Platin Grubu Metaller

advertisement
Nadir ve Kıymetli Metaller
Metalurjisi
Y.Doç.Dr. Işıl KERTİ
Platin Grubu Metaller
Periyodik tabloda VIII-B grubunun içinde yer alır. Bu grupta
platin gibi altı tane kıymetli metal vardır: Rutenyum,
Rodyum, Palladyum, Osmiyum, İridyum ve Platin. Bunlar
platin grubu metalleri veya kısaca platin metalleri olarak
bilinir.
Bu elementler, kolaylık olması açısından
2 grup halinde incelenebilir. Birinci grupta
atom ağırlıkları daha düşük olan ve
yoğunlukları 11.9-12,4 g/cm3 arasında
değişen paladyum rodyum ve ruthenyum
ve ikinci grupta ise, platin iridyum ve
osmiyum gibi ağır olan üç metal bulunur.
Platin

Platin, elementlerin periyodik tablosunda simgesi Pt olan,
ağır, dövülebilir, sünek, grimsi beyaz renkli değerli bir
metalik element.
Platinin Fiziksel Özellikleri
Özellik
Atomik Ağırlık
Birim
[gr]
Atom Numarası
Değer
195,084
78
Ergime Sıcaklığı
[oC]
1768,3
Kaynama Sıcaklığı
[oC]
3825
Kristal Yapısı
YMK
Yoğunluk, 273 oK
[g/cm3]
Sertlik, Brinell
[MPa]
Görünüş
21,45
392
Grimsi beyaz
Platinin Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri
• Saf haldeyken gümüşümsü beyaz renklidir.
• Korozyona dayanıklıdır.
• Platinin katalitik özellikleri çok üstündür.
• Yüksek aşınma direncine sahiptir.
• Altından daha kıymetlidir. Platin fiyatları, piyasadaki arz-talep
dengesine göre değişmekle birlikte normalde altının iki mislidir.
• Platin havada hiçbir sıcaklıkta korozyona uğramaz,
•Platin, açık havada oksijen ve kükürt bileşikleriyle kolaylıkla
birleşmez
• Siyanür, halojenler, kükürt, ve alkaliler tarafından korozyona
uğratılır.
•Hidroklorik asit (HCl) ve nitrik asit (HNO3) içerisinde çözünmez.
fakat kral suyu (Üç hacım HCl ile bir hacım HNO3) olarak bilinen
karışımda kloro-platinik asit oluşturarak çözünür.
•Yüksek sıcaklıklarda platin, klor, flor, fosfor, arsenik ve kükürtle
reaksiyon verir.
Platinin Kullanım Alanları







Laboratuvar kaplarının, bozunmaya dayanıklı gereçlerin,
tellerin ve ısıluçların yapımında,
kuyumculukta,
diş hekimliğinde ve elektrik kontaklarında
Platin rezistans telleri, çok yüksek sıcaklıklarda çalışan
elektrikli fırınların yapımında
Arabalarda hava kirliliğini önleyici egzoz sistemlerindeki
katalitik dönüştürücülerde ve bujilerin uçlarında
Füzelerin uç konilerinin ve jet motorlarının ağızlıklarının
kaplamasında,
Büyük gemilerin, denizaltı boru hatlarının ve çelik desteklerin
katodik koruma sistemlerinde de platinden yararlanılır.
Platinin Kullanım Alanları




Sülfürik asit eldesinde ve petrol ürünlerinin işlenmesinde
katalizör olarak platin kullanılmaktadır.
Termokupullarda, elektrolizde kullanılan elektrotlarda
Platin bileşiklerininse daha da yaygın kullanım alanları
bulunur. Örneğin sisplatin, karboplatin ve okzaliplatinin
DNA yapısı arasına girme özelliklerinden dolayı kanser
tedavisinde kemoterapi sırasında kullanılabiliyor.
Hekza kloroplatin asitse fotoğrafçılık, aynalar, mürekkep,
porselen renklendirmesi, çinkonun aşındırılmasında
kullanmaktadır.
Dünya Rezervleri Ve Kaynakları


Altı tane olan platin grubu (Platin, iridyum, palladyum,
rodyum, rutenyum, osmiyum) metallerine dünyanın her
yerinde rastlanabilir. Genellikle aynı gruptaki bu
metallerden birkaç elementi birlikte ihtiva eden yataklarda
çok az miktarda bulunurlar. Bu altı metalden en kıymetlisi
olan platin, dünya kabuğunda palladyumdan daha az,
fakat diğer dördünden daha çok bulunur.
Platin genellikle saf ya da iridyum ile alaşım halinde
bulunur.
Platin arsenik (sperilit minerali (PtAs2)), Kanada'daki
Sudbury cevher yataklarında nikel cevherleriyle bir arada
bulunan ana platin kaynağıdır.
Dünya Rezervleri Ve Kaynakları



Daha nadir bulunan sülfürlü minerali kuperit ((Pt,Pd,Ni)S)
ise platini, paladyum ve nikel ile birlikte içerir. Kuperit'e
genellikle Transvaal'de (Güney Afrika) rastlanır.
Platin daha çok diğer platin grubu metallerle (PGM)
birlikte ve Witwatersrand (Güney Afrika), Kolombiya,
Ontario, Ural Dağları, ve bazı batı Amerika eyaletlerindeki
alüvyal plaser cevher yataklarında bulunur.
Platin ticari anlamda Sudbury cevher yataklarındaki nikel
cevherlerinin işlenmesi sırasında yan ürün olarak elde
edilir. Bu cevherlerde platinin yalnızca 0,5 ppm (1 ppm =
milyonda bir) mertebesinde bulunması bile platinin ne
kadar kıymetli ve işlenmeye değer olduğunun bir
göstergesidir.
Dünya Rezervleri Ve Kaynakları
Dünya platin üretiminin hemen hemen tamamı Afrika
Cumhuriyeti, (Ural) Rusya ve Kanada tarafından
gerçekleştirilir. Geriye kalan çok az bir miktar ise esas
olarak Kolombiya tarafından üretilmektedir. Dünya platin
üretimi 1960’lı yıllarda ve 1970’li yılların başında hızla
arttı ve yaklaşık 2 milyon onsa (62 ton) yükseldi. O
yıllardan bu yana platine karşı hergün artan talep,
üretimi teşvik etmektedir.
Saf Platin İki aşamada üretilir.
1. aşama platin grubu matallerin üretimi
2. aşama platin grubu metallerden saf platinin
ekstraksiyonu.
Platin grubu metalleri(PGM) üretimi
Platin grubu üyelerini ayırma ve arıtma süreçleri, birbirine
benzeyen bir dizi karmaşık kimyasal işlem içerir.
İlk aşama, yalnızca platin ve paladyumu çözen sıcak altın
suyuyla (nitrat ve hidroklorik asit karışımı), metalin işleme
sokulmasıdır. Platin ve paladyum, amonyum tuzları
halinde çöktürülür ve yüksek sıcaklıkta, metale indirgenir.
800° C’ de hidrojen bulunmayan ortamda:
3(NH4)2[PtCl6]
3Pt+2NH4Cl+16HCl+2N2
Hidrojen atmosferinde 350°C de
(NH4)2[PtCl6]+2H2
Pt+2NH4Cl+4HCl
Platin grubu metalleri(PGM) üretimi
Altın suyunda çözünmeyen bölüm, suda eriyen çift
klorürleri vermesi için, 700°C ta, klor eşliğinde, erimiş
sodyum klorürle (NaCl) işleme sokulur.
Hiç bir aşamada çözünmeyen osmiyum, uçucu oksitler
biçiminde son kalıntıdan elde edilir.
Rutenyum ve rodyum, çift klorür çözeltisinden kükürt
halinde çöktürülür. Sonradan, yeniden eritmeyle ayrılır ve
ayrı ayrı çöktürülürler. Çift klorür çözeltisinden en son, oksit
halde iridyum elde edilir. İridyum, hidrojenle işlenerek arı
metale indirgenir.
Osmiyum
Osmiyum, simgesi Os olan bir geçiş metalidir.
Oda sıcaklığında 22.59 g/cm³ ile bilinen en ağır yoğunluklu
Gümüşi renkte metaldir.
Yunanca koku manasına gelen osmë 'den gelir.
Osmiyumun Fiziksel Özellikleri
Özellik
Atomik Ağırlık
Birim
[gr]
Atom Numarası
Değer
190,23
76
Ergime Sıcaklığı
[oC]
3033
Kaynama Sıcaklığı
[oC]
5012
Sıkı paket hegzagonal
Kristal Yapısı
Yoğunluk, 273 oK
[g/cm3]
22,59
Sertlik, Brinell
[MPa]
3920
Görünüş
Gümüşi
Osmiyumun Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri
Platin grubu metaller arasında en yüksek erime noktası ve
en düşük buhar basıncına sahiptir. Ayrıca Osmiyumun
sıkıştırılabilirliği çok düşüktür.
Osmiyum son derecede yoğun, mavi-gri renkte, yüksek
sıcaklıklarda bile rengini ve parlaklığını koruyabilen sert ve
kırılgan özellikte bir elementtir.
Osmiyumun çok sert ve kırılgan oluşu, düşük buhar basıncı
(platin grubu metaller arasında en düşüğü) ve çok yüksek
erime noktasına (tüm elementler içerisinde en yükse 4.
erime noktası) sahip olması nedeniyle katı osmiyum ve
farklı formlarıyla çalışmak oldukça zordur.
Osmiyum genellikle doğada en yoğun olarak bilinen
elemetlerden biridir.
Osmiyumun Kullanım Alanları





Osmiyum aşırı uçucu ve toksik oluşu nedeniyle saf olarak kullanılmaz ve
genellikle diğer elementlerle alaşımlandırılır. Bu alaşımlar yüksek
aşınma direnci istenen uygulamalarda kullanılmaktadır.
Osmiyum alaşımları oldukça sert, diğer platin grubu metaller ile birlikte
aşınmaya karşı dayanım istenen dolma kalem uçlarında, elektrik
kontaklarında, enstrüman millerinde kullanılmaktadır. İlk fonograf
tasarımlarında iğne uç olarak osmiyumdan yapılmıştır.
Osmiyum tetraoksit, parmak izi tespitinde ve mikroskopla incelenmek
üzere hazırlanan yağlı doku preparatlarının boyanmasında kullanılır.
Osmiyum kuvvetli bir oksidan olarak yağları tutar ve bu nedenle biyolojik
zarların onarılmasını sağlar.
%90 platin ve %10’luk osmiyum alaşımı tıpta da cerrahi protezlerde
kullanılmaktadır.
Dünya Rezervleri Ve Kaynakları
Osmiyum kıta kabuğunda 0,05 ppb ortalama kütle oranı ile
ençok bulunan elementlerden biridir.
Osmiyum ayrı bir element olarak veya doğal alaşım, özellikle
iridyum-osmiyum alaşımları, osmiridyum (osmiyum zengin)
ve iridiosmiyum (iridyum zengin) halinde doğada bulunur.
Nikel ve bakır yataklarında platin grubu metaller telluridler
(örneğin PtBiTe), antimonidler (örneğin PdSb) ve arsenidler
(örneğin, PtAs2) gibi sülfidler halinde bulunurlar ve tüm bu
bileşiklerde platin ,iridyum ve osmiyumun küçük miktarları ile
değiştirilir.
Platin grubu metallerin tümünde olduğu gibi osmiyumda
doğal nikel ve bakır alaşımı olarak bulunabilir..
Dünya Rezervleri Ve Kaynakları
Yerkabuğunun yapısında ,Osmiyum iridyum gibi yüksek
konsantrasyonda ve magmatik birikintiler, sıkışmış
kraterlerde ve yeniden şekillenmiş eski yapılarda olmak
üzere üç tip jeolojik yapıda bulunmaktadır.
Bilinen en büyük rezervleri Güney Afrika-Bushveld
magmatik kompleksinde bulunmaktadır. Rusya-Norilsk ve
Kanada-Sudbury Havzası da zengin bakır-nikel yataklarıyla
önemli Osmiyum kaynaklarıdır. Kolombiya-Choco
bölgesinde bulunan alüvyal bölge ise eski çağlardan beri
platin grubu metaller için kaynak olarak kullanılmaktadır.
İkinci büyük alüvyal kaynaklar ise hala mayınlı bölge olan
Ural dağları-Rusya sınırlarında bulunmaktadır.
İridyum
İridyum, sembolü Ir olan kimyasal element.
İridyum metali 1803 yılında Smithson Tennant tarafından
keşfedildi.
Çok sert, kırılgan, gümüş beyazı renginde platin ailesinden
bir geçiş metali olan iridyum en yoğun ikinci elementtir
İridyumun Fiziksel Özellikleri
Özellik
Atomik Ağırlık
Birim
[gr]
Atom Numarası
Değer
192.217
77
Ergime Sıcaklığı
[oC]
2466
Kaynama Sıcaklığı
[oC]
4428
Yüzey Merkezli Kübik
Kristal Yapısı
Yoğunluk, 273 oK
[g/cm3]
22,56
Sertlik, Brinell
[MPa]
1670
Görünüş
metalik beyaz
İridyumun Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri





iridyum en yoğun ikinci elementtir
2000 °C gibi sıcaklıklarda bile korozyona karşı yüksek
dayanıklılık gösterir.
Toz halindeki iridyum reaktif ve hatta yanıcı olabilmektedir
Saf iridyuma altın suyu dahil hiçbir asit etkimez.
Erimiş alkalilerden hafifçe etkilenir.
İridyumun Kullanım Alanları




Hazırlanması ve işlenmesi zor olduğundan, saf haldeki
iridyumun hava ortamında çok yüksek sıcaklıklarda kullanılan
krozelerin dışında yalnızca birkaç uygulama alanı vardır.
Elektrik kontaklarında, özel saklama kaplarının
yapımında, kansere karşı radyasyon tedavisinde, derialtı
iğnelerinde ve helikopter bujilerinde kullanılır.
Daha çok yüksek alaşım biçiminde kullanılır.
Yüzde 5-10 arası iridyum içeren platin iridyum alaşımları
kolayca işlenebilen saf yumuşak platine göre daha sert ve
kimyasal etkilere karşı daha dayanıklı malzemelerdir. Bu tür
alaşımlar mücevherlerde, kalem uçlarında ameliyat
iğnelerinde ve millerde, elektrik, kontaklarında ve ateşleme
malzemelerinde kullanılır.
Dünya Rezervleri Ve Kaynakları
İridyum metalinin kendi minerali olmayıp platin elementleri
birlikte az miktarda bulunur.
Yer kabuğunda nadir bulunan, yıllık üretim ve tüketimi
sadece 3 ton olan buna rağmen özel endüstriyel ve bilimsel
uygulamalarda kullanılan bir metaldir.
İridyum Üretimi







Mineralindeki altın, palladyum, platin metalleri
uzaklaştırılır.
Geriye kalan kalıntı sodyum bisülfat ile eritilerek su ile
çözdürülerek Rh2(SO4)3 çözeltisi elde edilir.
Çözeltide çözünmeden kalan kısım iridyum içerir.
Bu kalıntının Na2O2 ile eritilip su ile çözdürülmesi ile
IrO2 elde edilir.
Oluşan oksidin kral suyunda (HNO3:HCl 1:3) çözünmesi
ile saf (NH4)3IrCl6 çözeltisi elde edilir.
Çözücünün kuruyana kadar evoparatör ile
uzaklaştırılması ile geriye kalan kalıntının hidrojen gazı
altında yakılması sonucunda saf iridyum elde edilir.
Download