tutanak Dergisi, Ankara, 1959, s.1 - 2 15 Bakýnýz; TBMM "Tirimci ve Ateþçi Sýfatýyla Gemilerde Ýþe Alýnacaklarýn Asgari Yaþ Haddinin Tespitine Dair 15 Sayýlý Sözleþmenin Tasdik Edilmesi ve Sözleþmeye Katýlmamýz Hakkýnda Kanun Layihasý ve Hariciye Münakalat Çalýþma Encümenleri Mazbatalarý (1/159), S.Sayýsý:71, TBMM Tutanak Dergisi, Ankara, 1959, s.1-2 17 MAKALE teki tasarý vücuda getirilmiþtir"18 denilmiþtir. Benzer þekilde, 1947 tarihli 5018 sayýlý sendikalar yasasýnýn tasarý aþamasýnda komisyon çalýþmalarýnda Türkiye'nin taraf olduðu, uluslararasý çalýþma sözleþmeleri yasa açýsýndaki önem ve mahiyetinden ayrýntýlý olarak bahsedilmiþtir.19 Örneðin 1959 yýlýnda 7286 sayýlý yasa ile 5018 sayýlý sendikalar yasasýnda yapýlan deðiþiklikler doðrudan ILO normlarýna dayandýrýlmýþtýr. 7286 sayýlý yasanýn genel gerekçesinde Türkiye'nin ILO'ya olan üyeliði belirtilmiþ, ILO normlarýnýn iç hukuka yansýtýlma sürecinden bahsedilmiþ ve Türkiye tarafýndan 1951 yýlýnda kabul edilen 98 sayýlý sözleþmenin içeriði ayrýntýlý olarak açýklanmýþtýr. Nitekim, yasanýn madde gerekçelerinde 98 sayýlý sözleþme hükümleri paralelinde bir deðiþikliðe gidildiði belirtilmiþtir. 2 inci maddenin gerekçesinde þu ifadelere yer verilmiþtir; "Hükümlerinin tatbiki tarafýmýzdan bir kanunun mahnus kabul edilmiþ bulunan bu sözleþmenin 1 nci ve 2 nci maddelerinin sendikalý iþçiye raci olmak üzere (tam bir himayeden faydalanacaktýr) hükümlerinin mevcut bulunduðu nazara alýnacak olursa, bu himayelerin ancak bir müeyyideye baðlanmak suretiyle temini yoluna gidilmiþ olmasýndan, sözleþmenin tasdikine mütedair 5834 sayýlý kanun lafzý, manasý ve þümulü bakýmýndan da isabet vardýr."20 Böylece yapýlmak istenen düzenleme ile 98 sayýlý sözleþme Benzer ifadeleri þimdiye kadar Türkiye tarafýndan onaylanan bütün sözleþmelerin gerekçesinde görmek mümkündür. Sadece 1992 yýlýnda onaylanan 87 ile 151 sayýlý sözleþmelerin gerekçesi Türkiye'nin daha önce kabul ettiði, ILO sözleþmeleri, Ýnsan Haklarý Evrensel Bildirgesi ve Avrupa Sosyal Þartý gibi uluslararasý belgelere dayandýrýlmýþtýr16. 3. Türkiye'nin Çalýþma Mevzuatýný ILO Normlarýna Uyarlama Çabasý 1936 tarihli 3008 sayýlý iþ yasasý baþta olmak üzere günümüze deðin, oluþturulan Türk çalýþma mevzuatý ILO normlarýnda öngörülen ilkeler doðrultusunda karakterize edilmeye çalýþýlmýþtýr. Bu durum, bireysel ve kolektif iþ yasalarý ile sosyal güvenlik yasalarýnda çok net olarak görülmektedir.17 Nitekim 1952 tarihli 5953 sayýlý basýn iþ yasasýnýn genel gerekçesi incelendiðinde yasa koyucunun maksadý bu savý doðrulamaktadýr. 5953 sayýlý yasanýn gerekçesinde "Memleketimizde þimdiye kadar yalnýz Borçlar Kanunu'nun ve meslek temayüllerinin ve mukavelenin tanzimi sahasýna terk edilmiþ bulunan basýn mensuplarýnýn çalýþma þartlarý kanuni esaslara baðlamak üzere bu mevzuu yýllarca evvel hususi kanunlarda iþ hukuku nizamý içine alýnmýþ olan diðer memleketlerin bu sahadaki mevzuatý mukayeseli bir þekilde etüd edilmiþ ve Milletlerarasý Çalýþma Bürosu neþriyatýndan istifade edilerek iliþik- 16 Bakýnýz; Mesut Gülmez " Ýnsan Haklarýnda Geliþmeler ILO Sözleþmelerinin Onaylanmasý" , Ýnsan Haklarý Yýllýðý, TODAÝE Cilt.14, Ankara, 1992, s.182 17 Bakýnýz; Pir Ali Kaya (1999), a.g.e, s.90-915 18 Bakýnýz; TBMM, "Basýn Mesleklerinde Çalýþanlarla Çalýþtýrýlanlar Arasýndaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkýnda Kanun Tasarýsý ve Çalýþma Komis yonu Raporu (1/343)" , S.Sayýsý:214,TBMM Zabýt Ceridesi, Cilt 16, Ankara, 1952 s.1 19 Bakýnýz; TBMM, "Ýþçi ve Ýþveren Sendikalarý ve Sendika Birlikleri Hakkýnda Kanun Tasarýsý ve Ýçiþleri, Adalet ve Çalýþma Komisyonlarý Raporlarý (1/125) (1)" , S.Sayýsý: 88, TBMM Tutanak Dergisi, Cilt 4, Ankara 1947, s.301-302 20 Bakýnýz; TBMM, "Bursa Mebusu Necdet Azak'ýn Ýþçi ve Ýþveren Sendikalarý ve Sendika Birlikleri Hakkýnda 5018 sayýlý Kanuna Üç Madde Eklenmesine Dair KanunTeklifi, Çalýþma Encümeni Mazbatasý (2 / 264)", S. Sayýsý:264, TBMM Zabýt Ceridesi, Ankara, 1959, s. 1 - 2 18 MAKALE arasýnda bir paralellik kurma yoluna gidilmiþtir. Bu gerekçelere 274 ve 275 sayýlý yasalarýn genel gerekçesinde ve ilgili maddelerin gerekçesinde de bulmak mümkündür.21 4. Türkiye'nin Kabul Ettiði ILO Sözleþmeleri Paralelinde Ýç Mevzuatýnda Deðiþiklik Yapma Çabasý Türkiye, ILO'ya üye olduðundan, günümüze deðin çalýþma hayatýnýn her alanýyla ilgili olarak sözleþme kabul etmiþtir. Siyasi konjoktüre baðlý olarak onay politikasýndan zaman zaman sapmalar olsa da, temelde uluslararasý sistemdeki geliþmeler paralelinde bir politika izlemiþtir. Türkiye'nin onayladýðý kimi ILO sözleþmeleri, çalýþma hayatýnýn temel sorunlarý ile ilgili iken kimileri de doðrudan insan haklarý aðýrlýklý olmuþtur. Dolayýsýyla Türkiye iç mevzuatýnda yaptýðý deðiþikliklerde, söz konusu onay durumuna baðlý bir yöntem izlemiþtir. Örneðin Türkiye, 98 sayýlý sözleþmeyi, 1951 yýlýnda onaylamýþtýr. Bu sözleþme paralelinde 1959 yýlýnda 7286 sayýlý yasa ile 5018 sayýlý yasada deðiþiklikler yapmýþtýr. Bu ek kanunla yapýlan deðiþiklik 98 sayýlý sözleþmede (hatta 87 sayýlý sözleþmede öngörülen) vurgulanan sendika özgürlüðü ve saflýk ilkesini güvence altýna almýþtýr.22 Benzer þekilde, 274 sayýlý Sendikalar Kanunu ve 275 sayýlý Toplu Ýþ Sözleþmesi, Grev ve Lokavt Kanunu incelendiði zaman, gerek kanun gerekçelerinde gerekse kanun maddelerinin düzenleme biçim- lerinde 98 sayýlý sözleþmenin etkisini görmek mümkündür.23 1988 yýlýnda 3449 sayýlý yasa ile 1989 yýlýnda 3587 sayýlý yasa ve 1995 yýlýnda 4101 sayýlý yasa ile 2821 sayýlý sendikalar yasasýnda yapýlan deðiþiklikler 87 ve 98 sayýlý sözleþmelere uyum saðlama amacý taþýmýþtýr. Nitekim 4101 sayýlý yasanýn gerekçesinde, sendikalar kanununda yapýlmak istenen deðiþikliðin ILO normlarýna uygunluk amacý taþýdýðý, sendikal haklar konusunda ILO nun benimsediði, sendikalarýn kuruluþunda ve üyelikte serbestlik ilkesi, tüzüðünü serbestçe oluþturabilmek, yöneticilerini tam serbestlik içinde ve özgürce seçebilme, faaliyetlerini tam bir serbestlik içinde sürdürebilme haklarý, Anayasa'nýn el verdiði ölçüde dikkate alýndýðý vurgulanmýþtýr.24 1995 yýlýnda Anayasa'da yapýlan deðiþiklik ile, sendikal faaliyeti düzenleyen Anayasanýn 52. maddesi yürürlükten kaldýrýlmýþ, 53. maddesinde ise bir fýkra eklenerek kamu görevlilerinin örgütlenme hakký kabul edilmiþtir.25 Türkiye tarafýndan 1993 yýlýnda kabul edilen "Sendika Özgürlüðü ve Sendikalaþma Hakkýnýn Korunmasýna Ýliþkin" 87 sayýlý ILO sözleþmesi ile "Kamu Hizmetlerinde Örgütlenme Hakkýnýn Korunmasý ve Çalýþma Koþullarýnýn Belirlenmesi Ýþlemlerine Ýliþkin" 151 sayýlý ILO sözleþmesinin, bu anayasal deðiþiklik süreci üzerinde belirleyici bir role sahip olduðunu söylemek zor olmayacaktýr. Türkiye'nin kabul ettiði, ILO 21 Bakýnýz; Pir Ali Kaya, (1999) a.g.e, s.99 - 100 ve 1016 22 Bakýnýz; TBMM, "5018 Sayýlý Kanuna Ek Kanun", TBMM Kanun Dergisi, Cilt:41, Ankara, 1959 s.714 23 Bakýnýz; Pir Ali Kaya (1999) a.g.e, s.99 - 100 24 Bakýnýz; TBMM, "Sendikalar Kanunun Bazý Maddelerinin Deðiþtirilmesi, Bazý Hükümlerini Kaldýrýlmasý ve Bu Kanuna Geçici Madde Ýle Bir Ek Madde Eklenemesi Hakkýnda Kanun Tasarýsý ve Saðlýk ve Sosyal Ýþler Komisyonu Raporu (1/839)", S.Sayýsý:815, TBMM Tutanak Dergisi, Ankara, 1995, s.1 25 Bakýnýz; 1995 Deðiþiklikleriyle T.C. Anayasasý, Ýstanbul 1995, s.35 - 36 19 MAKALE sözleþmeleri paralelinde yapýlan yasal deðiþiklikleri, her sözleþme ile ilgili olmak üzere, ilgili yasalarda bulmak mümkündür. Kimi deðiþiklikleri iþ hukukunun düzenleyici normlarý ile ilgilidir. Kimileri ise iþ hukukunun koruyucu normlarý ile ilgili olmuþtur. Ne var ki Türkiye'nin, örgütlenme özgürlüðü ve bu paralelde kolektif haklarýn kullanýmý ile ilgili olarak daha zor esnekleþebilen bir tavrý olmuþtur. Dolayýsýyla ILO ile olan iliþkilerinde, bu alanýn sorunlarý daha fazla ön plana çýkmýþtýr. Bu nedenle Türk Ýþ Hukuku'nda, temel hak ve özgürlüklerle ilgili yapýlan deðiþiklikler iþ mevzuatýnýn ILO normlarýna uyarlanma sürecinde daha fazla ön plana çýkmýþtýr. Dolayýsýyla, Türkiye'nin, bundan sonraki süreçte, özellikle ILO denetim organlarýnýn Türkiye hakkýnda hazýrladýklarý raporlarý dikkate alarak, söz konusu sözleþmeler paralelinde bir yasal düzenleme yapma eðilimi ortaya koymasý gerekmektedir. 5. Sonuç ILO, evrensel ve sürekli bir barýþýn ancak sosyal adalet temeli üzerine kurulabileceði inancý ile kurulmuþ bir örgüttür. Amacý çalýþma hayatýnda barýþý saðlamak, çalýþma koþullarýný iyileþtirmek ve emek piyasasýnda dezavantajlý durumda olanlar için koruyucu önlemler almaktýr. Dolayýsýyla bu amacýna ulaþmak için, uluslararasý sosyal politikayý belirleyecek ve yönlendirecek normlar oluþturmaktadýr. Bu normlarýn ulusal çalýþma mevzuatlarýna yansýmasýna yönelik olarak deðiþik çabalar sarf etmektedir. Türkiye - ILO iliþkileri, ILO'nun bu özelliði ile Türkiye'nin ulusal koþullarýnýn etkileþimi veya çatýþmasý çerçevesinde bir geliþim göstermiþtir. Kimi zaman Türkiye, ILOdan eðitim ve teknik yardým alma yoluna gitmiþtir. Kimi zamanda doðrudan ILO normlarýný onaylayarak, ILO ile olan iliþkilerini belli yükümlülükleri yerine getirme ve bu yükümlülüklerden kaynaklanan kimi sorunlarý çözme þeklinde bir geliþim göstermiþtir. Doðal olarak, bu etkileþim süreci Türk çalýþma mevzuatýna olumlu bir katký olarak yansýmýþtýr. Özellikle Bireysel Ýþ Hukukunun temel ilkelerinin belirlenmesinde, Sendika Hukukunun dayandýðý sendika özgürlüðünün algýlanmasýnda ve yasalarda yer almasýnda ILO sözleþmeleri doðrudan belirleyici norm olmuþtur. Çalýþma mevzuatýnýn oluþturulmasýnda, her ne kadar Türkiye ulusal koþullara baðlý bir eðilim sergilemiþ ise de gerek doðrudan ve gerekse dolaylý olmak üzere iki þekilde ILO normlarýndan yararlanma yoluna gitmiþtir. Ne var ki, 2001 yýlýna girerken Türkiye ILO iliþkilerini geleceðe yönelik bir perspektifte deðerlendirecek olursak, þunu söylemek mümkündür: 1980 yýlýndan bu yana, süre gelen ILO denetim mekanizmasýnýn daha uzun bir süre Türkiye ILO iliþkilerinden belirleyici bir role sahip olacaðý ve Türk yasa koyucusunun bu geliþmelere baðlý olarak yasal düzenlemeler yapma yönündeki iradesini zamana yayarak devam ettirecektir. Böylece ILO'ya üyeliðinden bu yana sürdürdüðü geleneksel onay politikasýndan sapma göstermeyecektir. Bu durum da Türkiye ILO iliþkilerinde arzu edilmeyen bir seviyede iliþkilerin sürdürülmesine neden olacaktýr. Yine her zaman olduðu gibi, Türkiye ILO'nun uzmanlýk ve diðer birikiminden yararlanma yerine, sürekli onayladýðý sözleþmelerin gereðini yerine getirip getirmediði yönündeki bürokratik mekanizmayla enerjisini boþa harcamaya devam edecektir. 20 MAKALE KAYNAKÇA ÇALIÞMA BAKANLIÐI, 50.Yýlýnda Çalýþma Hayatýmýz , Ankara, 1974 DERELÝ Toker, 'Türk Endüstri Ýliþkiler Sistemi ve ILO Normlarý', Türk Çalýþma Hayatýnýn Güncel Sorunlarý, TÜHiS, Ankara 1999 , GÖZÜBÜYÜK Þeref, Anayasa Hukuku, 1995 GÜLMEZ Mesut " Ýnsan Haklarýnda Geliþmeler ILO Sözleþmelerinin Onaylanmasý" , Ýnsan Haklarý Yýllýðý, TODAÝE Cilt.14, Ankara, 1992 GÜLMEZ Mesut "2000 in baþýnda Ýnsan Haklarý Sözleþmeleri ve Türkiye'nin Onay Durumu", Amme Ýdaresi Dergisi TODAÝE Cilt:33, Sayý:1, Ankara, 2000 GÜLMEZ Mesut, "Ýnsan Haklarý Sözleþmelerini Onay Politikasýnda Bir Sapma: Sendikal Hakar Sözleþmelerinin Onaylanmasý", Prof. Dr. Nusret Ekin'e Armaðan, Ankara, 2000 GÜLMEZ Mesut, Belgelerle Yönetim, Yargý ve Memur Sendikalarý (1990 - 1993), TODAÝE, Ankara, 1993 ILO, Labour Problems in Turkey, Geneva , 1950 KAYA Pir Ali, Uluslararasý Çalýþma Normlarý ve Türk Ýþ Hukuku Üzerine Etkileri, Ankara, 1999 SERÝM Bülent, "Uluslararasý Antlaþmalarýn Onaylanmasý ve Denetlenmesi", Amme Ýdaresi Dergisi, TODAÝE, Cilt:26, Sayý. 2, Ankara, 1993, SOYSAL Mümtaz "Anayasa Uygulamasý ve Denetimi ve Uluslar arasý Sözleþmeler", Anayasa Yargýsý, Sayý: 3, Ankara, 1987 SUR Melda, Ýþ Hukukun Uluslararasý Kaynaklarý, Ýzmir, 1995 TALAS Cahit, Toplumsal Politika, Ankara, 1990 TBMM, "5018 Sayýlý Kanuna Ek Kanun", TBMM Kanun Dergisi, Cilt:41, Ankara, 1959 TBMM, "Basýn Mesleklerinde Çalýþanlarla Çalýþtýrýlanlar Arasýndaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkýnda Kanun Tasarýsý ve Çalýþma Komisyonu Raporu (1/343)", S.Sayýsý: 214,TBMM Zabýt Ceridesi, Cilt 16, Ankara, 1952 TBMM, "Bursa Mebusu Necdet Azak'ýn Ýþçi ve Ýþveren Sendikalarý ve Sendika Birlikleri Hakkýnda 5018 sayýlý Kanuna Üç Madde Eklenmesine Dair Kanun Teklifi, Çalýþma Encümeni Mazbatasý (2 / 264)", S. Sayýsý:264, TBMM Zabýt Ceridesi, Ankara, 195921 TBMM, "Ýþçi ve Ýþveren Sendikalarý ve Sendika Birlikleri Hakkýnda Kanun Tasarýsý ve Ýçiþleri, Adalet ve Çalýþma Komisyonlarý Raporlarý (1/125) (1)", S.Sayýsý: 88, TBMM Tutanak Dergisi, Cilt 4, Ankara 1947 TBMM, "Sendikalar Kanunun Bazý Maddelerinin Deðiþtirilmesi, Bazý Hükümlerini Kaldýrýlmasý ve Bu Kanuna Geçici Madde Ýle Bir Ek Madde Eklenemesi Hakkýnda Kanun Tasarýsý ve Saðlýk ve Sosyal Ýþler Komisyonu Raporu (1/839)", S. Sayýsý: 815, TBMM Tutanak Dergisi, Ankara, 1995 TBMM, "Tirimci ve Ateþci Sýfatýyla Gemilerde Ýþe Alýnacaklarýn Asgari Yaþ Haddinin Tesbitine Dair 15 Sayýlý Sözleþmenin Tasdik Edilmesi ve Bu Sözleþmeye Katýlmamýz Hakkýnda Kanun Layihasý ve Hariciye Münakalat Çalýþma Encümenleri Mazbatalarý (1/159), S. Sayýsý: 71, TBMM Tutanak Dergisi, Ankara, 1959 TÜBA/ÝÝÇB: 1021 - 29 Mayýs 1995 TÜBA/ÝÝÇB: 1029 - 24 Temmuz 1995 VOLTÝCOS N., International Labour Law, Kluwer , 1979 YÜZBAÞIOÐLU Necmi, "Avrupa Ýnsan Haklarý Hukukunun Niteliði ve Türk Hukuku Düzenindeki Yeri Üzerine", SBF Ýnsan Haklarý Merkezi, Cilt: 11, Sayý:1, Ankara, 1994 1995 Deðiþiklikleriyle T.C. Anayasasý, Ýstanbul 1995 21
