1 T.C ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİSEL KÖKENLİ İMMÜNMODÜLATÖRLER Hazırlayan Merve AYYARKIN Danışman Yrd. Doç. Dr. Esma KAYA Eczacılık Fakültesi Bitirme Ödevi Haziran 2010 KAYSERİ 2 T.C ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİSEL KÖKENLİ İMMÜNMODÜLATÖRLER Hazırlayan Merve AYYARKIN Danışman Yrd. Doç. Dr. Esma KAYA Eczacılık Fakültesi Bitirme Ödevi Haziran 2010 KAYSERİ 3 Yrd. Doç. Dr. Esma G. KAYA danışmanlığında Merve AYYARKIN tarafından hazırlanan “İmmünmodülasyon ve Bitkisel İmmünmodülatörler” konulu bu çalışma jürimiz tarafından Erciyes Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’nde Bitirme Ödevi olarak kabul edilmiştir. …/…/2010 JÜRİ İmza Yrd. Doç. Dr. Esma G. KAYA (Danışman) Doç. Dr. Hatice ÖZBİLGE Yrd. Doç. Dr. Nalan İMAMOĞLU ONAY: Bu bitirme ödevinin kabulü Fakülte Yönetim Kurulunun ......................... tarih ve ................ sayılı kararı ile onaylanmıştır. …/…/2010 Fakülte Dekanı Prof. Dr. Müberra KOŞAR TEŞEKKÜR “Bitkisel Kökenli İmmünmodülatörler” konulu bitirme ödevimde maddi ve manevi destek ve yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Esma KAYA’ya, hayatımın her anında maddi ve manevi desteklerini benden hiçbir zaman esirgemeyen canım annem, babam ve kardeşime çok teşekkür ederim. 4 BİTKİSEL KÖKENLİ İMMÜNMODÜLATÖRLER ÖZET Günümüz sağlık sektöründe önceliği giderek koruyucu hekimliğin alması, immün sistemin; stres, ultraviole ışınlar, uykusuzluk, organ nakilleri ve kanser vakalarındaki artış gibi faktörlere bağlı olarak hızla artan önemi, kimyasal ilaçların olumsuz özelliklerinin belirgin bir biçimde ortaya çıkması dolayısıyla halk arasında aslında yüzyıllardır kullanılan bitkisel ilaçların popülaritesi giderek artmaktadır. Bu çalışmada önemi her geçen gün artan ve yakın gelecekte bir çok tedavi seçeneğinin önüne geçecek gibi görünen “immünmodülasyon” kavramına değinilmiş ve “Bitkisel İmmünmodülatörler” olarak Echinacea spp., Ginseng spp., Astragalus spp., Allium sativum, Uncaria tomentosa, Pelargonium sidoides, Viscum album bitkileri, tarihteki kullanımları, biyolojik etkileri, yan etkileri, ilaç etkileşimleri gibi özellikleri açısından bilimsel olarak incelenmiş ve konu ile ilgili bilimsel çalışmalar derlenmiştir. Anahtar Kelimeler: İmmünmodülatör, Echinacea, Ginseng, Astragalus, Pelargonium HERBAL ORIGIN IMMUNMODULATORS ABSTRACT Priority in nowadays’ health sector is gradually becoming preventive medicine. The importance of immune system is increasing rapidly, depending on some factors like stress, ultraviolet rays, anypnia, transplantation and cancer events. Because of the appearance of 5 negative reactions of chemical drugs, the popularities of herbal drugs, which are in use for ages, increasing gradually. In this study, ‘immunmodulation’ concept is mentioned. It’s importance are increasing daily and probably will be used instead of many treatment choices. As ‘herbal immunmodulators’ Echinacea spp., Ginseng spp., Astragalus spp., Allium sativum, Uncaria tomentosa, Pelargonium sidoides, Viscum album plants were studied scientifically and their historical usages, biological effects, complications, drug interaction properties were investigated, and literature review was done. Keywords: Immunmodulator, Echinacea, Ginseng, Astragalus, Pelargonium Key words: 6 İÇİNDEKİLER İÇ KAPAK ................................................................................................................................... I KABUL ONAY SAYFASI ......................................................................................................... II TEŞEKKÜR .............................................................................................................................. III ÖZET ..........................................................................................................................................IV ABSTRACT ................................................................................................................................ V İÇİNDEKİLER..........................................................................................................................VI KISALTMALAR ..................................................................................................................... VII TABLO VE ŞEKİL LİSTESİ ................................................................................................VIII 1. GİRİŞ VE AMAÇ……………………………………………………………………………...1 2. GENEL BİLGİLER……………………………………………………………………………3 2.1 İmmün Sistem……………………………………………………………...................3 2.1.1. İmmün Sistemin Bileşenleri ………………………………………………………5 2.1.1.1. İmmün Sistemi Oluşturan Organlar…………………………………...5 2.1.1.2. İmmün Yanıtta Rol Alan Hücreler…………………………………….7 2.1.1.3. Antikorlar………………………………………………………………11 2.1.1.4. Kompleman Sistemi…………………………………………………...12 2.1.1.5. Sitokinler………………………………………………………………..12 7 2.1.1.6. İnterferon……………………………………………………………….12 2.1.2. İMMÜN SİSTEMİN İŞLEYİŞİ………………………………………………….13 2.2. İMMÜNMODÜLASYON…………………………………………………………..13 2.2.1 İMMÜNMODÜLATÖR İLAÇLAR ……………………………………………..15 2.2.1.1. İmmünsüpresif İlaçlar………………………………………………….15 2.2.1.2 İmmünstimülan İlaçlar………………………………………………….18 2.3. İMMÜNMODÜLATÖR BİTKİLER……………………………………………....19 2.3.1. ECHINACEA……………………………………………………………………...19 2.3.1.1. Genel Bilgiler…………………………………………………………....19 2.3.1.2. Tarihçe…………………………………………………………………..20 2.3.1.3. Etken Maddeler………………………………………………………....21 2.3.1.4. İmmün Sisteme Üzerine Etkileri……………………………………….22 2.3.1.5. Kullanım Şekli……………………………………………………….......23 2.3.1.6. Toksisite ve Yan Etkiler………………………………………………...24 2.3.1.7. İlaç Etkileşimleri………………………………………………………...24 2.3.2. GINSENG………………………………………………………………………......25 8 2.3.2.1. Genel Bilgi………………………………………………………………..25 2.3.2.2. Tarihçe…………………………………………………………………....26 2.3.2.3. Etken Maddeler……………………………………………………….....26 2.3.2.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri…………………………………………27 2.3.2.5. Kullanım Şekli…………………………………………………………....28 2.3.2.6. Toksisite ve Yan Etkiler………………………………………………....28 2.3.2.7. İlaç Etkileşimleri………………………………………………………....28 2.3.3. ASTRAGALUS…………………………………………………………………......29 2.3.3.1. Genel Bilgi…………………………………………………………….......29 2.3.3.2. Tarihçe…………………………………………………………………….31 2.3.3.3 Etken Maddeler…………………………………………………………...31 2.3.3.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri…………………………………………31 2.3.3.5. Kullanım Şekli…………………………………………………………....32 2.3.3.7. İlaç Etkileşimleri………………………………………………………....33 2.3.3.6. Toksisite ve Yan Etkiler…………………………………………………33 2.3.4. ALLIUM SATIVUM……………………………………………………………….33 2.3.4.1. Genel Bilgi………………………………………………………………...33 9 2.3.4.2. Tarihçe………………………………………………………………….....34 2.3.4.3. Etken Maddeler……………………………………………………...…...34 2.3.4.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri…………………………………...…….35 2.3.4.5. Kullanım Şekli……………………………………………………...….....39 2.3.4.7. İlaç Etkileşimleri…………………………………………………..……..39 2.3.4.6. Toksisite ve Yan Etkiler…………………………………………..……..39 2.3.5. UNCARIA TOMENTOSA (Cat’s Claw)…………………………………..……..39 2.3.5.1. Genel Bilgiler……………………………………………………..……...39 2.3.5.2. Tarihçe…………………………………………………………..…….....40 2.3.5.3. Etken Maddeler………………………………………………..………...41 2.3.5.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri……………………………..……….....41 2.3.5.5. Kullanım Şekli……………………………………………..……….…....42 2.3.5.7. İlaç Etkileşimleri………………………………………..………….…....42 2.3.5.6. Toksisite ve Yan Etkiler………………………………..…………….....42 2.3.6. PELARGONIUM SIDOIDES…………………………………..…………….…..42 2.3.6.1. Genel Bilgi……………………………………………..…………….…..42 2.3.6.2. Tarihçe………………………………………………...………………....43 10 2.3.6.3. Etken maddeler……………………………………...…………...…...…44 2.3.6.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri…………………...…………………....44 2.3.6.5. Kullanım Şekli……………………………………...……………………45 2.3.6.6. Toksisite ve Yan Etkiler…………………………...……………………45 2.3.6.5. İlaç Etkileşimleri…………………………………...…………………....45 2.3.7. VISCUM ALBUM…………………………………………...………………….....45 2.3.7.1. Genel Bilgi………………………………………...…………………......45 2.3.7.2. Tarihçe…………………………………………...………………………46 2.3.7.3. Etken Maddeler………………………………...……………………......47 2.3.7.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri…………….…………………….….47 2.3.7.5 Kullanım Şekli……………………………………………………..…..49 2.3.7.6. Toksisite ve Yan Etkileri………………………………………..……49 2.3.7.7. İlaç Etkileşimleri…………………………………………….….…….49 3. SONUÇ ……………………………………………………………………..……….50 4.KAYNAKLAR…..………………………………………………………..……......... 51 ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………..………….. 59 11 KISALTMALAR TCR T hücre reseptörleri Th T helper IL İnterlökin IFN İnterferon IgA İmmünglobülin A IgM İmmünglobülin M IgG İmmünglobülin G IgE İmmünglobülin E HIV Human Immunodeficiency Virus AIDS Acquired Immuno Deficiency Syndrome UV Ultraviole BCG (Bacillus-Calmette-Guerin) ABD Amerika Birleşik Devletleri NO Nitrit oksit INR İzoniazid TNF Tumor Necrosis Factor TABLO VE ŞEKİL LİSTESİ Sayfa No Tablo 2.1. İmmün sistemin yapıtaşları ve özellikleri.................................................................... 4 Tablo 2.2. İmmün yanıtta rol oynayan hücreler............................................................................ 7 Tablo 2.3. Allium sativum’un kimyasal içeriği ........................................................................... 35 12 Şekil 2.1. İnsanda mononükleer fagositik sistem hücreleri ........................................................... 8 Şekil 2.2. Bağışık yanıtta rol alan hücrelerin etkileşimi................................................................ 9 Şekil 2.3. B-lenfositlerin antijenle karşılaşması ile gelişen olaylar ............................................ 10 Şekil 2.4. Antikorların şematik yapısı ......................................................................................... 12 Şekil 2.5. E. purpurea ................................................................................................................. 20 Şekil 2.6. E. angustifolia ............................................................................................................. 20 Şekil 2.7. E. pallida ..................................................................................................................... 20 Şekil 2.8. Panax ginseng ............................................................................................................. 25 Şekil 2.9. Panax ginseng kökü .................................................................................................... 26 Şekil 2.10. Astragalus membranaceus ........................................................................................ 29 Şekil 2.11. Astragalus austriacus................................................................................................ 30 Şekil 2.12. Astragalus glycyphyllos ............................................................................................ 30 Şekil 2.13. Allium sativum .......................................................................................................... 33 Şekil 2.14. Uncaria tomentosa .................................................................................................... 40 Şekil 2.15. Uncaria tomentosa bitkisinin tırnaksı çıkıntıları ...................................................... 41 Şekil 2.16. Pelargonium sidoides................................................................................................ 43 Şekil 2.17. Viscum album ............................................................................................................ 46 Şekil 2.18. Viscum album meyvesi ............................................................................................. 47 13 1. GİRİŞ VE AMAÇ İmmün sistem, vücuda saldıran yabancı maddeleri, vücutta hasar oluşturmalarından önce tanıyabilen ve yıkıma uğratan bir koruma mekanizmasıdır. Sistem, canlı vücudunda geniş bir çeşitlilikte, vücuda giren veya vücutla temasta bulunan her türlü yabancı maddeye karşı savunma yapmaktadır. Günümüzde birçok hastalığın seyri sırasında veya stres, ultraviyole ışınlara maruziyet, uykusuzluk gibi faktörler dolayısıyla, hatta tedavide kullanılan ilaçlara bağlı olarak immün sistemin etkilendiği bilinmektedir. Dolayısıyla özellikle kanser vakalarında, organ transplantasyonlarında, kemoterapide ve enfeksiyon hastalıkları ile mücadelede immün sistemin düzenlenmesinin önemi bilinmektedir. İmmünmodülasyon, immün sistemin baskılanması ya da aktive edilmesi suretiyle düzenlenmesidir. İmmünmodülasyon, immünstimülasyon ve immünosüpresyon olmak üzere iki ana başlıkta incelenebilir. İmmün sistemin normalden az etkin olduğu durumlarda uyarılması immünstimülasyon; normalden fazla etkin olduğu durumlarda veya organ transplantasyonunda rejeksiyonu önlemek amacıyla baskılanması ise immünsüpresyon olarak tanımlanır. Bugün, immün sistemin baskılanması ya da aktive edilmesi amacıyla kullanılan birçok kimyasal ajan bulunmakta ancak tıp, birçoğunun önemli yan etkileri sorunu ile karşı karşıyadır. Bu çalışmada halk arasında tedavi amaçlı yüzyıllardır kullanılan ve immün sistem üzerine etkileri incelenmiş ve kanıtlanmış olan bitkilerin araştırılması amaçlanmıştır. 14 2. GENEL BİLGİLER 2.1. İMMÜN SİSTEM İmmün sistem, vücuda saldıran yabancı maddeleri, vücutta hasar oluşturmalarından önce tanıyabilen ve yıkıma uğratan bir koruma mekanizmasıdır. Bu mekanizma bir dizi hücre ve proteinlerin işbirliğinden oluşmaktadır. Sistem, canlı vücudunda geniş bir çeşitlilikte, vücuda giren veya vücutla temasta bulunan her türlü yabancı maddeye karşı tarama yapmaktadır. Sistemin harekete geçip, söz konusu yabancıya karşı direnç gösterebilmesi için, öncelikle kendinden olanı (self), kendinden olmayandan (nonself) ayırt edebilme özelliğine sahip olması gerekmektedir. Kendinden olan ve kendinden olmayan ayrımını yapabilmek ve daha sonra, yabancı maddeleri yıkıma uğratıp ortamdan atabilmek için, doğal ve özgül bağışıklık olmak üzere iki koldan etki göstermektedir (1). Doğal (doğuştan) bağışıklık: Kalıtsal öğeler içerir ve bunlar hemen ilk savunma hattını oluştururlar. Canlılarda doğal olarak bulunan ve onu yabancı maddelere karşı koruyan, organizmanın yapısal ve genetik özelliklerine bağlı dirençtir. Yabancı madde ile ilk kez karşılaştığında bile harekete geçecek şekilde aktif halde bulunan, etkisi hemen görülen ancak cevabın özgül olmadığı bir bağışık yanıttır. Patojen ile yinelenen karşılaşmalarda doğal bağışıklığın etkinliğinde bir farklılık olmaz (2, 3). Özgül (kazanılmış) bağışıklık: Antikorlar ve T hücreleri üreterek vücut belirli patojenlere karşı özel bir bağışıklık geliştirebilir. Bu tür bir yanıtın gelişmesi ortalama 3–5 günlük bir süreç gerektirir ve ilk saldırıyı önlemede pek etkili değildir, fakat uzun süreli enfeksiyonların temizlenmesine yardımcı olur (2). Kendinden olanı, olmayandan ayırt etmede yüksek özgüllüğe sahip reseptörler sistemini kullanır. Patojenlerle yinelenen karşılaşmalarda yanıtın şiddetinde artış söz konusudur (3). İmmün sistem, iki ayrı bölüm olarak ele alınsa da aslında her iki tip yanıt birbiriyle işbirliği halindedir ve etki etmek için birbirlerine katkıda bulunurlar (4). Tablo 2.1’de immün sistemin yapı taşları ve genel özellikleri özetlenmiştir (1). Tablo 2.1. İmmün sistemin yapıtaşları ve özellikleri 15 DOĞAL BAĞIŞIKLIK Yapıtaşları Makrofajlar Granülosit Doğal öldürücü hücreler Kompleman Diğer kimyasallar KAZANILMIŞ BAĞIŞIKLIK Özellikleri Etkisi hemen görülür Yanıt özgül değildir Aynı etkenle sonraki karşılaşmalarda yanıtın etkisi değişmez Yapıtaşları Antijen sunan hücreler T hücreleri B hücreleri Antikorlar Kompleman Özellikleri Etkisi günler sonra görülür Yanıt özgüldür Aynı etkenle sonraki karşılaşmalarda yanıt daha güçlüdür 16 2.1.1. İMMÜN SİSTEMİN BİLEŞENLERİ Bakteriler ve vücut arasındaki ilk bariyer olan deri, immün sistemin önemli parçalarından biridir. Derideki epidermis, “langerhans hücreleri” adı verilen ve immün sistemin erken uyarı bileşenleri olarak nitelendirilebilecek özel hücreler içermektedir. Deri ve solunum yüzeyi, ß-defensinler olarak bilinen antimikrobiyal peptidleri salgılar. Tükürükteki lizozim, fosfolipaz A2 gibi enzimler, gözyaşı ve anne sütü de antibakteriyel vücut salgılarındandır. Vajinal salgılar hafif asidik özellikteyken, meni patojenleri öldürmek üzere çinko ve defensinleri içermektedir (5). Midede gastrik asit ve proteaz salgıları, vücuda giren patojenlere karşı oldukça güçlü koruma yapan kimyasallardandır (6). Vücudun normal florası, ortama yerleşmek isteyen patojenik bakterilerle mücadeleye girerek, bazı hallerde ortamın pH ve ulaşılabilir demir miktarı gibi şartlarını değiştirerek biyolojik bir engel olarak görev görür. Bu, patojenlerin hastalığa neden olacak kadar yeterli sayıya ulaşma ihtimalini azaltır. Ancak antibiyotiklerin çoğu, patojen bakterilerin yanı sıra florayı da yok edebilir ve fırsatçı mantar enfeksiyonlarına yol açabilir (6, 7). Akciğerlerde öksürük ve hapşırma refleksleri, solunum yollarında tehdit oluşturan patojenlerin ve diğer maddelerin dışarı atılmasını sağlayan bir koruma mekanizmasıdır. Gözyaşıyla yıkama, idrar, solunum ve sindirim yolundaki mukus salgıları da mikroorganizmaları mekanik olarak dışarı atma yollarındandır. Vücuda girmek isteyen bakteri veya virüsler öncelikle bu savunma mekanizmalarını geçmek zorundadırlar (1, 8). 2.1.1.1. İmmün Sistemi Oluşturan Organlar Santral Lenfoid Organlar Kemik İliği Fötal dönemin 4. ayından itibaren kan hücrelerini yapan ve immün cevapta önemli görevleri olan birincil lenfoid bir organdır. Kemik iliği, tüm kan hücrelerinin yapım yeridir. Kök kan hücrelerinin farklılaşmasıyla olgunlaşan çeşitli lenfositler ve immün cevapta görevli diğer kan hücreleri, kemik iliğinden periferik kan dolaşımına geçerek ilgili doku ve organlara yerleşmektedir (8). 17 Timus Timus, özellikle hücresel tip bağışık yanıtta etkili olan önemli bir organdır (8) Timus, kemik iliğinde kök hücreden farklılaşan lenfosit öncü hücrelerinin olgunlaşarak, olgun T-lenfosit haline geldiği birincil lenfoid organdır. Doğumdan itibaren gelişmeye başlar, ergenlik çağında en büyük şeklini alır, ileri yaşlarda tekrar küçülür. Timusta, kemik iliğinden gelen olgunlaşmamış lenfosit kümeleri, T-lenfosit olarak adlandırılan olgun lenfositler, epitel hücreleri ve makrofajlar bulunur (9). Yeni doğmuş bebeklerde timus yokluğu, immün sistem yetersizliği dolayısıyla ölüme neden olabileceğinden önemi daha da artmaktadır. Yetişkinlerde ise, timus çıkarıldığında immün sistem bu açığı kapatabilmekte ve birey yaşamını devam ettirebilmektedir (8). Periferik Lenfoid Organlar Periferik lenfoid organlar; santral lenfoid organlarda farklılaşan, olgunlaşan ve immünolojik reaksiyonlar için hazır hale gelen olgun T ve B lenfositlerin yerleştiği organlardır. Antijenik uyarım olduğunda bağışık yanıt, lenf düğümleri ve dalak gibi ikincil lenfoid organlarda gerçekleşir. Kısaca immün hücreler santral organlarda oluşur, periferik organlarda görev yaparlar. Lenf Düğümleri Vücudun çeşitli yerlerinde dağınık veya küçük gruplar halinde bulunan 1-25 mm çapındaki lenf düğümleri, olgun T ve B lenfositleri içerir ve başlıca görevi gelen antijenik uyarıya karşı bağışık yanıt oluşturmasıdır (2, 9). Dalak, Dalak dolaşımdaki yabancı maddelerin veya yıkıma uğramış hücrelerin temizlenmesinde oldukça etkili olan, yabancı maddelere karşı antikorların yoğun olarak sentezlendiği, ikincil lenfoid bir organdır. Dalakta, olgun B lenfositler ve olgun T hücreleri bulunur. Bu bölgede yer alan hücreler yabancı antijen ile karşılaştıklarında farklılaşmaya ve bölünerek çoğalmaya hazır şekilde beklemektedirler. Splenektomi sonucu, antijene yanıt verecek B hücrelerinin büyük kısmı yitirilir; sonuçta Streptococcus pneumoniae gibi kapsüllü mikroorganimalara ve Salmonellalar gibi bazı gram negatif bakterilere karşı direnç azalır (1, 8). 18 Mukoza ile ilgili Lenfoid Dokular Yabancı antijen veya mikroorganizmaların en sık giriş yolları olan sindirim, solunum ve genitoüriner sistem mukozalarının altında, kapsülsüz durumda yaygın lenfoid dokular bulunmaktadır. Bu bölgelerdeki lenfoid hücreler, yayılmış halde olabileceği gibi, foliküller halinde de bulunabilirler. Örneğin bademciklerde, apendikste, peyer plaklarında çok sayıda folikül içeren lenfoid doku mevcuttur. Mukoza altı lenfoid dokular genellikle İmmünglobulin-A yapımından sorumludurlar ve mukoza hücreleri de bunları salgılatırlar. Dolayısıyla infeksiyonlara karşı korunmada ve yerel bağışıklıkta mukoza ile ilgili lenfoid dokuların önemi oldukça fazladır (9). 2.1.1.2. İmmün Yanıtta Rol Alan Hücreler İmmün yanıtta rol oynayan hücreler Tablo 2.2’de gösterilmiştir. Tablo 2.2. İmmün yanıtta rol oynayan hücreler I- Makrofajlar II- Lenfositler B-lenfosit Plazma Hücresi T-lenfosit T helper lenfosit T sitotoksik lenfosit III- Doğal öldürücü hücreler (Natural killer) IV-Dendritik hücreler V- Diğer hücreler Nötrofiller Eosinofiller Bazofiller Trombositler 19 Makrofajlar Tek çekirdekli olup, fagositik aktivite gösteren, doku ve organlarda yaygın olarak bulunan hücrelerdir. Bu hücreler bulundukları yerlere göre şöyle adlandırılırlar (Şekil 2.1) (2, 8). Kanda, gezgin monositler Akciğerlerde, alveoler makrofajlar Seroz boşluklarda, makrofajlar Kemik dokuda, osteoklastlar Sinir dokusunda, mikroglia hücreleri Dalak ve lenf düğümlerinde, makrofajlar Bağ dokusu histiositleri Karaciğerde, kupffer hücreleri Böbrekte, mezangial makrofajlar Şekil 2.1. İnsanda mononükleer fagositik sistem hücreleri 20 Tüm bu hücrelerin oluşturduğu topluluk ‘mononükleer fagositik sistem’ veya ‘retiküloendotelial sistem’ olarak da adlandırılır. Makrofajlar kemik iliğinde yapılır, kana geçer ve gezgin monosit adıyla dolaşımda yer alır. Ameboid hareket yetenekleri vardır. Dokulara geçen monositler, kan dolaşımına geri dönemezler ve dokularda yerleşik makrofaj olarak kalırlar. Makrofajların immün yanıtta en önemli görevleri, fagositoz ve antijen sunumudur (2, 8, 9). Lenfositler: İmmün sistemde görev alan, kemik iliğindeki kök hücrelerden gelişen çok önemli hücrelerdir. Timus veya kemik iliğinde olgunlaşıp kan yoluyla periferik lenfoid doku ve organlara giderek yerleşirler. Erişkin bir insanda yaklaşık 1 trilyon lenfosit bulunur ve her gün 1 milyar lenfosit yapılarak kana verilir. Kandaki lökositlerin %20-30'unu lenfositler oluşturur. Görünümleri birbirine çok benzeyen ve ışık mikroskobunda ayırt edilemeyen farklı iki lenfosit tipi vardır. B ve T lenfositleri olarak tanımladığımız bu hücrelerin olgunlaşmaları, işlevleri ve antijen yapıları birbirinden farklıdır. Ancak aralarında yakın bir işbirliği bulunmaktadır (Şekil 2.2) (9). Şekil 2.2. Bağışık yanıtta rol alan hücrelerin etkileşimi a. B - Lenfositler B lenfositler hümoral immüniteden sorumlu hücrelerdir. B lenfositler sentezledikleri immünglobulin moleküllerini hücre yüzeylerinde taşırlar ve bu moleküller, antijene karşı özgül reseptörlerdir. Organizmaya antijen girdiğinde, B-lenfositleri antikor üretmek üzere uyarılır ve plazma hücresine dönüşürler. Uyarılan B-lenfositlerinden bir 21 kısmı ise bellek hücreleri haline gelir. Bellek B-lenfositleri uzun ömürlüdür ve aynı antijenle tekrar karşılaştıklarında hızla çoğalarak daha hızlı ve güçlü antikor yanıtı oluştururlar (Şekil 2.3) (1, 2, 8). Şekil 2.3. B-lenfositlerin antijenle karşılaşması ile gelişen olaylar b. T-lenfositler T lenfositler hücresel tipte bağışık yanıttan sorumludur. Kemik iliğinde yapılan T öncü hücreler timusta olgun T lenfosit haline gelirler. Bu olgunlaşma sırasında T lenfosit yüzeyine pek çok reseptör yerleşir. Bunlar antijenleri özgül olarak tanıyan T hücre reseptörleridir (TCR) (10). T hücrelerinin iki önemli alt grubu vardır: 1) Yardımcı T hücreleri [CD4+ T hücreler (T helper, Th)]: Bunlar B lenfositlere, T sitotoksik hücrelere, fagositik hücrelere ve NK hücrelere yardım eden hücrelerdir. 2) Sitotoksik T hücreleri (CD8+ T hücreler): Tümör hücrelerini ya da virusler ve diğer mikroorganizmalar ile infekte olan hücreleri tanıyıp, onları öldüren hücrelerdir. CD4+ Th hücreleri, çeşitli sitokinlerin etkisi ile, baskın olarak IFN-üreten ve hücre aracılı immüniteden sorumlu olan Th-1 tipi ve baskın olarak IL-4 üretip humoral immüniteden sorumlu olan Th-2 tipi olmak üzere 2 şekilde farklılaşır. (11) 22 Doğal Öldürücü (Natural Killer) Hücreler Lenfoid hücreler arasında, enfekte veya yabancı hücreleri öldüren, T ve B lenfositlerden farklı yapıdaki hücrelerdir. Doğal öldürücü hücreler, hedeflediği hücreleri önceden tanıyıp, duyarlı hale gelmeden doğrudan tahrip edebilme yeteneğindedirler. Hedef hücreleri genellikle virüslerle enfekte hücreler, tümör ve transplante doku hücreleridir. Doğal öldürücü hücreler bu özellikleriyle özgül olmayan vücut savunmasında çok önemlidirler (1, 2, 8). Diğer Hücreler Granülosit: Granülositler, kandaki lökositlerin %60-70'ini oluşturan, sitoplazmalarında bol granül taşıyan hücrelerdir. Granüllerinin farklı boyanması ve işlevlerinin farklı olması nedeniyle nötrofil, eozinofil ve bazofil olmak üzere üç tip granülosit bulunur. Nötrofiller: Güçlü fagositoz yetenekleri olan vücut savunmasında çok önemli role sahip hücrelerdir. Mikroorganizmaları, yabancı maddeleri ve doku yıkım artıklarını hızla fagosite ederler. Kemik iliğinde çok hızlı oluşurlar ve kısa ömürlüdürler (1). Eozinofiller: Lökositlerin %2'sini oluşturur. Allerjik olaylarda ve parazitozlarda sayıları artar. Fagositoz yetenekleri sınırlıdır ancak uyarı sonucu granüllerini hücre dışına boşaltırlar (2). Bazofiller: Bazofiller, kan lökositlerinin %0,2'sini oluşturur. Granüllerinde heparin, histamin ve benzeri maddeleri, uygun bir uyarım sonucu hücre dışına salgılarlar (1, 8). Trombositler: Kan pıhtılaşması görevleri dışında bağışık yanıtta da rolleri vardır (8). 2.1.1.3. Antikorlar Antikorlar vücutta antijenik uyarı ile meydana gelen gammaglobulin yapısında maddelerdir (immunoglobulin olarak da ifade edilir) ve plazma hücreleri tarafından meydana getirilmektedir. “Y” şeklinde proteinlerdir ve her birisi özel bir antijene (bakteri, virüs veya toksin) cevap olarak oluşmaktadır. Her bir antikor özel bir bölgeye (“Y” nin iki dalındaki uç bölgeler ) sahiptir ve bu bölge antikorun özgül olarak antijen bağlayan kısmıdır (Şekil 2.4). Antikorlar; İmmunoglobulin A (IgA), immunoglobulin D (IgD), immunoglobulin E (IgE), immunoglobulin G (IgG), immunoglobulin M (IgM) olmak üzere 5 sınıfta toplanabilirler (3). 23 Şekil 2.4. Antikorların şematik yapısı 2.1.1.4. Kompleman Sistemi Kompleman sistemi, konağın savunmasında ve inflamatuvar olayların düzenlenmesinde önemli rolleri olan plazma proteinlerinden oluşan bir sistemdir. Karaciğerde sentezlenerek plazmaya salınan globülin yapısında 20 kadar proteinden meydana gelir (12). 2.1.1.5. Sitokinler Sitokinler, hücreler arası iletişimi sağlayan kimyasal aracılardır. İmmün ve inflamatuar olaylara katılan hücrelerin etkinliklerinin arttırılması amacıyla, uyarılmış lenfositler, monositler ve makrofajlar ile diğer bazı hücreler tarafından sentezlenen peptid veya glikoprotein yapısında çözünebilen maddelerdir. Aktif T lenfositleri tarafından sentezlenip salınan sitokinlere lenfokin, aktif monosit/makrofaj ve diğer bazı hücreler tarafından sentezlenip salınan sitokinlere monokin ve lökositler arasında etkileşim yapan sitokinlere de interlökin denmektedir (6). 2.1.1.6. İnterferon İnterferonlar vücuttaki pek çok hücre tarafından üretilirler ve antiviral etkiye sahip proteinlerdir. Görevleri, sinyalleri hücreden hücreye iletmektir. Bir hücre, diğer hücrelerden gelen interferonları algılar ve hücredeki viral replikasyonu engelleyecek proteinler üretir (1). 24 2.1.2. İMMÜN SİSTEMİN İŞLEYİŞİ Konağa yabancı olup antikorlarla tepki veren moleküller “antijen”, bağışıklık sistemini uyaran tüm moleküller de "immünojen" olarak adlandırılmaktadır. Canlı, koruyucu elemanlarıyla öncelikle yapısına yabancı olan antijenlerin vücuda girmesini engeller. Bu koruma, tabaka tabaka arttırılmış bir sistemdir (2). Herhangi bir antijen ilk engel olan deri, solunum ve sindirim sistemi gibi yüzey bariyerlerini geçerse, hemen ikinci savunma sistemi harekete geçer ve nötrofiller, makrofajlar, lenfositler gibi savunma hücreleri ve molekülleri devreye girerler. İlk aşamada, öncü hücreler olan nötrofiller ve makrofajlar antijenleri yok etmeye çalışırlar (10). Doğal bağışıklık sistemi başarılı olamazsa, kazanılmış bağışıklık sisteminin temel hücreleri olan B ve T lenfositler devreye girer. Böylece oldukça karmaşık olan bir zincir sistemi tetiklenir. Antijen varlığını haber alan T hücreleri, diğer savunma hücrelerini bunlara bağlı gelişen birçok biyokimyasal kaskadı tetikler (13). T hücrelerinin alt gruplarından öldürücü T hücreleri antijenleri yok etmeye çalışırken, kazanılmış bağışıklık sisteminin bir diğer önemli hücreleri olan B hücreleri de "bağışıklığın akıllı molekülleri" olarak adlandırılan antikorları sentezlemeye başlarlar. Glikoprotein yapılı bu moleküller, anahtar-kilit uyumu şeklinde özgül antijenlere bağlanarak antijenleri ya etkisiz hale getirirler ya da kompleman sistemi ve diğer savunma hücrelerini harekete geçirerek antijenlerin yok edilmelerini sağlarlar (14, 15). 2.2. İMMÜNMODÜLASYON İmmünmodülasyon; immün sistemin baskılanması ya da aktive edilmesi suretiyle düzenlenmesidir. İmmünmodülasyon iki ana gruba ayrılır: 1. İmmünstimülasyon 2. İmmünosüpresyon İmmün sistemin normalden az etkin immünstimülasyon; normalden fazla transplantasyonunda rejeksiyonunu etkin önlemek olduğu olduğu durumlarda durumlarda amacıyla baskılanması ise immünsüpresyon olarak tanımlanır. bağışıklık uyarılması veya organ sisteminin 25 Bağışıklık sistemindeki bozukluklar hastalıklara neden olmaktadır. Bağışıklık yetmezliği hastalıkları, bağışıklık sisteminin normalden daha az etkin olması ya da bağışıklık elemanlarının doğuştan eksikliği durumlarında meydana gelip, tekrarlayan ve yaşamı tehdit eden enfeksiyonlarla sonuçlanmaktadır. Bağışıklık yetmezliği ayrıca genetik hastalıkların bir sonucu ya da farmasötikler veya HIV retrovirüsünün neden olduğu AIDS gibi bir enfeksiyonun sonucu olarak da görülebilir. Buna zıt olarak, otoimmün hastalıklar, normalden fazla etkin olan bir bağışıklık sisteminin, vücudun kendi dokularını yabancı olarak algılayıp, onlara saldırmasıyla sonuçlanır. Yaygın otoimmün hastalıklar, romatoid artrit, tip 1 diabetes mellitus ve sistemik lupus eritematozusdur ve bu durumda immünsüpresyona ihtiyaç duyulmaktadır (2). İmmün sistemi baskılayan faktörler başlıca, stres, UV ışınlar, kötü beslenme, alkol, uykusuzluk ve serbest oksijen radikalleridir. Bu koşullar vücudun enfeksiyonlara karşı direncini azaltmakta, kanserin görülme sıklığında artışa neden olmakta, kalp krizi riskini artırmakta, kronik yorgunluk sendromuna neden olmakta, metabolizmayı bozarak yaşlanma sürecini hızlandırmaktadır. Ayrıca immünsüpresyon, kemik iliğinin veya bağışıklık sisteminin diğer dokularının zarar gördüğü, kanser tedavisinde kullanılan ilaçların veya radyoterapinin yan etkisi olarak veya genel kullanılan ilaçların ender bir sonucu olarak ortaya çıkabilir. İmmün sistemin güçlü olması; Soğuk algınlığı, nezle ve diğer enfeksiyonlara yakalanma olasılığını azaltacaktır. Enfeksiyonların şiddetini azaltacaktır. Kanser hücrelerinin yok edilmesini en yüksek seviyeye çıkaracaktır. Canlılığı azaltan toksik kimyasalların birikmesini önleyerek enerji düzeylerini artıracaktır. Yaşlanma sürecini yavaşlatacaktır. İmmün sistem; sağlıklı beslenme, spor, doğal immünostimülanlar, vitamin ve mineraller, bitkisel ürünler, omega-3 yağ asitleri ile güçlendirilebilir (3). 26 2.2.1. İMMÜNMODÜLATÖR İLAÇLAR İmmünmodülatör ilaçlar genel olarak immünstimülan ve immunsüpresör ilaçlar olarak ikiye ayrılırlar. İmmünmodülatör ilaçlar aşağıdaki dört mekanizmadan biri aracılığıyla immün sistemi uyarır ya da baskılarlar: İmmünsüpresyon Antijenlere karşı tolerans olusturma (immünotolerans veya desensitizasyon) İmmünpotansiyalizasyon İmmünolojik replasman (yerine koyma) İmmünsüpresyon: İmmün sistemin işlev görmesinin baskılanması durumudur. İmmünotolerans: Özgül antijenin küçük dozlarda uygulanması suretiyle desensitizasyon sağlanabilir. Bu tür uygulama, olasılıkla özgül lenfosit klonunun tüketilmesi veya immün sistemin düzenleyici mekanizmalarının aktivasyonu nedeniyle sonuçta immünsüpresyona yol açar. Vücutta antijene özgü aktif antikor yapımı, vücut dışında hazırlanmış özgül antikorları uygulamak suretiyle negatif feedback mekanizmayla veya antijenin dışardan verilen antikorla nötralizasyonu sonucu inhibe edilir. Bu şekilde yapılan immünotolerans sonuçta immünsüpresyona yol açar. Antijen verilerek yapılan desensitizasyon alerjik reaksiyonların tedavisi için alerji kliniklerinde sık uygulanan bir yöntemdir. İmmünopotansiyalizasyon: İmmün reaksiyonun hızlandırılması veya güçlendirilmesidir. Bunun için immün sistemin normal olması veya fazla deprese olmaması gerekir. İmmünolojik replasman: İmmün yetmezlik durumunda yetersiz çalışan immünojenik yapıların transplantasyonu veya eksilmiş olan faktörlerin uygulanması suretiyle yapılır (16). 2.2.1.1. İmmünsüpresif İlaçlar Non-spesifik inhibisyon, spesifik inhibisyon ve tolerans gelişimi olmak üzere 3 şekilde etki gösterirler. Non-spesifik etki gösteren ilaçlar sitotoksik etkileriyle immün fonksiyonu baskılarken, spesifik inhibisyonda spesifik hücrelerin aktivasyonu ya da etkileri inhibe edilir. Tolerans gelişiminde ise alerjik reaksiyonun hafifletilmesi için 27 düşük dozlarda antijen kademeli olarak uygulanır. Romatoid artrit, kronik aktif hepatit, otoimmün hemolitik anemi gibi immün sistem dengesizliğini yansıtan sendrom ve hastalıkların tedavisinde kullanılırlar (15). Glukokortikoidler Glukokortikoidler, hem iltihap öncesi hem de iltihabi reaksiyon dönemini non-spesifik bir şekilde süprese ederler. Geniş spektrumlu ve güçlü immünosüpresif etkinlik gösterirler. İmmünolojik kökenli bazı hastalıkların tedavisinde kullanılırlar. Kompleman sisteminin aktivasyonunu engellerler. İmmünsüpresyon amacıyla ilk tercih olarak ve yüksek dozda kullanılırlar. Cevap alınmazsa daha toksik olan ikinci sıradaki ilaçlara geçilir. Organ transplantasyonlarında allograftın reddini önlemek için siklosporinle kombine şekilde kullanılır (14-17). Antiproliferatif (Sitotoksik) İlaçlar Alkilleyici ve antimetabolit türü bazı ilaçlar daha düşük dozlarda immünsüpresyon yapmak için kullanılır. Ancak allograft reddi gibi durumlarda bunların yerini siklosporin almıştır. T lenfositlerin esas rol oynadıkları hücresel immünite reaksiyonlarında antimetabolit tipi sitotoksik ilaçlar alkilleyicilere tercih edilir (14). İmmünsüpresif olarak kullanılan sitotoksik ilaçlar; Azatioprin: Pürin antimetaboliti olan bir ilaçtır (14). Vücutta bir immünsüpresif olan 6-merkaptoürin’e dönüşürek etki gösterir (16, 18). Ana toksik etkisi kemik iliği süpresyonudur (17). Metotreksat: Folat antimetabolitidir. Alkilleyici ilaçlara göre daha az toksiktir. Diğer ilaçlara yanıt vermeyen otoimmün hastalıklarda kullanılır (14). Metotreksat, diğer ajanlara dirençli olan ciddi psöriazis tedavisinde de kullanılmaktadır (16). Siklofosfamid: Alkilleyici bir antineoplastik olan siklofosfamid, en güçlü sitotoksik immünosüpresiftir; ancak toksisitesinin fazlalığı nedeniyle kullanımı kısıtlıdır (14, 19). Klorambusil: Alkilleyici bir antineoplastiktir. Siklofosfamide göre toksisitesi daha düşüktür (14). Kalsinörin İnhibitörleri Siklosporin: Tolypocladium inflatum Gams. adlı fungustan elde edilen 11 amino asidli siklik bir polipeptiddir. Halen kullanılan immünsüpresif ilaçlar içinde etkinliği en 28 yüksek olanıdır. Otoimmün cevabın erken basamaklarını önleyerek immünsüpresyon yapar ancak gelişmiş bir otoimmün cevabı veya gelişmiş red reaksiyonunu tedavi edemez. Yardımcı T lenfositlerini selektif bir şekilde inhibe eder. Allograft transplantasyonunda erken dönemde uygulanmalıdır (14). Organ transplantasyonlarında, graft versus host hastalığında ve otoimmün hastalıklarda kullanılır. En ciddi yan etkileri; nefrotoksisite, nörotoksisite, tromboembolizm, hepatotoksisite ve hipertansiyon, gingiva hiperplazisi ve hirsutizmdir (20). Takrolimus: Streptomyces tsukubanensis’ten elde edilen bir makrolid antibiyotiktir. Etki mekanizması siklosporin ile benzerdir fakat kimyasal olarak farklı moleküllerdir (20). CD4 tipi T lenfositler üzerindeki inhibitör etkisinin in vitro testlerde siklosporininkinden 50-100 kez daha güçlü olduğu bulunmuştur. Karaciğer transplantasyonunda özellikle tercih edilir. Böbrek transplantasyonunda önemli bir yararı ise, hasta siklosporine dirençli duruma gelmiş ve akut red reaksiyonu riski ortaya çıkmışsa kurtarma tedavisi için kullanılmasıdır (14). Oral ya da intravenöz olarak kullanılabilen takrolimus transplantasyondan önce uygulanmaya başlanır. Nörotoksisite ve nefrotoksisite en ciddi yan etkileridir (14, 20). Sirolimus (Rapamisin): Streptomyces hygroscapicus’tan elde edilir (21). T lenfositlerin IL-2 üretimini engellemeyip, IL-2 reseptörlerinin uyarılması sonucu başlatılan reseptör sonrası olayları inhibe eder (14). Takrolimusun etkilerini antagonize ederken, siklosporin ile aditif veya sinerjistik etkileşim gösterir. Böbrek ve kalp transplantasyonlarında tek başına, psöriazis tedavisinde ise siklosporin ile beraber kullanılır (22). Diğer İmmünsüpresifler Anti-D immunoglobülin (Anti-Rho immunoglobülin): Eritrositlerdeki Rho antijenine karşı oluşmuş konsantre insan IgG molekülü içeren monoklonal antikordur (20). Rho antijenine özgü immünotolerans sağlayan ve böylece dolaylı olarak bu antijene kısıtlı immünsüpresyon yapan bir ilaçtır (15). Yenidoğanın hemolitik hastalığını önlemek için doğumdan sonra 72 saat içinde anneye intramüsküler olarak uygulanır (20, 21). Tip 1 allerjiye dayanan alerjik hastalıkların tedavisinde uygulanır. İmmüntolerans oluşturduğu için immün alerjik cevabı suprese eder (14). Basiliksimab: Basiliksimab, T lenfositlerin ve diğer immün sistem hücrelerinin IL-2 reseptörlerinin alfa alt birimlerine bağlanan, fare ya da insan kaynaklı bir monoklonal 29 antikordur (14, 20). Aktive olmuş T lenfositler üzerinde bulunan IL-2 reseptörüne bağlanarak etki oluşturur. Organ transplantasyonlarında akut rejeksiyon profilaksisinde kullanılır. Belirgin bir yan etkisi yoktur (14, 23). 2.2.1.2 İmmünstimülan İlaçlar İmmünstimülan ilaçlar, kısmi ya da immünolojik yetmezliği olan hastalarda immün yanıtı güçlendirirler. Daha çok immün yetmezlik durumları, kronik enfeksiyonlar, kanser ve AIDS’e karşı kullanılırlar (19). Levamizol: Antiparaziter sentetik bir ilaçtır (19). Gerçekte immünopotansiyatördür, yani antijen gibi primer bir stimulus eşliğinde verilmelidir. Bu nedenle immün yetmezlik sendromlarından ziyade kanser, viral hastalıklar gibi immün sistemin fazla deprese edilmediği ve vücutta bir antijen kaynağının bulunduğu durumlarda, uzun süre kullanılır (14). Levamizolün baskılanmış immün yanıtın onarılması, normal immün yanıtın güçlendirilmesi, veya normalden daha aktif olması durumunda normale getirilmesi üzerine etkilerinin olduğu çalışmalarla gösterilmiştir (21, 22) İnozipleks: İnozinin de içinde bulunduğu 3 maddeden oluşan, çeşitli virüslerin replikasyonunu inhibe eden kimyasal bir komplekstir. Herpes simpleks tip II, influenza ve rinovirüs enfeksiyonlarinda ve subakut sklerozon panansefalitte semptomları azaltmak ve / veya hastalık süresini kısaltmak için kullanılır (14, 24). Adjuvanlar: Kendileri ile birlikte dışardan uygulanan veya vücutta oluşan antijenlerin immünojenitesini artıran doğal veya sentetik maddelerdir. Esas olarak immünopotansiyalizasyon yapan maddelerdir. Halen kullanılan veya denenen adjuvanların başlıcaları, BCG (Bacillus-Calmette-Guerin), Corynebacterium parvum, muramil dipeptid, aluminyum tuzları, sentetik polinükleotidler, bakteri endotoksinleri ve Freund adjuvanlarıdır (6, 25). İnsan İnterferonları: Çeşitli hücrelerin indükleyici etkenlere karşı verdikleri yanıt sonucunda oluşturulan protein ve glikoprotein yapısındaki maddelerdir. Rekombinant DNA teknolojisi ile elde edilen ve immünstmülan olarak kullanılan interferonlar (IFN), IFN-α ve IFN-ß’dır. Bunlardan en fazla denenen IFN-α 2a ve IFN-α 2b olup, ruhsatlandırılarak pazarlanmıştır (14, 26). Aldeslökin (IL-2): Aktive edilmiş yardımcı T lenfositlerin salgıladığı bir lenfokindir. T lenfositlerin proliferasyonunu ve sitotoksik hücrelere farklılaşmasını indükler. Kanser 30 tedavisinde ve çeşitli aşılar içerisine immün yanıtı güçlendirmek amacıyla ilave edilerek kullanılır (2, 14). Timosin: Timus epitel hücreleri tarafından salgılanan, T lenfositlerinin proliferasyonunda, farklılaşmasında ve fonksiyonlarının düzenlenmesinde önemli rol oynayan hormon benzeri bir ekstredir. Hiperimmünglobulinler ve Aşılar: İnsan plazmasından elde edilen antikorlardan zengin normal insan immünglobülin preparatları ve belirli bir antikordan zengin özgül hiperimmünglobulinler, bakteriyel ve viral hastalıkların tedavisinde immüniteyi güçlendirmek amacıyla kullanılırlar (14). 2.3. İMMÜNMODÜLATÖR BİTKİLER 2.3.1. ECHINACEA 2.3.1.1. Genel Bilgiler Asteraceae familyasından olan Echinacea türleri; ‘Coneflower, Black sampson, Red sunflower’ gibi isimlerle de tanınmaktadır. Echinacea cinsi 1968'de McGregor tarafından yayınlanan taksonomik incelemeye göre 9 tür içermektedir (27): E. angustifolia DC var. angustifolia var. strigosa McGregor E. atrorubens Nutt. E. laevigata (Boyton & Beadle) Blake E. pallida (Nutt.) Nutt. E. purpurea (L.) Moench E. paradoxa (Norton)Britton var. paradoxa var. neglecta McGregor E. simulata McGregor E. sanguinea Nutt. E. tennesseensis (Beadle) Small 31 Şekil 2.5. E. purpurea Şekil 2.6. E. angustifolia Tıbbi olarak değerlendirilen türler E. purpurea, E. pallida, E. angustifolia’dır (Şekil 2.5 ve Şekil 2.6). Vatanı Kuzey Amerika olan Echinacea türleri, Avrupa’da kültüre alınmışlardır. Bu türler Türkiye’de yetişmemektedir (28). 2.3.1.2. Tarihçe Echinacea türleri Amerika yerlileri tarafından yüzyıllardan beri, enfeksiyonlar, zehirli böcek ve yılan sokması, kabakulak, çiçek hastalığı, kızamık, diş ağrısı, boğaz ağrısı, soğuk algınlığı, kuduz, yara ve yanıklara karşı kullanılmıştır (29). Şekil 2.7. E. pallida 32 Echinacea bitkisini ilaç olarak tedavide ilk kullanan 1870’lerde Dr. Meyer olmuştur (27, 28). Bitkinin kullanılışını yerlilerden öğrenen Meyer, E. angustifolia köklerinden hazırladığı tentürü; romatizma, migren, ağrı, yılancık, yaralar, hazımsızlık, bitki zehirlenmeleri, zehirli yılan sokması, sifiliz, gangren, sıtma, difteri, hemoroit gibi birçok hastalığın tedavisinde kullanmıştır. Meyer'in ilacı 1887'de Dr. John King ve Ecz. John Uri Lloyd'un dikkatini çekmiş ve böylece Echinacea üzerindeki ilk bilimsel çalışma King ve Lloyd tarafından yapılmıştır. Birçok ilaç firması tarafından enfeksiyona karşı Echinacea preparatları çıkartılmış ve o dönemin en gözde ilaçları olmuştur. Önceleri E. angustifolia kökleri kullanılırken, daha sonra E. pallida kökleri de kullanılmaya başlanmış ve 1916'da her iki tür de United State National Formulary’ de offisinal olarak yer almıştır (Şekil 2.7) (29). 1939'da Avrupa'da artan ihtiyacı karşılamak için Amerika'dan E. angustifolia tohumları getirtilmiş ve kültüre alınmıştır. Ancak daha sonra bu tohumların E. purpurea'ya ait olduğu anlaşılmış ve böylece E. purpurea türü de tedavi alanına girmiştir (30). Türler arasında karışıklık her zaman olmuş ve biri diğeri yerine satılmıştır. 1910'dan sonra Echinacea türleri Parthenium integrifolium ile katıştırılmaya başlanmıştır (31). Bugün Echinacea türlerinin kökleri ve toprak üstü kısımlarının tentürü, ekstresi veya toz halde kapsül içinde Amerika'da ve Avrupa'da kullanılmaktadır. Echinacea ürünleri Amerika Birleşik Devletleri’nde daha çok diyet tamamlayıcı olarak, Kanada'da ise sağlık ürünü olarak satılmaktadır. Avrupa'da ise durum farklı olup, örneğin Almanya'da Echinacea ürünlerinin çoğu ilaç olarak ruhsatlandırılmıştır ve eczanelerde satılmaktadır. 1940'lardan günümüze kadar Echinacea bitkisi üzerinde 500 civarında bilimsel çalışma yayınlanmıştır (28). Bir Amerika Birleşik Devletleri bitkisi olmasına rağmen bu bilimsel araştırmaların çoğu Almanya'da yapılmıştır (27). 2.3.1.3. Etken Maddeler Echinacea bitkisinin tedavi amaçlı kullanımı bilimsel araştırmalara konu olmuştur ve 1950’den beri yapılan araştırmalara göre, Echinacea’da antimikrobiyal etkili çok sayıda madde bulunmuştur. Bu maddelerin başlıcaları; echinacoside, polisakkaritler, poliasetilenler, glikoproteinler, kafeik asit türevleri (cichoric acid), triglikosid, betain, seskiterenler, karyofilendir. Bitki bu maddelere ek olarak bakır ve demir mineralleri ile tanenler, protein, yağ asitleri ve A, C, E vitaminleri de içermektedir (28). 33 2.3.1.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri Echinacea türlerinin, immünstimülan, antienflamatuar, antibakteriyel, antiviral, antifungal, antikanser, sikatrizan etkilere sahip olduğu birçok çalışma ile gösterilmiştir (27). Echinacea ekstresinin, in vitro olarak insan granülositlerinin fagositik indeksini arttırdığı gösterilmiştir. Hem normal bireylerde, hem de kronik yorgunluk sendromu ve AIDS gibi bağışıklık sisteminin baskılandığı kişilerde hücresel immün yanıtı geliştirdiği bildirilmiştir (28). E. purpurea’nın standardize alkol ekstresinin sağlıklı 24 erkekte 5 gün boyunca kullanıldığı bir çalışmada, granülositlerin fagositoz yeteneği değerlendirilmiş ve başlangıç değere göre %120 artış tespit edilmiştir. Bir başka çalışmada Echinacea polisakkaritlerinin in vitro olarak bağışıklık güçlendirici aktivitesi ortaya konmuştur. Etanolik kök ekstrelerinin fagositozu belirgin olarak artırdığı karbon testi ve granülosit testleri ile doğrulanmıştır. Ayrıca yapılan çalışmalarda, E. angustifolia ve E. purpurea’nın etanolik ekstrelerinin, peritoneal makrofajlarda metabolik ve bakterisidal aktiviteyi artırdığı böylece immünstimülan etki gösterdiği bildirilmiştir (33, 34). Yapılan bir diğer çalışmada 302 gönüllü (18-65 yaş) hastaya, E. angustifolia radix ekstresi, E. purpurea radix ekstresi ve plasebo, 12 hafta süreyle verilmiş ve bu kişilerde hastalanma riskini % 10-20 oranında azalttığı gözlenmiştir (35). Echinacea bitkisinde bağışıklık sistemini uyaran en önemli maddelerin; T-hücrelerinin üretimini ve doğal öldürücü hücrelerin etkinliğini arttıran polisakkaritler olduğu yapılan çalışmalarla gösterilmiştir. Ayrıca, polisakkaritlerin doku yenilenmesini hızlandırdığı ve iltihaplanmaları azalttığı da tespit edilmiştir. Yağda çözünebilen alkilamidler ve bir kafeik asit glikosidi olan echinacoside maddesinin de, bağışıklık sisteminin güçlendirilmesine katkıda bulunduğu ortaya çıkarılmıştır (36). Echinacea, interferon üretimine de yardımcı olmaktadır. İnterferonlar günümüzde özellikle kanser tedavisinde dikkatleri yeniden üzerine çeken, glikoprotein yapısında maddeler olup, virüsle karşılaşan canlılar tarafından üretilirler. İnterferonlar, virüslerin çoğalmasını inhibe etmeleri nedeniyle viral hastalıkların tedavisinde kullanılmaktadır. Echinacea interferon üretimini artırmasından dolayı virüslerin yol açtığı grip, uçuk 34 (herpes labialis), viral farenjit gibi viral hastalıkların süresini kısaltma ve semptomların şiddetini azaltmada etkili bulunmuştur (37). Araştırmalar, Echinacea türlerinin T-hücre aktivitesini hızlandırmasından dolayı romatizmal artrit ve allerji gibi bağışıklık sistemi hastalıklarında kullanılabileceğini göstermiştir (33, 37). Soğuk algınlığı veya grip erken belirtileri ile başvuran 95 hasta ile yapılan bir çalışmada, hastalara 1-5 gün süreyle günde 5-6 fincan Echinacea çayı verilmiştir. Tedavi grubu ile kontrol grubu arasında anlamlı bir fark gözlenmiş, soğuk algınlığı ve grip başlangıcında Echinacea çayının, semptomları plaseboya göre daha kısa sürede iyileştirdiği rapor edilmiştir (38). Yapılan birçok çalışmada Echinacea’nın akut üst solunum yolları enfeksiyonu üzerine etkileri incelenmiş, iyi tolere edildiği ve hastalığın sıklığı, şiddeti ve süresini azaltmada etkili olduğu tespit edilmiştir (34, 36-38). Yapılan bir araştırmada, tümör tedavisi uygulanan farelere günlük olarak verilen E. purpurea'nın immün hücreleri uyardığı ve yaşam süresini uzattığı sonucuna varılmıştır. Almanya Sağlık Bakanlığı, Echinacea preparatlarını soğuk algınlığı belirtilerine karşı immün sistemin desteklenmesi için önermektedir. Uygulanan kanser tedavilerinde hastanın bağışıklık sisteminin güçlendirilmesi ve yaşam standardının yükseltilmesi için Echinacea preparatlarının kullanılabileceği bildirilmiştir. Bu preparatların kemoterapi ile eş zamanlı kullanıldığı kanser hastalarında, tedavi sürelerinin kısaldığı ve hastaların kontrol grubuna göre kendilerini daha güçlü hissettikleri vurgulanmıştır (39). 2.3.1.5. Kullanım Şekli Echinacea türlerinin ekstrakt/tentür, kapsül piyasada; ve Echinacea tabletleri; angustifolia’nın Echinacea pallida’nın kurutulmuş kök, kurutulmuş kök, ekstrakt/tentürü; Echinacea purpurea’nın kurutulmuş kök, ham bitki kapsülü ve tabletleri bulunmaktadır. Beslenme desteği olarak, günde 1-3 kapsül alınması önerilmektedir. Ayrıca bitkisel çay olarak kullanımı da çok yaygın olmamakla birlikte mevcuttur (40). Echinacea’nın hiç ara verilmeden sürekli kullanımı tavsiye edilmemektedir, 2-3 hafta kullanılıp ara verilmelidir. Echinacea çayına da 15 gün kullanıldıktan sonra ara verilmesi gerektiği belirtilmektedir. 35 2.3.1.6. Toksisite ve Yan Etkiler Önerilen dozları aşılmadığında Echinacea preparatlarının toksik olmadığı deneylerle gösterilmiştir. Hayvanlar üzerinde in vitro testlerde karsinojen veya mutajen etkisi görülmemiştir. Oral ve topikal olarak güvenle reçete edilebilir. Rapor edilmiş yan etkiler ise çok azdır ve bunlar genellikle sık idrara çıkma gibi gastrointestinal semptomlar veya allerjik reaksiyonlardır (39, 40). Atopisi olan bir hastada Echinacea aldıktan sonra anafilaksi geliştiği rapor edilmiştir (41). Alman Komisyon E monografı, Echinacea’nin multiple skleroz, lupus, romatoid artrit gibi otoimmun hastalıklarda, hatta tüberküloz ve lökositosis de kullanımına karşı uyarı koymuştur. Echinacea’nin AIDS’li hastalarda kullanılmaması gerektiğine dair görüşler de vardır. Bu uyarılar teoriktir çünkü, Echinacea’nın bağışıklığı yanlış olarak aktive edebileceği düşünülmektedir. Fakat bu hastalar tarafından Echinacea kullanılmasının zararlı etkiler oluşturduğuna dair bir kanıt yoktur. Komisyon E ayrıca Echinacea’yı 8 haftadan daha kısa süreli olarak kullanılmasını önerir. Echinacea’nin küçük çocuklarda, hamilelerde veya emziren annelerde, ciddi karaciğer ve böbrek yetmezliği olanlarda kullanımına dair yeterli veri yoktur (42). Echinaceae, hamilelik sırasında kadınların en çok kullandığı bitkisel ürünlerden biridir. Son yıllarda yapılan çalışmalarda Echinacea kullanırken hamile kalan ve hamilelik sırasında kullanan kadınlar izlenmiş ve kontrol gruplarıyla karşılaştırılarak bebekte malformasyon riski araştırılmıştır. Echinacea kullanımının bebekte malformasyona yol açmadığı sonucuna varılmıştır (27, 44). 2.3.1.7. İlaç Etkileşimleri Bugüne kadar herhangi bir ilaç etkileşimi görülmemiştir. 2001'de yayınlanan bir çalışmada bitkisel ilaç kullanımının çok yaygınlaşması sonucu, en çok kullanılan bitkisel ilaçların (Ginkgo, Hypericum, Ginseng, Allium, Echinacea, Serenoa repens, Piper methysticum) tıbbi ilaçlar ile etkileşimi üzerinde literatür taraması yapılmış ve Echinacea türlerine ait preparatların ilaçlar ile etkileşimine dair hiçbir klinik rapor bulunmamıştır (27). E. purpurea türünün köklerindeki pirolizidin alkaloidleri doymuş olduğu için hepatotoksik değildir, ancak yine de başka hepatotoksik ilaçlarla birlikte alınmaması tavsiye edilmektedir (43). Asteraceae familyası üyelerine (papatyagiller) allerjisi olduğu bilinen kişilere önerilirken dikkat edilmelidir (44). karşı 36 2.3.2. GINSENG 2.3.2.1. Genel Bilgiler Ginseng, Araliaceae (Sarmaşıkgiller) familyasına ait bir bitkidir (Şekil 2.8). İnsan şekline benzerliği nedeniyle Çince “insan bitkisi” olarak adlandırılan Ginseng’in, Kore Ginseng’i (Panax ginseng) ve Amerikan Ginseng’i (Panax quinquefolius) olmak üzere iki önemli kaynağı vardır. Kore, Kuzey Çin ve Sibirya’nın bazı bölgelerinde yetişen ve doğadan toplanan Panax ginseng’e ‘beyaz ginseng’ de denir. Bu drog beyazlatılıp kurutulduktan sonra “kırmızı ginseng” adıyla pazarlanır. Amerikan Ginseng’i ise ABD’de yetişmekte ve doğadan toplanmaktadır (45). Bitkinin yaşlı etli ve çatallı kökleri, ilaç olarak kullanıldığından, Çin, Japonya, Kore gibi Uzakdoğu ülkelerinde yabani olarak bulunmasının yanısıra, kültürü de yapılmaktadır (46). Şekil 2.8. Panax ginseng Ginseng'in botanik ismi olan "Panax", Yunanca "tam iyileşme" anlamına gelen "panacea" kelimesinden türetilmiştir (46). Yaklaşık 2000 yıldan beri Çin, Japonya ve Kore’de kullanılmakta olan bitkinin son yıllarda kullanımı bütün dünyaya yayılmıştır. ABD’de değişik ginseng türleri (Brezilya, Hindistan, Sibirya, Asya, Kuzey Amerika) popülasyonun % 4.5’i tarafından kullanılmaktadır (47). 37 2.3.2.2. Tarihçe M.S. 1. yüzyıla ait bir Çin metnine göre; Ginseng, zihni güçlendirici, irfan ve bilgeliği artırıcı bir şifalı bitki olarak tanımlanmakta ve düzenli kullanımının yaşam süresini artıracağı belirtilmektedir. Panax ginseng ise Uzakdoğu ülkelerinde 2000 yıldan fazla bir süredir kullanılmakta olan geleneksel şifalı bitkiler içerisinde en yaygın olanıdır. Ayrıca Uzakdoğu insanları arasında kökünün sahip olduğu ilginç yapı dolayısıyla da gizemli bir bitki olarak büyük bir üne sahiptir (Şekil 2.9). Uzun bir süreden beri insanlar, Ginseng’in kuvvet verici bir tonik ve çeşitli hastalıklara karşı bir koruyucu olduğuna inanmaktadır(48). Şekil 2.9. Panax ginseng kökü 2.3.2.3. Etken Maddeler Bitki ginsenosit adı verilen triterpenik saponositler, panaxosidesitler, panaxatnol, D grubu vitaminler taşımaktadır. Ginseng’in çoğu etkilerinden sorumlu olduğu düşünülen bileşikler ginsenozitler (panaksozitler)’dir. Triterpenik saponin yapısındaki ginsenozitler kökte % 2-3 oranında bulunur (49). Sibirya Ginseng’i olarak adlandırılan Eleuterococcus senticocus, kökünde ginsenoit içermediğinden orijinal Ginseng sayılmaz. Ancak, Sibirya Ginseng’i faydaları açısından diğer gerçek Ginseng tipleri ile benzer iyileştirici özelliklere sahiptir (48, 49). 38 2.3.2.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri Bitkinin immünstimülan, antioksidan, kan basıncını düzenleyici, kalp kuvvetlendirici, kolestrol seviyesini düşürücü, merkezi sinir sistemini uyarıcı, strese karşı dayanıklılığı artırıcı, iştah açıcı ve yorgunluğu giderici özellikleri bulunmaktadır. Erkeklerde erektil disfonksiyon ve yaşa bağlı hafıza kaybının tedavisinde yararlı olduğuna dair bulgular mevcuttur. Afrodizyak olduğuna dair genel bir kanaat mevcuttur. Ginseng’in kadınlar üzerindeki, hafıza merkezlerini uyarıcı etkisi de bulunmaktadır (45, 50). Ginseng özellikle erkeklerin üretkenliğini, testesteron ve sperm miktarını, cinsel gücünü ve dolaşım sistemlerini (özellikle prostata karşı) olumlu bir şekilde etkilemektedir. Ginseng’in tüm şifalı bitkiler içerisinde en etkili adaptojen (strese karşı direnci artıran bir ajan) olduğu düşünülmektedir. Ginseng’in, hayvan çalışmalarında ve plesebo kontrollü insan çalışmalarında fiziksel dayanıklılığı ve çalışma kapasitesini arttırdığı bildirilmiştir. Fiziksel ve zihinsel stres bağlantılı hastalıkları azaltmaktadır. Ayrıca karaciğeri toksinlerden temizler ve radyoterapinin yan etkilerini azaltır. Tümör gelişimini engellediği yapılan bazı çalışmalarda gösterilmiştir (48). Ginseng ektresinin insanlarda ve hayvanlarda fagositik hücreler, lenfositler ve antikor üretimi üzerinde düzenleyici etkileri olduğu pek çok kez bildirilmiştir. Wu ve arkadaşları düşük konsantrasyonda Ginseng ekstresinin insanlara verildiğinde kanda fitohemaglutinine karşı artmış lenfosit proliferasyonuna yol açtığını, ancak yüksek konsantrasyonlarda bu etkinin baskılandığını göstermiştir (49). Yapılan bir çalışmada sekiz hafta süreyle günde iki kez ağızdan 100 mg sıvı Ginseng ekstresi ya da standart Ginseng ekstresi verilen insanlarda, lökositlerde fagositoz aktivitesinde ve intraselüler öldürmede anlamlı bir artış tespit edilmiştir. Benzeri çalışmalarda da Ginseng’in insan ve hayvanlarda immünomodülatör etkisi olduğu gösterilmiştir (50). Ginseng öncelikle AIDS tedavisi araştırmalarında ve klimakterik semptomların giderilmelerinde kullanılmış fakat plaseboya karşı minimal bir üstünlüğü bulunmuştur (50, 51). Hayvan çalışmalarından elde edilen veriler Panax ginseng içinde bulunan saponin glikozitlerinin; NO sentetaz indüksiyonu, kavernosal NO salınımı ve intrasellüler kalsiyum azalması ile penil vazorelaksasyon sağladığını göstermiştir. Ayrıca serbest radikaller ve nitrik oksit için de bağlayıcı bir ajan olma özelliği de mevcuttur (52). 39 Dr.Yun ve Dr.Choi yaptıkları çalışmalarda çeşitli kanser risklerinin Ginseng kullanımı ile olan bağlantısını ortaya koymuştur. Ginseng kullanıcılarında kanser oranının kullanmayanlara göre yaklaşık % 50 oranda düştüğü tespit edilmiştir. Yine çalışmalara göre, Ginseng türlerine bağlı yapılan kanser araştırmalarında en önemli sonuçları, Kore Kırmızı Ginseng'inin verdiği görülmüştür. Kırmızı Ginseng kullanım süresi ve sıklığının artması ile kanser riskinin azaldığı belirtilmiştir. Kanser türlerine göre; dudak ve orofaringeal kanserlerinde %27, özefagus kanserinde %20, mide kanserinde %36, kolorektal kanserde %42, karaciğer kanserinde %48, pankreas kanserinde %22, larinks kanserinde %18, akciğer kanserinde %55, ovaryum kanserinde %15 azalma görülmüştür. Bununla beraber göğüs, serviks, tiroid bezi ve idrar yolu kanserlerinde Ginseng’in tek başına kullanılmasının sonuçları değiştirmediği rapor edilmiştir (53, 54). 2.3.2.5. Kullanım Şekli Alman Komisyon E’ye göre günlük doz 1-2 g kök veya 200-600 mg standart ekstre (% 4-7 ginsenozit içeren)’dir. Genel olarak en az 3 hafta ve en fazla 2-3 ay olarak tavsiye edilmektedir. Bazı uzmanlar 3 hafta kullandıktan sonra birkaç hafta kullanıma ara verip daha sonra yine başlanabileceğini belirtmektedirler. Ginseng çayının ise günde 1-3 defa 1 fincan olarak tüketilebileceği, ancak tedavinin 3-4 hafta sürmesi gerektiği bildirilmiştir (55-57). Ginseng ürünleri genel olarak Ginseng kapsül, Ginseng çayı, Ginseng yağı, Ginseng hapı olarak piyasada bulunmaktadır (58). 2.3.2.6. Toksisite ve Yan Etkiler Ginseng’in, uykusuzluk, hipertansiyon, diyare, öfori, huzursuzluk, hipertoni ve sinirlilik yapabileceği bildirilmiştir (59). 2.3.2.7. İlaç Etkileşimleri Monoaminooksidaz inhibitörleri, sempatomimetikler, haloperidol ve sedatif hipnotiklerle etkileşebileceği tespit edilmiştir (60). Digoksin ile kullanılmaması gerektiği ve bazı antidepresanlar ile birlikte kullanıldığında, beklenmeyen yan etkiler görülebileceği belirtilmiştir. Warfarin ile kullanımı INR azalmasına; fenelzin ile kullanımında insomnia, baş ağrısı, ürkeklik ve mani gibi semptomlara, kumadinin etkilerini arttırarak kanama problemlerine yol açabileceği; ayrıca morfinin etkisini azaltacağından morfin ile birlikte kullanılmaması gerektiği bildirilmiştir (61). 40 2.3.3. ASTRAGALUS 2.3.3.1. Genel Bilgiler Astragalus, Fabaceae familyasından, yetiştiği bölgelere göre farklılaşan, 2000 kadar türü bulunan otsu ve küçük çalılardır (Şekil 2.10-2.12). Tedavi kültüründe ''Astragalus'' olarak adı geçen bitki, Uzak Doğu'da bilhassa Kore ve Çin'de yetişen Astragalus membranaceus ve A. mongolicu köklerinden elde edilir (62, 63). Astragalus türlerinin Türkçe genel adı ''geven'' olarak bilinmektedir. Ülkemizde 450 kadar geven türü bulunmasına karşılık, tedavide kullanılan türler ülkemizde bulunmaz ve ülkemizde yetişen türler, içeriğindeki farklı kimyasallar dolayısıyla farklı biyolojik etki spektrumuna sahiptir (63). Gevenin gövde veya kökünün üzerinden bıçakla özel olarak yapılan çizgilerden akan zamka kitre denir. Türkiye'de yetişen sadece birkaç türden (A. kurdicus, microcephalus, gummifer, aureus, brachycalyx) kitre zamkı (tragacanth) elde edilmekte ve bu üründen ilaç teknolojisinde yardımcı madde olarak yararlanılmaktadır. A. microcephalus ve A. gummifer, Türk kitresi ve Anadolu kitresi olarak bilinir (64). Şekil 2.10. Astragalus membranaceus Astragalus’un Türkiye’de yetişen 380 türü vardır. Bununla beraber kitre adı verilen zamk elde edilen türleri şunlardır: A. gummifer (İç ve Güney Anadolu), A. micropteris (İç ve Kuzey Anadolu), A. micheillianus ve A. microcephalus (İç Anadolu), A. kurdicus (Doğu ve Güney Anadolu), A. aureus (Doğu ve Kuzey Anadolu). Kitre zamkı bu türlerin gövdelerinden, kendiliğinden veya temmuz ayında yapılan yaralar sonucu dışarı sızan ve havada katılaşan müsilajdır. Kitre zamkı çok eskiden beri elde edilmektedir 41 (Ankara- botanik). Tıpta daha çok kullanılan ve hakkındaki araştırmaların en fazla olduğu Astragalus membranaceous türünün doğal yerleşim alanları, Çin'in kuzey ve doğu bölgeleriyle Moğolistan ve Kore'dir. Astragalus türlerinden bazıları şunlardır (65): Astragalus adsurgens Astragalus bisulcatus Astragalus agrestis Astragalus boeticus Astragalus alopecuroides Astragalus canadensis Astragalus alpinus Astragalus centralpinus Astragalus angustifolius Astragalus christianus Astragalus arenarius Astragalus crassicarpus Astragalus aristatus Astragalus danicus Astragalus austriacus Astragalus depressus Astragalus baionensis Astragalus echinus Astragalus barrii Astragalus eriocarpus Astragalus bibullatus Astragalus glycyphyllos Şekil 2.11. Astragalus austriacus Şekil 2.12. Astragalus glycyphyllos 42 2.3.3.2. Tarihçe A. membranaceus, Çin tıbbında kullanılan tonik bir bitkidir. Çin'deki yöresel adı “huang ki”dir. Huang, sarı anlamına gelir, hem bitkinin içindeki sarı renge hem de Çinlilere göre yaşam veren toprağın rengine atıfta bulunur. Geleneksel Çin tıbbında farklı bitkilerle karışım halinde ve özellikle soğuk algınlığı ve gribe karşı kullanılmaktadır. Bitkinin yine Çin tıbbında insanın gelişimi, sağlığı ve hastalıklara direnci açısından çok önemli bir kavram olan bedendeki çi'yi kuvvetlendirici olduğunun kabul edilmesi onu geleneksel Çin hekimlerinin gözünde çok kıymetli yapmıştır. “Çi” veya Japonca’daki söylenişiyle “Ki”, geleneksel Çin kültürü ve tıbbının temel kavramlarından biridir. Çi'nin mevcut olan herşeyde yer alan "hayat gücü" veya "spiritüel enerji" olduğuna inanılmaktadır. Genellikle "hava" veya "nefes" olarak yabancı dillere aktarılan bu terimin aslında tam bir karşılığı yoktur. Bitkinin Çince’deki adının "Sarı Lider" oluşu da bitkinin Çin tıbbında ne denli önemli olduğunun bir başka göstergesidir (64, 65). Bitkinin Uzak Doğu ülkelerinde yetişiyor olması nedeniyle Avrupa’da fitoterapi ürünleri arasında pek yer almamakta, buna karşılık Amerika Birleşik Devletleri, Avusturalya ve Kanada'da tanınmakta ve kullanılmaktadır. Bitkinin klinik çalışmalarının büyük bir kısmının Çin'de yapılmış olması nedeniyle, batılı hekimler bu çalışmalara mesafeli kalmıştır. Diğer taraftan, gerek batılı ve gerek Uzak Doğulu araştırmacılar tarafından yürütülen deneysel çalışmalar immün parametreler üzerindeki etkinliğini açık bir şekilde ortaya koymaktadır (66). 2.3.3.3 Etken Maddeler Saponinler, çeşitli flavonoidler, polisakkaritler, triterpenler, çoklu esmer mineraller, aminoasitler ve kumarinler içermektedir (67, 68). 2.3.3.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri Antioksidan bir bitki olan Astragalus’un, hücrelerin yaşamını sürdürmesi ve çoğalmasını kolaylaştırdığı ortaya konmuştur (67, 69). Astragalus serbest radikallerin oluşumunu inhibe ettiği, süperoksit dismutazı artırdığı ve lipid peroksidasyonunu azalttığı tespit edilmiştir. İnterferonun etkilerini potansiyelize ederek bağışıklık sistemini geliştirdiği in vivo ve in vitro araştırmalarla doğrulanmıştır (68). Astragalus’un, ayrıca nazal sekresyondaki IgA ve IgG antikor düzeylerini de artırdığı belirtilmiştir (66, 68). 43 Astragalus’un belirtisiz enfeksiyonlar, yavaş iyileşen yaralar ve genel halsizlik vakalarında bağışıklık güçlendirici etkiye sahip olduğu, ayrıca grip ve soğuk algınlığının tedavisinde de etkili olduğu bildirilmiştir (69) Meme ve akciğer kanseri için kemoterapi ve radyasyon tedavisi sırasında Astragalus kullanan hastalarda, T-hücre fonksiyonlarının düzenlenmesi ile bağışıklık sistemini uyardığı ve iyileşme oranlarını arttığına dair kanıtlar bulunmuştur (70, 71). Yapılan bir in vitro çalışmada, bitkiden izole edilen polisakkaritlerin, blastosist oluşum evresinde lenfosit ve makrofaj sayısını arttırdığı gözlenmiştir (72). Farelere intravenöz şekilde uygulanan bitkiden elde edilen polisakkarit fraksiyonunun, siklofosfamidin yol açtığı immünsüpresyonu tersine çevirdiği gösterilmiştir (73). Sıcak su ile hazırlanan A. membranaceus kökü ekstresinin kullanımının insanlarda immünostimulan etki sağladığı belirtilmiştir. 20 gün boyunca, günde 15,6g A. membranaceus kökü yiyen kişilerde anlamlı bir biçimde serum IgM, IgE ve cAMP konsantrasyonlarında artış gözlenmiştir. Ayrıca, bu bitkinin, rekombinant interlökin-2 aktivitesini potansiyelize ettiğini gösteren çalışmalar mevcuttur (67, 72). A. membranaceus’ un dekoksiyonunun, 1-2 hafta boyunca günlük ya da gün aşırı şeklinde gastrik lavaj yöntemiyle farelere uygulanması sonucu, farelerin rediküloendotelyal sistemlerindeki fagositik aktivitenin arttığı rapor edilmiştir (68, 70). Farenin rediküloendotelyal sistemi karbon parçacıkları enjeksiyonu ile bozulması sonrası, A. membranaceus dekoksiyonu verilmesi ile fagositik aktivitenin tekrar arttığı görülmüştür (72, 73). Araştırmacılar Astragalus özü ile tedavi edilen farelerde mesane kanserinin, bu ürünün uygulanmadığı farelere kıyasla daha az görüldüğünü rapor etmişlerdir (74). Bir başka çalışmada Astragalus’un, akciğer kanseri hastalarında tümör ilerleyişini yavaşlattığı gösterilmiştir (75). 2.3.3.5. Kullanım Şekli Astragalus’un kuru kökü 1-4 g olmak üzere günde 3 defa, tentürü ise günde 2-3 defa damla olarak kullanılmaktadır (67). 44 2.3.3.6. Toksisite ve Yan Etkiler Saptanmış bir teratojenik etkisi bulunmamaktadır, ancak gebelerde gerekmedikçe kullanılmamalıdır (67). 2.3.3.7. İlaç Etkileşimleri Hipotansif özelliği dolayısıyla, hipotansif ilaçlarla birlikte kullanıldığında tansiyonun beklenmeyen şekilde düşmesi söz konusu olabileceği bildirilmiştir. İmmünsupressif (siklosporin vb.) ilaç kullananların ve otoimmün yetmezlik hastalarının dikkatle kullanması önerilmektedir (76). 2.3.4. ALLIUM SATIVUM 2.3.4.1. Genel Bilgiler Allium sativum (Sarımsak), Alliaceae familyasına dahil olan, Allium cinsinden 25-100 cm yükseklikte, yeşilimsi beyaz veya pembe çiçekli, otsu kök, gövde, yaprak, diş ve çiçek kısımlarından meydana gelen soğanlı bir kültür bitkisidir (Şekil 2.13)(77, 78). Şekil 2.13. Allium sativum Sarımsağın en iyi kaliteye sahip olanı, germanyum ve selenyum bakımından zengin topraklarda yetişeni olup, bitkinin ekonomik üretimi büyük miktarlarda deniz ikliminden kara iklimine geçiş bölgelerinde yapılır. Türkiye’de doğal olarak yetişen 160 Allium türü bulunur (78, 79). 45 2.3.4.2. Tarihçe Vatanı Orta ve Batı Asya stepleri olan A. sativum, çok eski kültür bitkileri arasında yer almaktadır. A. sativum ile ilgili M.Ö. 1500’lü yıllara ait Mısır belgelerinde, kalp hastalıklarında, başağrısı ve tümör tedavisinde yararlanıldığına dair bilgiler bulunmaktadır (80). Tıbbi özellikleri binlerce yıldır bilinen bu bitkinin, Orta Çağ’da bilhassa salgın hastalıklar (kolera, veba) ile mücadelede kullanıldığı ve hekimlerin bulaşıcı hastalıklardan korunmak için yüzlerine taktıkları maskeyi sarımsak usaresi ile ıslattığı bilinmektedir. Rus askerlerine İkinci Dünya Savaşı sırasında yara enfeksiyonlarını önlemek için yaranın üzerine ezilmiş sarımsak konulduğu ve ayrıca Afrika’da amipli dizanteri tedavisinde kullanıldığı bildirilmiştir (81). Modern antibiyotiklerin bulunmasıyla A. sativum, enfeksiyon mücadelesindeki eski değerini kaybetmişse de, boğaz enfeksiyonlarının tedavisinde penisilinden daha değerli olduğu bildirilmiştir. Geleneksel doğu tıbbında A. sativum, değişik formlarda ve hemen tüm enfeksiyonların tedavisinde kullanılmıştır. A. sativum suyunun tifoda ve menenjitte, buharının boğmacada, fitillerinin mantar enfeksiyonlarında ve çorbasının zatürrede kullanıldığı bilinmektedir (78, 81). 2.3.4.3. Etken Maddeler Sarımsak 200’den fazla kimyasal bileşik içermekte olup bunların en önemlileri, kükürt ihtiva eden bileşiklerden (alicin, alliin ve ajoene) oluşan uçucu yağlar, enzimler (alinaz, peroksidaz ve mirasinaz), karbonhidratlar (sakaroz, glikoz), mineraller, aminoasitler, A, B1, B2, Niasin ve C vitaminleridir. Keskin kokusunu veren allil sülfit; kükürtlü ve eterli yağlardan oluşmuştur (80, 81). Bu bileşik, kükürtlü bir aminoasit olan alliinin, alliinaz ile parçalanarak allicini vermesi; allicinin de su buharı veya su karşısında alil disülfüre dönüşmesi sonucu meydana gelir. Türk sarımsakları % 0.4 oranında alliin, alicin ve uçucu yağ taşımaktadır (82). Allium sativum’un kimyasal içeriği Tablo 2.3’de gösterilmiştir (79). 46 Tablo 2.3. Allium sativum’un kimyasal içeriği Fitokimyasallar Nutrientler Allicin Kalsiyum Beta-carotene Folat Alliin Demir Beta-sitosterol Magnezyum Caffeic acid Manganez Chlorogenic acid Fosfor Diallyl disulfide Potasyum Ferulic acid Selenyum Geraniol Çinko Kaempferol Vitamin B1 (Thiamine) Linalool Vitamin B2 (Riboflavin) Oleanolic acid Vitamin C P-coumaric acid Vitamin B3 (Niacin) Phloroglucinol Phytic acid Quercetin Rutin S-Allyl cysteine Saponin Sinapic acid Stigmasterol 47 2.3.4.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri A. sativum, bünyesindeki 200’ü aşkın kimyasal maddeyle insan vücudunu büyük oranda koruma kapasitesine sahip bir bitkidir. A. sativum, immün sistemin etkinliğini artıran kükürt ihtiva eden aminoasitler ve diğer bileşiklerce zengindir. Sarımsağın antibakteriyel, antifungal, antiparaziter, antitümör etkileri yanı sıra kan basıncını, kan şekerini ve kolesterolü düşürmek, karaciğeri korumak gibi etkileri de bilinmektedir (83). Bunun yanı sıra grip, nezle, ses kısıklığı, astım, öksürük, bronşit, bademcik enfeksiyonu, romatizma gibi rahatsızlıklarda iyileştirici etkisi olduğu ve terlemeyi artırarak ateş düşürülmesine yardımcı olduğu bilinmektedir (78). Günümüzde A. sativum; immünstimülan, antihipertansif, antilipidemik, antikanser, antibakteriyel, antitrombosit etkileri nedeniyle dünyada en yaygın kullanılan 12 bitki arasında yer almaktadır (82). Yapılan çalışmalarda A. sativum’un, makrofajların etkinliğini artırarak immün sistemi güçlendirdiği tespit edilmiştir. Ayrıca A. sativum’un toksik maddelerin vücut dışına atılmasını kolaylaştırdığı bildirilmiştir. Sarımsağın immün sistemi güçlendirici etkisi, özellikle AIDS ve metisilin dirençli Staphylococcus aureus enfeksiyonları gibi tedavisi zor durumlarda daha da önem kazanmıştır (83-85). A. sativum’un, Helicobacter pylori, Escherichia coli, Lactobacillus casei gibi gram negatif bakteriler ile bazı gram pozitif bakterilere karşı antibakteriyel etki göterdiği ve bu etkinin içindeki allicinden kaynaklandığı in vitro çalışmalarla gösterilmiştir (84). A. sativum’un antibiyotik özellikleri bilim adamlarınca incelemekte ve buharını teneffüs etmek de dahil her türlü şekilde kullanımı denenmektedir. Ruslar tarafından 18.yüzyıldan itibaren boğmaca ve grip tedavisinde kullanılmış, antibiyotik özellikleri Pasteur tarafından bilimsel olarak ispatlanmıştır (83). A. sativum kükürt ihtiva eden bileşiklerin yanı sıra, içindeki quersetin ve siyanidin gibi biyoflavonoidlerin de enfeksiyonların önlenmesinde büyük değeri olduğu bulunmuştur. A. sativum’daki allistatin I ve allistatin II etken maddelerinin, stafilokok ve E. coli bakterilerine karşı inhibitör etkili olduğu ortaya konmuştur (86). Sarımsağın allisin bileşiklerinden kaynaklanan ve antibiyotiğe dirençli bazı mikroorganizmalara karşı bile etkili olan antimikrobiyal özelliği, standart tıbbi uygulamalar için değerlendirilmesi gerektiğini göstermektedir (84). 48 Ülkemizde sarımsak geleneksel olarak taze lapa halinde yara üzerine yara iyileştirici olarak kullanılmaktadır. Bunun için bir miktar sarımsak havanda ezilip sıkılarak elde edilen eksrenin 1 gr’ına 10 gr su ilavesi ile yara ve apselerin tedavisinde kullanılmıştır (87). Yapılan in vitro çalışmalarda A. sativum’un, influenza B ve herpex simplex virüslerine karşı etkili olduğu gösterilmiştir. A. sativum’un, konağın savunma kabiliyetini güçlendirerek mikroorganizmalara karşı etkili olduğu savunulmuştur (88). Fungistatik olarak allisin ihtiva eden A. sativum’un, Candida ve Aspergillus türleri ile Cryptococcus neoformans gibi mantarlara karşı antifungal etkisinin olduğu gösterilmiştir. Kriptokokkal menenjit enfeksiyonuna karşı intravenöz A. sativum ekstraktının uygulandığı bir çalışmada, tedavide toksik etkili antifungal olan Amphotericin B standart uygulamasına kıyasla daha etkili olduğu ve ayrıca A. sativum’un toksik etkilerinin olmadığı bildirilmiştir (83). Fungal enfeksiyonların tedavisi güç olup, bu amaçla kullanılan ilaçlar genellikle toksiktir ve son yıllarda antifungal ilaçlara karşı direnç gelişmektedir. Bu nedenle A. sativum’un antifungal etkileri önem arz etmekte olup, mantar enfeksiyonlarının tedavisinde kullanılabilirliği açısından daha fazla bilimsel çalışmalara ihtiyaç vardır. Sarımsak halk arasında kurt düşürücü olarak hem ülkemizde hem de uzak doğu ülkelerinde kullanılmaktadır. Harris ve arkadaşları, çiğ sarımsağın ve içeriğinin antigiardial aktiviteye sahip olduğunu ve sarımsağın bu etkisini allicinin diallyl disulfid ve allyl mercaptana parçalanarak gösterdiğini bildirmişlerdir (84). Ayrıca sarımsakta bulunan allyl alkol ve dimetil disulfidin sırasıyla 0.007 mg/ml ve 0.2 mg/ml konsantrasyonlarda strongyloideslere etkili olduğu gösterilmiştir. Soffar ve Mokhtar, Giardia lamblia ile enfekte 26 çocuğa, 100 ml suda 5 ml kuru sarımsak ekstraksiyonunu yemeklerden iki saat önce günde iki kez ve üç gün süreyle vermişler, 36 saat içinde tüm klinik semptomların azaldığını, sağaltımın başlamasının üçüncü gününde dışkı incelemesinde parazitlerin elimine edildiğini bildirmişlerdir (87). Özçelik ve arkadaşları, sarımsak özütünü % 50 ve % 12,5 mg/ml konsantrasyonlarda 5, 10, 20, 30. dakikalarda 4-7 mm çapındaki kız veziküllere uygulamışlar ve %50 mg/ml konsantrasyonlarda protoskolekslere 15. dakikada, 25 mg/ml konsantrasyonda 20.dakikada, 12.5 mg/ml konsatrasyonda 30. dakikada tam etkili olduğunu bulmuşlardır (78). Yapılan diğer çalışmalarda, sarımsağın çiğ veya kuru eksraksiyonlarının Culex cinsi sivrisinek larvalarına karşı % 90 toksik olduğu bildirilmiştir (88). Halk arasında ise kurt düşürücü olarak kullanılmakta ve olumlu neticeler alındığı bildirilmektedir (80). 49 Deneysel kanser oluşturma modellerinde A. sativum türevi olan allyl sülfidin, kolon, akciğer ve cilt kanserlerinde inhibitor rolü olduğu belirlenmiştir (82). Shirin ve arkadaşları, A. sativum’dan elde edilen S-Allylmercaptocysteine’in tümör hücrelerinde inhibitör rolü olduğunu, hücreleri M fazında durdurduğunu ve apoptozisi indüklediğini tespit etmişlerdir (81). Yine A. sativum’un MDA-MB-435 meme kanseri hücrelerini mitoz düzeyinde durdurduğu, proapoptotik BH3-only protein BimEL’i fosforilleyerek apoptozisi artırdığı gösterilmiştir (83). Keiss ve arkadaşlarının A. sativum’un NF-kB’yi inhibe ederek antienflamatuar etkili olduğunu gösterdikleri çalışmalarında, doğada kendiliğinden yetişen yabani sarımsak türlerinin (A. sivasicum, A. dictyoprosum, A. nevsheriensis ve A. scorodoprosum) antineoplastik aktiviteleri de test edilmiş, A. sivasicum’da yüksek düzeyde olmak üzere antineoplastik aktivite tespit edilmiştir (84). Ulusal Kanser Enstitüsü tarafından yapılan bir çalışmada, Çin ve İtalya’da yaşayan ve çok fazla miktarda sarımsak tüketen kişilerin, mide kanserine karşı belli düzeyde korunmaya sahip olduğu gösterilmiştir (87). Sarımsak gibi allium grubu sebzelerin yüksek ve düşük miktarlarda tüketildiği bölgeler arasında kanser oranları bakımından büyük farklılıklar görüldüğü, yüksek tüketildiği alanlarda yaşayanlarda, bu tip ürünlerin çok az veya hiç tüketilmediği alanlarda yaşayanlara kıyasla mide kanseri gelişme riskinin yarıdan daha az olduğu bildirilmiştir. Sarımsağın anti-kanser özelliklerinin mekanizması tam anlaşılamamış olmakla beraber, muhtemelen sindirim sistemindeki güçlü kanserojenler olarak kabul edilen nitrozaminleri bloke etme kabiliyetinden kaynaklandığı savunulmaktadır. Yapılan araştırmalar sarımsağın, akciğer, özefagus, mide, kolon ve rektum kanserlerine neden olan kanserojenlere karşı canlı dokularda koruma sağladığını açıkça ortaya koymuştur (88). Özellikle son 10-15 yıl içerisinde sık kullanılan bir kelime haline gelen antioksidan terimi, vücudumuzun hücrelerini zarar verme potansiyeline sahip oksidasyon ajanlarına veya serbest radikallere karşı korumaya yardımcı olan C, E ve A vitaminleri, beta karoten, bioflavonoidler ve selenyum gibi maddeleri kapsamaktadır. Sarımsağın içerisinde de bir antioksidan olan sülfihidril bol miktarda bulunmakta, ancak çiğ sarımsak bu etkiyi göstermemekte, hatta istenmeyen kısmi bir oksidan etkiye sahip bulunmaktadır. Sarımsak, radyasyona karşı da bir koruma sağladığından, serbest radikallerin zararının azaltılmasına yardımcı olmakta, bu beyanda kanser ve erken yaşlanma gibi dejeneratif hastalıkların gelişme riskini de önemli düzeyde azaltabilmektedir. Sarımsak ayrıca hücreleri serbest radikallerin zararından korumaya yardımcı olan sistein, glutamin, izolösin ve metionin gibi aminoasitleri de ihtiva 50 etmektedir. Sarımsağın bu antioksidan özelliğini hasadından sonra altı ay kadar muhafaza ettiği belirlenmiştir (83). 2.3.4.5. Kullanım Şekli Sarımsak çiğ olarak tüketilebileceği gibi, hapları, kapsülleri ve ekstratları da bulunmaktadır (85). Sarımsağın etkili olabilmesi için çiğ olarak tüketilmesi gerektiği bildirilmesine rağmen, bazı araştırıcılar pişirilmiş ve çeşitli beklemiş ekstre ve yağlarının serbest radikallere ve enfeksiyonlara karşı çiğ sarımsaktan daha iyi koruma sağlayabileceğini ileri sürmektedirler (86). Taze olarak 5g drog/gün, kuru halde 2g drog/gün olarak tüketilmesi önerilmektedir (79). 2.3.4.6. Toksisite ve Yan Etkiler Sarımsağın aşırı tüketiminin bazı yan etkileri olabilir. Sarımsağın yapısında yüksek oranda kükürt bileşikleri bulunması bir takım alerjik reaksiyonlara neden olabilir. Aşırı miktarlarda çiğ sarımsak tüketimi, sindirim sırasında bağırsak gazlarının oluşumuna ve bağırsaklarda normal floranın zarar görmesine neden olabilir. (78) Ayrıca hipoglisemi, midede yanma, bulantı, kusma, diyare gibi çeşitli yan etkiler de görülebilir. 2.3.4.7. İlaç Etkileşimleri Antikoagülan (aspirin, varfarin, heparin gibi), antiplatelet ve nonsteroidal antiinflamatuar ilaçlarla etkileşime girerek, kanama riskini arttırabilmektedir. Ayrıca böbrek hastalarının sarımsak kullanmaları uygun görülmemektedir (88). 2.3.5. UNCARIA TOMENTOSA 2.3.5.1. Genel Bilgiler Uncaria tomentosa, Rubiaceae familyasına ait bir bitkidir (Şekil 2.14). Orta ve Güney Amerika'nın pek çok ülkesinde özellikle yağmur ormanlarında yabani olarak yetişir. Bu bitki, yağmur ormanlarındaki yüksek ağaçlara tırmanan ince uzun bir gövdesi üzerinde bulunan ve ağaçlara tutunmasını sağlayan tırnaksı çıkıntıları kedi pençesini andırdığından “Cat’s claw (kedi pençesi)” adını almıştır (Şekil 2.15) (89). 51 Şekil 2.14. Uncaria tomentosa 2.3.5.2. Tarihçe Peru’da ve yağmur ormanlarının zor doğal koşullarında yaşayan yerli kabilelerin, yaralanmış, genel durumu zayıflamış savaşçılarını daha çabuk iyileştirmek veya yaşlılarda kanser ve eklem hastalıklarını tedavi etmek amacıyla, kabile doktorları tarafından kaynatılıp, karanlıkta bekletildikten sonra suyunun törenle içirildiği yerel bir bitkidir (90). 2000 yıldır Güney Amerika’da antitümör, antiromatizmal ve immünstimülan amaçlarla yaygın olarak kullanılmıştır. Bazen 100 metreden daha yükseğe tırmanan bu bitki, Güney Amerika’daki yaygın kullanımı nedeni ile batılıların dikkatini çekmiştir (91). Bu bitkinin batılıların dikkatini çekmesi, Don Luis adında bir yaşlı çiftçinin akciğer kanserini iyileştirmesi üzerine olmuştur. Avusturya’daki akrabaları Don Luis’in kanseri yendiğini öğrenince Avusturya’da Innsbruck Üniversitesi, Almanya’da Münih Üniversitesi, İngiltere’de Huntington Araştırma Merkezi, İsveç’de Lund Üniversitesi, ayrıca Macaristan ve İtalya’da birkaç üniversite bu bitki ve klinik etkinliği üzerinde araştırmalar yapmıştır. Amerika’da 1988 yılından bu yana Uncaria üzerinde çalışan Dr. Davis, bitkiyi kolit, hemoroid gibi kalınbarsak hastalıklarının tedavisinde başarı ile kullanmış ve 1988-1992 yılları arasında tedavi ettiği 150 hastada başarılı sonuçlar almıştır (92). 52 Şekil 2.15. Uncaria tomentosa bitkisinin tırnaksı çıkıntıları 2.3.5.3. Etken Maddeler U. tomentosa, tüm dünyada değişik hastalıklar üzerindeki şaşırtıcı iyileştirici etkisiyle pek çok araştırmanın konusu olmuştur. Son çalışmalar, U. tomentosa’nın immün sistemi ve sindirim sistemini güçlendiren özellikte maddelere sahip olduğunu, özellikle immün sistemi düzenlemeye yönelik etkilerinden içerdiği alkoloidlerin sorumlu olduğunu göstermiştir (93). Ancak bu konuda yeterli veri bulunmamaktadır. 2.3.5.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri Güney Amerika' da özellikle ağrı ve enflamasyon tedavisinde başarılı olduğu bilinmektedir. Yapılan çalışmalarda in vitro olarak, lipopolisakkarit ile uyarılmış iNOS ekspresyonunu, nitrat oluşumunu, hücre ölümünü, PGE2 ve TNF alfa üretimini baskılarken, IL-1 ve IL-6 gibi sitokinlerin salınımını arttırdığı gösterilmiştir. Ayrıca, immün sistem üzerine etkilerini, hem lökositlerin etkinliğini artırarak hem de antikor cevabını güçlendirerek ortaya koyduğu açığa çıkarılmıştır. U. tomentosa’nın tansiyon düşürücü ve beyin kan dolaşımını düzenleyici etkileri de bulunmaktadır Laboratuar çalışmalarında kan basıncını düşürerek kalp krizi riskini azaltabildiği kanıtlanmıştır (94-98). Halk arasında AIDS seyrindeki viral ve bakteriyel enfeksiyonlar, kronik viral enfeksiyonlar, kanser, radyasyon hasarının engellenmesi ve enflamatuar olayların tedavisinde kullanılmaktadır. Kanser üzerine etkili olduğu ileri sürülmekle birlikte bu konuda yeterli bilimsel veri yoktur. Bazı laboratuar çalışmalarında lösemi, meme kanseri hücreleri gibi çeşitli kanser hücrelerini öldürdüğü, in vitro olarak insan meme kanseri hücreleri üzerinde dozla beraber artan antiproliferatif etkileri olduğu ve meme kanseri hücrelerinde östrojenin 53 bağlandığı bölgeleri azalttığı gösterilmiş olmasına rağmen, insanlarda kullanımı üzerine araştırmalar yeterli değildir (99). Lamm ve arkadaşları tarafından yapılan bir çalışmada, U. tomentosa’nın antikor cevabına etkisi araştırılmış, zatürre aşısı yapılmadan 30 gün önce U. tomentosa kullanmaya başlayan grupta aşı ile elde edilen antikor cevabının kontrol grubuna göre daha uzun süreli olduğu görülmüştür (100). Winkler ve arkadaşları, ekstrenin doza bağımlı olarak IFN- salınımını modüle ederek, immünobiyokimyasal olayları düzenlediğini ve böylece immünregülatör rol oynayabileceğini bildirmişlerdir. Sheng ve arkadaşları ise, insan lösemi hücre dizileri üzerinde baskılayıcı rol oynadığını laboratuar deneylerinde göstermişlerdir. Yine aynı araştırmacılar, fareler üzerinde yaptıkları çalışmalarında, kemoterapi ile azalan beyaz kürelerin sayısını kısa zamanda yükselttiğini ortaya koymuşlardır (93, 94). 2.3.5.5. Kullanım Şekli Bu konuda bilimsel veri elde edilememiştir. 2.3.5.6. Toksisite ve Yan Etkiler Önemli bir yan etki bildirilmemiştir. 2.3.5.7. İlaç Etkileşimleri Tansiyon düşürücü ilaçların etkisini arttırabileceği için birlikte kullanılmaması önerilmektedir. Gebelerde, emzirenlerde ve 3 yaş altındaki çocuklarda kullanılmamalıdır (95, 101). 2.3.6. PELARGONIUM SIDOIDES 2.3.6.1. Genel Bilgiler Pelargonium sidoides (Güney Afrika sardunyası), Geraniaceae familyasından, Güney Afrika'ya özgü olup, tıpta sıkça kullanılan bir bitki türüdür. Ülkemizde benzer bitkiler ‘sardunya, ıtır’ gibi isimlerle bilinmektedir. P. sidoides, derin kırmızı çiçeklere ve kalp şeklinde yapraklara sahiptir (Şekil 2.16). Afrika Sardunyası’nın ekilmesini takiben, köklerinden tıbbi bir ekstre elde etmek amacıyla toplanmasına kadar, yaklaşık 3-5 yıllık bir süre gerekmektedir (102). Günümüzde, “Umca” adıyla piyasaya sürülen ilaçların hammaddesini oluşturur. “Umckaloabo” terimi Zulu dilinden gelmektedir. “UmKhulkane” (solunum enfeksiyonları) ve “uHlabo” (göğüs ağrısı) kelimelerinden türetilmiştir (102, 103). 54 Şekil 2.16. Pelargonium sidoides 2.3.6.2. Tarihçe Bitkinin kökü, uzun yıllar boyunca Güney Afrika’da halk ilacı olarak kullanılmıştır (104). Bu bitkisel ilacın tedaviye giriş şekli, halk ilacı olarak kullanılan bitkilerin yeni ilaç geliştirmedeki önemini göstermesi bakımından son derece önemlidir. Şöyle ki; Charles Stevens adında bir hastanın 1897 yılında tüberküloza yakalanması üzerine hekimler, bu hastaya tedavisi için iklim koşullarının farklı olduğu bir yere gitmesini tavsiye etmişlerdir. Bunun üzerine Stevens, Güney Afrika’ya gitmeye karar verip burada hastalığı ile ilgili araştırmalar yapmış ve Basuto kabilesinden bir şifacı ile tanışmıştır. Şifacının vermiş olduğu P. sidoides köklerinin su ile kaynatılmasıyla hazırlanan ilacı içerek kullanan ve tamamen iyileşen Stevens, İngiltere’ye döndüğünde öğrendiği bu tedavi şeklini kendi adıyla (Steven’s method) özdeştirerek, tüberkülozlu hastalar üzerinde uygulamaya başlamıştır. Stevens ilacını, 1920 yılından başlayarak dokuz yıl boyunca 800 hasta üzerinde denemiş ve elde ettiği çarpıcı sonuçları 1930 yılında yayınlamıştır (105). 1972 yılında araştırmacılar, P. sidoides köklerinin kimyasal birleşenlerini keşfetmiş ve araştırma ilerledikçe verimi mükemmel hale getirecek özel bir ekstraksiyon yöntemi geliştirmişlerdir. Üç yaşındaki bitkilerin köklerinde optimal aktif bileşen olduğu tespit edilmiş, bu gelişmelerden sonra P. sidoides köklerinin etanollü ekstresi Avrupa’da sık sık tüberküloz tedavisinde kullanılmaya başlanmıştır. Bu ekstre yaklaşık 20 yıl daha Avrupa'da bu alanda popüler olarak kullanılmış, ancak sonrasında üretim maliyetlerini düşüren sentetik ilaçların keşfedilmesi ve popülerleşmesi sonucu, Avrupalı ilaç araştırmacıları tarafından yeniden fark edilip, klinik çalışmalarla üstün etkinliği yeniden keşfedilinceye kadar 55 unutulmuştur. P. sidoides, günümüzde başta Almanya olmak üzere toplam 36 farklı ülkede soğuk algınlığı ve solunum yolu hastalıklarının tedavisinde kullanılmaktadır (106). 2.3.6.3. Etken Maddeler Bu bitkisel ilacın bileşiminde, düşük konsantrasyonlarda 7-hidroksikumarin türevleri, fenolik maddeler, protein, mineral ve proantosiyanidin tipi tanenler bulunmaktadır (107). 2.3.6.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri Yapılan araştırmalar sonucu, P. sidoides’ in multifonksiyonel etkisi tespit edilmiştir (106, 107). Bitkinin immünstimulan etkisi klinik çalışmalarla kanıtlanmıştır (108). Yapılan bir invitro çalışmada, makrofajların fagasitoz sonrası parçalanmalarına karşı hücre koruyucu özellikte olduğu ve nötrofilik granülositlerden antimikrobiyal peptidlerin (defensin) salınımını arttırdığı sonucuna ulaşılmıştır (106, 108). Bir başka araştırmada P. sidoides’ in tümör-nekroz faktör ve nitrik oksit salımına, IFN- sentezini ve doğal öldürücü hücrelerin aktivesini arttırmasına bağlı olarak immünstimülan olarak etki gösterdiği gösterilmiştir. Ayrıca makrofajların fagasitozunu arttırdığı tespit edilmiştir (109). Bitkinin köklerinden hazırlanan damla, “Umckaloabo” ismiyle son yıllarda Avrupa’da özellikle Almanya’da akut bronşit, tonsilit, farenjit ve sinüzit gibi solunum yolu enfeksiyonlarının tedavisi amacıyla yoğun bir şekilde kullanılmaktadır. P. sidoides kök ekstresinin, bağışıklık sistemini uyararak solunum yolu enfeksiyonlarının tedavisinde etkili olduğu düşünülmüş, daha sonra yapılan çalışmalarda P. sidoides kök ekstresinde, bulunan bileşiklerin, bağışıklık sisteminin uyarılmasında rol oynayan bazı hücre ve hormonların salgılanmasını arttırdığı belirlenmiştir (107). 2008 yılında yapılan analizde, üst solunum yolları enfeksiyonlarında bitkinin sulu ekstresinin etki ve güvenilirliği, 3800 hastada kontrollü çift-kör çalışma ve 5400 hastada ise çok merkezli, girişimsel, açık etiket özellikli çalışmalar ile kanıtlanmıştır (110). P. sidoides’ in sulu ekstresinin soğuk algınlığındaki etkisi, randomize, plasebo kontrollü olarak test edilmiş ve 7 günlük çalışma sonunda, semptomların plasebo grubuna göre anlamlı bir biçimde azaldığı ya da bittiği yapılan bir başka çalışmada ortaya konmuştur (111). 2.3.6.5. Kullanım Şekli P.sidoides kök ekstresinin; yetişkinler ve 12 yaşından büyük çoçuklar için günde 3 defa, 2030 damla, 7-10 gün boyunca; 6-12 yaş aralığındaki çoçuklar için günde 3 defa, 10-20 damla, 56 7-10 gün boyunca; 6 yaşından küçük çocuklar için günde 3 defa, 5-10 damla, 7-10 gün boyunca kullanımı tavsiye edilmektedir (112). 2.3.6.6. Toksisite ve Yan Etkiler Kanama eğiliminin yüksek olduğu hastalarda, ağır karaciğer ve böbrek rahatsızlıkları olanlarda kullanılmamalıdır. Yeterli bilgi bulunmadığı için gebelik ve emzirme dönemlerinde de kullanılmaması önerilmektedir (113). 2.3.6.7. İlaç Etkileşimleri Kumarin türevleri ile birlikte kullanılması durumunda, kan pıhtılaşmasını engelleyici etkide bir artış meydana gelebilir(113). 2.3.7. VISCUM ALBUM 2.3.7.1. Genel Bilgiler Ülkemizde bir tür ve bu türe ait 3 alt tür ile temsil edilen Viscum L. cinsi Loranthaceae familyasına dahil olup genellikle köknar, çam gibi iğne yapraklı ağaçların, ahlat, alıç, armut, ayva, elma, kayısı gibi meyve ağaçlarının, çitlembik, gürgen, ıhlamur, kavak gibi kışın yapraklarını döken ağaçların veya çalıların üzerinde yetişen yan-parazit bir çalıdır (114). Kışın yaprak dökmediği için yaprağı dökülmüş ağaçlarda kolaylıkla görülür, 30-100 cm çapında kümeler şeklindedir (Şekil 2.17) (115). ‘Viscum album’ ismi, Latince olarak meyvelerinin yapışkan, viskoz ve beyaz olmasından dolayı verilmiştir (Şekil 2.18). Bitkiye Türkçe olarak ‘Ökse otu’ isminin verilmesi, kuşları yakalamak amacıyla "ökse" yapımında kullanım şeklinden dolayıdır (116). V. album’ un, dünyada, tropikal ve ılıman bölgelerde yayılmış 36 cins ve 1400 kadar türü bilinmektedir. V. album, Mart-Nisan aylarında veya Eylül-Ekim aylarında toplanır. Meyveleri ayıklanarak atılır, yaprak ve sapı kurutularak muhafaza edilir. Tentürü yapılacak ise taze olarak işlenir, ampuller için ise özel olarak ekstraktı hazırlanır. V. album, bir taraftan ağaçlarda meydana getirdiği artım ve kalite kaybı ile ekonomik zarara neden olmakta, diğer taraftan tıbbi bitkiler kapsamında eczacılıkta insan sağlığına ve yem bitkisi olarak da hayvancılığa hizmet etmektedir. V. album, Erzurum, Artvin yörelerimizde yaygın olup, hayvanlar için süt artırıcı ve besleyici olduğundan geçmiş yıllarda köylüler tarafından toplandığı bu nedenle de aşırı çoğalma göstermediği bilinmektedir (117). 57 Şekil 2.17. Viscum album 2.3.7.2. Tarihçe V. album, yüzyıllardır tedavi amaçlı kullanılan bir bitkidir. V. album özü bundan 90 yıl kadar önce ilk kez İsviçre'de kanser tedavisi için kullanıma girmiştir. 1985’den günümüze kadar 50’nin üzerinde büyük çaplı klinik araştırma ve tedavi denemesi yapılmıştır. Fransa'da V. album’ un 1682 yılında sara hastalığının tedavisinde kullanıldığı belirtilmektedir (118). Türkiye, Bulgaristan, Arnavutluk, Bosna-Hersek ve Türkistan en yaygın olarak yetiştiği ülkelerdir. 20. asrın başında kansere karşı kullanılmaya başlanması ile birlikte Almanya, Fransa ve İsviçre tarafından özel olarak yetiştirilmeye başlanmıştır (115, 119). Şekil 2.18. Viscum album meyvesi 2.3.7.3. Etken Maddeler 58 V. album; lektin, viskotoksin, poliholozit, oz ve türevleri, fenilpropan, lignan, fenolik asit ve flavonoit içermektedir (119). 2.3.7.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri V. album'un kurutulmuş meyve ve yapraklı dallarının, immunstimülan, konstipasyon önleyici, diüretik, emetik ve hipotansif etkilerinin olduğu yapılan araştırmalarla tespit edilmiştir. Çeşitli ekstraktlarının vazodilatör ve sedatif etkilere sahip olduğu bildirilmiştir. Ayrıca şiddetli baş ağrısı, baş dönmesi ve nörolojik rahatsızlıklarda, damar tıkanıklığı, gonore, ülser, romatizma ağrıları ve eklem iltihabı gibi hastalıklarda kullanılmaktadır (120). V. album eksraktlarının, doğal öldürücü hücreler ve nötrofillerin sayısını ve aktivitesini artırarak fagositozu aktive ettiği ve immün sistemi güçlendirdiği in vitro çalışmalarla gösterilmiş, V. album’un tedaviye eklenmesinin hasta yararına sonuçlanacağı savunulmuştur (121). Literatürde V. album’un, kanser ve AIDS tedavisinde yoğun olarak kullanıldığı görülmektedir. V. album’dan elde edilen Iscador ilacının, HIV pozitif 40 kişi üzerindeki denemelerinde, hem anti-HIV ve hem de immünmodülatör etkiye sahip olduğu ortaya konmuştur. Komisyon E’ ye (228nolu 05.12.1984 tarihli) göre, kanserli organların cerrahi rezeksiyonundan sonra tedavide kullanılabilir. Bu konuda yapılan çalışmalarda, erken teşhis edilen ve radyoterapi ve kemoterapi alan 884 farklı kanser hastasında, kanserli organların ameliyatla alınmasından sonra ökse lektini, subkutan, intradermal veya intravenöz olarak haftada 2-3 defa ve süresi hastanın durumuna göre 3-12 ay olmak üzere tedaviye eklenmiş, sonuçta hastaların normal günlük yaşama döndükleri, ağrı ve yakınmalarının büyük oranda yok olduğu rapor edilmiştir. Ökse lektininin, immün sistemini kuvvetlendirdiği, bunu fagositleri aktive ederek ve interferonların salınımını arttırarak sağladığı tespit edilmiştir (120, 121). Leroi ve arkadaşları, 1963-1977 yılları arasında 547 meme ameliyatı olan bayanlarda tedaviye ökse lektini eklenmesinin etkilerini araştırdıkları çalışmalarında, bir grubu hem konvansiyonel ilaçlarla hem de ökse lektini ile tedavi ederken, ikinci gruba sadece konvansiyonel tedavi uygulamışlardır. İzlem sonunda, birinci gruptaki hastaların normal günlük yaşamlarını daha rahat sürdürdüklerini ve yaşam sürelerinin daha uzun olduğunu rapor etmişlerdir (121). V. album’un alkaloit fraksiyonlarının, in vitro ve in vivo deneylerle antitümör aktivitesi tespit edilmiştir (122). V. album’un içerdiği viskotoksinlerin de sitotoksik aktiviteden sorumlu bileşikler olduğu, tümör hücrelerindeki sitolitik etkilerinin, disülfür gruplarıyla hücre 59 membran fosfolipitlerinin etkileşiminden kaynaklandığı bildirilmiştir (120-122). V. album'un içerdiği bir diğer etken madde olan poliholozitlerin de, kansere karşı etkili olduğu bilinmektedir. V. album meyvelerinin sulu ekstresinden, asidik arabinogalaktan yapısında visik asit izole edilmiş ve bu poliholozitin gösterdiği antitümör aktivite immünolojik olarak araştırılmıştır. Bu maddenin, in vitro insan granülosit testinde, fagositik aktiviteyi arttırdığı; in vivo fare karbonklerens testinde, klerens oranında bir artış meydana getirdiği gösterilmiştir (123). 2002 yılında Almanya'da yapılan bir çalışmada, V. album’dan elde edilen kimyasal maddeler 16 farklı tümör hücresi üzerinde denenmiş ve çalışılan hiçbir kanser türünde tümör ilerletici etkiye rastlanmamıştır. Hatta 7 tümör türünde, tümörün ilerlemesini % 30 - % 70 oranında yavaşlattığı, 3 tümör türünde ise antitümör etkisi gösterdiği bildirilmiştir (120, 122). Güney Doğu Anadolu Bölgesi'nde V. album meyvelerin yakı sakızı ile ezilmesi sonucu elde edilen karışım, yakı halinde romatizma ağrılarının giderilmesinde kullanılmaktadır. Ezilmiş meyveleri ise, çıban üzerine konarak çıbanın açılması ve cerahatin dışarı çıkması sağlanmaktadır (119). Yapılan çalışmalarda V. album’un parazitik enfeksiyonlara karşı koruyucu olduğu ve bu etkiden içeriğinde bulunan alkaloitler ve azotlu bileşiklerin sorumlu olduğu tespit edilmiştir (123). 2.3.7.5 Kullanım Şekli V. album; çay, damla, ekstre, kapsül, tentür ve ampül şeklinde kullanılmaktadır. Kanser tedavisinde ampullerdeki ekstre, subkutan, intradermal veya intravenöz olarak kullanılmaktadır. Çünkü ökse ekstresindeki lektinler, viskotoksinler ve polisakkaritler ağız yoluyla alındığında bağırsaklar tarafından absorbe edilmeyip dışarı atılmaktadır (124). 2.3.7.6. Toksisite ve Yan Etkileri Ökse otunun çay, damla, kapsül şeklinde ağız yoluyla alınan praparatlarında hiçbir yan etki bildirilmemiştir ancak, subkutan, intradermal veya intravenöz uygulamalarda alerji yapabileceğinden, düşük dozda başlanıp yavaş yavaş doz arttırılması önerilmektedir (125). 2.3.7.7. İlaç Etkileşimleri V. album, agglutinin-1 akciğer kanseri hücre kültüründe doksorubisin, cisplatin ve paclitaxelinin sitotoksik etkinliğini attırdığı bildirilmiştir (124, 125). 60 3. SONUÇ İmmün sistemin düzenlenmesinin; son yıllarda stres, ultraviole ışınlara maruziyet, uykusuzluk, organ nakilleri ve kanser vakalarındaki artış gibi faktörlere bağlı olarak artan önemi ve kimyasal ilaçların olumsuz özelliklerinin belirgin bir biçimde ortaya çıkması dolayısıyla halk arasında yüzyıllardır tedavi amaçlı kullanılan bitkisel kaynakların popülaritesi giderek artmaktadır. Bu çalışmada önemi her geçen gün artan “immünmodülasyon” kavramına değinilmiş ve “Bitkisel İmmünmodülatörler” olarak Echinacea spp., Ginseng spp., Astragalus spp., Allium sativum, Uncaria tomentosa, Pelargonium sidoides, Viscum album bitkileri, tarihteki kullanımları, biyolojik etkileri, yan etkileri, ilaç etkileşimleri gibi özellikleri açısından bilimsel olarak incelenmiş ve konu ile ilgili bilimsel çalışmalar derlenmiştir. Bu bitkilerin 61 çeşitli ekstrelerinin antimikrobiyal, antitümoral, immünstimülan etkileri üzerinde önemli veriler kaydedilmiştir. Sonuç olarak, öncelikle halk arasında kullanılan bitkisel kaynaklar üzerinde yeterli çalışmalar yapılmalı, var olan bilgiler güncellenmeli ve geliştirilmeli, elde edilen veriler klinik çalışmalarla desteklenmelidir. KAYNAKLAR 1. Harvey R, Champe P. Lippincott's Illustrated Reviews: Microbiology. Çeviri: Anğ Ö. ed. Lippincott Mikrobiyoloji 1.baskı Nobel kitabevi 2006; s: 98-103. 2. Levinson W. Medical Microbiology and Immunology. Çeviri: Özgünen T. ed. Tıbbi Mikrobiyoloji ve İmmünoloji 8.baskı. Güneş kitabevi 2006; s: 383-392. 3. Ergüven S. İmmünoloji, Hacettepe-Taş Kitapçılık, Ankara 1995; s: 103-105. 4. http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0mm%C3%BCn_sistem. 5. Mayer M.USC School of Medicine. Microbiology and Immunology On-Line Textbook, Gene 2006; s: 37-43. 6. Bilgehan H. Temel Mikrobiyoloji ve Bağışıklık Bilimi. Barış Yayınları, İzmir 2005; s: 285359. 7. Yenugu S, Hamil K, Birse C. Antibacterial properties of the sperm-binding proteins and peptides of human epididymis 2 (HE2) family; salt sensitivity, structural dependence and their interaction with outer and cytoplasmic membranes of Escherichia coli. J Altern Complement Med 2003; 8: 73-83. 8. Gorbach S. Lactic acid bacteria and human health, 1990; s:37–41. 9. http://www.aof.anadolu.edu.tr/kitap/EHSM//1213/unite10. 10. Hill L, Embil J. Vaginitis: current microbiologic and clinical concepts, 1986; s: 321-331. 11. Szeto CC, Gillespie KM, Mathienson PW. Levamisole induces interleukin-18 and shifts type1/type 2 cytokine balance. Immunology 2000; 100: 217-224. 12. Delves PJ, Martin SJ. Roitt’s Essential Immunology. Çeviri: Ilıman N. ed. Roitt’s Temel İmmünoloji 11. baskı. Atlas Kitabevi 2008; s:56-72. 13. Özbal Y. Temel İmmünoloji, Nobel Tıp Kitabevi, Ankara 2000; s:134-140. 14. http://pathmicro.med.sc.edu/ghaffar/innate.htm. 62 15. http://pathmicro.med.sc.edu/bowers/immune%20cells.htm. http://pathmicro.med.sc.edu/mayer/antigens2000.htm. 16. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/ bdergi/yeniufuk/icerik/bagisiklik.pdf. 17. Kayaalp O. Rasyonel Tedavi Yönünden Tıbbi Farmakoloji. Hacettepe-Tas Kitapçılık, 2005; s: 231-248. 18. Dökmeci G. Farmakoloji (Kısaltılmıs Temel Bilgiler). Nobel Tıp Kitabevleri, Ankara, 2000; s: 386-98. 19. Trevor AJ, Katzung BG, Masters S. Çeviri: Prof. Dr. Melih Altan. Katzung & Trevor's Farmakoloji Examination & Board Review, Nobel Tıp Kitabevi, Ankara, 2005; s: 276-290. 20. Sun A, Wang JT, Chia JS, Chiang CP. Levamisole can modulate the serum tumor necrosis factor-alfa s in patients with recurrent aphtous ulcerations. J Oral Pathol Med 2006; 35: 111-116. 21. Kimball ES, Craig R, Schneider M, Carolyn F, Christina C. Levamisole causes differential cytokine expression by elicited mouse peritoneal macrophage. J Leukocyte Biol 1992; 52: 349356. 22. Uçar A. Farmakoloji, Atlas, Ankara, 2001; s:157-180. 23. Yılmaz C. Farmakoloji, Tusem, Tıbbi Yayıncılık, Ankara, 2009; s:200-247. 24. Süzer Ö. Süzer Farmakoloji, Klinisyen Yayınevi, Ankara, 2005; s: 196-213 25. Bökesoy TA, Çakıcı G, Melli M. TFD Farmakoloji Ders Kitabı. Gazi Kitapevi, Ankara, 2000; s: 321-357. 26. Mat A. Echınacea Türleri, Bitkisel Glaç Hammaddeleri Toplantısı Bildiriler, Eskisehir, Mayıs 2002. 27. Karamanoğlu K. Farmasötik Botanik Ders Kitabı, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, Ankara, 1977; s: 63-78 28. Hobbs C. Echinacea, a literature review, HerbalGram 30, 1994; s: 33-48. 29. Mazza G. Oomah B. Herbs, Botanicals and Teas, Technomic Pub.Co.Inc., Lancaster, Basel, 2000; s: 45-73. 30. Boon H. Smith M. The Botanical Pharmacy, Quarry Health Book, Canada 1999; s: 103-113. 31. Blumenthal M. Goldberg A. Brinckmann J. (Eds), Herbal Medicine, Expanded Comission E Monographs, American Botanical Council, USA 2000; s: 88-102. 32. http://documents.anadolu.edu.tr/bihat/e-kitap/khcbaserpdf.pdf. 63 33. Currier L. Miller C. The effect of immunization with killed tumor cells, with/without feeding of Echinacea purpurea in an erythroleukemic mouse model. J Altern Complement Med 2000; 8: 49-58. 34. Mullins RJ. Echinacea associated anaphylaxis. Med J Aust 1998:168-171. 35. Gallo M, Sarkar M, Au W, Pietrzak K, Comas B, Smith M, Jaeger TV, Einarson A, Koren G. Pregnancy outcome following gestational exposure to Echinacea: A prospective controlled study. Arch Int Med 2000: 3141-3143. 36. Bowes W. Pregnancy outcome following gestational exposure to Echinacea: A prospective controlled study. Obstet Gynecol Surv 2001: 395-396. 37. Melchart D, Walther E, Linde K, Brandmaier R, Lersch C. Echinacea roots extracts for the prevention of upper respiratory tract infections: A double-blind, placebo-controlled randımized trial. Arch Fam Med 1998; 7: 541-545. 38. Grimm W, Müller H. A randomized controlled trial of the effect of fluid extract of Echinacea purpurea on the incidence and severity of colds and respiratory infections. Amer J Med 1999; 106: 38-43. 39. Lindenmuth G, Lindenmuth E. The efficacy of Echinacea compound herbal tea preparation on the severity and duration of upper respiratory and flu symptoms: a randomized, double-blind placebo controlled study. J Altern Complement Med 2000; 6: 330-334. 40. Schulten B, Bulitta M, Ballering-Brühl B. Efficacy of Echinacea purpurea in patients with a common cold. A placebo-controlled, randomized, double-blind clinical trial. ArzneimittelForschung 2001; 51: 563-568. 41. Barrett B, Vohmann M, Calabrese C. Echinacea for upper respiratory infection, J Fam Pract 1999; 48: 58-63. 42. Giles J, Palat C, Chien S. Evaluation of Echinacea for treatment of the common cold, Pharmacotherapy 2000; 20: 69-76. 43. Melchart D at all. Echinacea for preventing and treating the common cold. Cochrane Database Syst Rev 2000. 44. http://www.genrise.com.tr/pages/pdf/genrise_el_kitabi.pdf. 45. http://tr.wikipedia.org/wiki/Echinacea 46. http://www.turkurolojidergisi.com/sayilar/7/421-428.pdf. 47. Çubukçu B. ve ark. Fitoterapi, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul 2001; s: 116. 64 48. Baytop T. Türkçe Bitki Adlan Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Yayın No:578, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1994; s:33 49. Robbers JE, Tyler VE. Tyler’s Herbs of Choice: The Therapeutic Use of Phytomedicinals, Haworth Herbal Pres 1999; 33: 13-15 50. Asano K, Takahashi T, Miyashita M. Effect of Eleuthrococcus senticosus on human physical working capasity. Planta Medica 1986; 52:175-176. 51. Wu S, Hua ZJ, Xiao YL, et al. Effect of gingsenopolypeptide on the 3H-TdR integration of human blood lymphocyte. Chin Med, 1991; 104, 39-40. 52. Scaglione F, at al. Immunomodulatory effects of two extracts of Panax ginseng C.A. Meyer. Drugs Exp Clin Res, 1990; 16: 537-542. 53. Moyad MA, et al. Prevention and treatment of erectile dysfunction using lifestyle changes and dietary supplements: What works and what is worthless, part II Urol Clin N Am 31. 2004; 7: 259273. 54. Cho YK, Sung H, Lee HJ, et al. Long-term intake of Korean Red Ginseng in HIV-1-infected patients: Development of resistance mutation to zidovudine is delayed. Int Immunopharmacol 2001; 1: 1295-1305. 55. Andrade E, et al. Study of the efficacy of Korean Red Ginseng in the treatment of erectile dysfunction. Asian J Androl, 2007; 3: 241-244. 56. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/24/1094/13047.pdf. 57. Siegel RK. Ginseng abuse syndrome problems with the panacea. JAMA, 1979; 28: 1614-1615. 58. http://www.ankemdernegi.org.tr/ANKEMJOURNALPDF/ANKEM_18_2_134_136.pdf 59. http://www.bioprodownloads.com/pdf/Ginseng.pdf. 60. http://www.ttb.org.tr/STED/sted0805/titoterapi.pdf. 61. Leung A, Foster S. Encyclopedia of common natural ingredients used in food, drugs, and cosmetics, 2nd ed 1996, New York 62. Yesilada E. Astragalus membranaceus kökleri, İmmünomodülatör etkili bir Uzak Dogu ilacı. Fitomed-Türkiye 2008; 2: 45-46. 63. Karamanoğlu K. Farmasötik Botanik Ders Kitabı, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, Ankara, 1977; s: 103-119 64. http://tr.wikipedia.org/wiki/Astragalus. 65 65. Jellin JM, Gregory PJ, Batz F, et al. Pharmacist’s Letter/Prescriber’s Letter Natural Medicines th Comprehensive Database. 4 ed. Stockton, CA: Therapeutic Research Facility 2002; s: 103-105. 66. WHO monographs on selected medicinal plants. WHO website. Available at: http://www.who.int/medicines/library/trm/medicinalplants/monographs.shtml , 2003. 67. McKenna DJ, Hughes K, Jones K. Astragalus. Altern Ther Health Med 2002; 34: 134-140. 68. Sinclair S. Chinese Herbs: A Clinical Review of Astragalus, Ligusticum and Schizandrae 2003; 19: 99-115. 69. European pharmacopoeia, 3rd ed. Strasbourg, Council of Europe, 1997. 70. Bombardelli E, Pozzi R. Polysaccharides with immunomodulating properties from Astragalus membranaceus. Europe patent, 1991; 14: 278. 71. Chu DT, Wong WL, Mavligit GM. Immunotherapy with Chinese medicinal herbs II. Reversal of cyclophosphamide-induced immune suppression by administration of fractionated Astragalus membranaceus in vivo. Journal of clinical laboratory immunology 1988; 26: 125–129. 72. Institute of Basic Medical Sciences, The Chinese Academy of Medical Sciences. Immunity parameters and blood cAMP changes in normal persons after ingestion of Radix Astragali. Chung hua i hsueh t’sa chih 1979; 6: 31–34. 73. Chang HM, But PPH, eds. Pharmacology and applications of Chinese materia medica, Vol. 2. World Scientific Publishing 1987. 74. Morazzoni P, Bombardelli E. Astragalus membranaceus Bge. Milan, Indena, 1994. 75. Yamamoto H, Mizutani T, Nomura H. Studies on the mutagenicity of crude drug extracts. I. Yakugaku zasshi 1982; 33: 596–601. 76. Abdullah TH, Kirkpatrick DV, Carter J. Enhancement of natural killer cell activity in AIDS with garlic. Deutsche Zeitschrift Onkol, 1989; 2: 52-53. 77. http://tr.wikipedia.org/wiki/Allium_sativum. 78. Çubukçu B. ve ark. Fitoterapi, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul 2001; s: 93. 79. Biedermann B. Garlic a "secret miracle of God"? Schweiz Rundsch Med Prax 1995; 1: 7-10. 80. www.nutraceutical.com/educate/pdf/garlic.pdf. 81. Baytop T, 1999. Türkiye’de Bitkilerle Tedavi. Nobel Tıp Kitabevi, İstanbul. 82. Kütevin Z, Türkeş T, 1987. Sebzecilik ve Genel Sebze Tarımı Prensipleri ve Pratik Sebzecilik Yöntemleri. İnkilap Kitabevi, İstanbul, 1999; s: 70-71. 66 83. O'Hara MA, Kiefer D, Farrell K, Kemper K. A review of 12 commonly used medicinal herbs. Arch Fam Med 1998; 9: 523-536. 84. Edwards QT, Colquist S, Maradiegue A. What's cooking with garlic: is this complementary and alternative medicine for hypertension? J Am Acad Nurse Pract 2005; 7: 381-385. 85. Ahsan M, Islam SN. Garlic: a broad spectrum antibacterial agent effective against common pathogenic bacteria. Fitoterapi 1996; 67 (4): 374-376. 86. Weber ND, Andersen DO, North JA. In vitro virucidal effects of Allium sativum extract and compounds. Planta Med 1992; 58: 417-423. 87. Soffar SA, Mokhtar GM. Evaluation of the antiparasitic effect of aqueous garlic (Allium sativum) extract in hymenolepiasis nana and giardiasis. J Egypt Soc Parasitol 1991; 21 (2):497502. 88. http://www.all-natural.com/catsclaw.html. 89. http://www.rain-tree.com/catclaw.htm. 90. Steinberg, Phillip N. Uncaria Tomentosa (Cat's Claw) a Wondrous Herb from the Peruvian Rain Forest, Townsend Letter for Doctors 1994; 3:90-93. 91. Phillip N. Uncaria Tomentosa ('Cat's Claw'): Wonder Herb from the Amazon,Herb Quarterly 1995; 6: 88-103. 92. Phillip N. Cat's Claw Update (Uncaria Tomentosa): That Wondrous Herb from the Peruvian Rain Forest, Townsend Letter for Doctors 1995; 15: 114-120. 93. Julian M.D. "Take Una de Gato for All-Around Immunity, Health & Healing 1995; 10: 29-45. 94. Don D.C. Cat's Claw, New Editions Health World 1995; 18: 140-145. 95. Ken C.N. Cat's Claw: Healing Herb From the Amazon, Health Store News 1996; 6: 73-90. 96. Blumenthal M. Una de Gato (Cat's Claw): Rain Forest Herb Gets Scientific and Industry Attention, Whole Foods Magazine 1995 43: 140-142. 97. Wagner H, et al. The Alkaloids of Uncaria tomentosa and Their Phagocytosis-stimulating Action. Planta Med 1995; 19: 419-423. 98. Jones K. Cat’s Claw: Healing Vine of Peru. Seattle: Sylvan Press; 1995; s: 48-49. 99. Lamm S, Sheng Y, Pero RW. Persistent response to pneumococcal vaccine in individuals supplemented with a novel water soluble extract of Uncaria tomentosa, C Med 100 Phytomedicine 2001; 10: 267-274. 100. Aquino R, et al. New Polyhydroxylated Triterpenes from Uncaria tomentosa. J Nat Prod 1990; 9: 559-564. 67 101. Kolodziej H, Schulz V. EPs 7630: From traditional application to modern phytodrug. Deutsche Apotheker Zeitung 2003; 4: 55-64. 102. http://tr.wikipedia.org/wiki/Pelargonium_sidoides. 103. Conrad A, Hansmann C, Engels I, et al. Extract of Pelargonium sidoides (EPs7630) improves phagocytosis, oxidative burst, and intracellular killing of human peripheral blood phagocytes in vitro. Phytomedicine 2007; 9: 146-151. 104. Timmer A, Günther J, Rücker G. Pelargonium sidoides extract for acute respiratory infections (Review). Cochrane Database Syst Rev 2008. 105. Matthys H, Heger M. Treatment of acute bronchitis with a liquid herbal drug preparation from Pelargonium sidoides (EPs 7630): a randomized, double-blind, placebo-controlled, multicenter study. Current Med Res Opinion 2007; 6:323–331. 106. Matthys H, Kamin W, Heger M. Pelargonium sidoides preparation (EPs 7630) in the treatment of acute bronchitis in adults and children. Phytomedicine 2007; 8: 69-73. 107. Agbabiaka TB, Guo R, Ernst E. Pelargonium sidoides for acute bronchitis: A systematic review and meta-analysis. Phytomedicine 2008; 12: 178-185. 108. Van der Walt JJA, Vorster PJ. Pelargoniums of Southern Africa. Capetown, South Africa: Kirstenbosch National Botanic Gardens 1988; 15: 119-212. 109. Neugebauer P, Mickenhagen A, Walger M. A new approach to pharmacological effects of ciliary beat frequency in cell cultures exemplary measurements under Pleargonium sidoides extract (EPs 7630). Phytomedicine 2005; 8: 46-51. 110. Koch E, Wohn C. Pelargonium sidoides root extract EPs 7630 stimulates release antimicrobial peptides from neutrophile granulocytes in human whole blood. Planta Medica 2007; 23: 846. 111. Bereznoy V, Wassmer G, Heger M. Efficacy of extract of Pelargonium sidoides in children with acute non–group a beta-hemolytic streptococcus tonsillopharyngitis: a randomized, doubleblind, placebo-controlled trial. Altern Ther Health Med 2003; 11: 68-79. 112. Haidvogl M, Heger M. Treatment effect and safety of EPs 7630-solution in acute bronchitis in childhood: Report of a multicenter observational study. Phytomedicine. 2007; 14: 60-64. 113. Gölse J. Precis de Matière Medicale, G. Doin & Cie, Paris 1955. 114. Zeybek N. Farmasötik Botanik, Kapalı Tohumlu Bitkiler (Angiospermae) Sistematiği ve Önemli Maddeleri, Ege Üniv. Ecz. Fak, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir 1985; s:119-135. 68 115. Baytop T. Türkçe Bitki Adlan Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Yayın No:578, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1994; s:90-94. 116. www.science.siu.edu. 117. Maier G, Fiebig HH. Absence of tumor growth stimulation in a panel of 16 human tumor cell lines by mistletoe extracts in vitro, Institute of Experimental Oncology, Oncotest GmbH, 79108 Freiburg 2002; 4: 273-279. 118. Baytop T. Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi, Sanal Matbacılık, İstanbul 1984; s:203-204. 119. Bussing A, Azhari T, Schweizer K. Viscum album L exracts reduce sister chromatid exchanges in cultured peripheral blood mononuclear cells, Planta Med 1994; 16: 336-341. 120. Khwaja T, Dias B, Pentecost S. Recent Studies on the Anticancer Activities of Mistletoe (Viscum album L.) and Its Alkaloids, Oncology 1986; 43: 42-50. 121. Luther P, Becker H. Characterization of Cytotoxic Proteins from Mistletoe (Viscum album L.). Cancer Lett 1990 51: 103-108. 122. Kuttan G, Vasudevan M, Kuttan R. Effect of a Preparation from Viscum album on Tumor Development In Vitro and In Vivo Mice, J. Ethnopharmacol 1990 29: 35-41. 123. Gonda R, Tomoda M, Shimizu N. Characterization of an Acidic Polysaccharide from the Seeds of Malva verticillata Stimulating the Phagocytic Activity of Cells of the RES, Planta Med 1990; 56: 73-76. 124. Wagner H, Jordan E. An Immunologically Active Arabinogalactan from Viscum album "Berries". Phytohemistry 1988; 27: 2511-2517. ÖZGEÇMİŞ Merve AYYARKIN, 15 Ocak 1987 Ereğli/KONYA doğumludur. İlköğrenimini Celal Atik İlköğretim Okulu, Cumhuriyet İlköğretim Okulu ve Özel Ergin İlköğretim Okulu’nda sürdürdü. Lise eğitimini Yozgat Şehitler Fen Lisesi’nde tamamladıktan sonra, 2005 yılında Erciyes Üniversitesi Mustafa Kılıçer Eczacılık Fakültesi’ni kazandı ve 2010 yılında mezun oldu. Merve AYYARKIN Medrese Mah. Çamlık Cad. 69 Merve Apt. 5/13 Yozgat/ MERKEZ Tel: 0 534 562 20 03 e-mail : [email protected]