Türkiye`de Sanayileşme Süreci ve Sanayileşmenin Geleceği

Finans Politik
& Ekonomik Yorumlar 2015 Cilt: 52 Sayı: 603
İKTİSAT
NOTLARI
A. DALGIÇ
95
Türkiye’de Sanayileşme Süreci ve
Sanayileşmenin Geleceği
Özet
Sanayi devrimiyle birlikte dünya değişim sürecine girmiştir. Teknoloji ve bilgiyi
kullanabilen toplumlar bu sürece uyum sağlamıştır. Türkiye sürece geç dahil olmuş ve istenilen noktaya henüz ulaşamamıştır. Çalışmada Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren sanayileşme için yapılan uygulamalar incelenecek ve günümüzde küreselleşmeyle birlikte değişen koşullarla sanayileşme adına uygulanabile1 cek değişimler, yöntem ve politikalar tartışılacaktır.
Aybüke DALGIÇ
Anahtar Kelimeler: Türkiye’de sanayileşmenin geleceği, ithal girdi bağımlılığı
1
Dokuz Eylül Üniversitesi, İktisa-
di ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat
Bölümü, Dokuzçeşmeler Yerleşkesi,
Buca, İzmir, Türkiye.
İKTİSAT NOTLARI
96
1. Giriş
Sanayi devriminin yaşandığı dönem aynı zamanda kapitalist sistemin zirveye çıktığı ve büyük bir
dönüşümün yaşandığı dönemdir. Kapitalizmin öncüsü olduğu üretici sisteme, ekonomik büyüme ve
dünyaya yayılma açısından sonsuz bir kabiliyet
kazandıran Sanayi Devrimidir (Hobsbawm, 1969:
18). Ülkelerin gelişmişlik düzeyleri, hangi ürünü,
nasıl ürettiklerine göre belirlenir. Bir başka ifadeyle, ekonomik problemler üretim olgusuna dayanır.
Belirli bir süre içerisinde, daha çok ve daha nitelikli üretim, yaşamı kolaylaştırıcı araçların geliştirilmesi, toplumsal refahı arttırmak, ülkelerin ortak
amacı konumundadır (Kepenek, 1989: 359). Bu
da sanayileşme sürecini etkin bir şekilde tamamlamakla gerçekleşir. Sanayileşme, doğal kaynakların, sermayenin ve iş gücünün varlığına ve bunların israf edilmeden en uygun teknoloji ile kullanılmasındaki isabete bağlıdır. Tarımsal toplumdan sanayi toplumu haline gelen ülkelerdeki refah
seviyesi sanayileşmenin ekonomik kalkınmada ne
kadar etkili olduğunu ortaya koymaktadır. Gelişmekte olan ülkeler de bu süreci, kalkınmalarında
değerlendirme çabası içine girmişlerdir (Gölhan,
2012:9).
Ekonominin öncü sektörü olan sanayinin toplum
refahını arttıracağı, kalkınmayı olanaklı kılacağı düşüncesi, ülkelerin sanayileşmeye uyumunda önemli bir etkendir. Başta İngiltere olmak üzere Batı Avrupa, Kuzey Amerika sanayileşme sürecini tamamlarken Osmanlı devleti, yaşanan büyük
devrimle birlikte ortaya çıkan hızlı değişim sürecine katılamamıştır. Türkiye’nin kuruluşundan itibaren ekonomik kararların başında sanayileşmenin tamamlanması yer almış, sanayileşme sürecinin tamamlanabilmesi ve küresel koşullara uyum
sağlanabilmesi için çeşitli planlar uygulanmıştır.
2. Türkiye’de Sanayileşme Çalışmaları
Türkiye’de sanayileşme, 1929 Dünya Ekonomik
Bunalımının oluşturduğu ortamda büyük bir atılım
yaptı. Bu süreçte Türkiye ekonomisi dışa kapatılmış ve kamu girişimleri sanayileşmenin temel aracı olarak belirlenmişti. Bu süreçte başlayan sanayileşme atılımı üç aşamaya ayrılabilir: 1929-1950
dönemini kapsayan ilk aşamada amaç, kamu teşebbüsleri aracılığıyla temel tüketim mallarında
Türkiye’de Sanayileşme Süreci ve Sanayileşmenin Geleceği
kendi kendine yeterliliğe ulaşmaktı. 1950-1960
dönemlerini kapsayan ikinci aşamada, liberal bir
ekonomi politikası izlendi. Bu dönemde özel sektör faaliyet alanları genişletilip Türkiye’de sanayinin temel tüketim malları dışında kalan sektörlere yayılması başladı. 1963’ten 1976’ya uzayan son
aşamada ise plan ve programlar aracılığıyla doğrudan sanayileşme girişimi görüldü (Tekeli, 2010:
250). Uygulanan plan ve politikalarla 1960’lı yılların başından 1970’lerin sonuna kadar süren ithal
ikameci bir kalkınma süreci yaşandı. Planlı kalkınma olarak adlandırılan bu süreçte devlet, bir yandan uzun dönemli sanayileşme stratejilerinin oluşturulmasında, diğer yandan da üstlendiği üretim
ve yatırım işlevleri ile bu stratejilerin hedeflerinin
gerçekleşmesinde aktif bir rol oynadı. Kamu girişimciliği eliyle şekillenen bu dönemde ilk olarak,
tüketim ve ara mallarda ve ardından da yatırım
mallarında ithal ikamecilik hedeflenerek, tarımdışı sektörler lehine hızlı bir yapısal dönüşüm gerçekleştirildi (Köse ve Öncü, 2000: 80).
1980 yılı Türk ekonomisi açısından çok önemli bir
dönüm noktasıdır. “24 Ocak” kararları olarak adlandırılan kapsamlı bir paket uygulamaya konulmuş ve ülke ekonomisinin serbest piyasa mekanizması kurallarına göre işlerliği sağlanarak dünya ekonomisi ile bütünleşmenin gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir. Bu ekonomik program ile birlikte Türkiye, ülkeyi dışa kapalı hale getiren ithal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisini terk ederek
ihracata dayalı bir sanayileşme stratejisi benimsemiştir (Karafakıoğlu, 2012: 18). Planlı sanayileşme ve kalkınma rafa kaldırılmış, ekonomi enflasyonist bir çizgide, finansal krizler ve para politikalarına bağlı olarak dalgalı bir döviz kuru ve faiz
oranları ile yönetilmeye başlanmıştır. Bunun sonucunda ise orta-uzun vadeli hedefler sapıtılarak sanayileşme gündem dışı kalmıştır (TMMOB, 2009:
34).
Ayrıca teknoloji ve girdi eksikliği ve bunun giderilememesi, Türkiye’nin imalat sanayi ürünleri ihracatını artıramamasına sebep olmuş ve bu durum
dışa bağımlı bir ekonomik yapı oluşturmuştur. Söz
konusu dönemdeki döviz kurlarındaki oynaklık,
ulusal paranın aşırı değerlenmesi, istikrarsız ekonomik yapı, özel sektör yatırımlarındaki yetersizlik, doğrudan yabancı yatırımlardaki artış ise var
olan dışa bağımlılığı giderek arttırmıştır.
Finans Politik
& Ekonomik Yorumlar 2015 Cilt: 52 Sayı: 603
İKTİSAT
NOTLARI
A. DALGIÇ
3. Sanayileşmenin Önündeki Engel: İthal
Girdi Bağımlılığı
layamamış ülkeler için mamul mallarının, sanayileşme sürecini tamamlayan ülkeler içinse hammadde ve ara malı ithalatının artmasına neden olmuştur. Dolayısıyla dış ticarette rekabet avantajına sahip ülkeler seri ve kaliteli üretim gerçekleştirebildiklerinden söz konusu malların ihracında söz
sahibiyken, gelişmekte olan ülkelerse bu ülkelere
teknoloji ve girdi bakımından bağımlı hale gelmiştir (İnançlı ve Konak, 2011: 345). Türkiye sanayisi
girdilerini ve teknolojinin büyük bir kısmını dışarıdan almaktadır. Bu durum Türkiye’nin uzun vadede sanayi üretiminde varlığını tehlikeye atmaktadır (Kepenek, 1989: 362).
Küreselleşme sürecinin hızlanmasıyla birlikte
uluslararası ticaretin önündeki engellerin kalkması ve teknolojik gelişmelerin artması, gelişmekte olan ülkelerin dış ticaretini etkileyip bu ülkelerin dış girdilere bağımlılığını arttırmaktadır. Küreselleşmenin sağladığı faydalar ve dünya ticaretine katılma çabaları ülkelerin dışa açık ticaret politikaları uygulamalarını zorunlu hale getirmiştir.
Bu zorunluluk sanayileşme sürecini henüz tamam-
Tablo 1: İmalat Sanayi Üretim ve İhracat Yapısı
Teknoloji Yoğunluğu
Türkiye
AB
Üretim
İhracat
İhracat (1)
2002
2008
2002
2008
2006
Yüksek
5,1
4,1
6,2
3,1
21,6
Ortanın üstü
18,2
24,8
24,3
30,9
41,1
Ortanın altı
26,7
32,1
22,8
37,7
19,1
Düşük
50
39
46,8
28,3
18,3
Toplam
100
100
100
100
100
Kaynak: Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Sanayi Stratejisi Belgesi 2011-2014
(1) OECD üyesi AB ülkeleri
Tablodan da anlaşıldığı gibi Türkiye, AB ülkeleri ile kıyaslandığında teknoloji yoğun sektörlerin toplam ihracat içindeki payı oldukça geridedir.
Türkiye’de orta-üstü teknolojili ürünlerin ihracatı artmıştır ancak, bu alanlarda yeterli gelişme yaşanmadığı için, yüksek teknolojili ürünlerin katma
değerinde herhangi bir artış yaratmaz. Bu sebeple Türkiye’de yapılan yüksek ve orta üstü tekno-
loji yoğun üretim, ithal girdi bağımlılığının bir sonucudur (TCSSB, 2010:42). 2002-2008 dönemleri
karşılaştırıldığında, yüksek teknolojili sektörlerin
payı %5,1’den %4,1’e gerilerken, orta üstü sektörlerin payı %18,2’den %24,8’e, orta altı teknolojilerin payı ise %26,7’den %32,1’e yükselmiştir. Buradan Türkiye imalat sanayinin orta üstü ve
orta altı teknolojili sektörler arasında konumlandırılmaya çalışıldığı anlaşılabilir.
97
Türkiye’de Sanayileşme Süreci ve Sanayileşmenin Geleceği
İKTİSAT NOTLARI
98
Tablo 2: Türkiye Dış Ticaretine Ait Göstergeler
Yıllar
İhracat
(Mil.
USD)
İthalat
(Mil.
USD)
Dış
Ticaret
Hacmi
(Mil.
USD)
2002
36,059
51,554
87,613
526
752
69.9
-15,495
2003
47,253
69,340
116,593
685
1,005
68.1
-22,087
2004
63,167
97,540
160,707
910
1,406
64.8
-34,373
2005
73,476
116,774
190,251
1,053
1,673
62.9
-43,298
2006
85,535
139,576
225,111
1,219
1,989
61.3
-54,041
2007
107,272
170,063
277,334
1,520
2,409
63.1
-62,791
2008
132,027
201,964
333,991
1,846
2,824
65.4
-69,936
2009
102,143
140,928
243,071
1,408
1,942
72.5
-38,786
2010
113,883
185,544
299,428
1,545
2,517
61.4
-71,661
2011
134,907
240,842
375,749
1,805
3,223
56.0
-105,935
2012
152,561
236,537
389,098
2,017
3,128
64.5
-83,976
Kişi Başı Kişi Başı
Dış Ticaret
Karşılama
İhracat
İthalat
Açığı
Oranı (%)
(USD)
(USD)
(Mil. USD)
Kaynak: Kalkınma Bankası Yayını
Türkiye’nin ihracatının önemli miktarda artmasına karşın cari açığın artmasındaki en büyük iki etken; düşük kur politikası nedeniyle ithalatın göreceli olarak ihracattan fazla artması ve katma değeri yüksek ileri teknoloji ürünleri ithal edilmesine karşın, katma değeri düşük ürünlerin ihraç edil-
mesidir (TCMB, 2007: 17). 2002-2012 döneminde
dış ticarette rekabet gücü göstergelerinden kabul
edilen ihracatın ithalatı karşılama oranları incelendiğinde, mevcut durumun ithalat lehine gerçekleştiği görülmektedir (Sekmen, 2013: 3).
Tablo 3: İmalat Sanayi Dış Ticaretine Ait Göstergeler
Yıllar
İmalat San./
İhracat
İthalat
(Mil. USD) (Mil. USD) Toplam İhracat
İmalat San./
Toplam İthalat
Karşılama Oranı
(%)
2002
33,702
41,383
93
80
81
2003
44,378
55,690
94
80
80
2004
59,579
80,447
94
82
74
2005
68,813
94,208
94
81
73
2006
80,246
110,379
94
79
73
2007
101,082
133,938
94
79
75
2008
125,188
150,252
95
74
83
2009
95,449
111,031
93
79
86
2010
105,467
145,367
93
78
73
2011
125,963
183,930
93
76
68
2012
143,290
176,228
94
75
81
Kaynak:Kalkınma Bankası Yayını
Türkiye 2012’de ihracatının %94’ünü, ithalatında
%75’ni imalat sanayiden karşılamaktadır. Söz konusu ithalatın büyük kısmını, ham madde ve mal-
zemeyi kapsayan ara malları oluşturmaktadır. Ara
malların temel kullanıcısı ise sanayi sektörüdür.
Sanayi sektörünün performansı ve üretim sürecin-
Finans Politik
& Ekonomik Yorumlar 2015 Cilt: 52 Sayı: 603
İKTİSAT
NOTLARI
A. DALGIÇ
de hangi ara mal ve yatırım malını kullandığı konusu dış ticaret açığının temel belirleyicilerindendir. İmalat sanayindeki dış ticaret açığı ise 2012
itibariyle 33 milyar dolar düzeyindedir.
meleri, Çin ve Hindistan gibi ülkelerden ucuz mal
temin edebilme imkanı, Gümrük Birliği’ne geçiş
ve dahilde işleme geçiş rejiminin de etkili olduğu
görülmüştür (TCMB, 2009: 5).
İthal girdi bağımlısı olmamızın bir sebebi de ara
ve yatırım mallarının ölçek ekonomilerinin etkisiyle yurt dışından daha düşük maliyetlerle elde
edilebilmesidir. Bununla birlikte döviz kuru geliş-
4. Sanayileşmenin Dünü ve Bugünü
Tablo 4: Dünya İhracatında Türkiye’nin Yeri (Milyar Dolar)
Yıllar
Dünya İhracatı
Türkiye’nin İhracatı
Pay(%)
2002
6.589,9
36,1
0,55
2003
7.663,7
47,3
0,62
2004
9.471,9
63,2
0,67
2005
10.642,1
73,5
0,69
2006
12.269,6
85,5
0,70
2007
14.080,6
107,3
0,76
2008
16.404
132
0,80
2009
12.585
102,1
0,81
2010
15.231
113,9
0,75
2011
18.200
134,9
0,74
Kaynak: http://www.resmigazete.gov.tr (17.05.2014)
Türkiye’nin 2002-2011 yıllarında dünya ihracatındaki yeri değerlendirildiğinde 2009 yılına kadar
artış gözlenmiştir. 2009 yılında gerçekleşen kriz
sonrasında mevcut artışını devam ettirmiştir. Ancak Türkiye’nin dünya ihracatındaki payı değerlendirilirken, ihracat payını arttıran mal grupları
da dikkate alınmalıdır.
1980-2011 döneminde Türkiye’nin dünya ihracatı içindeki payını arttırdığı mal grupları sırasıyla
imalat sanayi, yakıt-maden ve tarım ürünleri olmuştur. İmalat sanayi alt gruplarında ise giyim,
tekstil, demir-çelik ve otomotiv ürünlerinin dünya ihracatındaki payında ciddi artış yaşandığı görülmektedir. Bu artışların ise daha çok 1980-90 ile
2000 sonrası dönemde gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Ayrıca, 2000 sonrası dönemde Türkiye’nin ihracatında lokomotif olan giyim ve tekstil sektörleri ihracatının dünya ihracatı içindeki paylarındaki artışın oldukça sınırlı kalması dikkati çekmektedir. Buna karşın Türkiye’nin dünya ihracatı içinde
payını artırdığı sektörlerin, otomotiv dışında, dünya ihracatı içinde payları azalan sektörler olması
üzerinde durulması gereken bir konudur. Bu durum ülkemiz ihracatında ilk sıralarda yer alan ürün
ve sektörlerin daha çok gelir esnekliği küçük, fiyat esnekliği ise yüksek mallardan oluştuğu anlamına gelmektedir. Dolayısıyla uzun vadeli hedef
ve stratejiler açısından oldukça tehlike arz eden
bu ihracat yapısının değiştirilmesi ve yenilik ve
kalite rekabetinin ön planda olduğu, gelir esnekliğinin birden büyük olduğu ürünlere kayılması gerekmektedir (Uysal, 2011).
Türkiye ekonomisinin ve sanayisinin uzun dönem
büyüme performansına bakıldığında, büyümenin,
giderek sıklaşan krizlere bağlı olarak kısa süreli ve dalgalanmakta olması dikkat çekicidir. Bununla birlikte, sanayileşme sürecine Türkiye’den
sonra başlayan bir çok ülke, 1990’larda bilgi bazlı
sanayileşmede Türkiye’ye göre önemli gelişmeler
göstermiştir. Bunun en önemli nedeni Türkiye’nin
özellikle 1990’lardan sonra sanayileşme amacını
kaybederek, ucuz emeğe dayalı avantajlarla yetinmesidir (Erkan, 2007: 2).
“Türkiye Sanayi ve Strateji Belgesi 2011-2014
(AB Üyeliğine Doğru)” incelendiğinde, söz konusu stratejilerin uzun vadede kalkınmayı sağlamaktan ziyade adından da anlaşılabileceği üze-
99
İKTİSAT NOTLARI
100
re AB üyeliği hedefi doğrultusunda belirlendiği
görülmektedir. Gerçek bir atılım yapabilmek için
Türkiye’nin, uzun vadeli ve dengeli sanayileşme
hareketlerini, AB koşullarından ayırması gerekmektedir. Sektörler ve bölgelerarası kaynak tahsislerini uzun vadeli bir iktisadi kalkınma planı doğrultusunda yönlendiremeyen hiçbir ülkenin özellikle de Türkiye gibi bir ekonomik yapılanmanın
gelişmiş ülkeler arasına girmesi ve orada varlığını
korumaya devam etmesi olasılığı oldukça zayıftır
(Şahinkaya, 2012: 9).
Gelişmiş ülkelerde ekonomik, sosyal ve endüstriyel gelişme, büyük ölçüde bilim ve teknolojiye
dayalıdır. Türkiye’de ise bilim ve teknolojik gelişmeler vizyon olarak ele alınsa da hayata geçirilememiştir. Türkiye’deki AR-GE ve yenilik faaliyetleri değerlendirildiğinde gelişmeler görülebilir.
Fakat söz konusu veriler OECD verileri ile kıyaslandığında, mevcut durumun beklenilenin altında
olduğu aşikardır (Yaşar, 2014: 1).
Sonuç
Türkiye’nin dünden bugüne sanayileşme süreci incelendiğinde 1929-1950 dönemlerinde uyguladığı
sanayileşme plan ve stratejileriyle büyük bir atılım gerçekleştirmiş, ancak sonrasında verdiği yanlış kararlarla bu süreci devam ettirememiştir. Teknolojiyi ve bilgiyi üretim sistemine dahil edemediğinden, orta üstü teknoloji yoğun ve orta altı teknoloji yoğun ürünlerin ihracatında sıçrama yapmaya çalışmış ancak söz konusu ürünlerin zaman içerisindeki taleplerinin azalması ve gelişmiş ülkelere kıyasla yüksek teknoloji ürünlerde gelişim gösterememesi Türkiye’yi ithal girdi bağımlısı haline
getirmiştir. İhraç mallarının üretiminde ithal girdiye ihtiyaç duyulması da bağımlılığı arttıran etkenlerdendir. Döviz kurlarındaki oynaklık, ulusal paranın aşırı değerlenmesine ve dış ticarette dengesizliğe neden olmuştur. Dolayısıyla da ihraç mallarının fiyatı yükselirken, ithal malı daha cazip hale
gelmiştir. Bununla birlikte ihracatın ithalatı karşılayamaması durumuna buna bağlı olarak dış ticaret açığı da arttırmıştır.
Türkiye uluslararası rekabette güç kazanmak için
AR-GE yatırımlarını arttırmalı ve geri planda bıraktığı sanayileşme stratejilerini tekrar gündeme getirmelidir. Araştırma programlarında sürekliliğin olmaması, uzmanlaşmanın sağlanamama-
Türkiye’de Sanayileşme Süreci ve Sanayileşmenin Geleceği
sı gibi sıkıntılar giderilmelidir. Bununla birlikte
uluslararası bağlantılardan yararlanarak, bilim ve
teknolojinin transferini sağlamalı ve bunu stratejik bir hamle olarak kullanmalıdır. Rekabet gücünü arttırmak için teknoloji ile ilgili stratejileri benimsemelidir.
Sanayi sektörleri arasında katma değeri yüksek
sektörlerde uzmanlaşma gerekirse devlet eliyle geliştirilmeli ve desteklenmeli, geleneksel sektörlerde bilim ve teknoloji temelli yapılanmaya gidilmelidir.
Ülkemizde sanayi tesisinin kurulacağı alanın özellikleri belirlenmeli, yerli ve yabancı yatırımcılar
teşvik edilmelidir. Özellikle yerli yatırımcılar düşük faizli ve uzun vadeli kredilerle desteklenmelidir. Sanayi, ticaret ve teknoloji anlamında uygulanması gereken projeler belirli bölgeleri kapsamaktansa, ülke bütününü ele almalıdır (Doğan,
2013: 229- 230).
Kaynakça
DOĞAN, Mesut; “Türkiye Sanayileşme Sürecine Genel Bir
Bakış” Marmara Coğrafya Dergisi, sayı 28, ss. 229-230
ERKAN, Hüsnü; “Türkiye için Bilgi Bazlı Sürdürülebilir Yenilikçi
Sanayileşme Stratejisi” http://kisi.deu.edu.tr/husnu.erkan/TURKIYE_ICIN_BILGI_BAZLI_SANAYILESME_STRATEJISI.html,
19.05.2014.
GÖLHAN, Mehmet; “Türkiye’de Sanayileşme ve İstihdam”
http://journals.istanbul.edu.tr/iusskd/article/viewFile/1023013387/1023012610, 12.05.2014.
HOBSBAWN, J. Eric; (1969), Industry and Empire: From 1750
to the Present Day, Harmondsworth, England: Penguin.
İNANÇLI, Selim ve Ali KONAK; “Türkiye’de İhracatın İthalata
Bağımlılığı: Otomotiv Sektörü” http://iibfdergi.ogu.edu.tr/
makaleler/11302729_6_6-2_Makale_0.pdf, 15.05.2014
KARAFIKIOĞLU, Mehmet; (2012), Uluslararası Pazarlama
Yöntemi, Beta Basın Yayın, İstanbul.
KEPENEK, Yakup; “Sanayileşme Politikaları ve Türkiye’nin
Sanayileşmesi”
http://arsiv.mmo.org.tr/pdf/10653.pdf
,12.05.2014.
KÖSE, A. Haşim ve Ahmet ÖNCÜ; “İş Bölümünde
Uzmanlaşmanın Mekansal Boyutları: 1980 Sonrası Dönemde
Türkiye İmalat Sanayi” http://www.birikimdergisi.com/birikim/
toplumbilim.aspx?did=3&dsid=190, 17.05.2014.
SEKMEN, Faruk; “İmalat Sanayi Dış Ticaret Analizi” Kalkınma
Bankası Yayını, ss.3
ŞAHİNKAYA, Serdar; “Türkiye Sanayileşme Tarihinden İki Kesit: Birinci Sanayi Planı 1933 ve Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi
(2011-2014)” 3. Ulusal İktisat Kongresi, ss.9
Finans Politik
& Ekonomik Yorumlar 2015 Cilt: 52 Sayı: 603
İKTİSAT
NOTLARI
TCMB (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası); (2007), “Türkiye
İmalat Sanayin İthalat Yapısı” TCMB, Ankara, ss.5-17.
TCSSB (Türkiye Cumhuriyeti Sanayi ve Strateji Belgesi) “20112014 AB Üyeliğine Doğru” http://www.sanayi.gov.tr/Files/Documents/sanayi_stratejisi_belgesi_2011_2014.pdf, 15.05.2014
TMMOB Sanayi Kongresi 2007 Oda Raporu; Ülke Örnekleri
ile Kalkınma ve Sanayileşme Modelleri, http://www.mmo.org.
tr/resimler/dosya_ekler/403675579f61145_ek.pdf, 19.05.2014.
TEKELLİ, İlhan; (2010), Sanayi Toplumu İçin Sanayi Yazıları,
Tarih vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
UYSAL, Yaşar; “Son 10 Yılda Döviz Kurları ve Sanayi Sektörü:
Değerli TL, Re-exportçu Sanayi” http://kisi.deu.edu.tr/yasar.
uysal/site/raporlar/son10YildaDovizSanayi.html, 19.05.2014
YAŞAR, Musa; “Türkiye’nin Bilim ve Teknoloji Politikasına
İlişkin Öneriler 1”, http://www.aydinlanma1923.com/ojs/index.
php/AYD23/article/viewFile/116/116, 20.05.2014
A. DALGIÇ
101