xvıı. yüzyılın ilk yarısında balıkesir şehrinin fiziki, demografik ve
advertisement
T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI XVII. YÜZYILIN İLK YARISINDA BALIKESİR ŞEHRİNİN FİZİKİ, DEMOGRAFİK VE SOSYO-EKONOMİK YAPISI (DOKTORA TEZİ) DANIŞMAN Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDAĞ HAZIRLAYAN Mustafa Murat ÖNTUĞ KONYA - 2003 İÇİNDEKİLER ÖZET ............................................................................................................. iv ABSTRACT ................................................................................................... v ÖNSÖZ .......................................................................................................... vi KISALTMALAR ............................................................................................ viii GİRİŞ ............................................................................................................. 1 BİRİNCİ BÖLÜM BALIKESİR ŞEHRİNİN COĞRAFÎ DURUMU, TARİHİ, İDÂRÎ TAKSİMATI VE YÖNETİMİ 1.1. Adı ve Coğrafî Konumu ........................................................................... 8 1.1.1 Adı. .................................................................................................. 8 1.1.2. Coğrafî Konumu.............................................................................. 11 1.2. Balıkesir Şehri’nin Tarihçesi ..................................................................... 13 1.2.1. Türk Fethinden Önce ...................................................................... 13 1.2.2. Türk Fethi ....................................................................................... 17 1.2.2.1. Anadolu Selçuklu Devri .......................................................... 17 1.2.2.2. Karesioğulları Devri .............................................................. 19 1.2.3. Osmanlı Dönemi.............................................................................. 22 1.3. İdârî Taksimat ve Yönetim ...................................................................... 24 1.3.1. İdârî Taksimat ............................................................................... 24 1.3.2. Yönetim ......................................................................................... 28 1.3.2.1. Ümera (Ehl-i Örf) ................................................................... 28 1.3.2.2. Şehir Halkının Temsilcileri ...................................................... 45 1.3.2.3. Esnaf Temsilcileri.................................................................... 48 1.3.2.4. Ulemâ (Ehl-i İlm) .................................................................... 48 1.3.2.5. Vakıf İdârecileri ...................................................................... 61 1.3.2.6. İmardan Sorumlu Olanlar ........................................................ 62 1.3.2.7. Sağlık İşlerini Yürütenler......................................................... 64 i İKİNCİ BÖLÜM DİNÎ, İLMÎ VE SOSYAL YAPILAR 2.1. Dinî Mahiyetteki Yapılar .......................................................................... 66 2.1.1. Câmiler............................................................................................ 66 2.1.2. Mescitler ......................................................................................... 77 2.1.3. Gayrimüslimlerin İbadethâneleri....................................................... 92 2.1.4. Zâviyeler ......................................................................................... 93 2.1.5. Mevlevihâneler ................................................................................ 105 2.2. Eğitim ve Öğretimle İlgili Yapılar ............................................................. 108 2.2.1. Muallimhâneler.............................................................................. 108 2.2.2. Medreseler .................................................................................... 116 2.3. Sosyal Yapılar .......................................................................................... 124 2.3.1. İmârethâneler ................................................................................ 124 2.3.2. Hanlar ........................................................................................... 128 2.3.3. Hamamlar...................................................................................... 134 2.3.4. Sağlık Kurumları .......................................................................... 144 2.3.5. Kuyular, Çeşmeler ve Köprüler...................................................... 145 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BALIKESİR ŞEHRİ, DEMOGRAFİK VE FİZİKİ YAPI 3.1. Balıkesir Şehri ......................................................................................... 150 3.2. Şehrin Demografik Yapısı ........................................................................ 153 3.2.1. Balıkesir Şehrinin Nüfusu ............................................................... 153 3.2.2. Aile ................................................................................................ 162 3.3. Mahalleler ............................................................................................... 167 3.4. Şehirde Yaşayan Diğer Gruplar ................................................................ 187 3.4.1. Köle ve Cariyeler............................................................................ 187 3.4.2. Gayri Müslimler.............................................................................. 191 3.4.3. Diğer Zümreler............................................................................... 197 3.5. Sosyal Olaylar .......................................................................................... 199 ii DÖRDÜNCÜ BÖLÜM EKONOMİK HAYAT 4.1. Esnaf Teşkilatı.......................................................................................... 220 4.1.1. Esnaf Yöneticileri........................................................................... 224 4.1.2. Esnaf Denetçileri ............................................................................ 230 4.1.3. Esnaf Grupları. ............................................................................... 235 4.1.3.1. Deri Sanayii ............................................................................ 235 4.1.3.2. Dokuma Sanayii...................................................................... 239 4.1.3.3. Kıymetli ve Madeni Eşya Kolları. ............................................ 244 4.1.3.4. Gıda Meslek Kolları. ............................................................... 246 4.1.3.5. Diğer Meslek Kolları............................................................... 252 4.2. Ticaret. .................................................................................................... 254 4.3. Pazar ve Çarşılar ...................................................................................... 261 4.3.1. Pazarlar .......................................................................................... 261 4.3.2. Çarşılar........................................................................................... 265 4.4. Tarım ve Hayvancılık................................................................................ 269 4.4.1. Tarım ............................................................................................. 269 4.4.2. Hayvancılık .................................................................................... 275 4.5. Şehir Ekonomisini Etkileyen Diğer Faktörler ............................................ 277 4.5.1. Mukataalar ..................................................................................... 277 4.5.2. Vakıflar .......................................................................................... 282 4.6. Para ve Fiyatlar ........................................................................................ 288 4.6.1. Para................................................................................................ 288 4.6.2. Fiyatlar........................................................................................... 293 SONUÇ .......................................................................................................... 304 BİBLİYOGRAFYA........................................................................................ 309 EKLER........................................................................................................... 327 iii ÖZET Osmanlı devri Türk tarihi üzerine son yıllarda yapılan araştırmaların, daha ziyade sosyal, idarî ve ekonomik durumu ele alan bölge ve şehir monografileri üzerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu araştırmalar, özellikle XVI. yüzyılda sancak gibi geniş idarî birimi esas alarak hazırlanırken, yakın zamanlarda kazâ ve şehirler konu edinmeye başlanmıştır. Bu münasebetle, böyle bir çalışmaya konu olarak, kendine mahsus ekonomik ve sosyal özellikleri bakımından, kuzey-batı Anadolu’da Osmanlı taşra teşkilatının bir örneğini oluşturan Balıkesir şehrinin XVII. yüzyılın ilk yarısında fizikî, demografik, sosyal ve ekonomik yönleri incelenip, bir bütün halinde ortaya konulmaya çalışılmıştır. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir şehir hayatının fizikî, idarî, demografik, sosyal ve ekonomik yönleri Ankara Milli Kütüphâne’de bulunan dönemin Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nden, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki değişik tasnif ve belgelerden, Vakıflar Genel Müdürlüğü’nde mevcut vakfiyelerden, Balıkesir’e uğramış seyyahların Seyahat-nâmeleri’nden tespit edilen bilgiler doğrultusunda ve daha önce Balıkesir üzerine yapılmış araştırmalardan da yararlanılarak incelenmiştir. Balıkesir, tarihin değişik zamanlarında değişik kültürleri bünyesinde barındırmıştır. Anadolu Selçuklu Devleti zamanında, Bizans’a karşı yapılan seferlerde bir uc bölgesi konumundadır. Tarihsel süreç içinde bölgedeki Türk nüfusu hızla artmıştır. Karesioğulları zamanında Balıkesir, beyliğin merkezi olmuştur. Osmanlılar zamanında şehirde canlı bir ticaretin yaşandığı ve her türlü sanat ile uğraşan kalabalık bir esnaf topluluğunun bulunduğu anlaşılmaktadır. XVII. yüzyılda Balıkesir’in en gelişmiş sektörü, dokumacılık idi. Batı ve Orta Anadolu’da tekstil üretim merkezleri içinde yer alan Balıkesir, kendi bölgesinde yaygın bir şekilde çuval üretmekteydi. Abacılık da çok yaygın olup, Balıkesir abaları oldukça meşhurdu. Deri ve diğer iş kollarında sınırlı da olsa bir üretim kapasitesine sahip bulunmaktaydı. Anahtar Kelimeler: Balıkesir şehri, Tarih, Sosyo-Ekonomik Hayat. iv ABSTRACT In recent years, researches on Turkish history in the Ottoman period have mostly focused on regional or urban monographs examining administrative, economic and social conditions. Previously, studies were examining larger administrative regions such as 17th century sancaqs but recent studies started to look at districts and cities. From this perspective, this study explores geographic, demographic, social and economic features of the city of Balıkesir located at the northwestern Turkey during the first half of 17th century. Data related to geographic, demographic, social and economic conditions of the city of Balıkesir have been uncovered from the Şer’iyye Sicils (Court Records) located at the National Library in Ankara, the Ottoman archives at the Prime Ministry, vakfiyes (foundations) at the head quarters of vakıfs, the journals of explorers who visited Balıkesir and findings of previous research conducted on the city. The city of Balıkesir has housed diverse cultures throughout the history. During the period of Anotalion Seljucks, the city played an important role as a frontier force in the conquests of Byzantine lands. The Turkish population in the region has continuously increased during the historical duration. The “Karesioğulları”, made the city their capital. During the Ottoman period, a boom of commercial activities could be observed in the region. During the 17th century, the pioneering industry was the looming. The city was the epicenter of sack production at the western and mid Anatolia. Abas (denim or fabric) produced in the city was very popular. The leather industry and other industries were also functional but not very dominant. Key Words: The City of Balıkesir, History, Socio-Economic Live. v ÖNSÖZ Doktora tezi olarak hazırlanan bu araştırma, XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir şehrinin fizikî, demografik, sosyal ve ekonomik yönleri incelenip bir bütün halinde ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Bu konuya yönelik yapılan araştırmalar esnasında özellikle Balıkesir şehrinin monografik yapısını detaylı bir şekilde irdeleyebilmek için incelenen döneme ait Şer’iyye Sicilleri’nden istifade edilmiştir. Yine Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde bulunan belgelerden de yararlanılmıştır. Bu doğrultuda evvela giriş bölümünde, araştırmanın konusu, sınırlandırılması ve kaynakların tanıtımı yapılmıştır. Birinci bölümde, Balıkesir’in adı, coğrafî yapısı ve kısa tarihi verilmiştir. Karesi Sancağı’nın idarî taksimatı ve sancağın yöneticileri izah edilmiştir. İkinci bölümde, Balıkesir şehrinde bulunan dinî mahiyetteki cami, mescit, zâviye ve mevlevihâneler, ilmî düzeyde eğitim veren muallimhâne ve medreseler, sosyal yapıların içinde yer alan hanlar, hamamlar, imâretler, sağlık kuruluşları, çeşmeler, kuyular ve köprüler detaylı bir şekilde incelenip, bugünkü şehrin içinde bulundukları yerler tespit edilerek kroki üzerinde gösterilmeye çalışılmıştır. Ayrıca bu müesseselerin işleyişi ile bağlı oldukları vakıflar da bu bölümde ele alınmıştır. Üçüncü bölümde, Balıkesir şehrinin tarihî sürecine ve XVII. yüzyıldaki fiziki yapısına değinildikten sonra şehrin tahminî nüfusu ortaya çıkarılmıştır. Balıkesir’deki ailenin oluşumu ve niceliği izah edildikten sonra XVII. yüzyılın ilk yarısında mahallelerin genel özelliğinden bahsedilip, bu mahalleler tek tek incelenmiştir. Şehir nüfusunu etkileyen câriye ve köleler, gayrimüslimler ve diğer zümrelerde bu bölüm içinde açıklanmıştır. Ayrıca XVI. yüzyılın sonunda ve XVII. yüzyılın başlarında Anadolu’da ortaya çıkan eşkıyalık faaliyetlerinden şehrin ne derece etkilendiği de sosyal olaylar başlığı altında incelenmiştir. vi Dördüncü bölümde ise, Balıkesir şehrinin ekonomik hayatı ele alınmış; şehirdeki esnaf teşkilâtının yapısı, esnaf denetçileri ve esnaf grupları hakkında bilgi verilmiştir. Arkasından şehrin ticarî yapısı, pazarları ve çarşıları belirtildikten sonra Balıkesir’deki tarım ve hayvancılık durumu açıklanmıştır. Ayrıca şehrin ekonomisini etkileyen faktörlerden mukataalar ve vakıfların iktisadî güçleri ortaya çıkarılmaya çalışılmış olup para ve fiyatlar ve bunların incelenilen dönem içindeki hareketleri izah edilmiştir. Ekler kısmında, XVII. yüzyılda Balıkesir’deki mahalleler ve bu mahallelerde bulunan dinî, ilmî ve sosyal yapıları gösteren krokiler verilmiştir. Bu çalışmam sırasında desteklerini esirgemeyen ve büyük bir itinayla yol gösterme lütfunda bulunan danışmanım sayın Prof Dr. Yusuf KÜÇÜKDAĞ ile her türlü problemimle yakından ilgilenen sayın Prof Dr. Adnan ŞİŞMAN’a ve Prof Dr. Bayram ÜREKLİ’ye içten duygularımla teşekkürü borç bilirim. Ayrıca, Balıkesir İl Halk Kütüphanesi personeli ile Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi çalışanlarına gösterdikleri kolaylıklardan dolayı teşekkür ederim. Mustafa Murat ÖNTUĞ KISALTMALAR vii a.g.e. : adı geçen eser a.g.m. : adı geçen makale a.g.t : adı geçen tez Bkz. : bakınız BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi BŞS : Balıkesir Şer’iyye Sicilleri C. : Cilt Çev. : Çeviren Der. : Derleyen h. : hüküm H. : Hicrî Haz. : hazırlayan İA : İslâm Ansiklopedisi İÜEF : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi KK : Kamil Kepeci km : kilometre M. : Milâdî MAD : Maliyeden Müdevver Defter MD : Mühimme Defteri nd. : namı diğer Neşr. : Neşreden Nr. : numara s. : sayfa S. : Sayı TDVİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi TT : Tapu Tahrir TTK : Türk Tarih Kurumu VAD : Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşiv Defteri VD : Vakıflar Dergisi vd. : ve devamı Yay. : Yayınlayan viii GİRİŞ KONU VE KAYNAKLAR Osmanlı devri Türk tarihi üzerine son yıllarda yapılan araştırmaların, daha ziyade sosyal, idarî ve ekonomik durumu ele alan bölge ve şehir monografileri üzerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu araştırmalar, özellikle XVI. yüzyılda sancak gibi geniş idarî birimi esas alarak hazırlanırken, yakın zamanlarda kazâ ve şehirler konu edinmeye başlanmıştır. Bu münasebetle, böyle bir çalışmaya konu olarak, kendine mahsus ekonomik ve sosyal özellikleri bakımından, kuzey-batı Anadolu’da Osmanlı taşra teşkilatının bir örneğini oluşturan Balıkesir şehrinin XVII. yüzyıldaki fizikî, demografik, ekonomik ve sosyal yönleri incelenip, bir bütün halinde ortaya konulmaya çalışılmıştır. Detaylı bir şekilde araştırmak maksadıyla konu XVII. yüzyılın ilk yarısıyla sınırlandırılmıştır. Sezai Sevim tarafından hazırlanan Doktora Tezi’nde XVI. yüzyılda Karasi Sancağı’nın askerî, idarî, ekonomik yapısı araştırılırken, sancağın merkez kazası olan Balıkesir şehri ile ilgili ilk ciddî genel bilgiler verilmiştir1. Sevim, burada Balıkesir’in idarî, demografik bünyesi ile dinî, sosyal ve eğitim kurumlarını XVI. yüzyıldaki Tapu Tahrir Defterleri’ne dayandırmak suretiyle ortaya koymuştur. Aynur Ünlüyol’un müstakil olarak Balıkesir şehri üzerine yaptığı Doktora çalışması, Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’ni temel alarak 1700-1730 yılları arasını kapsamaktadır. Burada Balıkesir’in fizikî, sosyal ve ekonomik durumu tespit edilmiştir. Balıkesir’le ilgili yerel çalışmalar da yapılmıştır. 1933-1941 yılları arasında Balıkesir Halkevi tarafından hemen her ay sürekli çıkarılan Kaynak Dergisi’nde bir çok makale yayımlanmıştır. Ayrıca Kaynak Dergisi’nin değişik sayılarında pek çok makalesi bulunan Kamil Su, bu çalışmalarını 1937’de XVII.XVIII. Yüzyıllarda Balıkesir Şehir Hayatı adlı kitapta yayımlamıştır. Kamil Su’nun kitabı gerek Kaynak Dergisi’nde bulunan makaleler gerekse Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde bulunan belgelerin yorumsuz neşri biçimindedir. Öte yandan 1 Sezai Sevim, XVI. Yüzyılda Karasi Sancağı, (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 1993. 1 bugün hem Şer’iyye Sicilleri’nde hem de Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde bulunmayan bazı vakfiyelerin de bu dergide yayınlaması, Balıkesir şehir tarihi araştırmalarına ışık tutacak mahiyettedir. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir şehir hayatının fizikî, idarî, demografik, sosyal ve ekonomik yönleri Ankara Milli Kütüphâne’de bulunan dönemin Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nden, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki değişik tasnif ve belgelerden, Vakıflar Genel Müdürlüğü’nde mevcut vakfiyelerden, Balıkesir’e uğramış seyyahların Seyahat-nâmeleri’nden tespit edilen bilgiler doğrultusunda, daha önce Balıkesir üzerine yapılmış araştırmalardan da yararlanılarak incelenmiştir. Bilindiği üzere, XVII. yüzyıl Osmanlı Devleti’nin en buhranlı yıllarıdır. XVI. yüzyılın son çeyreğinde başlayıp, XVII. yüzyılın ortalarına kadar çeşitli aralıklarla devam eden gerek doğudaki İran savaşları gerekse batıda Macaristan, Avusturya savaşlarının sürmesi ve Rusya’nın güçlenen bir devlet olarak tarih sahnesine çıkması, Osmanlı Devletini çok zor durumda bırakmıştır. Ayrıca 15961611 yılları arasında bütün Anadolu’yu baştan başa kasıp kavuran büyük Celâlî ve Suhte isyanları1, Osmanlı toplum yapısını sarsmıştır. Osmanlı Devleti’nin XVII. yüzyılın ilk yarısında içinde bulunduğu bu durumu İstanbul’da 1621 ve 1628 tarihlerinde İngiltere elçisi olarak görev yapan Sir Thomas Roe, “Osmanlı İmparatorluğu ayakta kalabilir ancak asla tekrar güçlenemez” diyerek özetlemektedir2. İşte böyle bir dönemde devlet, klâsik yönetim anlayışında yavaş yavaş değişiklikler yapmaya ve bir takım ıslahatlarla kötü gidişi durdurmaya çalışacaktır. Bu yeniliklerin başında ise askerî ıslahatlar gelmektedir. Celâlî ve Suhte isyanlarından bunalan Anadolu halkının can ve mal güvenliğini sağlamak amacıyla XVII. yüzyılda hemen bütün Anadolu şehirlerinde ateşli silahlara sahip yeniçeri garnizonları kurulmuştur. Böylece, artık şehirlerde halkın güvenliğinden sorumlu yeniçeriler ve yine sayıları bu dönemde oldukça artan sancak beylerinin kapısındaki kul halkı, şehirlerdeki ve köylerdeki ahaliye eşkıyadan sonra en çok zulüm eden unsur olarak ortaya çıkmıştır. Bu suretle özellikle kırsal yerlerden hızla şehirlere göç başlamıştır. Bu da kırsalda yaşayan nüfusun azalmasına sebep 1 Geniş bilgi için bkz. William J. Griswold, Anadolu’da Büyük İsyan, 1591-1611, (Çev. Ülkün Tansel), İstanbul, 2000. 2 Vernon J. Parry, “Osmanlı İmparatorluğu 1566-1617”, (Çev. Necmi Ülker), Tarih İncelemeleri Dergisi, IV, (İzmir, 1988), s.178. 2 olmuş iken, şehirlerin demografik, sosyal ve ekonomik yapısını oldukça etkilemiş görülmektedir. İşte incelemeye çalıştığımız dönemde Balıkesir şehrinin yukarıda kısaca ifade edilmeye çalışılan bu faktörlerden ne şekilde etkilendiği noktasına da açıklık getirilmeye çalışılmıştır. Balıkesir, tarihin değişik zamanlarında değişik kültürleri bünyesinde barındırmıştır. Anadolu Selçuklu Devleti zamanında, Bizans’a karşı yapılan seferlerde bir uc bölgesi konumundadır. Tarihsel süreç içinde bölgedeki Türk nüfusu hızla artmıştır. Karesioğulları zamanında Balıkesir beyliğin merkezi olmuştur. Osmanlılar zamanında şehirde canlı bir ticaretin yaşandığı ve her türlü sanat ile uğraşan kalabalık bir esnaf topluluğunun bulunduğu anlaşılmaktadır. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de yaşayan nüfusun büyük bölümü Türk idi. Şehirdeki Yahudi ve Ermeniler az bir nüfusa sahiplerdi ve bunlar Türkçe konuşup, isimlerinin çoğu da Türkçe adlardan oluşuyordu. Balıkesir Şer’iyye Sicilleri : Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’ndeki kayıtlar sayesinde şehir monografisi en iyi şekilde ortaya konmaya çalışılmıştır. Kadı Defteri, Zabt-ı Vekâyi Defterleri de denilen Şer’iyye Sicilleri’nde merkezî idare ile taşradaki kadılar arasındaki yazışmaların, şehirdeki idârî düzenlemeler için gönderilen fermân, berât hatta kanûnnâme suretlerinin kayıtlı bulunması, siyasî tarih açısından detaylı bilgi elde etmeyi sağlamaktadır. Bu kayıtlar, diğer arşiv vesikalarını teyit ettiği gibi, diğer arşivlerde bulunamayan ferman, berât vs. belgelerin yerine kullanılabilecek değerdedir. Ayrıca bölge ve şehir yöneticileri ile ilgili kayıtların sıkça görülmesi, hem bu vazifeler hem de bunların bağlı bulundukları teşkilâtların işleyişi hususunda bilgi vermekte, böylece şehirdeki yapılanma çıkarılmaktadır1. Şer’iyye Sicilleri’nde şehrin mahalle listeleri, dinî, sosyal ve eğitimle ilgili yapıları, bunların tamiri ve onarımı, şehirde yürütülen imar faaliyetleri, kullanılan malzemelerin çeşit ve fiyatlarını içeren belgelere de sıkça rastlanılmaktadır. Şehrin nüfusu, nüfusun dinî ve ırkî durumları ile azalıp çoğalmasının sebepleri, 1 Abdülaziz Bayındır, İslam Muhakeme Hukuku (Osmanlı Devri Uygulaması), İstanbul, 1986, s.111; Rifat Özdemir, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, KBY, Ankara, 1998, s.17-18. 3 evlenme, boşanma, alım, satım, hırsızlık, yaralama ve öldürme ile ilgili pek çok kayıt mevcuttur1. Ayrıca ekonomik açıdan, iktisadî teşekküllere ait hususî bilgiden, muhtelif konularda bir genellemeye götürebilecek istatistik bilgilere kadar uzanan bir genişlik arz etmektedir. Özellikle şehirdeki esnaf grupları, bunların meslekleri ile ürettikleri malların çeşitleri, üretim tarzı, çarşı ve pazarlarda satılan malların narh fiyatları, usta ve işçi yevmiyeleri, dinî, sosyal ve eğitim gibi diğer kurumlarda çalışan personelin ücretleri, bölgede bulunan mukataaların tasarrufuna dair malikâne ve iltizam kayıtları görülmektedir2. Bunların dışında sancak ve şehir halkından toplanan vergiler, bu vergilerle ilgili avârız-hâne listeleri, para ve altın konuları ve ölen kişilerin mal varlığını gösteren tereke kayıtlarıda vardır3. İncelenen dönem ait on adet Balıkesir Şer’iyye Sicili kronolojik olarak birbirini takip etmektedir. Bununla birlikte elli yıllık dönem içinde bazı yıllar arasında boşluklar bulunmaktadır. Mesela, 693 numaralı defterin tamamı 1603-1604 yılını kapsamaktadır. 694 numaralı defter 1614 yılından başlamaktadır. Böyle bir kopukluğa, 699 ile 700 numaralı defterlerde de rastlanmaktadır. Bunlardan 699 nolu defter, 1629-1634 yılına ait olayları ihtiva etmekte olup 700 nolu defter, 1642 ve sonrasını kapsamaktadır. Diğer defterler ise kısmen birbirlerini takip etmektedir. Böyle bir duruma rağmen, incelenen sicillerin her birinin oldukça hacimli olmaları, yukarıda ifade edilen genel hususlar hakkında incelenen dönemle alâkalı detaylı değerlendirme yapılmasını sağlamıştır. Mühimme Defterleri : Balıkesir Şer’iyye Sicilleri haricinde en çok başvurulan diğer arşiv kaynağı da Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki defter ve münferit belgelerdir. Bu arşivdeki tasniflerde Balıkesir’e gönderilen fermân kayıtları yer almaktadır. Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde yukarıda değinilen bazı yıllara dair eksiklikler, bu arşivden tespit edilen belgelerle aydınlatma yönüne 1 Nuri Köstüklü, 1820-1836 Yıllarında Hamid Sancağı ve Türkiye (182 numaralı Isparta Şer’iyye Siciline Göre), Konya, 1993, s.8; aynı yazar, Sosyal Tarih Perspektifinden Yalvaç’ta Aile (18921908), Konya, 1996. s.4; Alaaddin Aköz, “XVI. Yüzyıl Sonunda Karaman”, Osmanlı Araştırmaları, S:9, (İstanbul, 1989), s.331-345. 2 Teke Sancağı Şer’iyye Sicilleri I (1223-1232/1807-1812), (Yay. Haz. Hasan Moğol), Ankara, 1996, s.6; Halil İnalcık, “Osmanlı İdâre, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle İlgili Belgeler; Bursa Kadı Sicillerinden Seçmeler”, Belgeler, X/14, (1981), s.1-91. 3 Sait Öztürk, İstanbul Tereke Defterleri, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay, İstanbul, 1995. s.3. 4 gidilmiştir. Bu cümleden olarak XVI. yüzyılın sonu ile XVII. yüzyılın ikinci yarısını kapsayan Mühimme Defterleri incelenmiştir. Bilindiği gibi, Divân-ı Hümâyûnda alınan karaların kaydedildiği defterler arasında Mühimmeler veya tam olarak Defter-i Umûr-ı Mühimme yani Önemli Kamu İşleri Defterleri ilk sıradadır. Mühimmeler, Osmanlı padişahları tarafından devletin her bölgesindeki resmî makamlara yazılmış emirnâme (fermân, berat vs.) suretleriyle birlikte, XVII. yüzyılın sonuna kadar yabancı hükümdarlara yazılmış nâmelerde bulunmaktadır. XVI. yüzyıl Mühimmeleri ile XVII. yüzyılın ikinci yarısına ait Mühimmeler arasında bir takım şekil farlılığı olmuştur. Ayrıca muhteva bakımından da bu dönem Mühimme Defterleri önemini nispeten yitirmeye başlamıştır. Nitekim, XVII. yüzyılın ortalarından itibaren daha önce Mühimmeler’e kaydedilen bazı konular başka defterlere kaydedilmeye başlandığı görülmektedir1. Avârız Tahrir Defterleri : Tahrîr asrı olarak bilinen XVI. yüzyılda yapılmış olan tahrirler neticesinde hazırlanan mufassal ve icmal Tapu Tahrirleri ile Evkaf Defterleri, XVII. yüzyılda yerini artık düzenli hale gelen avârız vergisinin tevzii ve tahsili için yapılan tahrirler sonucunda hazırlanan Avârız Tahrir Defterleri almıştır. Esasen avârız-ı divâniyye olarak tabir olunan vergilerin ahaliden tevzii ve tahsili işi şehir ve köylerdeki emlâk ve arazi tasarruf eden nüfusun tespiti ve avârız-hâne sayısını belirlemek için, genellikle kadıların nezâretinde mahallî görevliler tarafından yapılırdı. Ne kadar gerçek hânenin bir avârız-hânesi teşkil ettiği ise, eğer kazanın durumuna göre farklılık göstermekteydi. Avârız Tahrir Defterleri biri mufassal, diğeri de icmal olmak üzere iki ayrı gruptan oluşmaktaydı. Özellikle tahrir defterlerinin bulunmadığı bu yüzyılda şehir ve köylerin mevcut nüfusu hakkında tahminde bulunulacak tek kaynak olması bakımından Avârız Tahrir Defterleri büyük önem arz etmektedir. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’in tâbi olduğu Karesi Sancağı’nın yer aldığı üç defter bulunmaktadır. Bunlardan birincisi 1617 tarihli olup, Karesi Livası İcmal Avârız Tahrir Defteri’dir. Bu defterde Karesi livâsını oluşturan kazalardaki mahalle ve köylerin sonunda her birinin kaç avârız-hânesini teşkil 1 Ahmet Mumcu, Hukuksal ve Siyasal Kara Organı Olarak Divân-ı Hümâyûn, Ankara, 1976,; Mühimme Defteri 113, (Haz. Yusuf İhsan Genç), İstanbul, 1987, s.XXXV.; Mübahat S. 5 ettiği belirtilmiştir. Balıkesir’in mahalle ve köyleri 1-10. sayfalar arasında kaydedilmiştir1. İkinci defter, H.1030/M.1620-1621 tarihli olup Anadolu ve Rumeli eyâletini teşkil eden sancaklara tâbi olan her bir kazanın merkezindeki mahalleler ile bu kazaya bağlı köylerin mevcut avârız-hâne sayısı topluca kaydedilmiştir. Balıkesir kazasına 60. sayfada yer verilmiştir2. Üçüncü defter ise, H.1060/M.1650 tarihli olup burada, Karesi livâsı kazalarının avârız-hâneleri kaydedilmiştir3. Balıkesir, adı geçen defterin 68. sayfasında gösterilmiştir. Evkâf Defterleri : Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Karesi Sancağı’na ait bir Mufassal Tahrir Defteri bulunmaktadır. Bu defter H.1012/ M.1603-1604 tarihli olup baş kısmında sefere vakitsiz geldikleri için arpa vermekle mükellef olan Anadolu ve Karaman tımar erbabının isimleri ve dirlikleri kayıtlıdır. Balıkesir şehrindeki vakıflar ise defterin çeşitli sayfalarında bulunmaktadır4. Ayrıca H.1105/ M.1693-1694 yılına ait 6025 numaralı Maliyeden Müdevver Defter’de Karesi ve Biga sancaklarındaki vakıfların gelirleri gösterilmektedir. Balıkesir, bu defterin 2. sayfasındadır5. Nezaret Öncesi Evkaf Defteri : H.1023/ M. 1614-1615 tarihi ile H.1043/ M. 1633-1634 tarihleri arasını içeren Nezaret Öncesi Evkaf Defteri, Midilli, Sakız cizyeleri ile Karesi, Kütahya, Hamid, Alanya, Teke, Menteşe ve Aydın mukataaları ile iltizam gelirlerine aittir. Balıkesir mukataa gelirleri tek olarak kayıtlı olmayıp, Karesi Sancağı genelindeki mukataa gelirleri arasında toplu olarak kaydedilmiştir6. Cizye Muhasebesi : Balıkesir şehrindeki gayrimüslim nüfusun tespitine yarayan Bâb-ı Defterî’ndeki Cizye Muhasebesi’nde7 önemli bilgiler bulunmaktadır. Kütükoğlu, “Mühimme Defterlerindeki Muâmele Kayıtları Üzerine”, Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri, İÜEF, İstanbul, 1988, s.95-112. 1 Bu defterde Balıkesir’de bulunan her bir mahalle ve köyün sadece avârız-hâne sayısı gösterilmiş olup, diğer kazaların hem nefer sayıları hem de avârız-hâneleri belirtilmiştir. Bkz. BOA. KK. 2560. 2 BOA. MAD. 2751. 3 BOA. MAD. 3844. 4 BOA. TT. 697. 5 BOA. MAD. 6025. 6 BOA. EV. HMH. 42. 7 BOA. Bâb-ı Defteri Cizye Muhasebesi, 26639. 6 Diğer Tasnifler : Balıkesir şehrindeki vakıfların personel; aldıkları ücretler, ayrıca tamir ve onarımlarıyla ilgili kayıtları, Cevdet Evkaf, Cevdet Maarif, İbnülemin Vakıf, İbnülemin Ensab, Ali Emîrî tasniflerinde mevcut münferit belgelerde yer almaktadır. Bunlar tespit edilerek çalışmada ilgili yerlerde kullanılmışlardır. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi : Balıkesir’de bulunan dinî, sosyal ve eğitim kurumlarına ait yapıların tamamı İslâm ve Osmanlı geleneği çerçevesinde vakıflar tarafından yapılmakta ve işletilmekteydi. Bu yapılarla ilgili bilgilerin bulunduğu vakfiyelerin bir kısmı Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde bulunmaktadır. Bunlarda adı geçen arşivden tespit edilerek konuları ile ilgili yerlerde yaralanılmıştır. 7 BİRİNCİ BÖLÜM BALIKESİR ŞEHRİNİN COĞRAFÎ DURUMU, TARİHİ, İDÂRÎ TAKSİMATI VE YÖNETİMİ 1.1 ADI VE COĞRAFÎ KONUMU 1.1.1. Adı Akiraus (Akhyraous) ismi, Balıkesir civarında ilk defa adı geçen bir yerleşim yeridir. Roma ve Bizans dönemlerinde İzmir civarından İstanbul’a giden yol üzerinde bulunan bu yerleşim yerinin, şimdiki Balıkesir’in 25 km. doğusunda bulunan Kepsut’un yerinde olduğu tahmin edilmektedir1. Bundan dolayı da Akhyraous kenti ile aynı yol üzerinde bulunan Hadrianoutherai kentlerinden birisinin Balıkesir kenti olması gerektiği ileri sürülmektedir2. Ayrıca Balıkesir şehrinin, “Apaia” veya “Apaia Kampus” isimli ovanın batısında yer almakta olduğu, en eski isminin ise “Akiros” ve “Akiraus” olması da bu ihtimali kuvvetlendirmektedir3. Bu isim Arap kaynaklarında ise Agira (Memleket-i Agira) olarak geçmektedir4. Fakat Balıkesir ile Kepsut arasındaki uzaklık göz ününe alındığında, bu iki şehirle ilgili olarak ileri sürülen bu görüşlerin pek de isabetli olmadığı ortaya çıkmaktadır. Balıkesir adının, Palaeo-Castro (Eski Hisar)’dan kaynaklandığı ve Roma İmparatoru Hadrianus’un bölgede avlanmak maksadı ile kare biçiminde olduğu 1 Komisyon, Balıkesir İl Yıllığı 1967, İstanbul, 1967, s.43. W. M. Ramsay, Anadolu’nun Tarihî Coğrafyası, (Çev. Mihri Pektaş), İstanbul, 1960, s.168-169. 3 Aydın Ayhan, “Antik Tarih”, Balıkesir Bir Kentin Kimliği, Ankara, 1997, s.10. 4 Bundan dolayı bazı Arap kaynaklarında, bu çevreden Agira veya Agira Beyliği diye bahsedilir. Agiaros şehrinin sonradan Balık Hisar adını aldığı ve bu sözün zamanla Balıkesir şekline dönüştüğüdür. Bkz. Komisyon, Balıkesir İl yıllığı 1973, Cumhuriyetin 50. Yılı, s.3; Balıkesir’in daha eski ismi Akiros yahut Akiraos’dur. Şihâbeddin el-Ömerî, Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’lEmsâr adlı eserinde bundan galat olarak burayı Memleket-i Agira diye ifade etmektedir. Bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, İstanbul, 1343(1925), s.6; Bu eser daha sonra günümüz harflerine çevrilerek yayınlanmıştır. Bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, (Çev. Abdülmecid Mutaf), Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı, Balıkesir, 2000. 2 8 söylenen Palaeo-Castro denen bir şato yaptırdığı, bundan dolayı da şehrin isminin buradan geldiğini iddia edenler de bulunmaktadır. Paul Wittek, Palaeo-Castro’nun Bizans döneminde var olduğunu ve bu ismin o dönemden intikal ettiğini ileri sürmektedir1. W. M. Ramsay, Balıkesir’in “Balıkhisar” yani “Hisarşehri” demek olduğu tezini savunmakta; kelimenin doğru şeklinin “Balıkhisar” olduğunu, Bizans döneminde kullanılan Palaeo-Castro yani “Eski Hisar” şekline benzetmek amacıyla bozulmuş olabileceğini belirtmektedir2. Bilge Umar da bu kelimenin Helen dilinde “Eski Hisar” anlamına geldiğini ve Balıkesir kentinin Bizans çağı geç döneminde böyle anıldığını, şimdiki şehrin isminin de bundan bozma olduğunu söylemektedir3. Balıkesir ve civarında özellikle coğrafî amaçlı olarak araştırmalar yapan Bedriye Tolun Denker, eserinde Balıkesir şehrinin tarihi yapısından bahsederken, şehrin adını Palaeo-Castro’dan gelmiş olabileceğini yazmaktadır. Fakat aynı yazar, şehrin içerisinde Karesi Beyliğinden daha önceki devirlere ait bir yapıya rastlanmadığını da belirtmektedir4. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Karasi Vilâyeti Tarihçesi adlı eserinde, Balıkesir şehri üzerine yaptığı araştırmalar esnasında Palaeo-Castro’dan bahisle böyle bir isme tesadüf etmediğini bildirmektedir5. Balıkesir isminin nereden geldiği konusunda ortaya atılan diğer bir görüş ise, eski dönemlerde bu bölgeye hakim olan Persler’in, Presçe “Peliy kestrü”den türetilmiş olacağıdır6. Refet Onurlu, Lâtince bir kaynak olan, Caius Plinius’un Historia Naturalis7 adlı eserine dayanarak; “Eolid ile Troad’ın bir kısmının ötesinde iç taraflarda vaktiyle Misyalıların oturduğu Teuthrania adlı bir memleket bulunmaktadır” şeklinde bilgi vermektedir8. Teuthrania merkezi Teuthranie olan bir mıntıkanın adıdır. Bu yer Bergama’nın batısındaki Geyikli Dağın güneyindeki bugünkü Sancılı Köyün bulunduğu yer veya civarıdır. Ayrıca bu kasabadan başka 1 Paul Wittek, Menteşe Beyliği 13. ve 15. Asırda Garbî Küçük Asya Tarihine Ait Tetkik, (Çev. Orhan Şaik Gökyay), Ankara, 1944, s.20. 2 W. M. Ramsay, a.g.e., s.168. 3 Bilge Umar, Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İstanbul, 1993, s.632. 4 Bedriye Tolun Denker, Balıkesir Ovasında Yerleşme ve İktisadî Faaliyetler, İstanbul, 1970, s.38-39. 5 Uzunçarşılı, Aynı eser, s.50. 6 Aydın Ayhan, a.g.m., s.10. 7 Bu eser Miladî 78 yılında Roma İmparatoru Titus’a ithaf edilmiştir. Eserin V. ve VI. kısımları bütün Anadolu’nun ve Balıkesir’le ilgili bilgiler mevcuttur. Detaylı bilgi için bkz. Refet Onurlu, “Balıkesir Menşeleri Üzerinde..”, Kaynak, S. 141, I.Teşrin, 1944, s.355-357. 8 Bunlar sırasıyla şunlardır; Pioniae, Andrea, Cale Stabulüm, Conisium, Tegium, Balcea, Tiare, Sarnaca, Haliserne, Lycide, Parthenium, Apollonia ve Pergamum. Bkz. Aynı makale, s.356. 9 Teuthrania memleketinin sınırları içerisinde on yedi yerleşim yerinin daha ismi geçmektedir. Bu eyaletin sınırları içerisinde, Kaz Dağı’ndan itibaren Foça’ya kadar, Ağunya, Pazarköy, Balıkesir, İvrindi, Korucu, Savaştepe, Soma ve Bergama bulunmaktadır. Balıkesir ve civarının Bizanslılar dönemindeki idarî durumuna bakılırsa, şehrin adının Teuthrania eyaletinin bir kasabası olan “Balcea”’dan gelebileceği söylenebilir. Balcea’nın eski Yunanlılar ve ondan sonra gelen kültür, anane ve isimleri arasında benzerlik bulunan toplulukların birbirinden naklen verdikleri bir yer veya bir mevki ismi olması daha doğrudur. Bu kelimenin değişikliğe uğrayarak ve inceltilerek Balıkesir haline getirildiğini söylemek de mümkündür1. Balıkesir’e yakıştırılan diğer bir isim “Balıkısra” yada “Belikisra” olup, İranlı vezirlerden birinin adına atfedilmektedir. Yine Uzunçarşılı, yukarıda bahsedilen eserinde, doğruluğuna pek ihtimal vermediği bu görüşü zikrederken, “Balıkesrî, diğer yakıştırma ve uydurma rivayetlere göre güya Balıkasrı ve Fars vezirlerinden birine mensup olduğu için Belikisra’dan ve yanlış tertip ile Poli Kaysers’den bozma imiş” diyerek bu görüşün gerçeği yansıtmadığını 2 vurgulamaktadır . Şehrin, “Bulakhisar” yada “Balıkhisar” isminden geldiğini ifade eden diğer kaynakların yanında, “Balık” kelimesinin Türkçe’de şehir manasına geldiğini ve bunun da “Hisarşehri” demek olduğunu açıklayan Uzunçarşılı, bu görüşünü doğrulamak maksadı ile Balıkesir şehrinde bulunan “Sahn-ı Hisar” mahallesini delil olarak ileri sürmektedir. Ancak İbn Battuta eserinde Balıkesir’den bahsederken, bu kelimeyi “Belikisra” şeklinde yazmakla birlikte, bugünkü Balıkesir şehrinin yerinde eskiden bir şehrin olmadığını ve bu kentin ilk defa Karesi Bey tarafından kurulduğunu yazmaktadır3. Yine eski coğrafyacı ve seyyahlardan Strabon, Balıkesir dolaylarında bu isimde veya benzeri herhangi bir şehirden bahsetmemektedir4. Şemseddin Sami’nin Kamûsu’lA’lâm adlı tarih ve coğrafya lügatinde Balıkesir’in ismiyle ilgili olarak bir bilgi mevcut değildir5. 1 Komisyon, Balıkesir İl Yıllığı 1967, s.43. Uzunçarşılı, Aynı eser, s.50-51. 3 İbni Battuta, Seyahatnâme, (Çev. Mehmet Şerif), İstanbul, 1330-1333, I,s.339. 4 Strabon, Coğrafya (Anadolu), (Çev. Adnan Pekmen), Kitap XII, Bölüm I,II,III, İstanbul, 1969; Kitap XIV, Bölüm I, 1975; Kitap XIV, Bölüm II,IV,1981. 5 Şemseddin Sami, Kâmûsu’l-A’lam, C:II, İstanbul, 1306, s.1219. 2 10 Yukarıda kısaca bahsedildiği üzere Balıkesir şehrinin ismiyle ilgili olarak, şimdiye kadar hazırlanmış olan eserlerin tamamı bu konuyu net bir şekilde ortaya koymaktan uzaktadır. Eserlerde iddia edilen görüşlerin hiçbirinin ilmî bir dayanağı da bulunmamaktadır. Şehrin ismi ile ilgili olarak vurgulanan fikirlerin hiçbiri rivayetten başka bir şey değildir. Öte yandan 1995 yılında, Aynur Ünlüyol tarafından XVIII. yüzyıl ilk yarısındaki Balıkesir Şer’iyye Sicilleri temel alınarak hazırlanan Doktora Tezi’nde1, şehrin ismiyle ilgili olarak değişik bir yaklaşım sunulmaktadır. Ünlüyol, Balıkesir isminin, XVI. yüzyıl Tapu Tahrir Defterleri ve XVIII. yüzyıl Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde “Balıkesrî” şeklinde yazılmasından yola çıkarak, “kesir” kelimesinin Arapça’da bolluk ve çokluğu ifade ettiğini, Balıkesir’in de balı çok olan memleket anlamına geldiğini düşünmüş, fakat siciller üzerinde yaptığı incelemelerde Balıkesir’de balın bol olduğuna dair bir bilgi bulamadığı için bu görüşünden vazgeçmiş, yerine sicillerde bolca kaydına rastladığı üzüm bağlarının ve şarap üretiminin çokluğundan dolayı şehrin isminin; Palaeo-Castro’dan bozma bile olsa “Balıkesîr”den değil, “Bağıkesîr”den türemiş olabileceği tezini savunmaktadır2. Yukarıda Balıkesir’in adının kaynağı ile ilgili bilgiler verilmiş, ancak bu konuda kesin bir şey söylenemediği görülmüştür. Paul Wittek ve W.M.Ramsay’in ileri sürdükleri Roma İmparatoru Hadrianus’un Balıkesir’de Palaeo-Castro denen bir şato yaptırdığı ve bu kelimenin “Hisar Şehri” anlamına geldiğine bakılırsa, şehrin adının Balıkesir şeklinde türetilmiş olması muhtemel gözükmektedir. Osmanlı dönemi belgelerinde “Balıkesrî” olarak geçmesi buna işaret kabul edilebilir. 1.1.2. Coğrafî Konumu Bugünkü Balıkesir ili, Anadolu yarımadasının kuzeybatısındaki Marmara bölgesi içerisinde yer almaktadır. Balıkesir’in kuzeybatısında Çanakkale, kuzeyinde Marmara denizi, doğusunda Bursa, güneydoğusunda Kütahya, güneyinde Manisa, güneybatısında İzmir ve batısında ise Ege denizi yer almaktadır. Ege denizindeki kıyıların uzunluğu 115.5 km. Marmara denizindeki 1 Aynur Ünlüyol, Şer’iyye Sicillerine Göre XVIII. Asrın İlk Yarısında Balıkesir (1700-1730), (Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Bursa 1995. 2 Ünlüyol, a.g.t., s.12. 11 kıyı uzunluğu ise 175.25 km’dir. İlin izdüşüm yüzölçümü 14.456 km² olup, 40º39' ve 39º06' kuzey enlemleri ile 26º39' ve 28º58' doğu boylamları arasında yer almaktadır1. Balıkesir, tamamen Küçük Asya’nın Misya denilen kısmındaydı. Zaman içerisinde çeşitli değişikliklere uğramış olan Misya; kuzeyde Marmara Denizi, batıda Çanakkale Boğazı ve Ege Denizi, doğuda Atranos Çayı ve güneyde Lidya ile çevrilmiştir. Bu geniş coğrafyada, Keşiş Dağından itibaren Marmara Denizi sahilini takiben Çanakkale Boğazına kadar olan kısmına Küçük Misya, geri kalan kısmına Büyük Misya denilmekte idi. Küçük Misya’nın şehirleri ise şunlardır; Sizik (Belkız), Lâmpesak (Lapseki), Perkot (Bergoz), Abidoş, Mitopolis (Mihaliç), Apolani, Periyapos (Karabiga), Pemaninos (Eski Manyas), Artemea (Gönen), Jeleya (Sarıköy), Artas (Erdek) ve Panormas (Bandırma). Büyük Misya’nın şehirleri ise; Pergam (Bergama), Adramitiyum (Edremit), Arjiza (Balya-Pazarköy), Assos (Behramkale), Teruvad (Truvada), Gargar, Antandos (Avcılar civarı), Belodos (Dursun Bey) ve Adriyanatere (Balıkesir)’dir2. Eski dönemlerde Balıkesir, Batı Anadolu’nun Misya bölgesi olarak adlandırılan kısmında yer almaktaydı. Şehrinde, coğrafi olarak bugünkü Balıkesir’in 16,5 km. kuzeydoğusunda yer alan ve Babaköy civarında olduğu tahmin edilen Hadrianoutherai kentinin bulunduğu mevkide kurulduğu sanılmaktadır3. Başka bir görüş ise, Balıkesir’in bugünkü bulunduğu yerde kurulmuş olabileceğidir4. Balıkesir tarihî olarak da Gediz (Hermos) ile Bakırçay (Kaikos) vadilerinden Mihalic (Miletopolis)’den geçerek İstanbul’a giden eski yolların üzerinde bulunmaktadır5. Ayrıca Balıkesir, Bizanslılar zamanında önemli bir yol üzerinde yer almaktaydı. Bu nedenle Büyük İskender ve 1109 yılında Haçlı seferleri sırasında İmparator Friedrich komutasındaki Alman ordusu Çanakkale sahilinden Batı Anadolu kıyısına çıktıklarında Miletopolis ile bugünkü Balıkesir arasında kaldırımdan yapılan bir Bizans askerî yolunu takip ederek Kalamos 1 Abdullah Soykan, Talat Koç, Ayhan Özoğul, “Coğrafya”, Balıkesir Bir Kentin Kimliği, Ankara, 1997, s.74.; M. Reşit Kıpçak, Balıkesir, İstanbul, 1968, s.5. 2 Uzunçarşılı, a.g.e, s.6. 3 Halime Hüryılmaz, “İçbatı Anadolu Bölgesinde Bulunan Yortan Mezarlık Kültürü’ne Ait Üç Kap”, Belleten, C:LXI/232, (Aralık,1997), s.512. 4 Ünlüyol, a.g.t, s.11-12. 5 Ramsay, a.g.e, s.168-169. 12 üzerinden Alaşehir’e ulaşmışlardır1. Karesi Beyliği zamanında Balıkesir’i gezen seyyah İbn Battuta da aynı yolu kullanmıştır2. Adı geçen güzergâh Osmanlı döneminde de pek değişmemiş gözükmektedir. Cengiz Orhonlu, Osmanlı dönemindeki derbentlere ilişkin çalışmasında, Balkanlar’dan gelip Anadolu’dan geçen ana karayollarının Balıkesir, Çanakkale, Mihaliç, Edremit, İzmir, Bursa ve Bergama’dan geçtiğini göstermektedir3. Antalya’yı Bursa’ya bağlayan ticaret yolu da Manisa-Balıkesir üzerinden geçmektedir. Bu yol, Balat, İzmir, Ayasuluğ ve Sakız adasını birbirine bağladığından uzun süre önemini korumuştur4. Balıkesir şehrinin Bursa-Gelibolu, Bursa-Kütahya, Kütahya-Gelibolu, Manisa-Bursa ve Manisa-Gelibolu yol ağının birleştiği yerde bulunması yine bu hareketli yollardan dolayı transit yolcuların ve tüccarlarında bu şehirden geçmesine sebep olmuştur5. Öyle görülüyor ki, Balıkesir Eski Çağlardan beri İstanbul’a giden önemli bir yol ağı üzerinde bulunmaktadır. Bugün ise bu canlılığını pek koruyamamakla birlikte, hâlâ İzmir ve İstanbul arasındaki karayolu güzergâhında yer alıyor olması tarihî konumunun devam ettiğini göstermektedir. 1.2. BALIKESİR ŞEHRİ’NİN TARİHÇESİ 1.2.1. Türk Fethinden Önce Balıkesir ve çevresinde bugüne kadar sınırlı sayıda arkeolojik kazılar yapılmıştır. Bu arkeolojik kazılarda rastlanan en eski bulgular ise Balıkesir’in ilçesi olan Havran’a sekiz kilometre uzaklıktaki İnboğazı Mağaralarıdır. Devedamı, Karanlık, Aydınlık ve Andık adını taşıyan bu mağaraların, Karanlık Mağarası’nda 1949 yılında yapılan kazılarda Paleolitik, Neolitik ve Kalkolitik dönemlere ait kalıntılar bulunmuştur6.Yine Babaköy (Başpınar) kazılarında Kalkolitik ve Bakır Çağı dönemi eserlerinin bulunması ve Balıkesir ilinde 1 . Bkz. Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, Akka Krallığı ve Daha Sonraki Haçlı Seferleri, (Çev. Fikret Işıltan), C:III, TTK, Ankara, 1992, s.12. 2 İbn Battuta, a.g.e, s.339. 3 Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbent Teşkilatı, İstanbul, 1990, Kitabın arkasında bulunan harita. 4 Halil İnalcık, “Bursa; XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten, C:XXIV/ 93-96, (1960), s.48-49. 5 Besim Darkot, “Balıkesir”, İA. C.II, s.276-277. 6 Ayhan, “Antik Tarih”, s.1. 13 Kırkağaç’ın 16,5 km. kuzeydoğusunda yer alan Yortan Mezarlığı kazılarıyla1, Kepsut-Burhaniye-Ören düz yerleşim yerinde yapılan kazılar sırasında bulunan eşyalar bu yerleşim yerinin eskiliğini göstermiştir2. Yortan Mezarlık Kültürü'ne ait Babaköy mezar buluntuları arasında, çarkta yapılmış üzeri bezemesiz bırakılmış kırmızımsı, sarımsı ve grimsi renkteki kaplara rastlanılmıştır. Antik döneme ait olarak Balıkesir’de 8 höyük, 15 tümülüs, 13 düz yerleşim yeri, 10 iskan edilmiş büyük mağara, 8 büyük mezarlık ve dolmen tekniğinin devamı sayılacak değişik mezarlar bulunmuştur. Balıkesir ve çevresinde bulunan bu pek çok antik kalıntılar, bölgede M.Ö. 8000- M.Ö. 3000 yılları arasında insanların yerleşik olarak yaşadıklarını net bir şekilde ortaya koymaktadır3. Yortan Mezarlığında yapılan kazılar, Balıkesir ve Babaköy’ün İlk Tunç Çağı yerleşim yeri olduğunu da meydana çıkarmıştır4. M.Ö. 2000 yılından itibaren Anadolu, Yunanistan tarafından gelen birçok kavimlerin istilasına uğramıştır. Batı Anadolu’da, Pelasplar, Karlar, Truvalılar, Lelegler, Luviler ve Lidler görülmeye başlamıştır5. Hitit yazılı metinlerinde kuzeybatı Anadolu sahillerinde kurulduğu tahmin olunan Assuva memleketinin6, Antik Çağda’ki ismi Misya7 (Mysia)’dır. Misya’ya ilk yerleşen kavimler ise Bitinler (Bithynialılar), Mizler ve Frigler’dir8. Misyalılar, Batı Anadolu’da daha önceden hakimiyet kuran Bitinler’i yenerek bölgeyi ele geçirmişler, fakat bu bölgede güçlü bir devlet kuramamışlardır. Hititler, Eski Krallık zamanında (M.Ö. 1660-1490) ülkelerinin sınırlarını deniz kenarlarına kadar genişletmişlerdir. Bu arada Balıkesir’in de içinde yer aldığı Misya’yı ele geçirmişler9; fakat Yeni Krallık (M.Ö. 1440-1200) devrinin sonlarına doğru Hitit Devleti zayıflamıştır. Bu sırada Batı Anadolu’da birçok küçük şehir devleti kurulmuştu. Hitit Kralı IV. 1 Hüryılmaz, a.g.m, s.510-512. Hüryılmaz, a.g.m, s.511; Ayhan, a.g.m, s.1. 3 Komisyon, Türkiye Cumhuriyeti’nin 75. Yılında Balıkesir, Balıkesir Valiliği, 1999, s.54. 4 Hasan Tahsin Uçankuş, Bir İnsan ve Uygarlık Bilimi Arkeoloji: Tarih Öncesi Çağlardan Perslere Kadar Anadolu, KBY, Ankara, 2000, s.943. 5 Ekrem Yalçın Kaya, “Balıkesir Tarihen Ne İdi?”, Kaynak, S.43, (19Ağustos 1936), s.216-217. 6 Füruzan Kınal, Eski Anadolu Tarihi, TTK, Ankara, 1991, s.121. 7 Bugünkü Karesi Vilâyeti’nin tamamı Küçük Asya’nın Misya ismi verilen kısmında idi. Zaman zaman büyüyüp küçülen bu bölgenin tam bir sınırı da yoktu. Misyalılar, ırk olarak Aryan kısmına mensup olan Plajlar (Plasiç) şubesindendirler. Aynı zamanda Trakyalılar ile de aynı ırktan idiler. Strabon bunu ispat etmek için Karadeniz Boğazı’na evvelden –Mysian Bosphorus- denildiğini kaydetmektedir. Misyalılar hakkında daha detaylı bilgi için bkz. Uzunçarşılı, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, s.3.; Strabon, Coğrafya, Kitap XII, s. 3, 17, 18, 36, 38; Kitap XIV, 36, 69, 75, 76; Ramsay, a.g.e, s.70, 104, 489. 8 Strabon, Coğrafya, Kitap XII, 1969, s.3,17. 9 Komisyon, 1967 Balıkesir İl Yıllığı, s.124. 2 14 Tuthalya, devletinin batı sınırlarını kontrol altına alabilmek amacıyla yirmi iki şehrin iştirak ettiği birleşik kuvvetleri mağlup etmeyi başarmış ise de, Batı Anadolu’da Hitit hakimiyeti zayıflamış ve bu yerler Ahhiyova Krallığı ile Assuva (Asia) ve Hariyeti (Karia) gibi küçük şehir devletlerinin egemenliğine girmiştir1. Batı Anadolu’daki karışık durum, Ege Göçlerinin Anadolu’yu istilasına ve Hitit Devleti’nin yıkılışına (M.Ö. 1200) kadar sürdü. Yunanlılar, bu tarihten itibaren Anadolu’nun batı ve kuzey yönünde hızla ilerleyerek, Ege Denizi, Çanakkale Boğazı, Marmara ve İstanbul Boğazı’nın her iki kıyısında koloni şehirleri kurmuşlardır2. Miletoslular ise Yunan şehirlerinden daha geç olarak, anacak M.Ö. 670 yılına doğru kolonizasyon hareketine katılmışlar; Marmara ve Karadeniz kıyılarında doksan kadar şehir kurmuşlardır. Miletoslular, ilk önce Çanakkale boğazında Sestos’un karşısında Aydos’u meydana getirdikten sonra, Kapıdağ yarımadasını kara ile birleştiren dar bir mahalde iki limana sahip bulunan Kizikos’da ve Gemlik Körfezi’nde kolonilerini kurmuşlardır3. Böylece Misya bölgesi de Miletosluların hakimiyetine girmiştir. Balıkesir ve civarına Hititlerden sonra Frigler ve Truva hükümetinin yıkılmasıyla Lidyalılar hakim olmuştur4. Fakat bu hakimiyet çok uzun sürmemiştir. M.Ö. 546 yılında Lidyalılar’ın Persler’e yenilmesi ile Batı Anadolu ve Kral Yolu Persler’in eline geçmiştir5. Misya, Lidya ile birlikte merkezi Sart olan Setraplığa bağlanmıştır. Persler’in Anadolu istilâsından önce, Kıbrıs’taki Yunan şehirlerinin üzerine yürümüşlerdir. Salamis açıklarında İyon donanmasının Pers donanmasına karşı büyük bir zafer kazanmasına rağmen, Persler İyonların bütün şehirlerini birer birer ele geçirdiler. Bundan sonra Pers orduları Anadolu’ya geçerek M.Ö. 497 yılında Marmara bölgesi ve Aiolya’yı İyonya’dan ayırmayı başarmışlardır. İyonlar’ın Anadolu’da ve Marmara’daki şehirleri Persler’in eline geçmiştir. Miletos Şehri de M.Ö. 495 tarihinde Persler tarafından alınmıştır6. Anadolu, Kyros’un Batı Anadolu’yu işgalinden (M.Ö. 546), Büyük İskender’in Çanakkale Boğazı’nı geçiş tarihine kadar (M.Ö. 334) iki yüz elli yılı 1 Kınal, a.g.e., s.121-122. Arif Müfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, (6.Baskı), TTK, Ankara, 1995, s.165. 3 Aynı eser, s.168; Reşit Mazhar Ertüzün, Kapıdağ Yarımadası ve Çevresindeki Adalar, Tarih ve Arkeolojisi Üzerinde Araştırmalar, İstanbul, 1953, s.15-20. 4 Lidyalılar’ın Misya bölgesindeki hakimiyetleri hakkında detaylı bilgi için bkz. Uzunçarşılı, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, s.10.; Tahir Harimi Balcıoğlu, Tarihte Edremit Şehri, Balıkesir, 1937, s.25-27. 5 Charles Texier, Küçük Asya, II, (Çev. Ali Suad), İstanbul, 1339, s.406. 6 Mansel, a.g.e, s.268-269. 2 15 aşkın bir süre boyunca Pers işgali altında kalmıştır. Bütün Anadolu’nun Pers egemenliği altına girmesi, M.Ö. 650’den 545’e değin yüzyıl dünya kültür liderliğini yapmış olan Doğu Hellen kültür merkezinin parlak yaşamına da son vermiştir1. Persler’in M.Ö. 333 yılına kadar devam eden Anadolu hakimiyetine Büyük İskender son vermiştir. Böylece bölgede Persler’den temizlenmiştir2. M.Ö. 323’te Büyük İskender’in Babil’de ölmesi üzerine, Anadolu’daki generalleri arasında çıkan savaşlardan sonra Misya topraklarının bir kısmı Suriye hükümdarı Selevkos’un nüfuzu altına girmiş ve diğer kısmı da Bergama Krallığı’nın eline geçmiştir. Kısa bir süre sonra da bütün Misya toprakları Bergama Krallığı hakimiyetine girmiştir3. Bergama Krallığı, Romalılar’ın müttefiki olması sebebiyle sınırlarını Toros Dağları’na kadar genişletmişti. Bergama Kralı Attalus Philometer’un ölmesiyle birlikte, M.Ö. 129 tarihinde Bergama ile Misya toprağı da Romalılara intikal etmiştir4. Roma İmparatorluğu’nun M.S. 395 yılında ikiye bölünmesinden sonra, Misya ve civarı Bizans İmparatorluğu yönetimine geçmiştir5. Bu devirde Balıkesir ve çevresi Bizans eyâlet sistemi içinde Obsikion Theması’na bağlı idi6. Bizans İmparatoru Herakliyus zamanında da (M.S. 610-641) Misya aynı teşkilâtı devam ettiriyordu. Müslüman Araplar’ın, Bizans hakimiyetindeki Anadolu’ya özellikle Toroslar civarına yönelik ilk seferleri hakkında bilgiler sınırlıdır. Ancak 640 tarihinde ilk kez Hz. Ömer’in halifeliği sırasında Anadolu’ya saldırıldı ve böylece çok uzun sürecek bir Bizans-Arap mücadelesi başlamış olduğu bilinmektedir7. 675 senesinde Emevi Halifesi Muaviye’nin emriyle Süfyan bin Avf komutasındaki Arap ordusu donanmasıyla ilk defa İstanbul’u kuşattı. Araplar İstanbul kuşatmasından dönerken Misya bölgesinde konaklamışlardır8. Yine bu 1 Ekrem Akurgal, Anadolu Kültür Tarihi, Ankara, 1998, s.338-339. Texier, a.g.e, II, s.407. 3 Uzunçarşılı, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, s.13; ayrıca Persler, Büyük İskender, Bergama Krallığı ve Romalılar zamanında Misya’nın durumu hakkında bkz. Şemseddin Günaltay, Perslerden Romalılara Kadar, Selevkoslar, Nabatiler, Galatlar, Bitinya ve Bergama Krallıkları, I. Bölüm, TTK, Ankara, 1987; aynı yazar, Romalılar Zamanında Kapadokya, Pont ve Artaksiad Krallıkları, II. Bölüm, Ankara, 1987. 4 Uzunçarşılı, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, s.15. 5 Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, s.488. 6 Komisyon, Türkiye Cumhuriyeti’nin 75. Yılında Balıkesir, s.55. 7 W.E.Kaegi, Bizans ve İlk İslam Fetihleri, (Çev. M.Özay), İstanbul, 2000, s.362-364. 8 Mücteba İlgürel, “Balıkesir”, TDVİA, C,5, İstanbul, 1992, s.13. 2 16 esnada Kyzicus’u (Kadıdağ yarımadası) beldesini yağma ve tahrip etmişlerdir1. 716-718 yılları arasında İstanbul’u ikinci kez kuşatmaya gelen Arap orduları Bergama’yı alarak Edremit bölgesini tekrar yağmalamışlardır 2. Araplar, İstanbul’a yaptıkları her iki seferde de gerek denizde gerekse karada mağlubiyete uğramışlardır. Fakat İstanbul kuşatmasının Araplar açısından bazı olumlu sonuçları da olmuştur. Özellikle Anadolu’daki Bizans gücünü ve etkisini zayıflatmışlar ve bu memleketi tanıma imkanı bulmuşlardır. Müslüman Arapların bu şekilde büyük bir tehdit unsuru olarak belirmeleri, Bizanslıların zaten uzun süredir mücadele ettikleri doğu komşuları Sasaniler’e ilave bir düşman anlamına geliyordu. Böylece iki ateş arasında kalan Bizans ve Anadolu halkı daha zor şartlarda yaşamak zorunda kalmıştır. Bizans, Sasani ve Arap mücâdeleleri Anadolu’nun iktisadî düzenini iyice bozmuştur. Buna bağlı olarak Türk fetihlerinden önce Anadolu ıssız ve harap bir hale gelip, köyler boşalmış; şehirler eski önemini kaybedince küçülerek “kastra” seviyesine inmiştir3. Bu hareketin olumlu yanı, bu yeni yerlerin insanları da İslâm Dini’yle tanışmışlardır. Bundan sonraki dönemlerde ise bölgeye Türk akınları başlamıştır. 1.2.2 Türk Fethi 1.2.2.1. Anadolu Selçuklu Devri Selçukluların 1071 yılında Bizanslılar’a karşı yaptıkları Malazgirt Savaşını kazanmalarından sonra Anadolu’nun kapısı Türkler’e açıldı. Bu zaferi müteakip Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Melikşah, Kutalmışoğlu Süleyman Şah’ı Anadolu’yu fethetmek üzere görevlendirdi. Türk orduları kısa bir süre içinde Anadolu sahillerine ulaştılar. Malazgirt Zaferi’nden sonra Bizans Devleti’nin Türkler’in bu hızlı ilerleyişi sırasında güçlü bir direniş gösterememeleri üzerine 1 Şahin Uçar, Anadolu’da İslam-Bizans Mücadelesi, Bilimsel Araştırma Dizisi: 5, İstanbul, 1990, s.83; Uzunçarşılı, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, s.16; W.E. Kaegi, a.g.e, s.363-366; Ertüzün, a.g.e, s.60-64. 2 Uçar, a.g.e, s.116-118; Uzunçarşılı, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, s.16; Yusuf Küçükdağ, Armutlu, Konya, 1996, s.19-25. 3 Tuncer Baykara, Türkiye’nin Sosyal ve İktisadi Tarihi (XI-XIV. Yüzyıllar), Ankara, 2000, s.30. 17 İznik, 1075 yılında Selçuklu ordusu tarafından fethedildi1. Süleyman Şah’ın İznik’te devletini kurmasından sonra, Sizik (Belkız) ve Aydıncık (Edincik) alınarak, Çanakkale’ye kadar olan yerlerin tamamının Türk idaresine girmesi sağlandı2. Muhtemelen bu tarihlerde Balıkesir’de Türklerin eline geçmiş olmalıdır. Bu sırada İzmir, Çaka Bey tarafından alınarak burada güçlü bir Beylik kurulmuştur. Çaka Bey tarafından İzmir’de oluşturulan donanma Bizans’a karşı yapılacak saldırılarda bir üs haline gelmiştir3. Çanakkale ve civarı 1092 yılında Çaka Bey tarafından fethedilmiştir4. Bizans İmparatoru Alexios, Anadolu’daki Türk ilerleyişine daha fazla dayanamayarak, Süleyman Şah’la 1081 yılında bir anlaşma yaparak bütün Anadolu’yu Türkler’e bırakmak zorunda kaldı5. Ancak Selçuklu Sultanı I. Kılıçarslan ile Çaka Bey’in arasının açılması ve Çaka Bey’in 1096 yılında ölümü üzerine bölgedeki Türk hakimiyeti tehlikeye girdi6. Bu yüzden Balıkesir ve civarında Türk hakimiyeti fazla uzun süreli olmadı. Zaten yeni alınan bu topraklarda daha tam bir yerleşme sağlanamadan, Bizans Devleti Haçlı ordusunun toplanmasını sağladı. Yaklaşık olarak XIII. yüzyıl sonlarına kadar, bütün Batı Anadolu bölgesinde olduğu gibi Balıkesir de Bizans ve Türk kuvvetleri arasındaki mücadeleyi en etkili şekilde yaşamıştır. I. Haçlı seferlerinden (1096-1099) sonra Balıkesir ve civarı tekrar Bizanslılar tarafından geri alındı. Bu tarihten Myriokephalon savaşına kadar geçen sürede Batı Anadolu’daki Türk hakimiyeti zayıfladı. Yine de 1110 tarihlerinde Alaşehir ve Balıkesir taraflarında ufak tefek Türk hareketleri olduğu anlaşılmaktadır7. Fransa Kralı VII. Saint Louis 1147 yılında Anadolu Selçuklu başşehri Konya üzerine giderken, Orta Anadolu’dan geçemeyeceğini anlayınca Mysia’dan Antalya’ya ulaşmıştır. İstanbul’da 1206’da Lâtin İmparatorluğu kurulunca Mysia bölgesi ve dolaysıyla Balıkesir ve civarı Lâtinler’in hakimiyetine girmiş, bununla birlikte Batı Anadolu bölgesine Türk akınları artarak devam 1 İznik’in fethi konusunda Osman Turan bu tarihi vermektedir. İbrahim Kafesoğlu ise 1078 tarihinde İznik’in alındığını yazmaktadır. Bkz. Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, 1971, s.54; Aynı yazar, “Süleyman Şah I (Kutalmışoğlu)”, İA. C:XI, s.206; İbrahim Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C:X, s.379. 2 Uzunçarşılı, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, s.16. 3 Akdes Nimet Kurat, Çaka Bey, Ankara, 1966, s.44-48. 4 Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C:X, s.379; Kurat, a.g.e, s.46-48. 5 O.Turan, “Süleyman Şah I”, İA, C:XI, s.210-211. 6 Mükrimin Halil Yınanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, İstanbul, 1944, s.2; Turan, Selçuklular Zamanıda Türkiye, s.73-76. 7 Osman Turan, “Kılıç Arslan”, İA, C:VI, s.685. 18 etmiştir. XIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Moğolların Anadolu üzerindeki baskısı artmıştır. Bunun üzerine Anadolu Selçuklu Devleti zayıflamış ve Anadolu’da büyük bir otorite boşluğu oluşmuştur. Bu tarihten itibaren Anadolu’nun değişik yerlerinde yirmiden fazla beylik ortaya çıkmıştır1. 1.2.2.2. Karesioğulları Devri Karesi ailesi köken itibariyle, ünlü bir Türkmen beyliği olan ve Sivas’ta hüküm süren Danişmendli sülâlesine mensup bulunuyordu2. Danişmendli Devleti’ne Anadolu Selçukluları tarafından 1178 tarihinde son verilence, Danişmendli Türkmenleri Anadolu’nun çeşitli bölgelerine dağılmışlardır3. Muhtemelen bu tarihlerde Karesioğlu ailesi, kuzey-batı Anadolu uç bölgesine Bizans’la mücâdele etmesi için Anadolu Selçuklu Devletince yerleştirilmiştir4. Nitekim, Anadolu Selçuklu Devleti Sultanı II. Kılıç Arslan, Danişmendliler ailesinden Yağı-basan’ın oğullarını Anadolu’nun batı uçlarına yerleştirmiştir. Yağı-basan’ın oğulları kısa süre içinde büyük bir güç haline gelerek, Selçuklu iktidarını bile belirleyecek bir konuma ulaşmışlardır. Bu güçleri sayesinde 1205 yılında İstanbul’da sürgünde bulunan I. Gıyâseddin Keyhüsrev’in serbest kalıp, tekrar Selçuklu tahtına çıkmasını sağlamışlardır. Bu hizmetlerine karşılık olarak da devlet merkezinde önemli mevkiler elde etmişlerdir5. XIII. yüzyıl sonlarında bir beylik olmadan önce, Germiyan Beyliği ile birlikte Bizans’a karşı yürütülen gaza hareketinin içinde yer almışlardır6. Anadolu Selçuklu Devleti’nin, XIII. yüzyılın sonlarında iyice zayıfladığı dönemde, Danişmendoğulları’ndan Batı Anadolu’da uc beyliğinde bulunan Kalem Bey (Kalem Şah) ile oğlu Karesi Bey Mysia bölgesinde fetihler yapmaya başladılar. Bu suretle tahminen 1296’da Balıkesir ve civarına da hakim 1 Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, TTKB, Ankara, 1988; Saim Koca, Anadolu Türk Beylikleri Tarihi, Trabzon, 2001. 2 Uzunçarşılı, a.g.e, s.96; aynı yazar, “Karasi-Oğulları”, İA, C:VI, s.331; Zerrin Günal Öden, Karası Beyliği, TTKB, Ankara, 1999, s.9-10. Donald Edgar Pitcher, Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihsel Coğrafyası, (Çev.Bahar Tırnakcı), İstanbul, 2001, s.58. 3 Öden, Karası Beyliği, s.10-11; Yınanç, “Danişmendliler”, İA, C:III, s.476. 4 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 213. 5 Öden, a.g.e, s.7-9; Koca, a.g.e, s.85. 6 İbn-i Kemal, Tevârih-i Al-i Osman: I.Defter, (Yay. Haz. Ş. Turan), Ankara, 1970, s.137. Yazar eserinde ayrıca Saruhan ve Karesi’nin Anadolu Selçuklu Sultanı Mesud bin İzzeddîn Keykâvus’un nökerlerinden olduğunu belirtmektedir. Ayrıca bkz. Mehmed Neşrî, Neşrî Tarihi, I, (Haz. Mehmet Altay Köymen), Ankara, 1983, s.31; Uzunçarşılı, Karasi Vilâyeti Tarihçesi, s.71. 19 olmuşlardır1. Böylece Kalem Bey ve oğlu Karesi Bey, Mysia bölgesini ele geçirmişlerdir. Bunlar, Anadolu Selçuklu Devleti’nin güçsüzlüğünden istifade ederek, Moğollar’ın tahakkümünden de kurtulmak için kendilerini korumak amacıyla Balıkesir’i merkez yaparak beyliklerini kurmuşlardır. XIV. yüzyılın başlarında ortaya çıkan bu beyliğe, Arap kaynaklarında, Balıkesir’in yakınındaki eski adı Akiros veya Akiraus olan bir şehirden dolayı “Mamlakat Agira” (Memleket-i Ekira) denilmiştir2. Karesi Beyliği’nin, merkezi Balıkesir olmak üzere sınırları dahilinde, Bergama, Fart (Susurluk), Aydıncık (Edincik), Sındırgı, Bigadiç, İvrindi, Başgelembe, Kemer Edremid (Burhaniye), Edremid, Ayzmend (Altınova), Bayramiç, Kızılca Tuzla, Ezine ve Truva bölgesi ile Balıkesir yakınına Mendehorya (Balıklı) bulunuyordu3. Beyliğin kısa süre içinde bu kadar hızlı bir şekilde büyümesi, Moğol baskısından kaçıp, kendilerine yeni yurt arayışı içinde olan Türkmenlerin yerleşecekleri güvenli bir bölge olmuştur. Nitekim, 1333 tarihinde Balıkesir’e gelen İbn Battutu, şehrin Karesi Bey tarafından tesis edildiğini ve oğlu Demir Han zamanında bölgeye oldukça kalabalık bir nüfus yerleştirdiğini bildirmektedir4. Bu dönemde Moğol baskısından kaçıp gelen Türkmenler ile Dobruca’dan Ece Halil komutasında Gelibolu üzerinden gelen Sarı Saltuk Türkmenleri’nin, Karesi’ye yerleşmesiyle bölgenin Türk nüfusu hızla artmıştır5. Bölgedeki gücü ve etkisi oldukça zayıflamış olan Bizans, Karesi Beyliği’nin ve diğer Batı Anadolu beyliklerinin kendi aleyhine ilerleyişine karşı 1302 yılında harekete geçerek Anadolu’ya, ücretli Alan kuvvetleriyle destekli bir Bizans ordusu gönderdi. Manisa’ya kadar ilerleyen bu birlik, Türk kuvvetleri tarafından ablukaya alındı. Bizans ve Alan askerlerinin anlaşmazlığı sonucu bir sonuç alınmadan ordu dağıldı. Bizans İmparatoru, Türk Beylikleri’nin yayılmasına karşı bu sefer, Sicilya’dan paralı Katalan askerlerini getirtti. 1 Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, s.97; aynı yazar, “KarasiOğulları”, s.332; Öden, a.g.e, s.18-19. 2 Uzunçarşılı, a.g.e, s.97; aynı yazar, a.g.m, s.332. 3 Aynı yerler. 4 İbn Battuta, a.g.e, s.339. 5 Karesi’ye gelen Sarı Saltuk Türkmenlerinin sayısı ile ilgili kaynaklar değişik rakamlar vermektedir. Ömer Lütfi Barkan, “Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İÜİFM, C:XIII/1-4, (İstanbul, 1951-52), s.66. “1.200 evlik” olduğunu, M. Fuad Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Ankara, 1988, s.34. “10.000 evlik”, Zeki Velidi Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, C:I, İstanbul, 1981, s.268, 270. bu sayının “12.000 evlik” olduğunu belirtmektedir. 20 Katalanlar, Erdek’te karaya çıkmışlar ve buradaki Karesi ordusunun direnişini kırarak Alaşehir’e kadar ilerlediler. Fakat bir süre sonra Bizanslılar’la Katanlanlar’ın arası açılmıştır. İmparator Katalan liderini öldürtünce, Katalanlar Bizans’a saldırdılar1. Bizans İmparatorluğu’nun başarısız iki teşebbüsü üzerine bu fırsattan istifade eden Karesi Beyliği, hareketlerini batıya doğru devam ettirerek kısa süre içinde bölgeyi kontrolü altına aldı. Deniz kenarında bulunan önemli bir liman şehri olan Edremid XIV. yüzyılın ilk yarısında Karesioğullarının eline geçmiştir2. Bu tarihten sonra yirmi bine yaklaşmış kara ordusu ve önemli bir deniz gücüyle Ege’de adalara ve Rumeli taraflarına akınlar yapan Karesioğulları, bölgenin tek hakim gücü haline gelmiştir. Bizans topraklarına karşı sürekli yapılan seferler sonucunda, Papanın önderliğinde Venedik, Rodos Şövalyeleri, Papalık, Bizans ve Kıbrıs Krallığı’ndan oluşan Union Haçlı donanması, 1334’de Edremid’e saldırmış ve Yahşi Bey’in Karesi filosunu yenilgiye uğratmış, gemileri tahrip edilmiş ve askerin büyük bir bölümü de öldürülmüştür. Yahşi Bey de bu savaştan sonraki bir tarihte ölmüştür3. Haçlıların körfezdeki bu başarısı, Ege’deki Türk yayılmasını geçici bir süre için durdurmuştur. Edremid zaferinden sonra haçlı donanması güneye doğru ilerleyerek İzmir’i kuşatmış, fakat başarılı olamamıştır4. Karesi Beyliği’nin önemli liman şehri Edremid elden çıkmış ve beylik zayıflama sürecine girmiştir. Ancak kısa sürede kendini toplayan Karesi oğulları, 1337 yılında Trakya’ya geçerek buradaki şehirleri yağmalamışlardır5. Ancak bir daha eski güçlerine ulaşamamışlardır. 1334 yılındaki Edremid savaşından sonra Yahşi Bey’in kardeşleri Demir Han ile Dursun Bey arasında bir iktidar mücadelesi başlamıştır. Bu kardeşler arasındaki çatışmaya, Karesi Beyliği’nin kuzey ve kuzey-doğudan komşusu olan Osmanlı Beyliği müdahale etmiştir. Bu zamana kadar Osman Gazi, 707/1308’den 717/1317 yılına kadar, Marmara kalesini, Kestel, Lefke, Akçahisar, Merhas, Tekfur Pınarı, Koçhisar, Oynaş, Atranos, Leblusihisar (Leblebüci), Konurapa, Akyazı, Yalak-Abâd, Mudurnu, Erma’a, Samandriya, Karamürsel ve bu şehirler 1 Z.G. Öden, a.g.e, s.21-23. Şerafeddin Turan, Türkiye-İtalya İlişkileri I, Selçuklular’dan Bizans’ın Sona Erişine, KBY, Ankara, 2000, s.50. 3 Öden, a.g.e, s.39-44; Şerafeddin Turan, a.g.e, s.235. 4 Öden, a.g.e, s.42-43. 5 Öden, a.g.e, s.43. 2 21 arasındaki bütün kale, kasaba ve köyleri fethetmiş idi1. Böylece Osmanlı Beyliği sınırları batıda Karesi Beyliği ile hudut olmuştur. Karesi Bey’in vefatından sonra, oğullarından Demirhan Bey Balıkesir merkezli bölgeyi, diğer oğlu Yahşi Bey ise Bergama merkezli bölgeyi idare etmeye başlamıştır. Yahşi Bey’in ölümünden sonra, Karesi Beyliği’nde bir idarî boşluk yaşanmış, Demirhan Bey’in idaresinden memnun olmayanlar, başta Yahşi Bey’in veziri Hacı İl Bey olmak üzere Orhan Bey’in yanında bulunan Karesi Bey’in üçüncü oğlu Dursun Bey’i, beyliğin idaresini devralmaya davet etmişlerdir2. Karesi Beyliğindeki iktidar mücadelesini fırsat bilen Osmanlılar, Karesi arazisini de kısa süre içinde sınırları içine almışlardır. 1.2.3. Osmanlı Dönemi Karesi Beyliği’nin toprakları ile birlikte Balıkesir ve çevresi de Osmanlı Beyliğinin yönetimi altına geçmiştir. Beyliğin Osmanlılar tarafından ilhâkı hakkında küçük farklılıklar bulunmakla birlikte, erken dönem Osmanlı kaynaklarının hepsinde tekrarlanan ve aynı içeriğe sahip bilgiler zikredilmektedir. Osmanlı kroniklerinde Karesi Beyliği’nin Osmanlı hakimiyetine geçişi özet olarak şu şekilde anlatılmaktadır: Karesi Beyliği içinde Bergama ve civarının hakimi Yahşi Bey’in ölümü üzerine, Karesi halkı ve ümerası Osmanlılar’ın yanında bulunan Dursun Bey’e başvurarak Demirhan’ın yönetiminden şikayetçi olduklarını bildirip, idareyi onun almasını isterler. Dursun Bey de bu teklifi kabul ederek, durumu Orhan Bey’e anlatıp yardım istemiştir. Dursun Bey, bu yardıma karşılık olarak Osmanlılara beyliğin merkezi Balıkesir, Aydıncık, Bergama, Edremid ve diğer bazı yerleri terk edeceğini, kendisinin ise Kızılca-Tuzla, Bayramiç ve Trova taraflarıyla iktifâ edeceğini söyleyerek anlaşmışlardır. Orhan Bey, yanına Dursun Bey’i de alarak Balıkesir üzerine hareket etmiştir. Bu hareket sonucu Demirhan, Balıkesir’den Bergama’ya giderek kalede savunmaya çekilmiştir. Orhan Bey, Dursun Beyi ve Hacı İl Bey’i kaleye göndermiş, fakat bu esnada kaleden atılan bir ok Dursun’u öldürmüştür. Bundan çok müteessir olan 1 Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Camiü’d-Düvel, Osmanlı Tarihi (1299-1481), (Yay. Haz. Ahmet Ağırakça), İstanbul, 1995. s.80-81. 2 Öden, a.g.e, s.45; Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, s.100. 22 Orhan Bey, bütün Karesi ilini H.735/ M.1334-1335’de fethederek Demirhan Bey’i esir almış ve iki yıl yaşayıp sonra vebadan öleceği Bursa’ya yollamıştır1. Böylece, Karesi Beyliği’nin hemen hemen tamamının sulh yoluyla Osmanlı Beyliği topraklarına katılmıştır. Fakat bu sıralarda Çanakkale kesiminde sahildeki Biga’nın henüz Bizans elinde bulunuyordu. 1363 tarihinde I. Murad zamanında Çanakkale ve Edremid körfezine kadar olan Truva ve diğer yerler de alınmak suretiyle Karesi Beyliği’nin ilhakı tamamlanmıştır2. Karesi Beyliği’ni bu suretle ele geçiren Orhan Bey, bu bölgeyi oğlu Süleyman Paşa’ya iktâ olarak vermiştir3. Ayrıca eski Karesi ümerasından Hacı İl Bey’i de ona vezir tayin etmiştir. Her biri devlet işlerinde ve savaşta otorite olan Emir Evrenos Bey, Kadı (Gazi) Fazıl, Ece Bey ve diğer Karesi ileri gelenlerini de Süleyman Paşa’nın yanında bırakmıştır4. Karesi Beyliği’nin Osmanlılar tarafından ele geçirilmesi, büyük bir önem arz etmektedir. Çünkü, Osmanlılar Karesi ilini fethetmekle hem sınırlarını genişletmişler, hem de sayısı yaklaşık yirmi bin olan Karesi askerlerini güçlerine katmışlardır5. Osmanlı Beyliği’nin Rumeli fetihleri için çok önemli olan deniz kuvvetlerine, denizcilik bilgisine sahip ve bu alanda birikimi olan değerli komutanları da bünyesine katmıştır. Osmanlı Devleti’nin Rumeli’nin fethinden sonra hızlı bir büyüme süreci içine girdiği bilinmektedir6. 1 Aşıkpaşa-zâde, Tevârih-i Âl-i Osman, Aşıkpaşa-zâde Tarihi, İstanbul, 1332, s.43-45; Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihannümâ, C:I, (Neşr. Faik Reşit Unat-Mehmet A. Köymen), TTK, Ankara, 1949, s.164-167; Anonim, Tevarih-i Al-i Osman, (Neşr. F. Giese, Çev. Nihat Azamat), İstanbul, 1992, s.17. Bu eserlerde Karesi’nin 735 (1334-1335) yılında alındığı zikredilirken; Müneccimbaşı, Camiü’d-Düvel, Osmanlı Tarihi (1299-1481), s.97; Hoca Sadeddin Efendi, Tâcüt-Tevarih, C:I, İstanbul, 1279, s.47-51. H.737/ M.1336-1337 tarihini kabul ederken, Hadîdî, Tevarih-i Al-i Osman (1299-1523), (Neşr. Necdet Öztürk), İstanbul, 1991, s.68-70. H.755/ M.1354 yılını, Uzunçarşılı ve Öden ise Karesi eyâletinin Osmanlı Beyliğine katılması ve bu bölgeye yapılan seferin tarihi hakkında Osmanlı kaynaklarında kaydedilen tarihlerin tamamen yanlış olduğunu ileri sürerek bu olayın 1345 veya daha sonra meydana gelmiş olması gerektiğini belirtmektedir. Bkz. Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri , s.101; Öden, a.g.e, s.56. 2 Uzunçarşılı, a.g.e, s.101; Öden, a.g.e, s.55-56. 3 Müneccimbaşı, Camiü’d-Düvel, Osmanlı Tarihi (1299-1481), s.116,129. 4 Uzunçarşılı, a.g.e, s.102; Öden, a.g.e, s.55-56. 5 F.M. Emecen, “Beylikten Sancağa Batı Anadolu’da İlk Osmanlı Sancaklarının Kuruluşuna Dair Bazı Mülahazalar”, Belleten, LX/227, (Nisan 1996), s.85; Z.V. Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, s.317. 6 Fuad Köprülü, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, s.175-176. 23 1.3. İDÂRÎ TAKSİMAT VE YÖNETİM 1.3.1. İdârî Taksimat Karesi Beyliği’nin Osmanlılara bağlanmasından sonra bu bölge Çanakkale hariç, Anadolu eyâletine bağlı bir sancak olarak idare edilmiştir. Sancağın merkezi Balıkesir olup sancağın adı Karesi olarak devam etmiştir. I. Murad, büyük oğlu Bayezid’i, Kütahya sancakbeyliğine, diğer oğlu Yakup Çelebi’yi de Balıkesir’e sancakbeyi yapmıştır1. I. Bayezid de yedi oğlundan biri olan Süleyman Çelebi’yi Saruhan ve Balıkesir’ sancakbeyi yapmıştı2. Böylece Balıkesir Osmanlılar zamanında şehzade sancağı da olmuştur3. Balıkesir, XVII. yüzyılda Anadolu Eyâleti’nin Karesi Sancağı’na bağlı bir kazâ olup, aynı zamanda Karesi sancağının kazâ merkeziydi. Balıkesir’in XVII. yüzyıldaki idârî taksimatına geçmeden önce kısaca XVI. yüzyılda Anadolu Eyâleti ve Karesi Sancağının idârî durumuna kısaca değinilecektir. Osmanlı Devleti’nin idârî yapısı bakımından, taşra teşkilatı içinde ülke eyâletlere bölünmüş idi4. Eyâletler oluşturulurken coğrafî, iktisadî ve etnik özellikler göz önüne alınmaktaydı. Vilâyet de denilen bu idârî birimin başına beylerbeyi ya da mîr-i mîrân denilen idareciler tayin olunmaktaydı. Aslında beylerbeylik, Türkiye Selçukluları’nda da mevcut olup, Osmanlılarda ise XIV. yüzyılın ortalarında kurulan bir teşkilâttır. Daha sonra Osmanlılar döneminde bu teşkilâtın adı, vilâyet ve eyâlet olarak değişmeye başlamıştır5. Eyâletler 1 İ.H.Uzunçarşılı, “Sancağa Çıkarılan Osmanlı Şehzadeleri”, Belleten, C:XXXIX/155, (Temmuz 1975), s.661. 2 Uzunçarşılı, a.g.m, s.661; aynı yazar, Osmanlı Tarihi, C:I, s.264; Emecen, a.g.m, s.88. 3 Karesi 1841 yılında eyâlet teşkilatının değiştirilmesi ile Hüdavendigar vilâyetine bağlanmıştır. 1845’de Manisa vilâyet haline getirildiğinde Karesi kısa bir süre buraya bağlanmış fakat kısa zaman sonra tekrar Hüdavendigar’a bağlanmıştır. 1880 yılında Biga’nın ve Dursunbey’in, ilhakı ile Karesi vilâyeti oluşturulmuştur. 1888’de Karesi vilâyeti kaldırılmış, 1909’da müstakil mutasarrıflık haline getirilmiştir. Cumhuriyet döneminde 1923 yılında sancak teşkilatı kalkınca Karesi vilâyet haline getirilmiş ve 1926 tarihinde hanedanlara ait vilâyet adlarının kaldırılmasıyla Balıkesir Vilâyeti olmuştur. Bkz. Uzunçarşılı, a.g.e, s.102; aynı yazar, a.g.m, s.334. 4 Beylerbeylikte denilen bu idârî tabirle ilgili olarak ve Osmanlılardaki eyâlet idâresi hakkında detaylı bilgi için bkz. M.Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerâsı ve İl idâresi, İstanbul, 1978, s.26-29; M.Ç.Varlık, “XVI. yüzyılda Anadolu Beylerbeyliği Sancakları ve Kadılıkları Üzerine”, Atatürk Üniversitesi’nin Kuruluşunun XX. Yıl Armağanı, IV. Kitap, Ankara, 1978, s.25 vd; T. Gökbilgin, “15. ve 16. Asırlarda Eyâlet-i Rûm”, VD, S:VI, Ankara, 1965, s.183193. 5 T. Baykara, Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş I, Anadolu’nun İdârî Taksimatı, Ankara, 1988, s.30. 24 sancaklara, sancaklar ise her biri bir kadının idâresinde bulunan kazalara bölünmüştür1. Osmanlı Devleti’nin taşra idâresi askeri-idârî bakımdan beylerbeylik-sancak, şer’î-idârî açıdan ise kazâ esasına göre taksimata tâbi tutmuştur2. Kazâları oluşturan köyler ise idârî ve coğrafî sınırlara taksim olunmuş, bu suretle aynı coğrafya içinde benzer özelliklere sahip köylerden oluşan idârî üniteye nâhiye adı verilmiştir3. Bununla birlikte nâhiye tabirinin her zaman kazânın bir parçasını değil, bazen bir sancağı veya onun bir parçasını ifade ettiği de görülmektedir4. Ayrıca nâhiye tabiriyle, birkaç divân veya bölükten oluşan bir bölgenin ya da bir divân ve bir bölükten oluşan bir nâiblik bölgesi olarak da kullanılabilmektedir5. Osmanlı Devleti, ilk olarak 1362 tarihinde Rumeli Beylerbeyliğini, sonra 1393 yılında Anadolu Beylerbeyliğini kurmuştur. Anadolu Beylerbeyliğinin kurulduğu yıllardaki merkezi Ankara idi. I. Bayezid, Kara Timurtaş Paşa’yı ilk Anadolu Beylerbeyi olarak atamıştır. 1451’de Beylerbeylik merkezi Ankara’dan Kütahya’ya nakledilmiştir6. Anadolu Eyâleti geniş bir coğrafî sahaya yayılmış idi. Eyâletin sınırları; batıda Adalar Denizi, güneyde Akdeniz, kuzeyde Marmara ve Karadeniz, doğuda ise Rum ve Karaman Eyâletleri ile çevriliydi. Eyâletin H. 937/ M. 1530 tarihinde Kütahya, Saruhan, Hüdâvendigâr, Aydın, Menteşe, Bolu, Hamid, Ankara, Kengırı (Çankırı), Kastamonu, Karahisar, Teke, Kocaeli, Alaiye, Biga, Karesi ve Sultanönü olmak üzere 17 sancağı mevcuttu7. Anadolu Eyâleti’nin beylerbeyi, Kütahya’da oturduğu için aynı zamanda bu sancağında sancak beyidir. Bu sebeple Kütahya Sancağı, eyâletin Paşa Sancağı’dır. H. 983/ M.1575 tarihinde Alaiye Sancağı’nın Kıbrıs’a ve Kocaeli Sancağının da Kaptan Paşa Eyâletine bağlanmasıyla Anadolu Eyâleti’nin sancak sayısı 15’e düşmüştür8. 1 Bazen livâ da denilen sancak tabiri için bkz. M.Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerâsı ve İl idâresi, s. 15-26; Mehmet Öz, “Klâsik Dönem Osmanlı Taşra İdaresinde Sancak”, Tarih Çevresi, S:8, (Ankara, 1994), s.11-19. 2 Yaşar Yücel, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Desantralizasyona (Adem-i Merkeziyet) Dair Genel Gözlemler”, Belleten, S:XXXVIII/152, s.665. 3 T. Gökbilgin, “Nâhiye”, İA, C:IX, s.37-39. 4 Nejat Göyünç, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Ankara, 1991, s.38-39. 5 Bahaaddin Yediyıldız-Ünal Üstün, Ordu Kazâsının Sosyal Tarihi I, 1455 Tarihli Tahrir Defteri, Ankara, 1992, s.44. 6 M.Ç. Varlık, “XVI. Yüzyıl Osmanlı İdârî Teşkilatında Kütahya”, Türklük Araştırmaları Dergisi, S:2, (İstanbul, 1982), s.202-203. 7 BOA. TT. 166. 8 Varlık, a.g.m, s.216. 25 XVII. yüzyılın başında Anadolu Eyâletine bağlı sancakların sayısı 14’e inmiştir. Bu yüzyılda Eyâlete bağlı sancaklar: Kütahya (Paşa Sancağı), Saruhan (Mirlivâ hassı), Aydın, Hüdâvendigâr, Kastamonu, Menteşe, Bolu, Ankara, Karahisar-ı sahib, Teke ili, Kangırı, Hamid-ili, Sultanönü ve Karesi’dir1. Sancak sayısındaki bu azalmanın sebebi Biga’nın da Kaptan Paşa Eyâleti’ne bağlanmasıdır. XVII. yüzyılda Anadolu Eyâleti’ndeki sancaklarda 7.166 tımar ve 195 zeamet vardır. Bu taksimat içinde 240 tımar ve 7 zeamet Karesi sancağında bulunmaktaydı2. Osmanlı Devleti’nin H.1041/ M.1631-1632 tarihli idâri taksimatında3, XVII. yüzyılın ortalarına gelince, H.1063/ M. 1652-1653 tarihli risalede4 ve Dergâh- Ali çavuşlarından Sofyalı Ali Çavuş’un 9 Safer 1064/ 30 Aralık 1653 tarihli risâlesinde Anadolu Eyâletindeki idârî taksimatta bir değişiklik olmamıştır5. Eyâletin XVII. yüzyılın başından, yüzyılın ortasına kadar sancak sayısı değişmemiş ve Kütahya da hala Paşa sancağıdır. Balıkesir’de incelenilen dönem içinde Anadolu Eyâleti’nde Karesi Sancağı’nın merkezidir. Karesi Sancağı, XVI. yüzyılda Balıkesir, Ayazmend, Başgerdek, Bigadiç, Boğazhisar, Edremid, Fart, Giresun, Haydarlar, İvrindi, Manyas, Sındırgı, Temrezler ve Yorma olmak üzere toplam 14 nâhiye bulunmaktadır6. XVI. yüzyılda Karesi Sancağı’nın merkez nâhiyesi Balıkesir’dir. Bu nâhiye kuzeyde Manyas, doğuda Hüdavendigar Sancağına bağlı Kepsut, Karesi Sancağı’nın Bigadiç, kuzey-doğusunda Fart, güneyde Başgerdek, güney-batısında Giresun, batı ve kuzey-batısında Biga Sancağı’nın Balya nâhiyesi ile çevrilidir. Balıkesir, sancağın en hareketli nâhiyesiydi. Şehirde haftalık tahın ve yemiş pazarı kurulur ve iki yerinde Cami Atik nam-ı diğer Yıldırım Camii ile Zağanos Paşa Camii’nde cuma namazı kılınıyordu. Bu yüzyılda Balıkesir’e bağlı Başgerdek nâhiyesi ve H.981/M.1573’te 75 köy bulunmaktaydı7.Aynı dönemde sancak adlî olarak da 7 1 Ayn Ali Efendi, Kavânîn-i Ali Osmân Der-Hulasa-i Mezâmin-i Defteri Dîvân, İstanbul, 1280, s.13-14. 2 Ayn Ali Efendi, a.g.e, s.43, 44, 45. 3 Şerafettin Turan, “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İdârî Taksimatı”, Atatürk Üniversitesi 1961 Yıllığı Erzurum, Ankara, 1963, s.214-215. 4 İlhan Şahin, “Timâr Sistemi Hakkında Bir Risâle”, İÜEF. Tarih Dergisi, S:32, İstanbul, 1979, s.913. 5 Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Tasarruf Sisteminin hukukî ve mâli müeyyide ve mükellefiyetleri (Yay. Haz. Midhat Sertoğlu), İstanbul, 1992, s. 27-28. 6 BOA. TT. 166, s.249-293; Sezai Sevim, a.g.t, s.55-56; aynı yazar, “XIV.-XVI. Yüzyıllarda Balıkesir Bölgesinde İdârî Yapılanma”, I. Balıkesir Kültür Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 1-2 Haziran 1998, Balıkesir, 1999, s.511-512. 7 Sevim, a.g.m, s.513-514. 26 kaza dairesine ayrılmıştır. Bunların haricinde Karesi sancağı ve civar sancaklarda yaşamakta olan Karacalar Cemaati mensubu ailelerin adlî işlerini yürütmek için de Balıkesir şehrinde oturmak üzere bir kadı daha bulundurulmuştur. Böylece Karesi Sancağı dahilinde, Balıkesir, Ayazmend, Bigadiç, Edremid, İvrindi, Manyas, Mihalıç ve Karacalar ile 8 adlî birim oluşturulumuştur1. Karesi Sancağı’nın kaza sayısı yıllara göre değişiklik göstermektedir. Nitekim, XVI. yüzyılda sancağın adlî olarak kaza sayısı 8 iken, XVII. yüzyılda bu sayı 11’e yükselmiştir. H.1026/ M.1617 tarihli Karesi livâsı avarız defterine göre, Karesi Sancağında bulunan kazalar şunlardır2: Balıkesir Bigadiç Başgelembe Fart Sındırgı Kozak maa Kesikli Ayazmend Kemer Edremid Edremid İvrindi’dir. XVII. yüzyılın ilk yarsında, XVI. yüzyıla göre daha büyük bir sancak haline gelen Karesi, incelenilen dönem içinde Karacalar cemaatinin de sancağa dahil edilmesiyle, kaza sayısı 11 olmuştur. H.1030/ M.1620-1621 tarihinde3, H.1038/ M.1628-1629’de4 sancaktaki kaza adedi değişmemiştir. Fakat H.1060/ M.1650 tarihinde Karesi Sancağındaki kazalar 10 düşmüştür. Bunun sebebi Karacalar Cemaati sancak dahilinden çıkarılmış olmasıdır5. Bu yüzyılın sonuna kadar H.1100/ M.1688-1689’da Karesi Sancağı 10 olan kaza sayısında bir değişiklik olmamıştır6. Bu dönemde de Balıkesir, Karesi Sancağı’nın merkez kazasıdır. 1 Sevim, a.g.m, s.520-521. Bu liste, defterdeki kazaların sıralanışına göre hazırlanmıştır. Bkz. BOA. KK. 2560, s.1,2, 11, 12, 14, 2021, 30, 44, 45, 46, 58, 73, 76. 3 BOA. MAD. 2751, s.65,66. 4 BŞS. 699, s.104a-2. 5 BOA. MAD. 3844, s.68. 6 BOA. MAD. 3167, s.94,95. 2 27 1.3.2. Yönetim 1.3.2.1. Ümera (Ehl-i Örf) Örf, insanların aklın şehadeti ile üzerinde birleştikleri ve tabiatlarının kendiliğinden doğru kabul ettiği iş ve inançlar olarak tanımlanmaktadır1. Ehl-i Örf kelimesi, hukukî olarak padişahın siyasi otoritesini temsil eden ve ulemâ sınıfı dışında kalan bütün memurları içine alıyordu2. Ehl-i örfü oluşturan taşradaki askerî görevlilerin başında beylerbeyi, sancak beyi, yeniçeri serdarı, alay beyi, kethüda yeri, subaşılar gelmekteydi. Bunların reayadan farkı ise vergi mükellefi olmamaları ve aktif olarak üretimde bulunmamalarıdır. Bu zümre, özellikle XVII. yüzyıldan itibaren mutlak merkeziyetçi devlet teşkilâtı içinde söz sahibi olmaya başladılar. Bununla beraber XVII. yüzyılda, Osmanlı taşra şehirlerindeki askerlerin sayısı artmıştır. Beylerbeyi-Sancak Beyi kapılarındaki sekban-levendler de ehl-i örf’ün içine girmişlerdir3. Bu yüzyılda ehl-i örf içindeki sekban ve levendler şehirlerde ev-bark edinmişler, bir çoğu başka işlerle uğraşarak askerî görevlerini ikinci plana itmişlerdir. İncelenilen dönemde Balıkesir’de birçok askeri görevlinin vakıf mütevellisi başta olmak üzere değişik işlerle uğraştığı saptanmıştır4. XVII. yüzyılda Karesi Sancağı’nın merkezi Balıkesir olduğu için, İstanbul’dan görevlendirilen askerî görevlilerin tamamı şehir merkezinde oturmaktaydı. Bunların en yetkilisi ve hepsinin amiri sancakbeyi idi. Aşağıda sancakbeyinden başlayarak ehl-i örfü oluşturan görevliler incelenecektir. 1.3.2.1.1. Sancakbeyi Osmanlı Devleti’nin askeri yönden, sancaklardaki en yetkili kişisi sancakbeyleridir. Sancakbeyi bir bakıma kendi sancağının “mutasarrıfı”, “sahib-i devleti” ve “vali-yi vilâyet”i idi5. Sancakbeyi, atandığı sancağın en büyük yöneticisi olup, padişahın güvendiği kişiler arasından seçilirdi. Osmanlı Devleti’nin taşra idaresinde böyle önemli bir makama gelebilmek için, merkezî 1 Nejat Göyünç, “Osmanlı İktidarının Temel Unsurlarında Örf-Gelenek”, İlmî Araştırmalar, S:5, İstanbul, 1997, s.157-158. 2 H. İnalcık, “Örf”, İA, C:IX, s.480. 3 Yusuf Oğuzoğlu, “Osmanlı Şehirlerindeki Askerlerin Ekonomik Durumuna İlişkin Bazı Bilgiler”, Birinci Askeri Tarih Semineri Bildiriler II, Ankara, 1983, s.169. 4 BŞS. 699, s.87a-6, s.95b-2, s.119a-1. 5 Y. Oğuzoğlu, Osmanlı Devlet Anlayışı, Eren yay, İstanbul, 2000, s.42. 28 otoritenin başı olan padişahın güvenini kazanmış olmak gerekiyordu. Tabi ki bu kriter, tek başına yeterli değildi. Kişinin aynı zamanda adaletli, hoşgörülü, sancak halkını ve askerlerini iyi yönetebilecek vasıflara sahip olması gerekiyordu. Bu yeterliliklere sahip olan kul, sancakbeyi olarak göreve başlardı. XVII. yüzyılın ilk yarısında Karesi Sancağı’na sancakbeyi olan kişiler, bu görevlerine “ber vech-i arpalık” olarak atanmaktaydılar1. Bu dönemde genellikle seferlerde yaralılık gösteren eski beylerbeyi olan emektar ve ihtiyar kulları Karesi’ye sancakbeyi tayin edilmekteydi. Mesela, eski Anadolu Beylerbeyi olan Yahya Paşa’nın Karesi Sancağı’na, sancakbeyi atanması ile ilgili 18 Rebiyülevvel 1031/ 31 Ocak 1622 tarihinde livâ kadılarına hitaben yazılan emr-i şerifte; “..sabıka Anadolu beylerbeysi olan Yahya Paşa asitane-i saadet medarımın kadimi emektarlarından ve ihtiyarlarından olduğundan gayri vâki olan sefer-i hümâyûnda yarar ademleri ile hizmette bulunup, müstahakk-ı inâyet-i padişahanem olmağın mirimiran müşarü’l-ileyhe ber vech-i arpalık Karesi Sancağı tevcîh ve inâyet buyurulmuşdur...” denmektedir2. Yahya Paşa’dan sonra yine 1 Receb 1032/ 1 Mayıs 1623 tarihinde Karesi Sancakbeyliğine padişahın yarar ve emektar kullarından olan eski Adana Beylerbeyi Mustafa Bey atanmıştır3. Karesi Sancakbeyi olanlar sancakta görevli oldukları süre içerisinde, adaletli yönetim tatbik edip, sancağın korunması gibi konularda livâ ahalisinin teveccühünü kazanmış ise görev süreleri padişah fermânıyla uzatılabiliyordu. Nitekim, Cemaziyelahir 1029/ Mayıs 1620’de Karesi sancakbeyi İbrahim Paşa için livâ ahalisinin merkeze gönderdiği mektupta, İbrahim Paşa’nın idaresine gerek sancağın muhafazasından gerekse ahalinin himayesinden çok memnun olduklarını bildirmeleri üzerine, sancakbeyliğinin devam etmesi hakkında emr-i şerif yazılmıştır4. Aslında Karesi Sancağına çok tecrübeli askerlerin tayin edilmesinin bir sebebi vardı. XVII. yüzyılın ilk yarısında Karesi sancağı, her türlü eşkıyanın faaliyet gösterdiği bir yer olmasından dolayı, merkezî idare burada adaletli yönetim yapacak ve reayayı koruyacak kullarını görevlendirmekteydi. 1 BŞS. 699, s.86b-2, 696, s.87b-3. BŞS. 696, s.58b-2. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Bkz. BOA. MD. 80, s.214, h.538; BŞS. 696, s.87b-3. 3 BŞS. 698, s.21a-1, s.21b-1. 4 BŞS. 696, s.87b-3. 2 29 Böylece uzun zamandan beri bölge halkının devlete karşı azalan güvenini, yeniden kazanmak istiyordu. Sancak idaresi konusunda, sancakbeylerinin pek çok görev ve sorumlulukları bulunmaktaydı. Bu görevleri arasında ilk öncelik, askerî vazifesidir. Sancakbeyi, sefer zamanında sancak dahilindeki tımarlı sipahiler, çeribaşı, alaybeyleri ve kapı halkını kendi sancağı altına toplayarak, orduya katılmak zorundaydı. Örneğin, Cemaziyelahir 1024/ Haziran 1615 tarihinde Karesi Sancağı Beyine yazılan bir fermânda, Erzurum muhafazası için görevlendirilen vezir Mehmed Paşa’ya yardımcı olmak üzere, Anadolu Eyâletine mutasarrıf olan vezir Ahmed Paşa’nın Eskişehir’de bulunan ordusuna acilen sancak askeri ile birlikte hareket edip mülaki olması emredilmekteydi1. Sancakbeyi sefere gitmeden evvel sancağın muhafazasını düşünmek ve bununla ilgili gerekli tedbirler almak durumundaydı. Bunun için, Karesi sancakbeyi sefere gideceği zaman, sefere katılmayacak belli miktar tımarlı sipahiyi tespit edip içlerinden birisini başlarına reis yaparak, sancağı eşkıya ve haramiden muhafaza etmesi için bırakırdı2. Örneğin, Karesi Beyi Haziran 1615 tarihinde doğu seferine gideceği zaman sancak muhafazası için 31 tımarlı sipahiyi ve bunların içinden birisini reis olarak bırakmıştır3. Sancakbeyi, sancağındaki bütün askerî taifenin üzerinde yetkilere sahipti. Bu zümreden olan kişilerin cezalandırılması veya azledilmesi sancakbeyinin bilgisi ya da arzıyla olmaktaydı. 18 Ramazan 1018/ 15 Aralık 1609’da Hanvarlu köyündeki kalede eşkıya saklayıp, voyvodaya teslim etmeyen kale dizdarı ve kethüdasının görevden alması için Karesi Beyine fermân gönderilmiştir1. Karesi Sancakbeyi, sancaktaki kazaların adlî işlerinden sorumlu kadı ve naiblerin livâ ahalisine adaletli davranmasını sağlamakta, haksız para- mal almalarını engellemekte, rüşvet ve iltimasa müsaade etmemelerini de kontrol etmekteydi. Aslında sancakbeyi normalde kadı, naib gibi ulemâ kökenli kişilerin işlerine müdahale edemezdi. Böyle bir müdahale ancak merkezden gelen fermân doğrultusunda olmakta idi. Nitekim, Karesi livâsı ahalisinin merkeze gönderdiği şikayet mektubunda; kadıların ve naiblerin mahkemede oturmadıkları, davet edilmedikleri halde devamlı kasaba, köy gezip reayanın yem ve yemeklerini alıp 1 BŞS. 694, s.91b-2. BŞS. 695, s.33a-1. 3 BŞS. 694, s.94a-1. 2 30 para vermedikleri, bir davaya bakacakları zaman fazla ücret talep etmeleri gibi ahaliye zulüm içinde olduklarını, bilmişlerdir. Bunun üzerine Karesi sancakbeyine hitaben yazılan Zilkade 1028/ Ekim 1619 tarihli emr-i şerif ile livâda bulunan kadı ve naiblerin kasaba ve köy köy dolaşıp, para vermeden yem ve yemek almamaları, gördükleri davalarda adaletli olup, hakkı ne ise o miktar ücret almaları bu konulara uyulup, reayaya zulüm edilmemesi hakkında sancakbeyinin yetkili olduğu belirtilmektedir2. Sancakbeyinin görevlerinden birisi de, sancak sınırları içinde ahalinin güvenliğini ve huzurunu sağlamaktı. Özellikle incelenen dönemde bunu sağlamak o kadarda kolay olmuyordu. Çünkü Karesi Sancağı’nın bütün kazalarında her türlü eşkıyalık faaliyeti vardı. Eşkıyalık hareketi, sancakbeyi askeriyle birlikte sefere gittiği zaman daha da fazlalaşıyordu. Bu yüzden Karesi sancakbeyi, livâ dahilindeki eşkıya çokluğundan dolayı, çoğu zaman merkezin emri ile seferlere katılmayıp, sancak muhafazasında kalıyordu3. XVII. yüzyılın ilk yarsında merkezden Karesi sancağına gönderilen fermânların hemen hepsi, livâ dahilinde bulunan Suhte, Celâlî gibi diğer eşkıya grupları ile mücadele edilmesi ve eşkıya faaliyetlerinden dolayı yerlerini terk eden ahaliyi tekrar eski yerlerine getirilmesi hakkındadır4. Fakat sancakbeylerinin de incelenen dönemde reayaya karşı haksız uygulamaları oluyordu. Özellikle bu hareketler köylerdeki ahalinin malını gasp etmek veya hem kendisi hem de hayvanları için bedava yiyecek, para tedarik etmek şeklinde oluyordu5. Aslında sancakbeyi ve kapı askerlerinin bu tür faaliyetlerin içine girmesindeki en büyük sebep XVII. yüzyılda sayılarının aşırı artmasıyla ilgilidir. Öyle ki, bir sancakbeyinin iyi bir kapuya sahip olmaması, azil sebebi olmaktaydı. Merkezî devlet, artan sefer yükü sebebiyle beylerbeyi ve sancak beylerinden belli sayıda tüfekli asker tutmalarını istemekteydi. Levendsekbân adı verilen bu askerler, ücret karşılığı toplanır, barış zamanlarında şehirlerde mahalle aralarında kendileri için ayrılan konaklarda ikamet ederlerdi. XVII. yüzyılın sonlarında Beylerbeylik merkezi olan Konya’da 600, Trabzon’da en az 1000 levend-sekban bulunmaktaydı6. Balıkesir şehir merkezinde XVII. 1 BOA. MD. 78, s.798, h.2083. BŞS. 696, s.87b-2. 3 BOA. MD.87, s.71, h.180, BŞS. 694, s.38b-1,2. 4 Birkaç örnek için bkz. BOA. MD.81, s.253, h.574, MD. 85, s.249, h.586, MD. 87, s.71, h.180, MD.91, s.151, h.513. 5 BŞS. 696, s.10b-1. BŞS. 696, s.10b-2. BOA. MD.87, s.70, h.177. 6 Mustafa Cezar, Osmanlı Tarihinde Levendler, İstanbul, 1965, s.189 vd; Oğuzoğlu, a.g.m, s.171. 2 31 yüzyılın ilk yarısında Levend-Sekban taifesi bulunmakta olup sayıları tespite yarayacak belgeye rastlanmamıştır. Fakat sancakbeyinin bu görevlerin hepsini tek başına yaptığı anlamına gelmez. Ona yönetiminde yardımcı olanlar da mevcut idi. Örneğin, sorumlu olduğu sancağın mirî konularına bakmak üzere, Karesi mukataa nazırını kendisine vekil tayin ederdi. Karesi mukataası nazırı ile Sancakbeyi genelde sefer zamanı, ordunun zahire ve hayvan ihtiyacını karşılamak için, livâdan tedarik edilecek emtianın alım-satım işleri ve gerekli paranın toplanmasını birlikte sağlıyorlardı1. Ayrıca sancak sınırları içinde livâ ahalisinin güvenliğini ve huzurunu sağlamak amacıyla kadı ile işbirliği yaparak adaletin uygulanmasını sağlardı2. Sancakbeyi, kapısındaki görevlilere suçluları yakalatıp, kadıya teslim ettirirdi. Tayin edilen mübaşirlerce suçluların ve şikayet edilen kişilerin mahkemeye getirildikleri görülmektedir. Ayrıca sancakbeyine idarî konularda yardımcı olan kethüdaları da vardı3. Bu kethüdalar sancakbeyinin emirleri doğrultusunda hareket ederlerdi. Örneğin, 1 Receb 1030/ 22 Mayıs 1621 tarihinde meclis-i şer’e gelen Karesi sancakbeyi Ali Bey’in kethüdası Ahmed Ağa, ürünün toplanması için hasat vaktinin geldiğini bildirmiştir4. Sancakbeyi’nin diğer önemli bir görevi de merkezden gönderilen emr-i şeriflerin sancak dahilinde duyurulması ve uygulanmasıdır. Bu hususta özellikle kadılarla ile birlikte hareket ettiği anlaşılmaktadır. Çünkü, sancağa yazılan hükümlerin çoğu Karesi sancakbeyi ve kadısına hitaben gönderilmekteydi5. Karesi sancakbeyi bütün livânın güvenliğini ve asayişini sağladığı gibi, livânın merkez kazası olan Balıkesir’in de güvenliğinden bizzat sorumluydu. Kazada bulunduğu zamanlar suçluların yakalanması ve mahkemeye sevk edilmesiyle şahsen ilgilendikleri gibi, genelde bu görevi kendisinin atadığı subaşı vasıtası ile yürütmekteydi6. 1 BŞS. 695, s.9a-1; BOA. MD.78, s.34, h.90; BOA. MD.87., s.149, h.247; BŞS. 694, s.25b-3. BŞS. 696, s.57b-1. 3 BŞS. 693, s.40b-1, 693, s.91b-2. 4 BŞS. 696, s.12b-1. 5 Bu konuda Balıkesir sicillerinde pek çok fermân bulunmaktadır. Rebiyülevvel 1031/ Ocak 1622 ve Cemaziyelevvel 1040/ Aralık 1630 tarihlerinde Karesi sancağı genelinde tütün ekilmesi, içilmesinin yasaklanması ile ilgili gönderilen emr -i şeriflerde Karesi Sancak Beyi ve livâ-i mezbure kadılarına diye yazılmıştır. Bkz. BŞS. 696, s.57b-1; 699, s.112a-2. Başka örnekler için bkz. BŞS. 698, s.33a-2; 696, s.65a-2. 6 “ber vech-i arpalık Karesi Sancağına mutasarrıf olan Şaban Paşa tarafından subaşı tayin olunan Handan Bey...” BŞS. 700, s.1a-2, 3. 2 32 Balıkesir şehrinin bac u pazar ve ihtisabı, Karesi sancakbeyinin gelirleri arasında idi. Sancakbeyi çoğunlukla sancak dışında bulunduğu için, bu yerleri iltizama vermek suretiyle işletmekteydi1. Bazen kendisi de mukataa iltizamı aldığı olmaktaydı. Böyle durumlarda sancakbeyi mültezimde oluyordu. Örneğin, Safer 1034/ Kasım 1624 tarihinde Karesi Sancak beyi Güherçile mukataasını iltizam etmiştir2. Sancakbeylerinin göreve atanma tarihleri, ay ve gün olarak çok önemliydi. Çünkü, görev tevcîhi ile ilgili fermanlarında gün ve ayın yanlış yazılması çok ciddî sorunlar oluşturuyordu. Nitekim, Karesi Sancağı’na mutasarrıf olan Mehmed Bey’in yerine 21 Şevval 1022/ 4 Aralık 1613’de Bektaş, sancakbeyi olarak atanmış ve sancağın bütün gelirlerini kendi adına toplamıştır3. Bunun üzerine eski sancakbeyi Mehmed, kendisinin büyük zarara uğradığını merkeze bildirmiştir. Bektaş’a yazılan fermanda kendisine Karesi Sancağı’nın 21 Şevval’de değil 27 Şevval’de yani 11 Aralık’ta tevcîh edildiği bildirilmiş, topladığı mahsulü Mehmed Bey’e vermesi emredilmiştir. Ayrıca hatayı yapan memurun tespit edilip, cezalandırılabilmesi için kendisinde bulunan fermânın merkeze gönderilmesi de istenmiştir4. Sancakbeylerinin sancak merkezinde devlet işlerini görecekleri resmî bir binaları yoktu. Kendi ikamet ettikleri saray, konak ya da evlerini aynı zamanda resmî daire olarak da kullanıyorlardı5. Recep 1032/ Mayıs 1623 tarihli belgede, Karesi Sancağı’na mutasarrıf olan Mustafa Paşa’nın, Selahaddin Mahallesi’nde Bostan Çavuş’un oğlu Hüseyin Paşa’ya ait fevkanî ve tahtanî mülk menzilini bütün eşyası ile birlikte 50.000 akçeye satın aldığı kayıtlıdır6. Bu da Balıkesir’de oturan Karesi Sancakbeyi’nin kendine ait bir saray veya konağının olmadığını, mütevazî bir evde ikamet ettiğini göstermektedir. XVII. yüzyılın ilk yarısında Karesi Sancağında görev yapan sancakbeyleri ve bunların hakkındaki kısa bilgiler aşağıda gösterilmiştir (Tablo: 1). 1 BŞS. 695, s.35b-2, 699, s.114a-1. BŞS. 698, s.31a-1. 3 BOA. MD. 80, s.214, h.538. 4 BOA. MD. 80, s.214, h.539. 5 Özer Ergenç, “Osmanlı Şehirlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerinde Bazı Düşünceler”, VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (11-15 Ekim 1976), C:II, Ankara, 1981, s.1266. 6 BŞS. 698, s.72b-5. 2 33 Tablo :1 XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Karesi Sancakbeyleri Sancakbeyinin Adı Görev Yaptığı Tarih Malumat Sinan Bey 1011-1012/1602-1603 Zağanos Paşa ahfadından, sonra beylerbeyi olmuştur 1. 2 Mehmed Bey 1012/ 1603-1604 Bektaş Ağa I. 1013/1604-16053 Yusuf Bey I. 28 S 1018/2 Haziran 16094 Mehmed Bey 1021/1612 Eski Adana Beylerbeyi 5 Bektaş Ağa II. 27 L 1022/10 Aralık 16136 Yusuf Bey II. 1023/1614 Balıkesirli Hüseyin Paşa’nın küçük kardeşidir7. 8 Mustafa Paşa 1024-1026/1615-1617 Mustafa Paşa (diğer) 1029/ 1619-16209 İbrahim Paşa C 1029/ Mayıs 1620 Bosna Beylerbeyliği yapan Sarhoş Paşa olmalıdır10. Ali Paşa 1030/1621 1031 İran harbinde 1626 yılında vefat etmiştir11. Yahya Paşa 18 Ra 1031/31 Ocak 1622 Eski Anadolu beylerbeyi 12. Mustafa Paşa (diğer) 4 Ra 1032- M 1034/ 6 Eski Maraş Beylerbeyi 13. Ocak 1623- Ekim 1624 Piyale Ağa R 1034/Aralık 162414 Kasım Paşa 1041/ 1631-163215 Osman Paşa 28 N 1041-B 1042/18 Eski Hüdavendigar Sancakbeyi, Nisan 1632-Ocak 1633 vezir olmuş ve Girit valisi iken vefat etmiştir 16. 17 Şaban Paşa 1052-1053/1643-1644 Murtaza Paşa 1053-1054/1644-1645 Ümeradan idi18. Mehmed Paşa 1061/165119 - 1 Uzunçarışılı, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, s.125 BŞS. 693, s.136a-1,b-1. 3 Uzunçarşılı, a.g.e, s.124. 4 BOA. MD.78, s.563, h.1445. 5 BOA. MD. 80, s.214, h.538 6 BOA. MD. 80, s.214, h.538. 7 Uzunçarşılı, a.g.e, s.124. 8 Uzunçarşılı, a.g.e, s.125. 9 Uzunçarşılı, a.g.e, s.125. 10 BŞS. 696, s.87b-3. 11 Uzunçarşılı, a.g.e, s.125. 12 BŞS. 696, s.58b-2 13 BŞS. 698, s.29b-3. 14 BŞS. 698, s.30a-1. 15 BŞS. 699, s.101a-1. 16 BŞS.699, s.123a-3. 17 BŞS. 700, s.1a-2. 18 Uzunçarşılı, a.g.e, s.126. 19 BŞS. 701, s.83a-2. 2 34 1.3.2.1.2. Mütesellim Osmanlı Devleti’nde mütesellimlik makamı XVI. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkmıştır. Bu yüzyıldaki uygulaması, bir sancağa sancakbeyi olarak atanan kimse görev yapacağı yere varıncaya kadar yerine bakması için vekâleten gönderdiği kişiye mütesellim denilmekte idi. Mütesellim, sancakbeyi görevi başında bulunmadığı zaman onun adına vazife yapardı1. Bu usul, XVII. yüzyılda değişikliğe uğramıştır. Sancakbeyleri veya görevine gitmeyen valiler, mütesellim olarak tayin ettiği kişi vasıtasıyla sancağını yönetmekteydi. XVII. yüzyılda Sancakbeyleri görevlerine “ber vech-i arpalık üzre”, atandıklarında görev yerlerine hiç gitmezler, sadece adamlarını gönderirlerdi. Özellikle XVII. yüzyıl boyunca aralıklarla süren savaşlar ve eşkıya takibi gibi görevlendirmeler sebebiyle valilerin uzun süre sancaklarından uzak kalmaları da mütesellimlerin taşra yönetimindeki ağırlığını arttırmıştır2. İncelenen dönemde Karesi sancakbeyi “ber vechi arpalık” olarak görevini sürdürmekteydi3. Bu nedenle Sancakbeyi görevinin başında bulunsun veya bulunmasın mütesellim devamlı Karesi Sancağı’nın merkezi olan Balıkesir’de bulunmaktaydı. Karesi Sancakbeyi göreve atandıktan sonra, kaza kadısına gönderdiği bir mektupla kendi adına sancağı yönetecek kişinin ismini ve tayin edildiği tarihi belirtirdi. Ayrıca mütesellim atadığı kişiye de bir mektup gönderip, yapacağı işleri ona bildirirdi. Mesela, Evâil-i Cemaziyelevvel 1034/ 9-18 Şubat 1625 tarihinde Karesi Sancakbeyi’nin mütesellim olarak tayin eylediği Cafer Ağa’ya yazdığı mektupta, Veli Çelebi’yi mütesellimlikten aldığını, yerine kendisini atadığını, sancaktaki mahsulün toplanmasını ve eski mütesellimin üzerinde bulunan paralar ile birlikte muhasebe defterinin kendisine gönderilmesini, kimsenin kendisine müdahale etmeyip, âyan, eşraf ve sairlerin kendisini mütesellim bilip sözünden çıkmaması emredilmekteydi4. Bu mektuptan 1 Baykara, Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş I, Anadolu’nun İdarî Taksimatı, s.36. Mütesellimlik için bkz. Talat Mümtaz Yaman, “Osmanlı İmparatorluğu Teşkilatında Mütesellimlik Müessesesine Dair”, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, I, Ankara, 1944, s.75-105; Musa Çadırcı, “II. Mahmud Döneminde Mütesellimlik Kurumu”, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXVIII/3, (1970), s.278-296; Yücel Özkaya, “XVIII. Yüzyılda Mütesellimlik Müessesesi”, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXVIII/3-4, (1970), s.369-390. 3 BŞS. 696, s.87b-3; 699, s.86b-2. 4 BŞS. 698, s.39b-2. 2 35 da anlaşılacağı gibi, Sancakbeyi atadığı mütesellimi yine kendisi görevden alabiliyordu. “Karesi kâim-i makâmı” olarak da belgelerde geçen mütesellim1, sancakbeyi Balıkesir dışında görevde bulunduğu zaman, onun yerine livânın mâlî ve idârî işlerini yönetmekteydi. Mütesellim, sancakbeyi adına sancağın malî ve idarî işlerini yürüttükten sonra, sancağın gelirlerinden bir kısmını mutasarrıfa gönderir, kalanı da kendisi alırdı. Karesi Sancağı mütesellimi, geliri sancakbeyine ait olan Balıkesir bac u pazar ve ihtisab mukataasının iltizama verilmesi, bunların gelirlerinin toplanması gibi işlerle bizzat ilgilenmekteydi2. Ayrıca mütesellimler, sancakbeylerinin görevleri gereği livâ dışında kaldıkları süre içersinde, onlara ait olan “rüsûm-ı örfiye” ve bütün diğer gelirleri toplarlar ve sancakbeyi gelinceye kadar kendi uhdelerinde muhafaza ederlerdi. Fakat sancakbeyi uzun süre dışarıda kaldığında, kendine ait olan parayı mütesellimden almada bazı sorunlarla karşılaşıyordu. Örneğin, 13 Receb 1041/ 4 Şubat 1632 tarihinde merkezden gönderilen fermânda Karesi sancakbeyi olan Kasım Paşa 2,5 sene Bağdat seferinde bulunduğu için, livâ Dergâh-ı Alî çavuşlarından olan ve Kasım Paşa tarafından mütesellim tayin edilen Mehmed Çavuş tarafından idare edilmiştir. Mütesellim, bu süre içinde sancakbeyine ait olan gelirlerin ve vergilerin toplamı olan 8.000 kuruşu kendi elinde tutmuş; sefer dönüşü Kasım Bey parasını talep ettiğinde ise, mütesellim zimmetinde sadece 6 yük 40.000 akçe olduğunu bildirmiştir. Bu durumun hallini Kasım Paşa divân-ı hümâyûndan talep etmiştir3. Karesi Sancakbeyi herhangi bir nedenle sancağın başında bulunmadığı zaman merkez, onunla ilgili işlerde doğrudan vekili olan mütesellimi muhatap kabul etmekteydi. İncelenen dönem içinde “Balıkesir Mütesellimine” veya “Karesi Sancağı Mütesellimine” hitaben yazılan çeşitli fermânlarda, mütesellimin idârî ve askerî konularda çeşitli işleri yapması emredilmekteydi4. Bunlar arasında sancak askerinin sefere götürülmesi5, merkezin ihtiyacı olan malların tedariki de bulunmaktaydı6. Bu durumda merkez, görevin yerine getirilmemesi veya kötüye kullanılmasında, mütesellimi sorumlu tutmuştur. 6 Şevval 1062/ 10 Eylül 1652 1 BŞS, 695, s.35b-2, 699, s.114a-1. BŞS. 699, s.114a-1, 695, s.35b-2. 3 BŞS. 699, s.101a-1. 4 BŞS. 701, s.83a-2, s.83b-2. 5 BŞS. 701, s.66b-1, s.81b-1. 6 BŞS. 701, s.83a-2. 2 36 tarihinde, Balıkesir’de ortaya çıkan Yörük Ali adlı eşkıyanın yakalanması için takip edilmesi, yakalanan yoldaşlarının ve mütesellime teslim edilen sair bütün mallarının eksiksiz ve acilen merkeze gönderilmesi, eğer bu konularda dikkatli olunmaz ise mütesellime cezayı çekeceği bildirilmiştir1. Mütesellimlerin yolsuzluk yaparak, halka zulüm ettikleri de oluyordu. Nitekim, Cemaziyelevvel 1012/ Ekim 1603’te Karesi Mütesellimi Ahmed Bey, 30-40 adamı ile eşkıya teftişi için gittiği köylerde, bedava yem ve yemek tedarik ettiği gibi teftiş namıyla zorla reayadan para toplamıştır. Bu durumun merkezden Balıkesir Kadısına sorulması üzerine kadı, kendisinin rızası olmadığı halde mütesellimin “itaat-i şerif etmeden” zorla para talep edip, ücretsiz yemek ve yem tedarik ettiğini bildirmiştir2. 1.3.2.1.3. Yeniçeri Serdarı XVI. yüzyılın sonlarına doğru gerek şehzade isyanları gerekse ülkede ortaya çıkan Celâlî, Suhte gibi eşkıyalık hareketlerinin yaygın hale gelmesinden dolayı, halkın güvenliği ve düzenini sağlamak için Anadolu’nun her tarafına yeniçeriler gönderildi. Zaman içinde kazalarda, bunların sayıları çok hızlı şekilde arttı. Bunun sonucu olarak da Sancaklarda asayişten sorumlu olan sancakbeyi ve subaşının görevlerini, bunlar yapmaya başladılar3. Yeniçeri Serdarı, sancaklardaki bu yeniçeri, acemi oğlan, topçu, toparabacısı ve cebecilerin zabiti ve komutanı olarak görev yapmaya başladılar4. Karesi Sancağında bulunan Yeniçeri Serdarı, Balıkesir şehrinde 5 oturuyordu . Bu göreve Yeniçeri Ağasının mektubu ile, Dergâh-ı Alî Yeniçerilerinin emektarlarından olanlar atanırdı6. Yine Yeniçeri Ağasının mektubuyla görevleri sona ererdi7. Yeniçeri Serdarının görevden alınmasının en önemli sebebi kendi sancağı dahilindeki yeniçeri, cebeci, topçu ve acemi oğlanları üzerinde otorite sağlayamamak ve görevli oldukları halde emrindeki bu askerlerle sefere iştirak etmemekti. Nitekim, Balıkesir kadısına ve Yeniçeri serdarına Safer 1025/ Şubat 1616 tarihinde ayrı ayrı yazılan fermânlarda, kazada bulunan 1 BŞS. 701, s.59a-4. BŞS. 693, s.42a-1. 3 M.İlgürel, “XVII. Yüzyılda Balıkesir Şer’iyye Sicillerine Göre Subaşılık Müesesesi”, s. 1277. 4 BŞS. 701, s.28a-2. 5 BŞS. 695, s.52a-1. 6 BŞS. 701, s.85b-2. 7 BŞS. 701, s.28a-2. 2 37 yeniçeri, serdarları ile birlikte acilen sefere katılmaları istenmiştir1. Fakat bu emre itaat etmedikleri için Cemaziyelahir 1025/ Haziran 1616 tarihinde Yeniçeri Ağasının mektubu ile Balıkesir’de bulunan serdarın vazifesine son verilip, yerine Dergâh-ı Alî yeniçerileri emektarlarından Mehmed gönderilmiştir2. Yeniçeri Serdarının görevleri arasında, yeniçeri veya acemi oğlanı olmadığı halde onlar gibi burma astar, yakalı dolama, yağmurluk giyip ve tüfek taşıyan Levend eşkıyasını yakalayıp mahkemeye teslim ve ceza alanları hapsetmekti3. Şehirde suç işleyen yeniçeri önce zâbitine şikayet edilir, serdâr bizzat kendisi veya muhzırlar marifetiyle suçluyu kadı huzuruna çıkarırdı4. Osmanlı taşrasına ait kayıtlarda, “Beşe” sanını taşıyan yeniçerilerin, şehirlerde güvenliği tehdit edecek boyutta birçok olaya karıştıkları görülmektedir. Karesi Sancağındaki yeniçerilerin ahaliye rahatsızlık verdikleri, memur oldukları askerî işleri yapmayıp, şehirde başka işlerle uğraştıkları için merkeze şikayet edilmişlerdi. Bunun üzerine Zilhicce 1023/ Ocak 1615’te Karesi sancağındaki yeniçeri serdarı ve ona tâbi yoldaşlarının uyması gereken bir emirnâme gönderilmiştir5. Bu belgeye göre, savaş zamanı yeniçerileri cepheye götürmek de Yeniçeri serdarının göreviydi. Yeniçeri Serdarı olan kişi, sancakta varis bırakmadan ölen yeniçerin mallarını “Sûk-ı Sultânî” denilen mezat meydanında açık arttırma ile satar ve parayı Beytülmal’a gönderir idi6. Bazen de merkezden gönderilen Dergâh-ı Mualla yeniçerisine bu malları satmadan teslim ettiği de olmaktaydı7. 1.3.2.1.4. Kethuda Yeri Padişahın taşradaki otoritesini sağlamlaştırmak gayesiyle, sancak dahilindeki kazalarda garnizon halinde bulunan Altı Bölük Yoldaşları olan Sipah, Silahdar, Sağ Ulûfeciler, Sol Ulûfeciler, Sağ Garibler ve Sol Garipler “Kethuda Yeri” adı verilen komutanın emri altındaydı. Anadolu’daki kazalarda bu Altı 1 BŞS. 695, s.50b-1, s.51a-1,2. BŞS. 695, s.52a-1. 3 BŞS. 695, s.52a-1. 4 İ.H. Uzunçarşılı, Kapıkulu Ocakları, I, Ankara, 1984, s.360. 5 Bu emirnâmede özetle, kazalarda Padişahın temsilcisi olan yeniçeri serdarı ve yoldaşlarının memur oldukları askerî işlerle uğraşmaları, sefer zamanı orduya katılmaları, eşkıya hareketleriyle uğraşmaları, şehir ve kazalarda askerlik dışında meslekleri yapmamaları, işi olmayan yeniçerinin merkeze yollanması ve sınırdaki kale muhafazalarına gönderilmesi istenmektedir. Bkz. BŞS. 694, s.47b-4. 6 BŞS. 701, 85b-2. 7 BŞS. 701, s.72a-1. 2 38 Bölük sipahilerinin sayısı XVI. yüzyıldan sonra şehzade isyanları ve eşkıyalık faaliyetleri sebebi ile hızlı bir şekilde artmıştır. Kethuda Yeri’ne, Altı Bölük ağalarının müşterek imzalı mektupları ile, kethudalık uhdesinden gelen, ocağın eski emektarlarından biri atanırdı. Bu atama işleminde Altı Bölük ağalarının tamamının imzası olabileceği gibi, bazen bir kısmının imzası da yeterli olmaktaydı1. Nitekim, 15 Receb 1062/ 22 Haziran 1652 tarihinde Balıkesir’deki Atlı-bölük yoldaşları üzerine zabit ve kethuda yeri tayin edilmesiyle ilgili mektupta; “... kanûn-ı kadîm olmağın zümre-i sipâhiyândan yetmiş beşinci bölükte yevmî 45 akçe ulûfeye mutasarrıf olan kıdvetü’l-emâsil ve’l-akrân Mehmed Oda Küçük zîde kadruhû ocağın kadîmi emekdârı ve ihtiyârı olmağın kazâ-yi mezbûra Kethudâ Yeri ta’yîn olunub...” denmektedir2. Ayrıca Mehmed’in tayin mektubunun son kısmında altı sipahi ağasının imzası da bulunmaktadır. Kethuda Yeri, kendisinin yerine bakacak birini vekil olarak bırakabilmekteydi3. Görev süreleri kesin olarak bilinmemekle birlikte incelenilen dönem içinde bu görevde çok uzun kalmadıkları anlaşılmaktadır. Nitekim sicillerde her yıl değişik bir kethuda yeri ismi geçmektedir. Mesela, 1616’da İlyas Ağa, 1617’de Mustafa Ağa, 1621’de Mehmed Ağa kethuda yeri olarak Balıkesir’de bulunmaktaydı4. Kethuda Yeri’nin görevleri arasında, Altı-bölük süvarilerinin bulundukları kazalarda yerel idarelerle ocağın bağlantısını sağlamak ve bu zümreden olan askerlerin işleriyle ilgilenmek bulunmaktadır. Kendisine karşı gelenlerin isim ve bölüklerini merkeze bildirirlerdi5. Ayrıca Altı-bölük yoldaşlarından olup şehir, kasaba ve köylerde sipahi namıyla gezip ahaliye zulüm ve teaddi edenleri yakalamak ve mahkemeye sevk etmek, eğer suçlu iseler gerekli cezayı da vermekte yetkili idiler6. Görev yaptıkları sancaktaki ahalinin emniyetini sağlamak7, seferlerde ise Altı-bölük yoldaşlarını toplar ve birlikte orduya katılırlardı8. 1 Y. Özkaya, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı, Ankara, 1985, s.36. 2 BŞS. 701, s.41b-1. 3 BŞS. 696, s.38a-3. 4 BŞS. 695, s.59a-1, 695, s.61a-1, 696, s.38a-3. 5 BŞS. 701, s.26a-1. 6 BŞS. 701, s.41b-1; BŞS. 695, s.59a-1. 7 BŞS. 698, s.43b-3. 8 BŞS. 701, s.43b-2. 39 Altı-bölük sipahilerin çoğunlukla görevlerini kötüye kullandıkları ve eşkıyalık olaylarına karıştıkları da olmaktaydı. Bundan başka taşra şehirlerinde ulûfelerinin yetersizliğinden dolayı oturdukları yerlerde mukataa eminliği, muhtesiblik gibi askerlik dışında değişik işlerle de uğraşmışlardır1. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de görev yapan Kethuda Yeri de askerî işler dışında, cizyedârlık da yapmışlardır2. Kethuda Yerleri, yaptığı iş karşılığında belirli bir ücret alıyorlardı. Ancak bu ücret standart değildi. İncelenen dönem içinde Balıkesir’de Kethuda Yeri olanların aldıkları ulûfeler yıllara göre artış göstermektedir. Şöyle ki; Muharrem 1031/ Kasım 1621’de günde 30 akçe3, Rebiyülahir 1032/ Ocak 1624’te günde 31 akçe4 ve Receb 1062/ Haziran 1652 tarihinde günde 45 akçe ulûfe almaktaydılar5. 1.3.2.1.5. Alay Beyi Miralay da denilmekte olup, sancaktaki zeamet ve tımarlı sipahilerin amiri idi. Alaybeyleri, sancaktaki sipahilerin görüşleri dikkate alınarak, beylerbeyi veya sancak beyi arzı ile tayin edilir, yine beylerbeyi veya kadı arzı ile görevleri sona ererdi6. Alaybeyleri terfi ettiklerinde sancakbeyi olabiliyorlardı7. Sancak merkezinde ikamet ederlerdi. Görevi karşılığında kendisine zeamet veriliyordu8. XVII. yüzyılın ilk yarısında Karesi Sancağı Alaybeyinin kaç akçelik zeamet tasarruf ettiğine dair kayıda rastlanmamıştır. Bununla birlikte XVI. yüzyılda Karesi Sancağı Alaybeylerinin 20.000 ile 45.000 akçe arasında dirlik tasarruf etmekteydiler9. XVIII. yüzyılda Konya Alaybeyinin 34.132 akçe zeameti vardı10. Muhtemelen incelenilen dönemde Alaybeyi yirmi ile kırk bin akçelik dirliği elinde bulunduruyor olmalıdır. 1 Örneğin, Konya’da 1659 yılında 41 nefer Altı-bölük yoldaşı oturuyordu. Bunlardan 20 nefer günde 6-9 akça arasında, diğer 21 ise günde 9-30 akça ulûfe almaktaydılar. Bkz. Y.Oğuzoğlu, “Osmanlı Şehirlerindeki Askerlerin Ekonomik Durumuna İlişkin Bazı Bilgiler”, s.169-173; aynı yazar, a.g.t, s.75. 2 BŞS. 701, s.86a-1. 3 BŞS. 696, s.54b-2. 4 BŞS. 698, s.43b-3. 5 BŞS.701, s.41b-2. 6 N. Göyünç, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, s.50. 7 İ.H. Uzunçarşılı, “Alay”, İA, C:I, s.293. 8 Y. Halaçoğlu, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, TTK, Ankara, 1991, s.83 9 Sevim, a.g.t, s.96. 10 Küçükdağ, a.g.t, s.116. 40 Alaybeyi’nin görevleri arasında sancaktaki asayişin sağlanması konusunda sancakbeyine yardımcı olmak ve sancakbeyinin sefere katılmadığı durumlarda, sancaktaki askerinin başına geçip, sefere iştirak etmek geliyordu. Mesela, Cemaziyülevvel 1023/ Haziran 1614 tarihinde merkezden Karesi sancağına gönderilen fermânda, Karesi sancakbeyinin sefer gelmeyip sancak muhafazasında kalması, yerine Alaybeyinin zeamet ve tımarlı sipahiler ile gönderilmesi emredilmiştir1. Alaybeyleri, bulundukları sancağın askerî ve malî işlerine de bakarlardı. Tımarlı sipahilerden her on bölük (bin kişi) bir alaybeyinin kumandası altında bulunurdu. Alaybeyleri, sancakta sipahileri ile birlikte sancakbeyinin kumandası altında sefere giderlerdi2. “Rüsûm-ı raiyyet” vergisi ile sefere gitmeyen zeamet ve timar sahiplerinden “cebelû bedeliyesi” adı verilen parayı toplardı. Zeamet ve timar sahiplerinden suç işleyenleri mahkemeye sevk ederler, cezası olanları hapsederdi3. Alaybeyinin, önemli görevlerinden birisi de, sancakta boşalan timarları ve bunları kimlere tevcîh edileceğini merkeze bildirmekti. Alaybeyi, timar tevcîh edeceği kişinin eşkalini ayrıntılı bir biçimde merkeze iletirdi. Bu sayede haksız timar sahibi olmanın önüne geçilmiş oluyordu. Nitekim, Karesi Sancağı Alaybeyi Halil, Safer 1068/ Kasım 1657’de merkeze gönderdiği mektupta, Balıkesir nâhiyesinde Sekban Halil köyünde ve gayride 2.000 akçe timara mutasarrıf olan Ahmed başka dirliği alıp, bu nedenle diğer Ahmed’e verilip, o dahi memur olduğu Girit seferinden izinsiz firar etmiş, boş kalan timarın yararlığı arz olunan ve ibtidadan 3.000 akçe timara emr-i şerif verilen kara gözlü, kara kaşlu ve uzun boylu Mustafa’ya verilmesinin uygun olacağını bildirmiştir. Anadolu beylerbeyine yazılan fermânda Mustafa’ya Alaybeyi bayrağı altında sefere katılmak şartıyla timarın verilmesi istenmiştir4. Buradan da anlaşılacağı üzere timar tevcîhi çok meşakkatli ve dikkat gerektiren bir iş idi. Karesi Sancağı Alaybeyi’nin bu vazifesinde çok hassas olduğu anlaşılmaktadır. 1 BŞS. 694, s.38b-2. BŞS. 694, s.37a-3, 695, s.20a-1. 3 Küçükdağ, a.g.t, s.116. 4 BŞS. 701, s.76a-2, başka örnekler için bkz. BŞS. 701, s.57b-3, s.90a-1. 2 41 1.3.2.1.6. Çeribaşı Çerisürücüsü veya serasker de denilen çeribaşı1, sancaklardaki timarlı sipahilerin birinci üst komutanıdır. Karesi Sancağına sefer için gönderilen fermanlarda, Alaybeyinden sonra isminin yazıldığına bakılırsa, rütbece ondan aşağıda bulunuyordu2. Çeribaşılar, barış zamanında görevli oldukları sancaklarda asayişin teminine yardımcı olurlardı3. Sefer zamanında, bağlı oldukları sancaktaki tımarlı sipahi ve cebelüleri toplayarak, alaybeyleri komutasında orduya katılırlardı4. Yaptıkları bu hizmetlerin karşılığın oturdukları sancaklarda dirlikleri vardı. İncelenilen dönemde çeribaşıların ne kadar dirlik tasarruf ettikleri tespit edilememiştir. Ancak, XVI. yüzyılda Karesi Sancağı’nın hemen her nâhiyesinde çeribaşı bulunmakta olup bu yüzyılda tasarruf ettikleri dirlik gelirleri ise 5.000 ile 15.000 akçe arasında olmaktaydı5. 1.3.2.1.7. Subaşı Türkçe’de sü ve baş kelimelerinden meydana gelen ve ordu komutanı, askerbaşı anlamına gelen sü-başı, Türk devletlerinin kullandığı yaygın bir unvân idi. Osmanlıların ilk devirlerinde subaşılar, ulûfe alırlar, inzibattan mesul olurlar, askerî kuvvetlere kumanda ederlerdi. Bunlar, kaza teşkilatında kadıdan sonra gelirdi6. Sancak Beyi’nin mütesellimden sonra ikinci en önemli adamı durumundaydı. XVII. yüzyılda şehir subaşısı, XVI. yüzyılda olduğu gibi, sancakbeyine bağlı ve onun tarafından atanan bir görevli olma özelliğini devam ettirmiştir7. Subaşı, sancakbeyinin kadıya gönderdiği mektup ile belli bir süre için atanmaktaydı. Bu mektup, kadı tarafından sicile kaydedilmekte idi. İncelenen dönemde genellikle subaşının görev sürenin 3 ay olduğu anlaşılmaktadır8. Fakat 1 Çeribaşına, serasker veya çerisürücüsü denildiğini S.Sevim, BOA. TT. 72 ve BOA. MAD. 152 den naklen bu bilgiyi vermektedir. Bkz. Sevim, a.g.t, s.97-98. 2 BŞS. 695, s.20a-1. 3 M.Z. Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C:I, s.353. 4 BŞS. 694, s.91b-2. 5 Sevim, a.g.t, s.98. 6 J.H. Kramers, “Sü-Başı”, İA, C:X, s.78-79. 7 BŞS. 698, s.11b-4, 694, s.95a-3, 694, s.117a-2, 695, s.61b-2. 8 BŞS. 699, s.110b-1, 4. Bu sürenin üç ay olması hakkında Anadolu’daki diğer şehirlerinde de örnekler vardır. Konya için bkz. Oğuzoğlu, a.g.t, s.74; Bolu için H. Sahillioğlu, “Bolu Subaşılığı”, Çele Dergisi, S:31, (Ankara, 1965), s.18. 42 daha kısa süreli olarak bir veya iki ay gibi görevlendirildikleri de oluyordu1. Böyle olunca sicillerde pek çok subaşı ataması ve bunların isimlerine rastlanmaktadır. Sancakbeyinin yerine mütesellimin de şehir subaşısını tayin etme yetkisi vardı2. Belli bir süre için bu göreve getirilin subaşıların görevlerinin uzatılması veya görevden alınmaları, halkın subaşıdan memnun olup olmaması ile ilgiliydi. Halkın şikayetçi olduğu subaşılar sancakbeyi ya da mütesellim tarafından görevden alınırlardı. Mesela, 15 Şevval 1030/ 2 Eylül 1621 tarihinde Balıkesir’de subaşı olan Rıdvan Ağa, kendisinden şehir ahalisinin memnun olmaması ve görevini iyi yapmaması üzerine vazifesine son verilmiştir3. Subaşı bazen görevinden, sancakbeyi veya mütesellime haber vermek şartıyla, kendisi de feragat edebilirdi. Bunun sebebi, genellikle subaşı olanlar sancakbeyine ait olan buzhane, ihtisab gibi mukataa gelirlerinin toplanmasını, her ay peşin vermek şartıyla, bu göreve devam ederlerdi. Adı geçen parayı ödeyemeyince de görevi bırakmak zorunda kalıyorlardı4. Şehir subaşılar bulunduğu gibi Balıkesir şehrinin dışındaki köylerde görev yapan subaşılar da vardı. Bunların da görevi şehirdekilerle hemen hemen aynı idi. Fakat bunlar, sancakbeyi mektubu ile değil, tezkere ile bu göreve atanıyorlardı. Her köyde bir subaşının bulunduğunu söylemek yanlış olur. Bunlar çoğunlukla büyük ve merkeze yakın yerlerdeki köylerde ve özellikle de nişancı gibi yüksek devlet memurlarının haslarının bulunduğu köylerde bulunuyordu5. Şehir subaşısının birinci görevi, sancakbeyinin şehirde tahakkuk edecek “cürm ü cinâyet” ve “resm-i ârûsâne” ve sair “bâd-ı hevâ” gibi gelirleri toplamaktı6. Bu görevlerin takibi, şehir subaşısını reaya ile belki de en çok ilişkide bulunan bir yönetici haline getirmekteydi. Subaşı ve yanındaki ases adı verilen kolluk kuvvetleri, şehirlinin her türlü asayişinden ve huzurundan sorumlu idi. Görevleri arasında şarap yapıp, içenleri7, yeniçeri, acemi oğlan olmadığı halde 1 BŞS. 696, s.64a-1, 699, s.106a-1,2. BŞS. 700, s.36a-2; 696, s.71b-3. 3 BŞS. 696, s.71b-3. 4 BŞS. 696, s.41a-5. 5 BŞS. 695, s.20b-1. 6 BŞS. 698, s.38a-1; 699, s.110b-4. 7 XVII. yüzyılın ilk yarsındaki sicillerde en çok bu konuda belgeye rastlanmaktadır. Bunun sebebi Balıkesir’de bağlık arazinin bol olması ve şehirde yaşayan gayrimüslim nüfusun fazla olmasıdır. Çünkü şarap yapımı özellikle bunlar arasında yaygın idi. BŞS. 693, s.46a-4, s.46b-1, s.78a-1, 700, s.1a-2, s.18a-3; 700a, s.4b-2; 694, s.113b-3. 2 43 onlar gibi gezip ahaliye zulüm edenleri1, fahişelik yapanları2, hırsızlık edenleri, yol kesip soygun yapan eşkıyaları ve adam yaralayanları veya öldürenleri yakalayarak3, mahkemeye çıkarırdı. Böylece subaşı, mahalle birimiyle yakın temas halinde bazen herhangi bir şahsın müracaatıyla bazen de doğrudan kendi tespitleriyle müdahil olduğu meseleyi mahkeme huzuruna getirirdi. Subaşı ahalinin her türlü hareketini takip edip, suçlu olanları mahkemeye sevk ettiği için, devamlı bir tehdit altında bulunmaktaydı. Subaşıların görevlerini ifa ederlerken kötü sözle hakarete uğradıkları4, hatta bazen üzerlerine ok gibi silahlarla saldırıldığı da olmaktaydı5. Subaşının bu müdahaleci tutumu, halkı kontrol altında tutma gibi bir görünüş arz ediyorsa da, kesin sonucun ancak tanıklarla ve kadı’nın kararıyla ortaya çıkıyor olduğunu belirtmek yerinde olacaktır. Şehir subaşısı Sancak Beyi emrindeki bir ehl-i örf mensubu sıfatıyla taşrada etkin bir unsur olarak gözüküyorsa da kadının ve merkezi devletin takibi altındaydı. Subaşılar, asayişin temininden sorumluydu ve emrindeki zâbıta kuvveti asesler ona yardımcı olmaktaydı. Gündüzleri kol gezerek çarşı, pazar ve mahalle aralarının temizliğini temin etmek, imar işleriyle ilgilenmek ve bu konuda mimarbaşı ile ortak çalışmak, geceleri, asesbaşı ve asesler ile devriye gezerek asayişi bozan davranışlara engel olmak gibi zabıta ve belediyeye ait işleri görmek de vazifeleri arasında idi6. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir şehrinin asayişinden sorumlu halk arasında “Pazvant” olarak geçen Pasban7 da subaşının maiyetinde çalışmış olmalıdır. Pasban, bedestenleri ve mahalleleri geceleri korumakla görevli idiler8. Balıkesir’de incelenen dönemde iki tane pasban bulunduğu ve bunların şehir halkının isteği doğrultusunda bu göreve atandıkları anlaşılmaktadır9. 1 BŞS. 693, s.3a-1. BŞS. 700, 2a-2; 700a, s.36a-2; 697, s.105b-7 3 BŞS. 693, s.71a-1, s.92b-2, s.124a-3; 700, s.35a-1, s.36a-2, 3. 4 BŞS. 699, s.15a-3. 5 BŞS. 695, s.64a-1. 6 M. Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi (1453-1559), II, İstanbul, 1995, s.61-67; Pakalın, a.g.e, III, s.259-262; M.İlgürel, “XVII. Yüzyıl Balıkesir Şeriyye Sicillerine Göre Subaşılık Müessesesi”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 11-15 Ekim 1976, II, TTK, Ankara, 1981, s.1276-1281. 7 Pakalın, a.g.e, II, s.754. 8 BŞS. 693, s.115a-1. 9 BŞS. 695, s.1b-5. 2 44 3.2.2. Şehir Halkının Temsilcileri 1.3.2.2.1 Şehir Kethudası Şehir kethudalığı, Osmanlı Devleti’nden önce Selçuklular zamanında iğdiş diye bilinen bir memuriyet olarak mevcuttu. Şehirdeki her mahallenin başında bir iğdiş bulunmakta olup bunların âmirine iğdişbaşı denirdi. İğdişbaşı şehir halkının dilek ve şikayetlerini devlete iletirdi1. Osmanlı devrinde bu işi yapan kişiye şehir kethudası denilmiştir. Şehir Kethudası, şehirdeki malî ve idarî işlerle vazifeli memurlardan birisidir. Şehir kethudaları halk ile resmi makamlar arasında ilişkiyi sağlamakla görevli idi. Bunlar genellikle halkın ileri gelenlerinden, ahalinin uygun gördüğü kişiler arasından seçilirdi. Seçim işleminden sonra belirlenen kişi, kadıya onaylatılırdı. Bunun yanı sıra şehir kethudalığından feragat eden kişi, yerini uygun birisine bıraktığı da oluyordu2. Sancaklarda birer şehir kethüdası bulunuyor idi. İncelenen dönemde Balıkesir’deki şehir kethudasının aldığı ücret tespit edilememiştir. Bununla birlikte ticaretle uğraştıkları3, şehirdeki bac u pazar ve ihtisab iltizamını alarak mültezimlik yaptıkları anlaşılmaktadır4. Şehir kethudalarının başlıca görevleri halkın sıkıntıya düşmeden yükümlülüklerini yerine getirmesi ve huzur içinde yaşamasını sağlamaktı. Bunun için idarî ve malî konularda yapılması gerekli tedbirleri alırdı. Merkezin fermânla halktan istediği gerek hizmetleri gerekse malî sorumlulukları ahali arasında âdilâne bir şekilde dağıtılmasını sağlardı. Şehir ve köy ahalisinin halkın üzerine düşen avarız akçesini toplardı5. Şehre gelen yüksek düzeydeki devlet görevlilerinin ihtiyaçlarını karşılardı. Yapılan masrafları şehir ahalisine eşit şekilde paylaştırırdı. Nitekim, evail Muharrem 1027/29 Aralık 1617-8 Ocak 1618 tarihinde merkezden hükm-ü şerifle Balıkesir’e gelen kapucubaşı Halil Ağa ve adamları için, Şehir Kethudası Hacı Ali, Halil Ağa uhdesine 6.500 akçe ve yaptığı masraflar için 7.501 akçe olmak üzere toplam 14.001 sarf etmiştir. Bu parayı 1 Akdağ, a.g.e, II, s.41. BŞS. 694, s.120b-1. 3 BŞS. 700a, s.25a-3, Ö. Ergenç, “Osmanlı Klasik Döneminde, Eşraf ve A’yan Üzerine Bazı Bilgiler”, Osmanlı Araştırmaları, S:III, (İstanbul, 1982), s.106’da Şehir kethudalarının tüccar taifesinden oldukları belirtmektedir. 4 BŞS. 699, s.122b-2. 5 BŞS. 696, s.10b-1. 2 45 Balıkesir’de bulunan 348 hanenin her birinden 40 akçe toplayarak tedarik etmiştir1. İncelenen dönem içinde Balıkesir’de şehir kethudalığı yapan kişilerin ahaliden fazla para toplamak veya bedava yiyecek temin etmek gibi zulüm ve teaddide bulundukları da olmaktaydı. Özellikle onların etkisiyle sancakbeyinin halka zulüm ettiği anlaşılmaktadır. Örneğin H.1030/ M.1620-1621 tarihinde Balıkesir’de şehir kethudası olan Tenecioğlu Hacı Ali, sancakbeyinden destek alarak Balıkesir köylerinden fazla avarız parası ve yiyecek toplamış2, 12 Şevval 1046 / 10 Mart 1637’de ise eşkıya başı gibi etrafına 500 kadar adam toplayıp 3 Balıkesir mahkemesini basmış ve bir kişiyi öldürmüşlerdir . 1.3.2.2.2. Âyan Osmanlı Devleti’nde XVI. ve XVII. yüzyıllarda âyan olarak, şehir ahalisinden ileri gelen kişiler kastediliyordu. XVIII. yüzyılda da resmi âyanlardan başka, bu şehir âyanı veya şehirlerin ileri gelenleri “âyân-ı vilâyet” diye adlandırılan zümre mevcut olup, XVI. ve XVII. yüzyıllara nazaran sancak ve eyâlet yönetiminde daha etkili haldeydiler. Bunun sebebi, 1683 II. Viyana bozgunuyla başlayan, 1699’da Karlofça, 1700 senesinde İstanbul anlaşmaları ile sona eren ve yaklaşık yirmi sene devam eden harplerin ülke ekonomisini felce uğratması sonucunda devlet hazinesinin ihtiyaçlarını karşılamak gayesiyle, mukataaların mâlikâne usulü ve kayd-ı hayat şartı ile mahallî âyanlar ve eşraf tarafından alınarak idare edilmesi, bunların zengin olmalarına ve zaman içerisinde devlet nezdindeki nüfuzlarının artmasına vesile oldu4. XVII. yüzyılda şehir ve kasabalarda nüfuzlu aileler arasından seçilmiş birer âyan bulunuyordu. Bunların resmî hiçbir sıfatı olamamakla beraber, mahallin ileri gelen zengin ve tanınmış ailelerine mensup bulundukları için lüzum olduğu zaman merkezî veya yerel idare kendilerinden istifade ediyordu. Bunlar devletle halk arasındaki ilişkiyi sağlar, vilâyetin ihtiyacı olan mal ve hayvanı tedarik eder, eşkıya takibinde resmî görevlilere yardımcı olurlardı. Balıkesir 1 BŞS. 695, s.23b-1. BŞS. 696, s.10b-1. 3 BOA. MD. 87, s.70, h.177. 4 Yücel Özkaya, Osmanlı İmparatorluğu’nda Âyânlık, TTKB, Ankara, 1994, s.7; Ö. Ergenç, “Osmanlı Klasik Döneminde, Eşraf ve A’yan Üzerine Bazı Bilgiler”, Osmanlı Araştırmaları, S:III, (İstanbul, 1982), s.105-113; Mücteba İlgürel, “Balıkesir’de Âyânlık Mücadelesi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S:3, (İstanbul, 1973), s.63-74. 2 46 şehrinde bulunan âyanlar, narh belirlenmesinde kadıya yardımcı olurlardı1. Ayrıca şehrin emniyeti ve sefer hazırlıklarında etkin rol almaktaydılar. Yaptıkları işlerin öneminden dolayı İstanbul’dan gönderilen fermânlarda, şehir yönetiminde birinci derecede rolleri olan sancakbeyi, kadı, kethüda yeri, yeniçeri serdarından sonra âyân ve vilâyet işerlerinin ismi de zikredilmekteydi. Bu durum onu şehir yönetiminde etkili bir konuma getirmekteydi2. Savaş zamanı gönderilen emr-i şeriflerde, yapılması istenilen şeylerin tam olarak yerine getirilmesi âyanlardan da istenir, eğer ihmalleri görünür ise ağır şekilde cezalandırılacakları merkez tarafından kendilerine bildirilirdi. Nitekim, 6 Cemaziyelevvel 1069/ 30 Ocak 1659 tarihinde başkentten gönderilen fermânda, sefer için gerekli olan kürekçilerin âcilen tedarik edilmesi, ihmal edenlerin kadı, kethuda yeri, yeniçeri serdarının azledileceği, âyanın ise cezalandırılacağı yazılmıştır3. 1.3.2.2.3. Mahalle Yiğitbaşısı/ Mahalle Kethudası Osmanlılarda muhtarlık teşkilâtının resmen kurulmuşu, II. Mahmud zamanında olmuştur4. Bununla birlikte XVII. yüzyılın ilk yarısında, mahallelinin vermekle yükümlü olduğu avarız ve sair vergileri toplayıp ilgililere teslim etmesi için, mahalle halkı tarafından seçilerek görevlendirilmiş bir kişi bulunmaktadır5. Bu kişi, bir nevi mahallenin muhtarı idi. İmamlar hem mahallenin imamı hem de mahallenin önderi durumundaydı. İmamın mahalle için önemi ve mahallenin yönetiminde oynadığı rol, sadece bu görevlerin sınırladığı bir alanda kalmazdı. Aşağıda değinileceği üzere imamlar, dinî hizmetlerin yanında mahallenin doğal temsilcisi işlevini de yerine getirmekteydiler. İmamın yanında mahallenin çeşitli hizmetlerinin görülmesini sağlamak için mahallelinin kendi içlerinden seçtikleri “Mahalle Yiğitbaşı”sı veya “Mahalle Kethudası” ile şehir yönetimine katılmaları mümkün olmaktaydı6. Mahalle yiğitbaşısı, şehrin resmî idarecileri ile mahalleli arasındaki ilişkilerin 1 BŞS. 699, s.146a-1. BŞS. 701, s.86a-3. 3 BŞS. 701, s.88b-2. 4 M. Çadırcı, “Türkiye’de Muhtarlık Teşkilâtının Kurulması Üzerine Bir İnceleme”, Belleten, XXXIV, Ankara,1970, s.409-420. 5 BŞS. 699, s.121b-2. 6 Ö. Ergenç, “Osmanlı Şehirlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerinde Bazı Düşünceler”, VIII. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Ekim 1976, C:II, Ankara, 1981, s.1271. 2 47 düzenlemesini sağlıyordu. Bu göreve seçilmesinde ve vazifesinin devam etmesinde mahalle halkının söz sahibi olduğu anlaşılıyor1. 1.3.2.3. Esnaf Temsilcileri Osmanlı şehirlerinin hemen hepsinde yaygın ve kuvvetli bir esnaf örgütü vardı. Bu teşkilâtlanmanın geçmişi, Anadolu’da Selçukluları’na kadar inmektedir2. Osmanlı döneminde, şehir ve kasabalardaki ayrı esnaf gurubunun kendi mensupları içinden seçtikleri bir ahînin önderliğinde fütüvvet geleneğine göre şekillenmiş olması, XIII. ve XIV. yüzyıllardaki Ahî hareketinin bir devamı sayılmaktadır3. Balıkesir’de ekonomik faaliyetlerde önemli bir yere sahip olan esnaf ve zanaatkârlar, Ahîler gibi örgütlenmişlerdir. Bunların şehir idaresine katkıları, seçtikleri temsilcileri vasıtasıyla olmaktaydı. XVII. yüzyılın ilk yarısında, daha önceki dönemlerde olduğu gibi, esnaf teşkilâtının içindeki sorunları gideren, yerel idarecilerle esnaf arasında ilişkileri sağlayan, ayrıca devletin istediği vergilerle, yiyecek, araç ve emtiayı temin eden yöneticiler bulunmaktaydı4. Bunlar, “Bazarbaşı”, “Ahî Baba”, “Nakib”, “Kethudâ”, “Yiğitbaşı”, “Usta Başı” gibi isimlerle anılan esnaf temsilcileri idi. Esnaf üzerinde her birinin ayrı önemi ve yetkileri bulunmaktaydı5. 1.3.2.4. Ulemâ (Ehl-i İlm) Osmanlı Devleti’nde ulemâ, ilmiye ricalinden olup, kazâ (yargı), tedrîs (öğretim) ve iftâ (fetvâ) sahalarında görev yapmakta idiler. Ahali arasındaki anlaşmazlıkları şeriata ve örfe göre halletmek vazifesi kadıların, öğretim işiyle müderrisler ve sosyal hayatın problemlerini şeriata uygun şekilde verdiği fetvâlar ile çözmeyi müftüler yerine getirmekteydi. 1 BŞS. 694, s.114b-6. Yusuf Küçükdağ, “Anadolu Selçuklu Devleti’nde Ahî Teşkilâtının Kurulması”, Osmanlı Öncesi ile Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri, 9 -10 Mayıs 2002, (Bildiriler), II, İstanbul, 2003, s.79-87. 3 Neşet Çağatay, Bir Türk Kurumu Olarak Ahilik, Ankara, 1974, s.8; Mikail Bayram, “Ahîliğin Selçuklulardan Osmanlılara İntikali”, Osmanlı Öncesi ile Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri, 9-10 Mayıs 2002, (Bildiriler), II, İstanbul, 2003, s.93-104. 4 BŞS. 699, s.23a-3, BŞS. 700, s.8a-2, BŞS. 693, s.126-5, BŞS. 701, s.47b-1, BŞS. 701, s.10a-4. 5 Bu esnaf temsilcileri hakkındaki bilgi Ekonomik Hayat, bölümünde açıklanmıştır. 2 48 1.3.2.4.1. Kadı- Naib ve Diğer Mahkeme Görevlileri Kadı: Osmanlı Devleti, hakimiyeti altına aldığı bir yerde, padişahın mutlak otoritesini sağlamak üzere iki görevli tayin etmiştir. Bunlardan ilki yürütmeyi temsil eden beylerbeyi veya sancakbeyi, diğeri ise yargıyı temsil eden kadıdır. Osmanlı idârî mekanizmasının, taşradaki yönetimin temsilcileri bu görevliler idi. Beylerbeyi ve sancakbeyi kadının hükmü olmadan kimseyi cezalandıramadığı gibi, Kadı da hükmünü uygulayabilmek için bunların kuvvetine dayanmak durumundaydı. Kadı, hükümlerinde bağımsız hareket eder, doğrudan padişahtan emir alır, sadece ona arzda bulunabilirdi. Bu konumu kadıyı sistemin taşradaki merkezî unsuru haline getirmiştir1. Kadı, padişah tarafından merkezden berât ile atanırdı2. Kadı şer’î ve hukukî hükümleri tatbik edici demek olup aynı zamanda merkezin emirlerini de yerine getiren bir makamdı. Bundan dolayı kadılara “hâkimü’ş-şer’î” ve daha sonra “hâkim” denilmiştir3. Osmanlılar’da kadılık, daha Osman Gazi zamanında ortaya çıkmış4, şer’î mahkemelerin kaldırılmasına kadar idarî ve içtimaî hayatta etkisini sürdürmüştür. Kadılar, medrese tahsili görüp icazet alarak mülâzemet edenlerden tayin edilirdi. XVI. ve XVII. yüzyılda kadının bir kaza dairesine atanması ve diğer özlük işleri, merkezdeki Rumeli ve Anadolu Kazaskeri tarafından yürütülüyordu. Kadılardan sırası gelen padişaha arz olunuyor, onun onayı alındıktan sonra bir mektup ile ilgili kişiye duyuruluyordu. Kişiye berâtının verilmesi ile atama işlemi tamamlanırdı. Sonra kadılık yapacağı yere giderdi5. İncelenen dönemde de Balıkesir’e yapılan kadı atamalarında ve özlük işlerinde bir değişiklik olmamıştır. Yani, merkezden Anadolu Kazaskeri’nin gönderdiği mektup ile kadı ataması yapılmakta, daha sonra padişah berâtı gönderilmekte idi6. 1 Y.Yücel, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Desantrilizasyona Dâir Genel Gözlemler”, Belleten, XXXVIII/152, Ankara, 1974, s.665. 2 İlber Ortaylı, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, Ankara, 1994, s.12-13; Hasan Tahsin Fendoğlu, “Osmanlı’da Kadılık Kurumu ve Yargının Bağımsızlığı”, Osmanlı, C:VI, Ankara, 1999, s.453; İlber Ortaylı, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, Ankara, 1994, s.12-13. 3 Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, s.83; Ebül-ulâ Mardin, “Kadı”, İA, C:VI, s.42. 4 Yusuf Küçükdağ, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Etkin Rol Oynayan Konyalı İlim, Fikir ve Devlet Adamları”, Konya Kitabı V., Yeni İpek Yolu, Konya Ticaret Odası Dergisi, Özel Sayı, (Konya, Aralık 2002), (Editör: Yusuf Küçükdağ), s.193. 5 İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e, s.87-89. 6 BŞS. 695, s.13a-1, s.3a-1. 49 Osmanlı Devleti’nde kadıların görev süreleri kesin olarak belli değildi. Kadıların görev süreleri hakkında eserlerde değişik tarihler mevcuttur. Mesela, Yaşar Yücel tarafından yayınlanmış Kitâb-ı Müstetâb’a göre 1.5, en fazla 2 yıldır1. Mustafa Akdağ, bu sürenin bir yılı müddet-i örfî, bir yılı da uzatmalı olmak üzere iki yıl olduğunu, üçüncü yıllarını ise İstanbul’da mülâzemetde geçirdiklerini2, Uzunçarşılı, kaza kadılarının 20 ay süre ile tayin edildiklerini, mülâzemetin iki yıl olduğunu yazmaktadır3. Fakat yukarıda belirtilen sürelerden çok farklı olarak 2 ay, 6 ay, 3 yıl ve zamlı 4 yıl görev yapalar da bulunmaktadır. Bu süre Konya’da XVII. yüzyılda 2,5 ile 19 ay arasında değişmekteydi4. İncelenilen dönemde Balıkesir’e kesin belli olmayan süreler için atanan kadıların görevlerinin uzatıldığı da oluyordu. Buna belgelerde, normal müddet-i arifesine yapılan zam denilmekteydi. Kazalardaki kadıların görev sürelerinin uzatılabilmesi için, merkezi devletin kendisinden istediği, sefer mühimmatı tedariki, donanma gemilerine kürekçi yollanması gibi hizmetleri layıkıyla yapmış olması gerekmekteydi. Buna göre, 6 Rebiyülahir 1023/ 16 Mayıs 1614 tarihli temessükte, Balıkesir ve Balya kadısı olan Bahaddinzâde Mevlânâ Ubeydullah’a bu görevin üç yıllığına tevcîh olunduğu, bu yıl süresinin bittiği, lakin kürekçi toplanması hususundaki başarısından dolayı Kaptan Paşa’nın arzı üzerine Anadolu kazaskeri tarafından “müddet-i ârifesi”ne bir yıl daha ilave edilmiştir5. Böylece 3 yılı normal, 1 yılı da zamlı olmak üzere 4 yıl süre ile görevde kalmıştır. Daha sonra Balıkesir ve Balya kadılıklarına 17 Şevval 1024/ 9 Kasım 1615’te Seyyid Ahmed bu görevine yaklaşık 2 ay süre ile atanmıştır6. Mevlânâ Ubeydullah bir yıl bekledikten sonra 23 Cemaziyelahir 1025/ 8 Temmuz 1616’ta Balıkesir ve Balya kadılığına üç yıllığına tekrar atanmıştır7. Balıkesir kadılığına altı ay süre ile kadı atandığı da oluyordu. Mevlana Osman Efendi ve Mevlânâ Ali Efendi, Balıkesir kadılığına altı ay süre ile atanmışlardır8. Bu örneklerden de anlaşılacağı gibi Balıkesir’e kadı olarak atanan kişilerin görev sürelerinde tam bir kesinlik yoktur. 1 Bkz. Anonim, Kitâb-ı Müstetâb, (Nşr. Yaşar Yücel), Ankara, 1980, s.23. Akdağ, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, C:II, s.77. 3 Uzunçarşılı, a.g.e, s.94-95. Ortaylı, a.g.e, s.16-17. 4 Oğuzoğlu, a.g.t, s.80-81. 5 BŞS. 694, s.35b-2. 6 BŞS. 695, 3a-1, s.13a-1. 7 BŞS. 695, s.49a-2, s.49b-1. 8 BŞS. 699, s.2a-1, 2, 3; 699, s.40a-1. 2 50 Balıkesir’de görev yapan kadıların aslî işlerinin haricinde medreselerde müderrislik de yapıyorlardı. Fakat yaptıkları bu ek iş için ücret alıp-almadıkları tespit edilememiştir. Bununla birlikte H.1039/ M.1629-1630 tarihlerinde yevmî 300 akçe ile Balıkesir kadılığına tayin olan Mevlânâ Seyyid Ali Efendi’nin aynı zamanda Hasan Paşa Medresesi’nin müderrisliğine de atanmıştır1. Bu da yaptığı her iki vazife karşılığında tek ücret aldığını göstermektedir. Osmanlılar’da kadılar iyice belirlenmiş bir hiyerarşiye göre örgütlenmişlerdir. Bir Kadı üst mevkilere gelmeden önce bu hiyerarşinin basamaklarını tırmanmak zorundadır. H.1087/ M. 1676-1677 tarihli Tevki’i Abdurrahman Paşa’nın kanun derlemesinde bu basamaklar gösterilmektedir. Bu listeye göre Osmanlı Devletin’de kadıların hiyerarşik olarak sıralandığı üç basamak bulunmaktadır. Balıkesir kadısı sıralamada Ankara, Erzurum, Tokat gibi şehirlerle aynı basamağın en alt sırası olan üçüncü basamakta yer almaktadır2. Buna göre, kadı ücretleri de, görev yerlerine göre değişmekteydi. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de görevli olan kadılar yıllara göre farklı ücret almışlardır. Büyük mevleviyetlerin 500 akçelik, ikinci sıradakilerin 300 akçelik olduklarını, XVII. yüzyılın başlarında Balıkesir ile aynı basamakta yer alan Ankara’nın 500 akçelik olduğuna göre3, Balıkesir’in de bu 300-500 akçe arasında bir kadılık olduğu söylenebilir. Nitekim, 1615 tarihinde hem Balıkesir hem de Balya kadısı olan Mevlânâ Seyyid Ahmed yevmî 150 akçe ücret almaktaydı4. 1630 tarihinde ise Balıkesir ve Fart maa Şamlı kadısı olan ayrıca Balıkesir’deki Hasan Paşa Medresesi müderrisliğini yapan Mevlânâ Seyyid Ali Efendi’nin yevmiyesi 300 akçe idi5. Kadılar bu ücretlerin yanı sıra mahkemede gördükleri davalardan da belli bir miktar ücret alırlardı. Karesi Sancağındaki kadıların gördükleri davalardan halktan fazla ücret aldıkları ve ahalinin de bundan şikâyetçi olması üzerine Balıkesir’e gönderilen Zilkade 1028/ Ekim 1619 tarihli fermanda ücretler şu şekilde belirlenmiştir6: Hüccet-i şer’iyye, rusûm-ı kitabet ve sair arzlar için 20 akçe, mahkeme hizmeti 5 akçe olmak üzere 25 akçe, ıtaknâmeden 60 akçe, rusûmı sicil 8 akçe, muhallefat-ı kısmet %1,5 akçe. 1 BŞS. 699, s.2a-1. Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, 276-277. 3 Özdemir, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, s.182 4 BŞS. 695, s.3a-1. 5 BŞS. 699, s.2a-1. 6 BŞS. 696, s.84b-1, s.87b-2. 2 51 Kadının görevleri arasında kendi kaza sınırları içinde adlî, idarî ve beledî çok çeşitli işlere bakmaktaydı. Ceza, ticaret, aile hukukuyla ilgili işlemler yanında, vakalarla, esnaf örgütüyle ilgili meseleler de kadı huzuruna getirilirdi. Merkezden gönderilen güvenlikle, vergilerle, toprak düzeniyle ilgili fermanlar, tayin beratları Kadı’ya hitaben yazılmakta ve gereğinin yapılması istenmekteydi. Ayrıca vergilerin toplatılması, yasakların uygulanması, seferler sırasında merkezin ihtiyaçlarının tedarik edilmesi ki, bunlar içinde gemilere kürekçi gönderilmesi, sefer zamanında hayvan ve zahire tedarikini sağlamak gibi şeyler ilk sırada gelmekteydi1. Balıkesir ahalisinin vermekle yükümlü olduğu, bedel-i mekârî, bedel-i mütekaid, bedel-i nüzul, avarız akçesi gibi vergileri toplayıp bunların merkeze ulaştırılmasını sağlardı2. Kadılar, Balıkesir’e gönderilen yeni paraların, merkezden bildirildiği ölçüde eski paralarla değiştirilmesini sağlardı3. Çarşı ve pazarda satılacak malların narhının tespiti gibi ekonomik vazifeleri de bulunmaktaydı. Bu narhı kadı tek başına tespit etmez, kadının huzurunda yapılan meşverette âyan ve eşrafın da fikirleri alınırdı4. Şer’i ve hukukî meselelerde nikâh, izdivaç, miras taksimi, yetim ve mal-ı gaibin korunması, vasî tayini ve azli, vasiyetlerin ve vakıfların hükümlerine uyulması meseleleri ile, cürm ü cinayet ve sair bütün davalar kadılar tarafından görülür ve karara bağlanırdı5. Kadılar sadece insanlar arasındaki anlaşmazlıkları çözmekle kalmaz, aynı zamanda yetki alanlarındaki kazada beledî ve noterlik işlerini de yürütürlerdi6. Ayrıca merkezden gönderilen fermân, berât, buyuruldu gibi emirlerin tebliğini yaparlar, bu emirlerin uygulanmasında diğer görevlilerle işbirliği halinde çalışırlardı7. Bunların dışında şehrin altyapısıyla ve başka bayındırlık hizmetleriyle ilgili kararları sivil iradeyle birlikte alırlardı. Şehirlerde ortaya çıkan ve halka zarar veren çarpık yapıma kadı tarafından görevlendirilen “ehl-i vukûf” adı verilen kimselerin mahallerinde yaptıkları “keşif” sonunda yıkılmaktaydı. Dirlik 1 BŞS. 698, s.33a-2, 699, s.112a-2, 696, s.57b-1, 696, s.54a-2. BŞS. 698, 29b-3, 698, s.27b-2, 699, s.111b-1, s.79b-1, s.89a-2, s.118b-1. 3 BŞS. 98, s.28b-1. 4 BŞS. 699, s.146a-1. 5 Uzunçarşılı, a.g.e, s.108-109. 6 Örneğin bir kazadaki kadı, vakıfnâme, mülknâmeleri vb. tanzim edip, onaylardı. Bkz. Halil İnalcık- Joseph Schacht, “Mahkeme”, İA, C:VII, s.149. 7 Ebül-ulâ Mardin, “Kadı”, s.42-44. 2 52 sahipleriyle köylüler arasındaki mer’a ve sınır anlaşmazlıları için çıkan ve fermanlarda nakledilen iddiaların kesinlik kazanması ancak “söz konusu kazada bulunan seçkin, yaşlı ve tarafsız Müslümanların beyanı” ile mümkün oluyordu. Halkın şikayeti üzerine cemaatiyle arasında uyumsuzluk bulunan din görevlilerinin beratları iptal edilerek görevlerinden alınabilirdi. Mahalleli ya da esnaf arasında vergi tahsilâtı sırasında çıkan anlaşmazlıklar, bu durumu bilen tarafsız Müslümanlardan işin aslı sorulup cevapları sicile kaydedildikten sonra kadı tarafından karara bağlanmaktaydı1. Osmanlı Devletin’de, hac zamanını belirleyip, hacca gidecek kişilere haberdar etmekle vazifeli “hacc-ı şerîf müjdebaşısı” bulunmaktaydı. Bunların görevlendirdiği kişiler, kazalardaki ahaliye hac mektuplarını iletirlerdi. Kazalarda görevli olmadıkları halde bu işi yapan kişilerin hac müjdesi mektubunu götürüp ahaliden para almaları üzerine, halk merkeze şikayette bulunmuştur. Bunun üzerine Cemaziyelevvel 1051/ Ağustos 1641 tarihinde Balıkesir kadısına yazılan emr-i şerifte sahte hac müjdecisi dolaştırmayıp, merkezdeki hacc-ı şerif müjdebaşısının adamına bu işi yaptırıp ahaliden para aldırılmaması 2 istenmektedir . Kadıların bir görevi de eşkıyalık faaliyetlerinden dolayı memleketini terk etmek zorunda kalan ahaliyi kendi yerlerine döndürebilmek için âdil ve hoşgörülü olmaktır. Osmanlılar, özellikle XVII. yüzyılın ilk yarısında Anadolu’daki eşkıyalık hareketlerini sona erdirmek için suçluların affedildiğine dair fermanlar yayınlıyordu. Bu doğrultuda Karesi’de bulunan kadılara gönderilen Safer 1023/ Mart 1614 tarihli fermân ile livâda bulunan suçluların affedildiği ve bunların mahkemelerinin âdil bir şekilde görülmesi istenmektedir3. Ayrıca aynı tarihte kadılara gönderilen adaletnâme ile masum ahaliye zulüm yapılmaması, eşkıya hareketlerinden dolayı yerlerini yurtlarını terk eden reayanın tekrar evlerine döndürülmesi konusunda çok dikkatli olmaları emredilmektedir4. Osmanlı Devleti’nde kadılar, şehir yönetimi ve zabıtası içinde bir rolü olan bütün kişiler içinde ilk sırada gelmektedir. Kadı her şeyden önce kazaî görevlerin yerine getiren kişidir. Yani, İslamî yasa olan şeriatı uygulamak zorundadır. 1 Bu konularda sicillerde çok fazla kayıt bulunmaktadır. Bkz. BŞS. 699, s.114a-1; 698, s.44a-2, 699, s.89b-5; 697, s.101b-3; 699, s.79b-1. 2 BŞS. 697, s.102b-3. 3 BŞS. 694, s.33a-1, s.33a-3. 4 BŞS. 694, s.122a-1. 53 Sadece şeriatın uygulanması konusunda değil, aynı zamanda örfî hukuk kurallarını da yerine getirmekteydi. Kadıların daha önce belirtildiği üzere yargı ve beledî görevlerinin yanı sıra bunlardan geri kalmayacak merkezî devletin esnaf nezdindeki temsilcileri olma görevi de bulunmaktaydı. Arşiv belgeleri bize kadının bu rolü hakkında önemli bilgiler vermektedir. Buna göre kadılar loncaların “hakim”leri olarak belirlenmektedir. Özellikle kadıların, esnafı denetleme, gözetim ve cezalandırma yetkileriyle donatılmış olmaları, onları zanaatkârların ve tüccarların efendileri haline gelmelerine sebep olmuştur denebilir. Devletin bizzat kendine sağladığı yetkilerle donatılmış olan Kadı, esnafa merkezde yani divanda alınan karaları aktarmakta ve bunlara karşı çıkan veya hile yapanları cezalandırma hakkına da sahipti. Kadı kazalardaki fiyat hareketlerini de yakından kontrol etmekte ve fiyat saptanmasında muhtesible birlikte müdahale etmekteydi. Fakat Kadı üzerine düşen bütün gözetim görevlerini üstlenemediği için sorumluluklarının büyük bir bölümünü muhtesibe bırakmaktaydı. Bu sebeple de bir çeşit esnaf genel müfettişi olan muhtesib, kadının temsilcisi ve muavini olarak hareket etmekte idi. İncelenen dönemde şehirdeki esnaf zümreleri uğradıkları haksızlıklara veya mensup olduğu gurup içindeki anlaşmazlıklara çözüm bulunması için bizzat kadıya kendileri veya esnaf temsilcileri aracılığıyla başvurabilmekteydiler. Örneğin, Balıkesir’de susam yağı işleyen esnaf ustaları birlikte 15 Zilkade 1012/ 15 Nisan 1604 tarihinde meclis-i şer’ giderek bazı susam yağı işleyen ustaların alıp-satmada kullandıkları tartılarının kiminin eksik, kiminin ise fazla tarttığını bundan dolayı bazılarının zarar ettiklerini ve bu haksızlığın sona ermesi için bütün susam yağı işleyen esnafın tartılarının kadı huzurunda tekrar ayarlanmalarını talep etmişlerdir1. Kadılar şehirde satılan malların önceden tespit edilen ve halka duyurulan narh fiyatından satılmasını da sıkı şekilde kontrol etmekteydiler. Buna uymayan esnaf ya da pazarcı, kadı tarafından uyarılmakta bu durum bir daha tekrar ederse cezalandırılmaktaydı. Rebiyülahir 1041/ Ekim 1631 yılında şehirde bakkallık yapan Şaban kızıl pirincin narhı 9 akçe iken, Mehmed adlı birisine 2 akçe fazlasına yani 11 akçeye satmıştır. Bu durum alıcı tarafından kadıya aktarılmış ve bakkal Şaban’ın işlediği suç sicil defterine kaydedilmiştir2. Ayrıca kadı esnafın 1 2 BŞS. 693, s.113a-3. BŞS. 699, s.39b-3. 54 mal alım-satımında kullandığı tartı ve benzeri ölçü aletlerinin de muhtesib aracılığıyla sıkı kontrolünü yaptırmaktaydı1. Buradan da anlaşılacağı gibi kadı sadece esnaf sorunları ve bunların çözümleriyle değil, aynı zamanda halkın da esnaf karşısında hakkını aradığı bir merci konumundadır. Şehre yiyecek tedarik edilmesi de kadının sorumluluğundaydı. Şehirdeki bakkallık yapan esnafın özellikle temel gıda maddeleri olan bal, yağ, pirinç ve sair besin maddelerini düzenli olarak tedarik etmeleri gerekmekteydi. Kadı, yiyecek maddelerinin bakkallar tarafından sağlanmasını da denetlemekteydi. Muharrem 1031/ Kasım 1621 tarihinde bakkal Hacı Veli meclis-i şer’e gelerek mahallenin ihtiyacı olan temel besinleri bulacağını taahhüt etmiştir2. Aynı şekilde kasaplık yapan esnafda, kendi aralarındaki nöbet sırasına göre şehre koyun, keçi ve sığır gibi hayvan bulup getirmeye mahkemede söz vermekteydiler3. Balıkesir şehrinde XVII. yüzyılın ilk yarısında halkın bu yiyecek maddelerinin eksikliğinden dolayı şikâyet ettiğine dair kayıdın bulunmayışı, kadıların esnaf üzerindeki denetimi ve otoriteyi iyi tesis ettiğini göstermektedir. Şehirde esnaf yazılmadığı halde esnaflık yapanların da soruşturmasını kadı bizzat kendisi yapmaktaydı. Muharrem 1040/ Ağustos 1630 tarihinde Mehmed adlı kişi kasap olarak yazılmadığı halde şehirde et sattığı tespit olunduğu için mahkemeye sevk edilmiştir4. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de kadının, şehir örgütlenmesinde hem hükümet hem de esnaf açısından önemli bir konuma sahip olduğu görülmektedir. Unutulmaması gereken bir nokta da kadının esnaf temsilcileri olan Bazar Başı, Kethüda, Yiğitbaşı ve diğerleri üzerinde de büyük bir otoriteye sahip olduğudur. Kadıların bütün bu sorumluluklarının yanında asıl görevleri hüküm vermek olduğu için infaz işlerine karışmazlardı. Bu nedenle ganimetleri taksim etmek, beytülmala ait malları yerlerine dağıtmak, şer’î cezaları tatbik etmek, orduyu düzenlemek ve madenleri kiralamak gibi işler görevleri arasında değildi5. 1 XVII. yüzyılın ilk yarısına ait sicillerde bu kontrollerle ilgili pek çok kayıt mevcuttur. Birkaç örnek için Bkz. BŞS. 694, s.127b-1; 694, s.127b-8; 692, s.34b-4. 2 BŞS. 696, s.66b-9. 3 BŞS. 694, s.50b-4; BŞS. 696, 66b-8. 4 BŞS. 699, s.14b-2. 5 Ebül-ulâ Mardin, a.g.m, s.42. 55 Kadı bu görevlerinin büyük bir bölümünü mahkemede yürütmektedir. Mahkemede kadıya yaptığı işlerde yardımcı olan vazifeli kişilerde bulunmaktaydı. Bu bakımdan mahkeme örgütü hakkında da malumat vermek yerinde olacaktır. Naib : Naibler, kadılar gibi medrese çıkışlı olmakla birlikte, daha üst makamlara ulaşabilmiş meslektaşlarından daha az yetkiye sahiptirler. Bundan dolayı düşük görevleri yerine getirmektedirler. Bu görevler de naiblik veya küçük bir kazanın kadılığı olmaktadır. Hatta bunlar için başkent ya da Bursa veya Edirne medreselerinden mezun olmak koşulu bile aranmamaktadır. Naiblerin ataması, kadılar tarafından yapılmakta olup umumiyetle o mahallin ulemasından olanlar tercih edilirdi. Kadılar tarafından yapılan bu atamanın bir kazasker tarafından onaylanması da gerekiyordu1. Bu kişiler, nâhiye ölçeğinde, kadının kazada sahip olduklarının aynısı olmaktadır. Adaletin yönetimi, esnafla ilişkiler, bazı hükümet karalarının uygulanması bunların başında gelir. Esnafın halkın hizmetinde olmasını sağlamak, pazarları denetlemek, yasaları ihlâl eden zanaatkâr ve tüccarlara müeyyide uygulamak yetkileri arasında idi. Beledî hizmetlerin iyi işlemesini gözetmek ve gerekli kentsel çalışmalara özen göstermek zorundaydılar. Özellikle sicillerde naiblerin normal hukukî davalar dışında katl, hırsızlık gibi olaylarda keşifle görevlendirildiklerine dair bir çok kayıt vardır. Balıkesir’de görevli naibin bu görevler dışında vakıfların kontrolünü yapıp, burada çalışan personelin tayin işlerine bakmakta idi2. Kâtipler: Mahkemede görevli diğer bir personel ise kâtiplerdir. Bunlar mahkemedeki işlerin yürütülmesinden sorumlu idiler. Sicilleri bu kâtipler tuttuğu için, güzel yazı yazan, dürüstlüğü ve bilgili olduğu bilinen ulemâdan olan kimseler arasından, kadı tarafından seçilirdi. Mahkemedeki günlük duruşmaların dışında, her çeşit belgelenin, merkezden gelen yazıların sicillere kaydedilmesiyle görevli idiler3. Ayrıca mahkemede görülen davalarda şuhudü’l-hal olarak da bulunuyorlardı4. Bu kayıt işlerine bakan kâtibe Mukayyid deniliyordu5. Sayıları yıllara göre değişen kâtiplerin, kıdem sırasına göre başkâtip, ikinci, üçüncü gibi 1 C.Baysun, “Naib”, İA, C:IX, s.50-52, İ.Ortaylı, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, s.30-33. 2 BŞS. 701, s.84a-3. 3 Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, s.109. 4 BŞS. 695, s.29a-2, 3. 5 Özdemir, a.g.e, s.192-193. 56 değişik unvanları vardı. Bunlar boşalan kâtipliklere kıdem sırasına göre bir üst kadroya geçiyordu. Mahkeme dışında, nâbin gitmediği davalara giderler, gerekli soruşturmayı yaparlardı1. Kassâm: Vefat etmiş olan bir kimsenin terekesini varisleri arasında taksim den şer’î memur idi2. Bu kişiye kassâm nâibi ve kassâm kâtibi de deniliyordu3. Mahkeme katiplerinden veya müderrislerden biri kadının arzı üzerine berâtla atanırdı4. Muhzırbaşı ve Muhzırlar: Mahkemenin güvenliğinden, suçluların mahkemede hazır edilmesinden veya nâib ile keşif ve tahrire gitmekle sorumlu olan görevlilerdir. Ayrıca muhzırların görevleri arasında alacaklıların talebi üzerine borçlu olan kimseleri takip etmek5, mahkemede şuhudü’l-hal olarak şahitlik yapmakta vardı6. Muhzırların âmiri olan muhzırbaşı berât-ı padişahî ile altı-bölük halkından birisine verilirdi. Muhzırbaşı, vazifesini bizzat kendi ifa edebileceği gibi iltizama da verebilmekteydi7. Muhzırbaşı ve muhzırlar mahkemede yaptıkları hizmetlere karşılık, ahaliden ihzariye ücreti alırlardı8. İhzariye ücretleri, hazineye ait bir gelir kaynağı olup,iltizam veya emanet usulüyle muhzırbaşı tarafından toplanır ve üç ayda bir hazineye teslim edilirdi9. Balıkesir’de H.1001/ M. 1592-1593 tarihinde ihzariye ücretini mahkemede muhzır olan üç kişi “ber vech-i emanet” üzerlerine almışlardır10. Balıkesir’deki muhzır sayısı incelenen dönem içinde dört ile beş arasında değişmekteydi11. Osmanlı adalet sistemi içinde mahkemelerde görevli olmadıkları halde, davanın gidişatı hakkında önemli bir rolü olan Şuhudü’l-hal denilen tanıklar da bulunmaktaydı. Bu kişiler ahalinin güvendiği dürüst ve dindar kişiler arasından seçilmekteydiler. Mahkemede kadının yardımcısı olan kâtip ve muhzırlarında sık 1 Küçükdağ, a.g.t, s.134. Uzunçarşılı, a.g.e, s.121. 3 Küçükdağ, a.g.t, s.135. 4 BŞS. 694, s.39a-2. 5 BŞS. 693, s.14b-1. 6 BŞS. 695, s.29a-2, 3, 4, 5. 7 Akdağ, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, II, s.100-101. 8 BŞS. 692, s.1b-2. 9 Akdağ, aynı yer. 10 BŞS. 692, s.1b-2. 11 BŞS. 692, s.1b-2, s.1b-3, s.17b-3; 695, s.29a-2, 3, 4, 5. 2 57 sık tanıklar arasında yer aldıkları oluyordu. Özellikle ümeraya mensup kişiler ile ulemâdan olanlar, seyyid, hacı gibi kişilere çokça rastlanılmaktadır1. 1.3.2.4.2. Müftü İlmiye sınıfına mensup olup, şeyhülislâmın kazalardaki temsilcisiydi. Müftü, şehir yöneticileri arasında bulunmamakla birlikte, şehir ahalisi içinde sözü geçen, sosyal hayatta etkileri fazla olan bir kişi idi2. Şeyhülislâm tarafından bu göreve tayin edilen müftü, yine onun tarafından azledilmekteydi. Müftülüğe şehir halkı, vali ve naibin önerdiği biri de atanabileceği gibi, umumiyetle müderrisler bu göreve getiriliyordu3. Müftüler, şeyhülislâmın devlet merkezinde gördüğü işleri kazalarda görmekteydi. Balıkesir kaza ahalisinin dinî konularda bir müşkülleri olduğu zaman, dine uygun çözüm yolları aradıklarında, fetva vermesi konusunda başvurdukları kimse müftü idi. Balıkesir müftüsü de şehir halkının dinî hususlardaki konularına çözüm bulabilmek için fetvalar vermekteydi4. Ayrıca müftüler eşkıyalık yapan kişilerin yakalanabilmesi için de fetva veriyorlardı. Balıkesir müftüsü Suhte isyanlarına katılan medreselerde okuyan talebelerin fesat ve şenaat çıkarmaları halinde bunların kontrolü için ümeranın yanında halka da salâhiyet verildiğine dair bir fetva vermiştir5. 1.3.2.4.3. Müderrisler Belirli bir tahsilden sonra icâzet, mülâzemet ve berâtla medreselerde ders veren kimselere müderris denilmektedir. Osmanlı medrese teşkilatında Hâric ve Dâhil derslerini gören talebe, Sahn-ı Semân veya Süleymâniye seviyelerinde medrese eğitimi aldıktan sonra mezun olmaktaydı. Vazife yapacakları yere göre Anadolu veya Rumeli Kazaskeri’nin muayyen günlerindeki meclislerine devam ederek “Matlâb” denilen defterlere mülâzım kaydedilirlerdi. Burada sırası 1 Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nin tamamı buna örnek verilebilir. Ancak örnek için bkz. BŞS. 693, s.19a-1, s.5b-1; 695, s.29a-2, 3, 4, 5. 2 Pakalın, a.g.e, C:II, s.601. 3 Oğuzoğlu, a.g.t, s.93; Küçükdağ, a.g.t, s.136. 4 BŞS. 693, s.7a-3, s.8a-1. 5 BŞS. 692, s.25b-4. 58 gelinceye kadar bekler, sonra yirmili, otuzlu, kırklı gibi medreselere terakki ile geçiş yapmaktaydı1. Osmanlı Devleti’nde ilk zamanlar bütün müderrislerin tayinleri kazaskerlerin padişaha sundukları arz ile yapılırken, XVI. yüzyılın ortalarından itibaren yirmili, otuzlu ve kırklı medreselerin müderrislerinin kazasker ve daha yukarı medreselerin müderrislerinin atanması şeyhülislâmın sadrazam vasıtasıyla inhası üzerine olmaktaydı2. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir şehrindeki Yıldırım Medresesi hariç, diğerleri yirmili, otuzlu, kırklı medreselerdi. Bu yüzden Balıkesir’de bulunan medreselere de Anadolu Kazaskeri’nin kaza kadısına gönderdiği mektup ile müderris tayinin yapıldığı anlaşılmaktadır3. Balıkesir’deki müderrislerin görev yaptıkları medreselerde kısa bir süre vazife yapmaktaydılar. İncelenen dönemde bu sürenin 1-10 ay arasında değiştiği görülmektedir4. Özellikle bu dönemde sırada bekleyen pek çok müderrisin bulunması, ayrıca Balıkesir’deki müderrislerin ve talebelerin Suhte isyanlarına katıldıkları için merkezî idare tarafından sadece ilimle meşgul olmaları konusunda sık sık gönderilen emirnâmelerle uyarılmaları, bu sürenin kısa oluşuyla ilgili olmalıdır5. Balıkesir’deki medreselere kadıların da müderris tayin edildiği oluyordu. Fakat bu, işsiz durumda olan ve sırada bekleyen müderrislerin tepkisiyle karşılaşılmaktaydı. Nitekim, Balıkesir kadısı Mevlânâ Ömer Efendi’ye Hasan Paşa Medresesi müderrisliği 15 Cemaziyelahir 1040/ 19 Ocak 1631 tarihinden 6 ay süre ile tevcîh olunmuştur6. Fakat Anadolu Beylerbeyine yazılan evasıt-ı Muharrem 1042/ 28 Temmuz-7 Ağustos 1632 tarihli emr-i şerif ile Balıkesir kadılığının ve Hasan Paşa Medresesi’nin birbirinden ayrıldığı ve kadı olan kişinin müderrislikten alındığı, yerine müderris Mevlânâ Emrullah’ın tayin edildiği belirtilmektedir7. Müderrisler ücretlerini bağlı oldukları vakıftan alırlardı. Maaşları ise vazife yaptıkları medreseye ve müderrise göre değişiklik göstermekteydi. Mesela, 1 Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, s.45-46; Cahid Baltacı, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, Teşkilât, Tarih, İstanbul, 1976, s.26. 2 Uzunçarşılı, a.g.e, s.59. 3 BŞS. 695, s.8a-2; 699, s.103b-2. 4 BŞS. 699, s.103b-1; 696, s.86a-1; 694, s.98b-1. 5 BŞS. 692, s.26b-1; BOA. MD. 78, s.50, h.134, BOA. MD. 78, s.563, h.1445. 6 BŞS. 699, s.44b-7, 8. 7 BŞS. 699, s.94a-3. 59 1624’te Hoca Hayreddin Medresesi müderrisi 50 akçe yevmiye alırken, 1631’de 25 akçe olmuştur1. Fatma Hatun Medresesi müderrisi Mevlânâ Mehmed Efendi 1630’da yevmi 20 akçe, 1631’de Mevlânâ Ataullah Efendi 40 akçe yevmiye almaktaydı2. Balıkesir’deki müderrislerin esas görevleri olan tedristen başka, imamlık, vakıf mütevelliliği, nazırlık, askeri kassamlık gibi görevler de yapıyorlardı3. Böylece yaptıkları bu ek işlerle, ekonomik durumlarını düzeltmeye çalıştıkları görülmektedir. Müderrislerin bulunmaktaydı. yanında, Muallim veya görevleri onlara muallim-i benzeyen sıbyân muallimler denilen bu de görevliler muallimhânelerde, sabi denilen 5-6 yaşındaki kız ve erkek çocuklara, Kur’an okutmak, matematikteki dört işlem ve yazı öğretmek gibi görevleri vardı4. Bunların alacakları ücretler mekteplerin vakfiyelerinde belirtilirdi5. 1.3.2.4.4. Nakîbü’l-Eşrâf Kâim-i Makâmı Hz. Peygamber’in neslinden gelen seyyidlerin işleriyle meşgul olan kişiye Nakîbü’l-Eşrâf denilirdi. Osmanlı Devleti’nde bu makam, Fatih zamanında bir ara kaldırılmışsa da oğlu II. Bayezit devrinde tekrar ihdas olunmuş ve devlet yıkılıncaya kadar kesintisiz devam etmiştir6. II. Bayezit devrinde İstanbul dışındaki seyyidlerin silsilelerinin muhafazası için icap eden kazalara Nakîbü’lEşrâf Kâim-i Makâmı atanmıştır. Bu makama mahallin yerli ailelerinden müderrislik, müftülük veya kadılık yapmış olanlar atanmaktaydı. İstanbul’daki Nakîbü’l-Eşrâf’ın kaza kadısına yazdığı mektup ile tayin edilmekteydi7. XVII. yüzyılın ilk yarısında Karesi Sancağında bulunan Balıkesir’in yanı sıra diğer dokuz kazada oturan seyyidler için bir tek Nakîbü’l-Eşrâf Kâim-i Makâmı görev yapmaktaydı. Görevleri arasında sorululuk alanındaki seyyidlerin veya dışarıdan sancağa gelip ölenlerin kayıtlarının tutulması ve bunların kadı 1 BŞS. 698, s.16b-2; 699, s.118b-4. BŞS. 699, s.110a-2, s.113b-1. Diğer medreseler ve müderrislerin aldıkları ücretler II. Bölümündedir. 3 BŞS. 694, s.35b-4, 698, s.1a-3, 694, s.32a-2. 4 Osman Ergin, Türk Maarif Yıllığı, C.I,II, İstanbul, 1973, s.5; Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Ankara, 1985, s.71; Baltacı, a.g.e, s.19. Yaşar Sarıkaya, Medreseler ve Modernleşme, İstanbul, 1997, s.190. 5 Baltacı, a.g.e, s.19. 6 Pakalın, a.g.e, C:II, s.647. 7 BŞS. 694, s.43b-2. 2 60 defterlerine işletilmesi, seyyid olmayan kişilere temessük vermemesi, seyyidlere saygı gösterilmesi, mal ve ırzlarına dokunulmaması, mahkemelik durumlarda kendisinin bu işi görüp, sair kişilere müdahale ettirmeden, suç işleyen seyyidleri mahkemeye getirmesi bulunmaktaydı1. Ayrıca zaman zaman merkezden gelen talimatlar doğrultusunda kendi sorumluluk bölgesinde bulunan seyyidlerin sayılması ve belgeleri sahte olanları isimleri ve kimlikleri ile tespit edip İstanbul’a bildirmesi de istenmekteydi2. 1.3.2.4.5. Din Görevlileri Balıkesir şehrinde çeşitli câmi ve mescitlerde görevli imam, hatip, müezzin, vâiz, devir han gibi Müslüman ahalinin ibadetlerini, evlenme-boşanma, defin işleri vb. yapmakla yükümlü kişiler bulunmaktaydı. Bunlar berâtla görev yaparlar ve hizmet ettikleri dinî yapının vakfiyesinde belirtilen esaslara göre ücret almaktaydılar. Câmi veya mescit gibi dinî bir yapıya tayin edilecek görevlinin arz makamı genellikle kaza kadısı idi3. Ayrıca bunlar, kadı naibi, vakıf mütevellisi veya kendi arzı üzerine de berâtla tayin olabiliyorlardı4. Balıkesir’deki dinî görevliler, bütün vakıf görevlileri gibi, evkâf mahsulünden mütevelli marifeti ile ücretlerini alıyorlardı. Bu ücret vakfiyeye göre belirlendiği için, cami ve mescitteki görevlilerin ne miktarlarda maaş alacakları ona göre belli oluyordu. Örneğin, İbrahim Bey Câmii imamı yevmî iki akçe, İğneci Mescidi imamı yevmî bir akçe, Yıldırım Camiinde görevli imam yevmî iki akçe, iki müezzine yevmî bir akçe, altı cüzhana yevmî üç akçe, kayyuma yevmî bir akçe ve mumcusu da yevmî iki akçe almaktaydı5. 1.3.2.5. Vakıf İdârecileri Balıkesir’de dinî, sosyal, kültürel ve ekonomik işlevi olan vakıfların başta mütevelli olmak üzere nâzır, kâtip, câbi gibi görevlileri vardı. Genellikle vâkıf soyundan olan veya kadı tarafında atanan mütevellinin pek çok görevi ve sorumluluğu vardı. Bunlar, vakfı yönetmek, vakıfta görev yapacak kişileri atamak, vakıftan ücret alan mürtezikaların maaşlarını vermek, vakıf gelirlerinin 1 BŞS. 694, s.43b-2. BŞS. 699, s.90b-1. 3 BŞS. 695, s.66b-2. 4 BŞS. 699, s.113b-2; 694, s.115b-10; BOA. İbnül Emin Vakıf, 2233. 5 BŞS. 694, s.115b-10; BŞS. 694, s.37b-2. 2 61 toplanmasını sağlamak, vakıf mallarını kiraya vermek suretiyle gelir sağlamak, vakfa ait binaların bakım ve onarımını yapmak, vakıfla ilgili analaşmazlıkları mahkemeye intikal ettirmek gibi görevleri vardı1. Vakıf mütevellisi ve nâzırın atanması kadı veya naibin arzı, diğer görevliler ise mütevellinin arzı üzerine berâtla olurdu2. Vakıf görevlileri ücretlerini vakfiyelerde belirlenen şartlar doğrultusunda, vakıf gelirlerinden almaktaydılar. İncelenen dönemde vakıf yöneticilerinin aldıkları ücretlerle ilgili pek çok kayıt vardır. Buna göre mütevelliler yevmî 1-4 akçe, nazırlar yevmî 1-2 akçe, katipler yevmî 1-5 akçe ve câbiler yevmî 1-2 akçe arasında ücret almaktaydılar3. 1.3.2.6. İmardan Sorumlu Olanlar Osmanlı Devleti’nde, inşaat ve bayındırlık işlerinin bir bölümünü doğrudan doğruya devlet üstlenmekteydi. Saray mimarları teşkilâtının başına bağlı muazzam bir kamu yapım, bakım ve onarım şebekesi vardı. Her beylerbeylik merkezinde, gerektiği zaman yerel ustaları ve iş gücünü seferber edip kaleler, köprüler, camiler ve başka kamu binaları inşa veya tamir ettirmeye yetkili bir hassa mimarı bulunuyordu. Osmanlı kentlerindeki çarşılar, dükkânlar, hamamlar ve bedestenler gibi ticarî tesisler, hayrat külliyelerini ayakta tutacak gelir kaynaklarının yaratılması amacıyla, vakıf sistemi çerçevesinde imar faaliyetleri gerçekleştiriliyordu4. Ancak konutları çoğunlukla Hassa Mimarları Ocağı’ndan yetişme mimarlar değil, mal sahibi ile birlikte çalışan bir dülger ya da duvarcı yapardı. İstanbul’da ve Mekke’de yeni yapılacak evlere düzenlemeler getiren, bugünkü “belediye yapı yönetmeliği”ne benzetilebilecek kurallar konmuştu. Örneğin çıkma yapan üst katlar sokağa taşamaz, evlerin önündeki üstlerine satılık mallar konulan taş tezgâhlar belirli bir sınırı geçemezdi. İnşaat sahipleri ve mimarlar bu kuralları bilmek zorundaydılar; gerektiği zaman da Kadı Sicil Defterleri’ne başvurulurdu. Çünkü imar düzenlemeleri çoğunlukla fermanla bildirilir, mahkeme kâtipleri bunları sicil defterine geçirirdi5. 1 BŞS. 694, s.31b-1; 696, s.68a-1; 695, s.41b-1; 694, s.34b-2. BŞS. 693, s.14b-2; 699, s.70b-2; 699, s.87a-6, s.95b-2. 3 BŞS. 698, 44a-2; 696, s.48a-3; 699, s.70b-2. 4 Şehir mimarları ile ilgili olarak bkz. Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Üzerine Araştırmalar, (Der. Salih Özbaran), EÜEF yay, İzmir, 1984, s.1-26. 5 S.Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, (Çev: Elif Kılıç) Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2000, s.146-147. 2 62 Mimarbaşı : Osmanlı merkezî idaresince onaylanan projeler mimarbaşı ve yardımcıları tarafından yürütülürdü. Bu görevliler her tasarımın genel plânından sorumluydular ve inşaat alanının işleyişini örgütlerlerdi. İnşaat malzemesinin bir kısmı vergi yerine geçmek üzere zorunlu teslimatla sağlanırdı. Bazı durumlarda merkezî hükümet özel girişimcilere yeterli miktarlarda demir ya da tuğla sağlamaları için sermaye verirdi. İnşaat malzemesinin taşınması içinde genel olarak askerler kullanılırdı. Esas olarak başkentteki inşaatlara ilişkin olarak belgelenmiş olan bu işleyişin taşradaki önemli inşaatlarda da bazı yerel değişikliklerle de olsa egemen olduğu varsayılabilir1. XVII. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı Devleti’nin bir çok ketinde, merkezî yönetim tarafından başkentteki mimarbaşını temsilen atanan bir şehir mimarı bulunmaktaydı. Balıkesir şehrinde de emr-i şerif ile atanmış bir Mimar bulunuyordu2. Bu mimar, inşaat işleriyle uğraşan bütün zanaatkârları denetlemekle görevliydi. Birçok yerde bu şehir mimarının onayı olmadan özel bir inşaata başlanamazdı. Şehir mimarı bazen inşaat malzemelerine de standart koyardı; ama bu, devletin yaptırdıklarının dışında ender rastlanan kâgir yapılar için söz konusu olurdu. Şehir mimarı ayrıca, inşaat ve yapılarla ilgili bir anlaşmazlık çıktığında, çözümü için kadıya yardımcı olmaktaydı. Mesela, Balıkesir’de berâtla atanmış olan Üstat Mimar Mehmed Çelebi, Zilhicce 1051/ Mart 1642 yılında şehirdeki bir evin iki varisi arasında paylaştırılması gerektiğinde, hangi bölümünün hangi mirasçının hissesine düşmesi gerektiğini belirleyip, evi ikiye bölüp, kadı siciline kaydettirmiştir3. Balıkesir’de bulunan şehir mimarının görevleri arasında hamamların harap olan yerlerinin onarılması da vardı. Mimarlar, onarılacak yerin önceden kadı ya da naib, mahalle ahalisinin dindar ve muteber kişileri ile keşfini yapardı. Bu keşif sonucuna göre bir rapor hazırlardı. Örneğin, Şaban 1054/ Ekim 1644’de Eski Hamam’ın kapısı üzerindeki kemer harap hale gelmiş, Şehir Mimarı Mehmed Çelebi yaptığı keşifte, tamir için gerekli olan tuğla, kireç, kum ve üstadiye bedelinin 3.500 akçe olduğunu, hazırladığı raporda belirtmiştir4. Yine 1 S.Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, (Çev. Neyyir Kalaycıoğlu), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, 1994, s.28. 2 BŞS. 697, s.99b-3. 3 BŞS. 697, s.99b-3. 4 BŞS. 700a, s.35a-3. 63 Zilkade1032/Ağustos 1623’te Fatma Hatun Hamamı’nın külhanı ve su dolabının tamiri için Mimar Kadri görevlendirilmiştir1. Bazen onarılacak yapıya iki mimarın keşif için gönderildiği de olmaktaydı. 2 Ramazan 1024/ 25 Eylül 1615 Fatma Hatun Hamamı’na, bozulan su kuyusunun onarılması amacıyla üstat mimarlardan Mehmet Halife ve İbrahim görevlendirilmiştir2. İncelenen dönem içinde, Balıkesir’de imar faaliyetleriyle ilgili şehir mimarlarından başka üstat mimar, suyolcu, çeşmeci, neccar, usta ve işçi gibi kimseler de bulunuyordu3. 1.3.2.7. Sağlık Hizmetlerini Yürütenler Balıkesir’de XVII. yüzyılın ilk yarısında Dârü’ş-Şifa bulunduğuna dair bir kayıda rastlanmamıştır. Bununla birlikte Balıkesir’de sağlık hizmetleri bir nevi Dârü’ş-Şifa denebilecek Karaoğlan Mahallesi’nde Karaoğlan Mescidi içinde yer alan bir binada yürütülüyordu. Burada bulunan cerrah ve tabibler, kendilerine ait odalarda hastalarını muayene etmekteydiler4. Bu yüzyılda Balıkesir’de kaç tane hekim bulunduğu tespit olunamamıştır. İncelenilen dönemde Balıkesir’de yaşayan halkın sağlık vakalarında, bu mevcut cerrah ve tabiblerden yeterli derecede istifade ettiği söylenemez. Çünkü, şehir ahalisi bazı hastalıklarda hekime gitmek yerine ilkel metotlarla da tedavi olmayı tercih ediyordu. Mesela, Şevval 1039/ Mayıs 1630 tarihinde Abdullah adlı şahıs, Berber Nasuh’a kendi rızasıyla “dilinin altını aldırmış” ve bu olaydan yaklaşık kırk gün sonra ağzından kan gelerek ölmüştür5. Balıkesir’de sağlık işlerine yardımcı olan diğer bir personel ise ebe idi. Özellikle bu yüzyılda kızların bekâret kontrolü hekimler tarafından değil, ebeler vasıtasıyla halledilmekteydi6. Ayrıca kadınların hamilelik ve doğum işleri de ebeler tarafından kontrol edilmekteydi. Nitekim, Receb 1012/ Aralık 1603 tarihinde satın alınan Kamile adlı bir cariyenin eski sahibinden iki aylık hamile olduğu Ebe Hatice’ye danışılmak sûretiyle ortaya çıkarılmıştır7. Ayrıca şehirde 1 BŞS. 698, s.83a-5. BŞS. 694, s.114b-7. 3 BŞS. 697, s.17a-3; 697, s.106a-5. 4 BŞS. 701, s.92a-1. 5 BŞS. 699, s.4a-2. 6 BŞS. 696, s.64b-2, 3. 7 BŞS. 693, s. 78b-3. 2 64 yalnız ve bakıma muhtaç şekilde yaşayan kimselerin bakımını yapan kadınlar da mevcuttu. Bugünkü hemşirelerin yaptığı işleri yapan bu kadınlar, yaptıkları hizmetlere karşılık oldukça makul ücretler almaktaydılar. Örneğin, Mirza Bey Mahallesi’nde ama ve yalnız olarak yaşayan Elif adlı kadın, yemeğini pişirmek, esvabını yıkamak ve sağlık hizmetlerinde kendisine yardımcı olması amacıyla 20 Zilkade 1051/ 20 Şubat 1642 tarihinde günde dört akçe ücret ile Cennet adlı kadını kiralamıştır1. 1 BŞS. 697, s.99a-2. 65 İKİNCİ BÖLÜM DİNÎ, İLMÎ VE SOSYAL YAPILAR 2.1. DİNÎ MAHİYETTEKİ YAPILAR 2.1.1 Camiler Arapça cem’ kökünden türeyen, “toplayan, bir araya getiren” anlamındaki câmi kelimesi başlangıçta sadece cuma namazı kılınan büyük mescitler için kullanılmıştır1. Camiler ilk zamanlarda idarî, adalet ve eğitim yeri olarak da kullanılmışlardır. Osmanlılar zamanında da camilerin eğitim ve öğretim yeri olarak kullanılması geleneği devam edilmiştir. Ayrıca Osmanlı döneminde şehir, kasaba ve köylerde sıbyan mektebi olmayan yerlerde camilerin çocukların eğitimi için okul olarak kullanılması çok yaygın bir anlayıştı2. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de de camilerin özellikle sıbyan mektebi olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Osmanlı döneminde padişahlar tarafından inşa ettirilen büyük camilere “selâtin camileri”, vezirler ve diğer devlet ricâli tarafından yaptırılan orta büyüklükteki camilere bânisinin adına izâfeten sadece “cami” denilmiştir. Balıkesir’de incelenen dönem içinde I. Bayezid tarafından yaptırılan bir cami bulunmaktadır. Bunun harcinde Fatih’in damadı Zağanos Paşa’nın camisi ve diğer altı cami aşağıda alfabetik olarak incelenecektir. 2.1.1.1 Hacı Ali Camii XVI. yüzyılda ilk yapıldığı zaman mescit olarak inşa edilen yapının, daha sonraki yıllarda cami haline getirilmiştir. Özellikle XVII. yüzyıla ait belgelerin tamamında bu yapıdan bahsedilirken “Cami” olarak ifade edilmektedir. İnşa edildiği tarih bilinmemekle birlikte, XVI. yüzyılın ikinci yarısında yaptırıldığını 1 2 Ahmet Önkal-Nebi Bozkurt, “Cami”, TDVİA, İstanbul, 1993, s.46. Aynı yer. 66 söylemek mümkündür1. Caminin bânisi Hacı Ali Paşa adlı bir zattır2. Caminin yanında bulunan Ahmed Çeşmesi’yle, Yeşilli Mescit ve çeşmesini Aziz Mahmut Hüdai Hazretleri hulefasından Balıkesirli Dizdar-zâde Şeyh Ahmed Efendi yaptırmıştır3. Caminin bulunduğu yer hakkında da bazı değişik görüşler bulunmaktadır.Buna göre, cami Ali Fakih Mahallesi’nde bulunmaktadır4. XVII. yüzyıla ait Şer’iyye Sicilleri’nde ise caminin yerinin Hacı Gaybî Mahallesi’nde olduğu yazılıdır5. Hacı Ali yaptırdığı bu caminin tamiri ve camide imamlık yapan kişinin, kendi ruhuna Kur’ân okuması için XVI. yüzyılın son çeyreğinde 5.000 akçe nakit para vakfetmiştir. Mescidin Rebiyülahir 1002/ Aralık 1593 yılında çok harap durumda olması, eldeki parayla tamirinin mümkün olmaması üzerine, vâkıfın kızları vakf edilen paranın 3000 akçesinin vâkıfın ruhuna Kur’ân okuyan kişiye ve 2.000 akçenin ise kendilerine verilmesini istemişlerdir. Bu durumda uygun bulunarak kabul edilmiştir6. Caminin sonraki yıllarda büyük bir onarımdan geçtiği bilinmektedir. Nitekim Osman Efendi adındaki bir zat eski vakfa ilâveten 20.000 akçe nakit para vakf etmiştir. Aynı zamanda bu kişi Hacı Ali Mescidi’ne minber koydurarak camiye dönüştürmüştür. Bundan dolayı bu yapı sonraki yıllarda “Osman Efendi Camii” diye meşhur olmuştur7. Bu yeni kurulan vakıfta mütevelli olarak 1 Cemaziyelahir 1040/ 5 Ocak 1631 yılında, günde bir akçe ücret ile Hacı Ahmed görev yapmaktaydı8. Hacı Ali Camii’nde 25 Ramazan 1032/ 23 Temmuz1623 tarihinde görev yapan imam Ali Halife her gün sadece öğlen ve ikindi namazlarını kıldırmakla görevlendirilmiş ve bu hizmetine karşılık olarak günde bir akçe ücret verilmiştir9. Ayrıca camide evail-i Şevval 1032/ 29 Temmuz-8 Ağustos 1623’de Hacı Ahmed 1 H.1002/ M.1593 tarihinde camiyi yaptıran vâkıfın kızlarının yaşaması bize bu dönem içerisinde yaptırıldığı fikrini uyandırmaktadır.Bkz. BŞS. 692, s.11a-2. 2 Uzunçarşılı, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, s.143. 3 Aynı yer. 4 Sevim, a.g.t, s.279’de hiçbir kaynak göstermeden bu bilgiyi vermektedir. Ünlüyol, a.g.t, s.191’de XVIII. yüzyıla ait bir vakfiyeden yola çıkarak bu kanaate varmaktadırlar. 5 BŞS. 699, s.26b-1.; BŞS. 699, s.57a-5. 6 BŞS. 692, s.11a-2. 7 BŞS. 699, s.57a-5. 8 BŞS. 699, s.26b-1. 9 BŞS. 698, s.78b-3. 67 Hasan1 ve yine 18 Şaban 1041/ 12 Mart 1632 tarihinde günde yarım akçe ücret ile Mehmed, devirhan olarak hizmet etmişlerdir2. 2.1.1.2. Hacı İlyas Paşa Cami Caminin bânisi İlyas Paşa’dır. Bu zat Balıkesir mutasarrıflığı da yapmıştır. Padişah IV. Murat’a karşı isyan ettiği için maktûlen vefat etmiştir. Ölüm tarihi belli değildir. İlyas Paşa’nın maktûlen vefat etmesi üzerine, 7 Rebiyülevvel 1041/ 2 Ekim 1631 tarihinde yazılan bir emr-i şerif ile bütün mallarının varislerine verilmesi istenmiştir3. Paşa’nın Cemaziyelevvel 1040/ Aralık 1630 yılında Balıkesir’de bir yağhâne satın aldığına bakılırsa4, bu zatın 1631 yılının Ekim ayından önceki bir ayda maktûlen vefat ettiğini düşünmek doğru olur. İlyas Paşa Camii, bugünkü eski hükümetin karşısında saat kulesi yanındaki Çalışma Derneği arasında idi. Burası XVII. yüzyılın başlarında Balıkesir eşrafından Bahaeddinzâdelerden Şeyh Lütfullah’ın evi iken İlyas Paşa tarafından satın alınarak cami yaptırılmıştır5. İlyas Paşa’nın kapı kethüdası olan Mehmed Ağa’nın 3 Rebiyülevvel 1042/ 18 Eylül 1632 yılında İstanbul’a yazdığı arzda Paşa’nın Balıkesir’de yaptırdığı caminin mühimmatı için gerekli kurşun, direk ve zincirler için 230.000 akçe borcu olduğunu bildirmektedir6. Bu durumda, caminin yapımı tam olarak bitmeden İlyas Paşa’nın maktûlen vefat ettiği anlaşılmaktadır. 2.1.1.3. İbrahim Bey Camii Bu caminin bânisi Zağanos Paşa’nın oğlu Mehmed Çelebi’dir. Cami, Balıkesir çarşısı içinde Hisariçi Mahallesi’nde, Alaca Sokağın başında bulunmaktadır. Caminin cümle kapısında bulunan kitâbeye göre yapı H. 870 /M. 1465-1466 tarihinde yaptırılmıştır7. Fakat cami, sonraki dönemlerde çok harap olduğu için ilk yapı yıkılarak, ikinci defa Mehmed Çelebi’nin torunlarından Yahşi Bey oğlu İbrahim Bey tarafından yeniden yaptırılmıştır8. Caminin ikinci 1 BŞS. 698, s.79a-9. BŞS. 699, s.1b-2. 3 BŞS. 699, s.53a-2. 4 BŞS. 699, s.26a-2. 5 Uzunçarşılı, Karesi Meşâhiri, s.168. 6 BŞS. 699, s.93b-2. 7 Sabih Erken, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler II, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay. Ankara, 1977, s.27; Eren, Mutasarrıf Ömer Ali Bey, s. 209. 8 Erken, aynı yer; M. Eren, Zağnos Paşa, Balıkesir, 1994, s.50. 2 68 yapılışının tarihi bazı eserlerde H.1152/M.1739-1740 olarak gösterilmiştir1. Fakat XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de İbrahim Bey Camii bulunmaktadır2. Ayrıca İbrahim Bey’in ölüm tarihide H.1127/M.1715’tir3. Böylece, bu camiin yapılış tarihinin yukarıda belirtilen tarihten çok daha eski olduğunu kabul etmek gerekmektedir. İbrahim Bey Camii’ne ait bir vakıf bulunmaktaydı. Bu vakıfta 6 Cemaziyelahir 1040/ 10 Ocak 1631 tarihinde cabi olan Musli Bey adlı bir kişi görev yapmaktaydı4. Camide, 21 Safer 1091/ 23 Mart 1680 yılında imam olarak Mehmet Halife günde 2 akçe ücret ile çalışmakta idi. Aynı yıl bu kişinin görevini gereği gibi yapamadığı anlaşılmış ve yerine İbrahim Halife atanmıştır5. İkinci bânisinden dolayı “İbrahim Bey” diye meşhur olan cami, 1897 yılındaki depremde tamamen yıkılmıştır. Bugünkü bina temelden itibaren, iki şerefeli minaresiyle birlikte, Kunduracı Hacı Arif Ağa tarafından yeniden yaptırılmıştır. Bu zat camiye gelir olması açısından alt katına dört adet dükkân yaptırıp vakfetmiştir6. Bu nedenle yapı Hacı Arif Ağa Camii adıyla da anılmaktadır. Kare plânlı yapının beden duvarları kesme taştan yapılmış olmasına karşın üst örtü ahşap ve kiremitli bir çatı ile kapatılmıştır. Böylece cami, ilk yapıldığı tarihten sonra geçirdiği iki büyük değişiklikle günümüze ulaşabilmiştir. 2.1.1.4. Kasaplar Camii Kasaplar Mahallesi’nde bulunan bu caminin bânisi ve yapıldığı tarih belli değildir. Bugün caminin kapı duvarındaki kitâbesinden anlaşıldığı üzere yapı günümüze kadar beş kez tamir geçirmiştir7. Camiye ilk tamirin H.1059/M.1649 yılında yapıldığı düşünülürse bu eserin XVI. yüzyılın sonlarında veya XVII. yüzyılın başlarında yapılmış olduğu söylenebilir. Camiye XVIII. yüzyılın ilk yarısında tamire sarf olunmak için on kuruş para vakfedilmiştir8. Yapı, diğer tamirlerden ikincisini H.1226/M.1811 yılında, üçüncüsünü Yırcalızâde Hacı İbrahim Efendinin gayretleriyle H.1312/M.1895 yılında, dördüncüsünü 1897 1 Erken, a.g.e, s.27; Ünlüyol, a.g.t, s.190. BŞS. 699, s.26b-2. 3 Eren, Mutasarrıf Ömer Ali Bey, s.209; aynı yazar, Zağnos Paşa, s.50. 4 BŞS. 699, s.26b-2. 5 BOA. İbnül Emin Vakıf, 2233. 6 Eren, Zağnos Paşa, s.209 7 Eren, Mutasarrıf Ömer Ali Bey, s.214. 8 Ünlüyol, a.g.t, s.192. 2 69 depreminden sonra Mutasarrıf Ömer Ali Bey tarafından ve beşinci tamiri ise mahalle halkının yardımıyla 1956 yılında yapılmıştır. Kare plânlı olan yapının üst örtüsü ahşap kiremitli bir çatıdır. İlk yapıdan günümüze sadece zemindeki tuğla döşeme intikal etmiştir. 2.1.1.5. Kaya Bey Camii Kaya Bey Camii, Oruçgazi Mahallesi’nde H.876/M.1471-1472 tarihinde Candaroğulları ailesinden Kasım Bey’in oğlu Kaya Bey tarafından yaptırılmıştır1. Bugün bu caminin bulunduğu yer, Çay Mahallesi’nin sınırları içersinde yer almaktadır. Yapı ilk inşa edildiği zaman mescit olarak yapılmıştır. XVI. yüzyılın sonlarına doğru mescide bir minber yapılmak suretiyle H.1002/M.1593-1594 tarihinde camiye çevrilmiştir2. Böylece Kaya Bey’in yaptırmış olduğu mescit, Yıldırım Camii ve Zağanos Paşa Camii’nden sonra şehirde cuma namazı kılınabilen üçüncü cami durumuna gelmiştir. Kaya Bey Camii’nin vakıf akarları arasında Balıkesir şehrinde ve diğer nahiyelere bağlı köylerde bir çok mal ve mülk bulunmaktadır. Bunlar arasında Balıkesir’e bağlı bir köy, üç mezraa, üç tarla, iki bahçe ve iki bağ bulunmaktadır. Vâkıf, mescidin bitişiğine dokuz odalı bir ev yaptırarak, burada mescit cemaatinden olan kişilerin oturmasını istemiştir. Ayrıca Edremit nâhiyesinde bir bahçe ve dört odalı bir evde bulunmaktadır3. Vakfiyeye göre camide, vakıf işlerinden sorumlu bir mütevelli, bir imam ve müezzin görev yapmaktaydı. Kaya Bey vakfına ait olan üç mezraa caminin giderlerini karşılamak amacıyla Rebiyülevvel 1002/ Kasım 1593 yılında mütevelli Büyükbaş Mehmed tarafından kiraya verilmiş olup, bu sayede vakfa yıllık 950 akçe gelir sağlanmıştır4. Cami 1897 yılındaki depremde yıkılmıştır. 1915 tarihide büyük bir onarımdan geçerek eski orijinalliğini yitirmiştir. Yapının avlu duvarı dışında birde küçük bir çeşme bulunmaktadır. Kaya Bey Camii’nin içinde Üçpınaroğlu Türbesi ile Ayaz Paşaoğlu mezarları bulunmaktadır. 1 Kaya Bey’in ölümünden sonra, Balıkesir’de yaptırdığı cami için kardeşi İskender Bey tarafından Arapça bir vakfiye de düzenlettirmiştir. Vakfiye için bkz. VAD. no: 582/1, s.125-126. 2 Sevim, “Candaroğulları Sülalesinden Kaya Bey’in Balıkesir’deki Camisi ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, S.XXIII, Ankara, 1994, s.21;Kamil Su, XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Balıkesir Şehir Hayatı, s.16. Kaya Bey Mescidi’nin camiye çevrilmesiyle ilgili ferman için bkz. K. Su, “Balıkesir’e Dair Vesikalar”, Kaynak, S.51, (19 Nisan 1937), s.69. 3 Sevim, a.g.m, s.22. 4 BŞS. 692, s.10a-2. 70 2.1.1.6. Mirza Bey Camii Mirza Bey Mahallesi’nde bulunan bu caminin, yapılan ilk mahallî araştırmalarda Timur’un oğlu Mirza Bey tarafından yaptırıldığı şeklindeki bir görüş kabul görmüştür1. Fakat daha sonra belgelerin tetkik edilmesi ile caminin bânisinin, Candaroğulları’ndan Kasım Bey’in oğlu İskender Bey olduğu anlaşılmıştır2. Şöyle ki, İskender Bey’e “Emirzâde” ismi de verildiğinden bu ad Emirza ve Mirza’ya tahfifen değiştirilmiş ve Mirza Bey olarak telaffuz edilmiştir3. Aynı zamanda İskender Bey’in Balıkesir’de emlâkı da bulunmakta olup, H.936/M.1530 yılına ait Tahrir Defteri’nde Balıkesir şehrinde “Mahalle-i Emirza Beg” isminde bir mahalle de bulunuyor olması da bu görüşü desteklemektedir. XVII. yüzyıla ait sicillerde de “merhum Mirza Beğ’in bina eylediği Mescid-i Şerif” diye geçmektedir. Bu gün halk arasında “Yoğurtçu Camii” diye bilinen bu cami, kitâbesine göre 1862 yılında Sultan Abdülaziz tarafından onarımı yapılarak, bölgeye yerleştirilen Kırım Tatarlarının istifade etmesi sağlanmıştır. Bundan dolayı bu camiye “Kırımlılar” veya “Aziziye” de denilmektedir4. Cami, 1897 depreminde yıkılınca Balıkesir Mutasarrıfı Ömer Ali Bey tarafından tamir ettirilmiştir5. İlk mescit olarak inşa edildiği anlaşılan yapının sonraki yıllarda camiye dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır. Caminin evahir Zilhicce 995/ Kasım 1587 yılında mütevelliliğini günde 2 akçe ücret ile Fahrünnisa adlı bir kadın yürütmekteydi6. Evail-i Receb 1012/ 5-15 Aralık 1603 yılında Mescidin mütevellisi ve imamı olan Yusuf Halife, mescidin imamına meşruta olan mescidin yanındaki bir mülkü, harap ve kullanılmaz hale geldiği için her yıl 10 akçe mukataa vermek şartıyla 1500 akçeye Timur Dede adlı bir kişiye satmıştır7. Mirza Bey Camii’ne halk tarafından vasiyet yoluyla para bağışları yapılmıştır. Nitekim, Evail-i Zilkade 1031/ 7-17 Eylül 1622 tarihinde mahalle sakinlerinden olan Yusuf 1 M.E. Çavuldur, “Zağnos Paşa ve Balıkesir’le Alakası-3”, Kaynak, Yıl 3, S. 30, (19 Temmuz 1935); Kemal Ertan, “Balıkesir Camileri”, Kaynak, Yıl 1, S.11, s.7. 2 Sevim, a.g.m, s.20-21. 3 Sevim, a.g.t, s.281-282. 4 Ünlüyol, a.g.t, s.198. 5 M. Eren, Mutasarrıf Ömer Ali Bey, İstanbul, 1993, s.221. 6 BŞS. 692, s.41b-2. 7 BŞS. 693, s.79a-1. 71 adlı bir kişinin vefat etmesi üzerine, caminin imamı Yusuf Halife’ye verilmek üzere, camide helva pişirmesi için 500 akçe para vakfetmiştir1. 2.1.1.7. Yıldırım Camii (Cami-i Atik) Balıkesir’in Osmanlı döneminden kalan en eski eseri olan “Yıldırım Camii” veya halk arasında ve bazı belgelerde “Cami-i Atik” olarak bilinen bu yapının, bânisi Yıldırım Bayezid Han’dır. Cami, vakfiyesine göre H.791/M.13881389 tarihinde yaptırılmıştır2. Caminin kitâbesi yoktur. Yıldırım Camii, XVII. yüzyılda Sahın Hisar Mahallesi’nde bulunmakta olup, günümüzde ise kendiyle aynı isimde olan Yıldırım Mahallesi içinde yer almaktadır. Caminin inşa edilmesiyle ilgili iddialar da bulunmaktadır. Bu iddialara göre Yıldırım Cami, eski bir kilisenin bulunduğu yere yaptırılarak burada bulunan kilise, camiye çevrilmiştir. Bu iddiayı destelemek içinde Şer’iyye Sicilleri’nde bulunan, caminin duvarındaki blok mermerlere yorum getirmek suretiyle, bir kayıtta geçen “... kiliseden mütebeddil bir mâbed-i kadim olub..” ifadelerden yola çıkılarak bu kanaate varılmıştır3. Cami, bugünkü durumu ile kuzey güney istikametinde boyuna dikdörtgen plânı ve iki sıra sütun dizisi ile üç nefe ayrılmış olması ilk anda eski Hıristiyan bazilikalarını hatırlatmaktadır. Ayrıca eserin neflerini ayıran ve aynı zamanda üst örtüyü taşıyan kemerlerin istinat ettiği sütunların Bizans menşeli olması yapının kiliseden dönüştürülmüş olmasını kuvvetlendirdiği ileri sürülmüştür4. Bununla birlikte, bir kilise mimarisinin özellikleri bu yapıda asla görülmemektedir. Şöyle ki, eserin boyuna dikdörtgen plânı, kuzey-güney istikametinde uzanmakta olup, bu konum kiliselerin doğu-batı yönünde olan plân tertibine uygun değildir. Binanın duruş şekli ve mimarî özelliklerini dikkate alan mimar ve sanat tarihçileri eserin konstriksiyonu bakımından, kiliseden değiştirilmiş olabileceği fikrini kesinlikle kabul etmemektedirler5. Yıldırım Camii inşa edilirken kullanılan sütun ve sütun 1 BŞS. 698, s.58a-3. Yıldırım Camii ve İmaretine ait olduğu söylenen vakfiye, Sabih Erken tarafından hazırlanan Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler C.II, s.3’te belirtilmektedir. Fakat eserde, vakfiyenin nerede bulunduğuyla ilgili bilgi mevcut değildir. Konuyla ilgili y apılan çalışmalarda da sözü edilen vakfiyeye ulaşılamamıştır. 3 Kamil Su, XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Balıkesir Şehir Hayatı, s.14-15; aynı yazar, “Yıldırım Camii”, Kaynak, S.41, (19 Haziran 1936), s.148-150.; K. Ertan, “Balıkesir Camileri”, Kaynak, S.8, 1948, s.13. 4 Erken, a.g.e, s.3; Su, a.g.e, s.15. 5 Erken, a.g.e, s.3-4; Su, a.g.e, s.14-15; K. Ertan, “Balıkesir Camileri”, Kaynak, S.8, (1948), s.13. 2 72 başlıklarının eserin bulunduğu yerde veya civarında evvelce kilise olan yerden tedarik edildiğini düşünmek daha doğrudur. Halk arasında bu parçalara istinaden yanlış olarak yapının eski bir kiliseden çevrilmiş olduğu görüşü hakimdir. Yıldırım Bayezid’in Balıkesir’de yaptırdığı bu camiden başka, bir medresesi ve bir de imârethâne vardır. Medrese, tarihî özelliği bozulmuşsa da günümüze kadar gelebilmiştir. Fakat imarethâne yıkılmış, bir duvarının taşları görünür bir vaziyette günümüze ulaşabilmiştir. Cami günümüze kadar bir çok onarımlardan geçerek bugünkü halini almıştır. Bunlardan XVI. yüzyıla ait olanları H.980M.1572-1573 ve H.985/M.1577 tarihli olup, 1577 yılında vuku bulun depremde Yıldırım Camii çok hasar görmüş ve minaresi yıkılmıştır1. XVII. yüzyıl kayıtlarında caminin tamir geçirdiğine dair malumat yoktur. Bununla birlikte 25 Rebiyülevvel 1218/ 15 Temmuz 1803 yılına ait bir vesikada “Yıldırım camisi ve medresesi uzun zamandır tamir edilmediği için harap olmuştur” şeklinde bir kayıdın bulunması, caminin ve medresenin çok eskiden beri tamir edilmediği için harap bir vaziyete düştüğünü göstermektedir2. Caminin ve medresenin tamirinin için 17.500 kuruşa ihtiyacı olduğu bildirilmiştir. Muhtemelen bu tarihte cami tamir edilememiştir. Çünkü eser, H.1234/ M.1819 yılında daha büyük bir masrafla, 32.416 kuruşa tamirden geçirilmiştir3. 1897 depreminde ise caminin çatısı çükmüş ve bu tarihte tekrar yapılmıştır4. Cami 1819 yılında geçirdiği büyük onarımdan sonra günümüze kadar başka büyük bir değişikliğe uğramadan gelebilmiştir. XVII. yüzyılda Yıldırım Camii’nde görevli personelin sayısı ve aldıkları ücretleri tespit edilmiştir. 2 Rebiyülahir 1023/ 12 Mayıs 1614 tarihinde cami vakfına ait gelirlerin, camide görevli personelin maaşlarına yetmemesi üzerine Mirliva hassı olan Balıkesir ihtisabından günde on akçe bu vakfa aktarılmıştır. Buna göre, camide görevli imama iki akçe, iki müezzine bir akçe, altı cüzhana üç akçe, kayyuma bir akçe ve mumcusuna iki akçe verilmiştir5. Camide görevli bu personelin daha sonraki dönemlerde aldıkları ücretlerde artışlar olmuştur6. 1 “Balıkesir kadısına hüküm ki; ...Yıldırım Han camiinin ekseri yerleri harab olub ve külli harca muhtaçtı...” bkz. BOA. MD.31, s.280, h.621. 2 BOA. Cevdet Evkaf, 18667. 3 Su, “Yıldırım Camii”, Kaynak, s.149-150. 4 Erken, a.g.e, s.6-7. 5 BŞS. 694, s.37b-2. 6 Bu ücretlerin takibi için bkz. BŞS. 695, s.66b-2.; BŞS. 698, s.57a-4.; BOA. Cevdet Evkaf, 31707.; BOA. Cevdet Evkaf, 4688. 73 Yıldırım Camii’ne ait bir vakıf bulunmaktaydı. Bu vakfın XVII. yüzyıldaki akarları arasında, Okuf Köyü mahsulünün senede 5.000 akçe geliri1, Hayderesi nam mevzide Hamdi Efendi tarlasına bitişik bir tarla, Cafer Suyu bağları, Dolmeçe bağı, Çarki Hatunu bağı ve etrafında olan bir miktar arazi bulunmakta idi2. Camide görev yapan imam, müezzin ve hatibin ücretleri bu yerlerin kiraya verilmesiyle tedarik edilmekteydi. XVII. yüzyılda Yıldırım Camii’nin iç kısmında bir kuyu vardı. Kurt Hoca adlı birinin kazdığı kuyudan caminin ve medresenin su ihtiyaçları karşılanmaktaydı3. Bu kuyunun temizlenmesi ve gerekli bakımının sağlanabilmesi amacıyla günde bir akçe ücretle Ali adlı biri mütevelli olmuştur.4 Fakat bu kişinin görevinde ehil olmaması ve kuyuyu pis tutması üzerine 13 Receb 1032/ 13 Mayıs 1622 tarihinde görevden alınarak yerine aynı ücret ile İbrahim atanmıştır5. 2.1.1.8. Zağanos Paşa Camii Zağanos Paşa, Balıkesir’de hamam, imaret, çeşme, muallimhane, şadırvan, iki adet kuyu ve camiden oluşan büyük bir külliye yaptırmıştır. Bu yaptırdığı hayır eserlerinin uzun yıllar yaşaması için de H.866/M.1461-1462 tarihinde bir vakfiye düzenletmiştir. Kendi mallarını, yaptırdığı bu külliyeye vakfetmiştir. Zağanos Paşa, Fatih Sultan Mehmed’in damadır. Sultan II. Murat’ın iktidarı zamanında, 1444-1451 yılları arasında Balıkesir’de sürgün hayatı yaşamıştır. Daha sonra Fatih devrinde ikinci kez Balıkesir’e sürgün olarak gelmiştir6. Bu sürgünleri esnasında Balıkesir şehrine hayır eserleri yaptırmıştır. Zağanos Paşa Camii bugün Ahmed Vefik Paşa Meydanı’nda ve çarşı içinde yer almaktadır. Cami, yapıldığı 1461 yılından bugüne kadar pek çok onarım ve tamirden geçmiştir. Bu onarımlardan en önemlisi 8 Recep 985/ 21 Eylül 1577 tarihinde Balıkesir’de meydana gelen depremde olmuştur. Bu 1 BŞS. 696, s.70a-2. BŞS. 699, s.41a-1. 3 BŞS. 698, s.46a-2. 4 BŞS. 698, s.43b-4. 5 BŞS. 698, s.46a-2. 6 Zağanos Paşa ve hayatı hakkında detaylı bilgi için bkz. Uzunçarşılı, Karesi Meşâhiri, Karesi Vilâyeti Matbaası, 1341, s.178-188; Eren, Zağnos Paşa, Balıkesir, 1994.; M.E. Çavuldur, “Zagnos Paşa ve Balıkesir’le Alakası”, Kaynak, S:31, (19 Ağustos 1935), s.700-702; aynı yazarın bu makalenin devamı niteliğinde Kaynak dergisinin S:26, (19 Mart 1935), s.534-532 ve S:27, (19 Nisan 1935), s.548-550’te makaleleri vardır; H.T. Dağlıoğlu, “Zaganos Paşa Hakkında”, Kaynak, S:37, (19 Şubat 1936), s.8-10.; K.K. Akpınarlı, “Zağnos Paşaya Dair Bir Vesika”, Kaynak, S:59, (19 Birinci Kanun 1937), s.307-308. 2 74 depremde şehir merkezinde birçok mektep, cami ve mescit yıkıldığı için kullanılmaz hale gelmiştir. Zağanos Paşa’nın yaptırdığı imaret, ahır ve türbe de bu depremde yıkılmıştır1. Caminin ise minberi, yapma direkleri, iki kubbesi ve dış taraftaki beş kubbesi yarılmıştır. Ayrıca mermerden direkler yerinden çıkmış ve minarenin şerefesi de yıkılmıştır. Bu yıkılan parçalar caminin etrafında bulunan dükkânlara dahi zarar vermiştir. Bu yıkılan yerlerin tamir edilmesi ve lâzım olan paranın tespiti amacıyla hassa mimarlarından Mahmud Halife Balıkesir’e gönderilmiştir. Cami depremden sonra tekrar yapılmıştır. Böylece ilk yapıldığındaki orijinalliğini yitirmiştir. Balıkesir’de 1897 yılında vuku bulan depremde Zağanos Paşa Camii çok büyük hasar görmüştür. Balıkesir Mutasarrıfı Ömer Ali Bey’in gayretleriyle 1906 yılında Rum ve Ermeni ustalarla yapı 2 tekrardan yapılmıştır . Şu halde Zağanos Paşa Camii yapıldığı 1461 yılından günümüze kadar iki büyük tamir görmüş ve her seferinde yeniden yapılarak bugünkü halini almıştır. Zağanos Paşa Camiin ilk inşasıyla ilgili kitâbe 1461 tarihli olup minber kapısının üzerinde bulunmaktadır3. Zağanos Paşa Balıkesir’de yaptırdığı külliyesine gelir olsun diye ayrı çarşılarda 25 adet dükkân vakfetmiştir. Ayrıca Balıkesir’e bağlı Atköy, Türkeri köyü, Demirci köyü ile bu köyde 20 köle ve Saruhan’da Tanbur köyü, Teslimatlı köyü, Büyük Meder ve Küçük Meder köyleri, Karacaviran köyü, Numanlı köyü ve bu köye bağlı Kadaglıç ve içinde bulunan 400 manda, bir değirmen ve 3 köle ile Yay köy isimli mezrayı vakfetmiştir4. Zağanos Paşa Balıkesir şehrinde yaptırdığı külliyenin dışında, Balıkesir’e bağlı Eftelye (bugünkü Pamukçu) köyünde bir hamam, Kula kazasında bir çeşme, Sofya’da bir hamam ve Filibe’de bir cami yaptırmıştır. Vakfiyesinde geçmemekle birlikte Zağanos Paşa tarafından yaptırıldığı anlaşılan başka eserlerde bulunmaktadır. Bunlar ise şunlardır; Kula kazasında bir mescit 5 ve Balıkesir’e tâbi Paşa köyünde bir camidir6. 1 BOA. MD.31, s.280, h.621. Eren, Zağnos Paşa, s.128-130; aynı yazar, Mutasarrıf Ömer Ali Bey, s.103-104; Erken, a.g.e, s.15,16. 3 Eren, Zağnos Paşa, s.145-146. 4 Zağanos Paşa’nın vakfiyesi için bkz. VAD. no: 1255, s.513; Bu vakfiyenin neşri için ayrıca bkz. A. H. Berki, “İslamda Vakıf, Zağanos Paşa ve Zevcesi Nefise Hatun Vakfiyeleri”, Vakıflar Dergisi, S:IV, (Ankara, 1959), s.19-37. 5 BŞS. 692, s.43a-1. 6 BOA. İbnül Emin Vakıf, 585. 2 75 XVII. yüzyıl ilk yarısında Zağanos Paşa Camii ile ilgili pek çok kayıt bulunmaktadır. Bu kayıtların çoğunluğu vakıflarla ilgili olup vakfa ait köylere yapılan müdahalelerle ve mütevelli atanmasıyla ilgilidir1. XVII. yüzyılda çok büyük bir vakfa sahip olduğu anlaşılan Zağanos Paşa vakfının idaresinden sorumlu olan bir mütevelli bulunmaktaydı. Bazen mütevelliler kendi yerlerine vekil de görevlendirmekteydiler. Rebiyülevvel 1053/ Mayıs 1643 tarihinde vakfın mütevellisi olan Zahide Hatun yerine vekil ve kaim makam olarak Ali Bey adlı bir kişiyi görevlendirmiştir2. Bu tür uygulamaların daha sonraki dönemlerde de devam ettiği görülmektedir3. Vakıfta mütevellinin dışında vakfın mahsulünü denetlemekle görevlendirilmiş bir nazır da bulunmaktaydı. 30 Şevval 1031/ 7 Eylül 1622 tarihinde Ahmed adlı kişi nazırlık görevini yürütmekteydi4. Vakıfta nazıra yardımcı olan bir de cabi vardı. 19 Ramazan 1030/ 7 Ağustos 1621 tarihinde Yusuf bu görevi yürütmekteydi5. Ayrıca bu görevlilerin haricinde vakfın kâtiplik işini de Rebiyülevvel 1042/ Eylül 1632 yılında Ali adlı kişi yapmaktaydı6. Zağanos Paşa, esirlerin kurtarılması için de para vakfetmişti. Zilhicce 1042/ Haziran 1633 tarihinde otuz yedi esir bu paranın kullanılması sayesinde kurtarılmıştır 7. Zağanos Paşa evkafında “âzâdegân” yani hür olarak çalışan bir kişi bulunmaktaydı. Muharrem 1026/ Ocak 1617 tarihinde âzâdegân olan Dönmez-zâde bu işin üstesinden gelemeyeceği için yerine kardeşi Hakkı “âzâdkeş” olmuştur8. Zağanos Paşa Camii’nde XVII. yüzyılda bir imam, bir hatip ve bir surehan görev yapmaktaydı9. Bugün caminin minare kaidesinin hemen bitişiğinde köşede küçük bir bina bulunmaktadır. Bu yapı, saat ayarlarının yapıldığı Muvakkithâne’dir. XVI. ve XVII. yüzyıl belgelerinde böyle bir yapıdan bahsedilmemektedir. Fakat XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde Zağanos Paşa Camii’nde muvakkit olarak görev yapan kişinin mevcut olması, bu asırda camiye ilâve olarak bu yapının yapıldığını düşündürmektedir. 1 BŞS. 699, s.74b-1; BŞS. 698, s.30a-3; BŞS. 692, s.36b-1; BŞS. 701, s.35b-2, 73a-1; BOA. İbnül Emin Vakıf, 357; BOA. İbnül Emin Vakıf, 2585. 2 BŞS. 700a, s.10a-2. 3 BŞS. 699, s.100a-4-5. 4 BŞS. 699, s.87a-6. 5 BŞS. 696, s.40a-3. 6 BŞS. 699, s.136b1,2. 7 BŞS. 699, s.96b-2. 8 BŞS. 695, s.26a-2. 9 BŞS. 699, s.13b-1; BŞS. 694, s.67a-2. 76 2.1.2. Mescitler Mescid, Arapça’da “eğilmek, tevazu ile alnı yere koymak” mânasında sücûd kökünden “secde edilen yer” anlamına gelmektedir1. Bunlar camilerden daha ufak yapılardı. Mescitlerin cuma namazı kılınan camiye dönştürülmesi ise berât ve izinle olmaktaydı. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir şehrinde yirmi dört mescit bulunmaktaydı. Aşağıda bu mescitler alfabetik sıraya göre incelenecektir. 2.1.2.1. Ahî Mehmed Mescidi Sahın Hisar Mahallesi’nde bulunan Ahî Mehmed Mescidi’nin bânisi Ahî Mehmed’tir2. Mescidin yapıldığı tarih bilinmemekle birilikte, H.937/ M.1530 yılına ait tahrir kayıtlarında bu yapının vakıflarından bahsediliyor olması muhtemelen XVI. yüzyıldan önceki bir dönemde yapılmış olduğunu göstermektedir. Sevim, bugün aynı mahallede bulunan ve yapılış tarihi ile bânisi bilinmeyen Alaca Mescid’in, Ahî Mehmed Mescidi olduğunu ileri sürmektedir. Sevim, mescidin H.1152/M.1739 yıkıldığını, Yahşi Bey’in oğlu İbrahim Bey tarafından tamir edilerek tekrar yaptırıldığını ve bundan dolayı mescide İbrahim Bey Camii denildiğini de iddia etmektedir3. Daha önce değinildiği üzere XVII. yüzyıl belgelerinde, hem Ahî Mehmed Mescidi, hem de İbrahim Bey Camii bulunmaktaydı. Ayrıca bu yüzyılda her iki yapının ayrı ayrı vakıfları da mevcuttu. Öyle ise, Ahî Mehmed Mescidi burada ayrıca incelenerek XVII. yüzyılın ilk yarısındaki durumu ortaya konacaktır. Ahî Mehmed Mescidi’nin, bânisi tarafından bir vakıf teşekkül ettirilmişti. Mescidin ilk yapıldığında bir minaresi mevcut değildi. Rebiyülahir 1002/ Aralı 1593 tarihinde Ahî Mehmed Mescidi’nin minaresinin bulunmadığından mahalle ahalisinin çok muzdarip olması üzerine Ahî Mehmed vakfı mütevellisi Mevlânâ Alâeddin Halife, 4.807 akçe masraf ile mescide minare yaptırmıştır4. XVI. yüzyılda bu vakfın akarları içerisinde, Balıkesir şehrinde yedi adet dükkan, bir tahunhânenin yarım hissesi ve şehir civarında parçalar halinde 1 Johs. Pedersen, “Mescid”, İA, VIII, İstanbul, 1960, s.1; Önkal-Nebi, a.g.m, s.46. BŞS. 692, s.44b-2. 3 Sevim, a.g.t, s.279-280. 4 BŞS. 692, s.44b-2. 2 77 bulunan bağlık yereler vardı1. Ahî Mehmed vakfı, XVII. yüzyılda da faal idi. Bu vakıf dükkânlarından Eski Hamam bitişiğinde bulanan yağhane, vakfın mütevellisi Muslihiddin Halife tarafından Rebiyülevvel 1012/ Ağustos 1603 tarihinde sene tamamına kadar 500 akçeye kiraya verilmiştir2. Bunun dışında mahalle sakinlerinden bazı kimseler mescidin mumunun tedarik edilebilmesi için para vakf etmekteydiler. Şevval 1032/ Temmuz 1623 yılında Cennet adlı bir kadın mescide 250 akçe para vakf etmiş, bu para mescidin hem kayyumu hem de müezzini olan kişiye teslim edilmiştir3. XVII. yüzyılda mescitte, Ahî Mehmed’in ruhu için dua okuyan cüzhan da görev yapmaktaydı4. 2.1.2.2. Akça Mescidi XVII. yüzyıl belgelerinde, Akça Mescit’le ilgili kayıtlarda “Balıkesir’de vaki Akça Mescid-i Şerifi” diye geçtiği için yeri hakkında bir malumat edinilememiştir. Mescidin bânisi muhtemelen mescit içerisinde medfun olan Osman Efendi adlı kişidir. Mescidin bünyesinde birde mektep vardı. Mektepte okuyan öğencilerin yetimlerine verilmek üzere 3.000 akçe para vakfedilmiştir5. Akça Mescidi’nin de vakfı bulunmaktaydı. 1 Ramazan 1024/ 24 Eylül 1615 tarihinde Hacı Mehmed bu vakfın tevliyet görevini yürütmekteydi. Aynı tarihte Muslihiddin Halife de mescidin imamı olarak hizmet vermekte idi6. 2.1.2.3. Ali Fakih Mescidi Ali Fakih Mescidi, bugün Dumlupınar Mahallesi içinde kalan Ali Fakih Mahallesi’nde bulunmakta idi. Ali Fakih Mescidinin bânisinin kim olduğu tespit edilememiştir. Mescitte görev yapan imamın hizmetine karşılık olarak bir bâb helvacı dükkânı vakfedilmiştir. Cemaziyelahir 1024/ Haziran 1615 yılında mescidin imamı olan Ömer Halife kendine meşruta olan bu dükkânı günde dört akçeye Helvacı İbrahim’e kiraya vermiştir7. 30 Şaban 1031/ 10 Temmuz 1622 yılında ise dükkan günde beş akçeye Piyale adlı kişi tarafından kiralanmıştır8. 1 BOA. TT. 166, s.256. BŞS, 693, s.24b-1. 3 BŞS. 698, s.79b-2. 4 BŞS. 699, s.113b-2. 5 BŞS. 694, s.114b-5. 6 Aynı belge. 7 BŞS: 694, s.59a-2. 8 BŞS. 698, s.7b-4.; s.7b-6. 2 78 Mescide mahalle sakinleri de yardımda bulunmaktaydı. Örneğin Ali Fakih Mahallesi sakinlerinden Hacı Mustafa’nın vefat etmesi üzerine 20 Zilkade 1053/ 30 Ocak 1644 tarihinde bu zatın evi 2.000 akçeye satılmış ve paranın 450 akçesi mahalle mescidinin tamirine sarf edilmiştir1. Mescitte, Şaban 1032/ Mayıs 1623’de Hasan Halife adlı bir kişi de müezzin olarak bulunmaktaydı2. 2.1.2.4. Börekçiler Mescidi Börekçiler Mescidi, aynı adı taşayan mahallede yer almaktaydı. Bugün Hacı İl Bey Mahallesi içinde yer alan bu mahallede mescidin yeri tespit edilememiştir. XVI. yüzyılda mescide dair bir kayıt bulunmaması ve mescit ile ilgili kayıtlara XVII. yüzyılın ilk çeyreğinde rastlanılması bu yüzyılın başında yapılmış olmasını düşündürmektedir. Belgelerde mescidin yeri ve görevlileri hakkında bilgiler mevcut iken bânisi hakkında malumat yoktur. Börekçiler Mescidi’nin vakıfları da bulunmakta idi. Şevval 1012/ Mart 1604 tarihinde vakfın akarları arasında, Bedesten yakınında bir dükkân, bir attar dükkânı, Balıklı Bahçe yakınında bir tarla ve yine aynı mevkide bir tarla yer almakta idi. Vakfa ait tarlaların gelirleri mescitte imam olan kişiye verilmekte idi3. Börekçiler Mescidi’nde, Receb 1032/ Mayıs 1623 yılında kayyum olarak Ali adlı bir kişi bulunmaktaydı. Bunun zimmetinde mescit vakfına ait 300 akçelik mum parası mevcut idi4. Şevval 1062/ Eylül 1652 tarihinde mütevellisi ve aynı zamanda mescidin imamı İbrahim Efendi idi5. Mescidin vakıflarına daha sonra değişik kişiler gayri menkuller ilâve etmişlerdir. Nitekim, Börekçiler Mahallesi sakinlerinden Abdülkerim Efendi adlı zat aynı mahallede bulunan iki bab fevkani ve tahtani evini içinde bulunan ahırı ve ağaçlarıyla birlikte evail Muharrem 1039/ 21-31 Ağustos 1629 tarihinde mescit imamının oturması için vakf etmiş ve müderris Seyfullah Efendiyi de vakfa mütevelli yapmıştır. Bundan sonra da Börekçiler Mescidinde kim imam olursa onun ikamet etmesini ve evin tamirinin de aynı kişi tarafından yaptırılmasını vakfiyeye şart olarak koydurmuştur6. Mescitte 10 Şaban 1108/ 5 Mart 1697 1 BŞS. 700a, s.6b-1. BŞS. 698, s75b-3. 3 BŞS. 693, s.94b-3. 4 BŞS. 698, s.73b-2. 5 BŞS. 701, s.55a-2. 6 BŞS. 699, s.142b-2. 2 79 tarihinde imam olan Ahmet Efendinin vefat etmesi üzerine oğlu Halil Halife yerine geçmesi uygun bulunmuştur1. Bu kişi sonradan haksız yere imamlık görevinden azledilmiş fakat Şevval 1132/ Ağustos 1720 tarihinde tekrar görevine iade edilmiştir2. 2.1.2.5. Dinkçiler Mescidi (Tahtalı Mescit) Dinkçiler Mahallesi’nde Fatih Çeşmesi’nin yanında bulunan bu mescide Tahtalı Mescit de denilmektedir. Mescidin bânisi Dinkçiler Mahallesi’nde oturan Hacı Üveys’tir3. Hacı Üveys, yaptırdığı bu mescidin tamiri için ayrıca para da vakfetmiştir.Vâkıf, vakfettiği bu paranın geliriyle caminin bakımının yapılmasını istemiştir. Bu doğrultuda 6 Rebiyülevvel 1012/ 14 Ağustos 1603 yılında cami vakfının mütevellisi olan Muslihiddin Halife, vakfın parası olan 8.000 akçeyi yıldan yıla kârını almak amacıyla Mevlânâ Mustafa Efendi’ye vermiştir4. Fakat bu kişi paranın yıllık getirisi kendisinden istendiği zaman onu on bir akçe üzerinden ödemiştir. Mütevellinin paranın onu on bir buçuk üzerinden verildiğini ve paranın ona göre ödenmesini istemiştir5. Yine 1 Receb 1041/ 23 Ocak 1632 yılında 1.000 akçenin geliri olarak 150 akçe para alınmıştır6. Vakıf parasının daha sonraki yılarda da aynı şekilde değerlendirilmesine devam edilmiştir. 1 Rebiyülâhir 1032/ 2 Şubat 1623 tarihinde mescitte Mehmed Çelebi imamlık yapmaktaydı7. H.862/M.1452 yılında yapılmış, fakat bu yapı zaman içerisinde harap olup kullanılamayınca 1897 depreminden sonra Mutasarrıf Ömer Ali Bey’in yardımıyla tekrar yapılmıştır8. Şu anda Dinkçiler Camii, dikdörtgen plânda inşa edilmiştir. Eserde ilk yapıdan bugüne sadece minaresi gelmiştir. 2.1.2.6. Eski Kuyumcular Mescidi Eski Kuyumcular Mescidi, aynı adla anılan mahallenin içindeki çarşıda bulunmaktaydı. H.1119/M.1707-1708 tarihli bir vakfiyede mescidin bulunduğu yer “Eski Kuyumcular Çarşısı içinde bulunan Mescid-i Şerif” şeklinde 1 BOA. İbnül Emin Vakıf, 3079. BOA. İbnül Emin Vakıf, 6206. 3 BŞS. 693, s.1b-1. 4 Aynı belge. 5 BŞS. 693, s.64b-1,2,3. 6 BŞS. 699, s.120a-3. 7 BŞS: 698, s.71b-7. 8 Erken, a.g.e, , s.26. 2 80 belirtilmesi bu fikri doğrulamaktadır1. Eski Kuyumcular Mescidi’nin bânisi Hacı Ömer adlı bir kişidir 2. Mescidin bugün bulunduğu yeri tespit edememekle birlikte, tarif edilen yerde şimdi Yeşilli Camii bulunmaktadır. Eski Kuyumcular Mescidi’nde görev yapan müezzinler ücretlerini Süleyman oğlu evkafından almaktaydılar. Muhtemelen bu camiye ait vakıf olmadığı için veya vakfın gelirleri mescitteki görevli kişilerin ücretini karşılayamadığı için böyle bir uygulamaya gidilmiş olmalıdır. 4 Rebiyülâhir 1012/ 12 Ağustos 1603 tarihinde mescitte müezzin olarak görev yapan Ahmed Halife şehir dışına gittiği için görevini İbrahim adlı birisine bırakmış fakat bu kişinin görevini lâyıkıyla ifa edemediği gerekçesiyle vakıf mütevellisi Recep Çelebi tarafından mescidin müezzinliğine Hacı Mehmed getirilmiştir3. Zilhicce 1061/ Kasım 1651 yılında mescitte müezzin olarak günde bir akçe ücret ile Mustafa adlı kişi görev yapmaktaydı4 Mescitte 26 Şevval 1031/ 3 Eylül 1622 tarihide Osman Halife imamlık yapmakta olup, Eski Kuyumcular Mahallesi’nde bulunan boyahane dükkanın günlük iki akçe olan kirasının yarısını camideki hizmetine karşılık almaktaydı5. Bunun dışında cami imamı, 1622 tarihinde yine aynı mahallede bulunan ve kendisine meşruta olan bir bağı da doksan yıllığına her yıl bir akçe kira almak üzere 1.000 akçeye satmıştır6. 2.1.2.7. Hacı Gaybî Mescidi Hacı Gaybî Mescidi’ne ilk olarak XVII. yüzyıla ait belgelerde tesadüf edilmiştir. Bugün Eski Kuyumcular Mahallesi sınırları içinde kalan Hacı Gaybî Mahallesi’nde bulunan Hacı Gaybî Mescidi’ne, “Alan Beyzâde” Mescidi de denilmekte idi7. Mescidin bânisi de Alan Beyzâde adlı zat olmalıdır. Şevval 1030/ Ağustos 1621 tarihinde mescitte Yusuf adlı kişi imam olarak hizmet vermekte idi8. 1 Ünlüyol, a.g.t, s.197. BŞS. 693. s.17b-1. 3 Aynı belge. 4 BŞS. 701, s.44b-1,2,3. 5 BŞS. 698, s.57b-1. 6 BŞS. 698, s.72b-2. 7 BŞS. 696, s.41a-6. 8 BŞS. 696, s.41a-6. 2 81 2.1.2.8. Mescid-i Atik (Hacı Gaybi Mahallesi Mescidi) Hacı Gaybi Mahallesi’nde yukarıda üzerinde durulan Hacı Gaybî Mescidin haricinde bir mescit daha bulunmaktaydı. Belgelerde “Hacı Gaybi Mahallesi’nde bulunan Mescid-i Atik” şeklinde geçmektedir1. Bu da aynı mahallede biri yeni ve diğeri eski olmak üzere iki mescidin bulunduğunu göstermektedir. Bu eski mescidin bânisi İbrahim adlı bir kişidir. Mescide, Ali Fakih Mahallesinden olup vefat eden Hacı Mustafa adlı bir kişi mescidin mum ihtiyacı için 500 akçe para vasiyet etmiştir2. 2.1.2.9. Hacı İshak Mescidi Hacı İshak Mahallesi’nde bulunan bu mescidin hangi tarihte yapıldığı ve bânisi hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Mescitle ilgili belgelere XVII. yüzyılda rastlandığına bakılırsa, mescit, bu yüzyılın başında yapılmış olmalıdır. Cemaziyelâhir 1024/ Haziran 1615 tarihinde Hacı Mehmed tarafından mescit için bir vakfiye düzenlettirilmiş olması, mescidin yeni inşa edildiğini göstermektedir3. Mescitte, imam olarak Evail Şevval 1030/ 19-29 Ağustos 1621 yılında İbrahim Çelebi adındaki kişi görev yapmakta idi4. 2.1.2.10. Hacı Kaya Mescidi Mustafa Fakih Mahallesi’nde bulunan mescit hakkındaki bilgiler sınırlıdır. Kim tarafından yaptırıldığı tespit edilemeyen mescidin, Rebiyülâhir 1030/ Şubat 1621 yılında imamı Abdurrahman Halife idi. Abdurrahman Halife, mescidin vakıfları arasında bulunan şehirdeki bir dükkanı ayda 35 akçe ücretle kiraya vermiştir5. Hacı Kaya Mescidi’nin evkafından sorumlu mütevelli Abdullah Çelebi’nin elinde mescidin mumunu tedarik edebilmek amacıyla vakfa ait 500 akçe bulunuyordu. Bu para mescidin aydınlatılması için kullanılıyordu6. 1 BŞS. 700a, s.6b-1. Aynı belge. 3 BŞS. 694, s.78a-1. 4 BŞS. 696, s.40b-6; BŞS. 698, s.76a-2. 5 BŞS. 696, s.34b-2. 6 BŞS. 696, s.44b-6. 2 82 2.1.2.11. Hoca Sinan Mescidi Hoca Sinan Mescidi’nin bânisi Rebiyülâhir 891/ Nisan 1486 tarihli vakfiyesine göre Mevlânâ Hoca Sinan Efendi’dir1. Hoca Sinan Efendi, Fatih Sultan Mehmed ve II. Bayezid devirlerinde yaşamış ünlü bir alimdir. Bu zat, Fatih döneminde Anadolu Beylerbeyi olan II. Bayezid’in damadı Sinan Paşa2 olmalıdır. Belgelere göre, II. Bayezid’in hocalığını yapmıştır. Bundan dolayı kendisine bizzat II. Bayezid tarafından Balıkesir’e bağlı Üçpınar ve Çayırhisar köyleri ve Manisa’ya tabi Göl Marmara nahiyesinin Dere Köyü H.887/ M.1482-83 tarihinde temlik olarak verilmiştir3. Hoca Sinan Efendi de kendisine temlik olarak verilen bu köyleri, H.891/ M.1486 yılında düzenlettiği vakfiye ile Balıkesir’de yaptırdığı medrese, muallimhane ve mescit için vakfetmiştir. Vakfiyeye göre mescitte bir imam ve bir müezzin görev yapmaktaydı. Bunlardan imam olanlar vakfın gelirlerinden günde iki dirhem, müezzinler ise günde bir dirhem ücret almaktaydı. 25 Rebiyülevvel 1087/ 7 Haziran 1676 tarihinde Mehmed Halife imam, Ali Halife de müezzin olarak mescitte görev yapmaktaydı4. Hoca Sinan Efendi’nin Balıkesir’de yaptırdığı mescit 1897 depreminde yıkılmıştır. Mutasarrıf Ömer Ali Bey tarafından tekrar inşa edilmiştir5. Bugün eski Yoğurt Pazarı ve Belediye Dispanseri’nin olduğu yerde bulunan yapı 1991 yılında yeşil alan yapılmak için ortadan kaldırılmıştır. 2.1.2.12. İğneci Mescidi İğneci Mescidi’nin varlığından ilk olarak XVII. yüzyıldaki belgelerde verilen bilgilerden haberdar olmaktayız. Belgelerde “Balıkesir’de vâki İğneci Mescid-i Şerifi” şeklinde geçmektedir. Bulunduğu mahal, yapılış tarihi ve bânisi hakkında bilgi yoktur. Bu mescitte Şaban 1024/ Ağustos 1615 tarihinde günde bir akçe ücret ile imam olarak hizmet yapan Hacı Osman Dede görevini oğlu Hacı Ömer Halife’ye bırakmıştır6. 1 K. Kani Akpınarlı, Hoca Sinan Mescidi vakfiyesinin eski Balıkesir Evkaf İdaresi’nde kayıtlı olduğunu belirtmekteyse de yapılan araştırmalar esnasında bu vakfiye bulunamamıştır. Akpınarlı, bu vakfiyeyi yayınlamıştır. Vakfiyenin neşri için bkz. Akpınarlı, “Balıkesir’de Mühim Vakıflar ve Bunlara Ait Vesikalar”, Kaynak, S.75, (19.04.1939), s.30-31. 2 İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, Ankara, 1983, s.162. 3 BOA. Cevdet Evkaf, 15413; BOA. Cevdet Maarif, 3343. Bu temliknâmenin neşri için ayrıca bkz. K.Kani Akpınarlı, aynı makale, s.28-29. 4 BOA. Ali Emiri IV.Mehmed, 2504. 5 Eren, Mutasarrıf Ömer Ali Bey, s.219. 6 BŞS. 694, s.115b-10. 83 2.1.2.13. İzmirliler Mescidi İzmirliler Mahallesi’nde bulunan mescidin bulunduğu mahallenin bugünkü ismi ise Ege Mahallesi’dir. Bu mahallenin kurucusu ve mescidin bânisi de Balıkesir’e sonradan gelip yerleşen Aydın oğullarından İzmiroğlu Hamza Bey idi1. Hamza Bey’in Balıkesir’de yaptırdığı bu mescidin dışında bir de zâviye yaptırmıştı2. Ne zaman öldüğü bilinmeyen Hamza Bey’in kabrinin bugün Çınarlı Camii’n karşısındaki kitâbesi bulunmayan yıkık türbe çeşmesinin arkasında, avlumsu bir yerde olduğu rivayet edilmektedir. Söylenen yerde hâlen ikisi bir yerde, biri ayrı olmak üzere üç mezar vardır. Bu mezarlardan tek olanda Hamza Bey’in lalası olduğu söylenen Arap Dede ve diğer ikisinde ise Hamza Bey ve onun eşinin yattığı tahmin edilmektedir3. İzmirliler Mescidinde görev yapan imamların çeşitli gelirleri vardı. Şöyle ki, Martlu Mahallesi sakinlerinden olan Merhum Mustafa’nın oğlu Hacı Ömer’in 1 Rebiyülevvel 989/ 4 Nisan 1581 tarihinde düzenlettiği vakfiyede İzmirliler Mescidi’nde imam olan kişiye her gün sure-i Yasin tilavet etmesi şartıyla yılda 150 akçe verilmesini istemiştir4. Evail-i Receb 1042/ 12-22 Ocak 1633 yılında mescidin imamlığını Hacı Mustafa yapmakta idi5. Bu kişi aynı zamanda Dinkçiler mahallesi vakıf parasını da zimmetinde tutmakta ve bu parayı vakfın şartları doğrultusunda kullanabilmekteydi. XVII. yüzyılda mescitte görevli birde müezzin bulunmaktaydı. Mescitteki müezzinliğin uzun zamandır boş olmasından dolayı 5 Şevval 1012/ 7 Mart 1604 tarihinde Hacı Ahmed adlı kimse günde 1 akçe vazife ile bu göreve getirilmiştir6. 2.1.2.14. Karaoğlan Mescidi Karaoğlan Mescidi, bugün de Karaoğlan olarak bilinen mahallede bulunmaktadır. Mescidin bânisi rivayetlere göre, Gazi Süleyman Paşa’nın Rumeli’ye geçişi esnasında yanında bulunan Karaoğlan adlı bir kişidir7. Mescidin 1 Sevim, a.g.t, s.276. BOA. TT. 166, s.255. 3 Bu türbe ve mezarlar hakkında detaylı bilgi için bkz. Muamme Yasa, Halmi Korkut, “Balıkesir’de Yatırlar”, Kaynak, Yıl 4, S.38 (19 Mart 1936), s.65. 4 Bu vakfiye ile ilgili olarak bkz. BŞS. 697, s.28a-1, 29a-1. 5 BŞS. 699, s.57a-2. 6 BŞS. 693, s.93b-4. 7 Erken, a.g.e, s.26. 2 84 bu kişi tarafından yaptırıldığı kabul edilecek olunursa yapının XIV. yüzyılın başına ait olduğu söylenebilir. XVI. yüzyılda mescide ve vakfına dair bir bilgi bulunmazken, Şaban 1031/ Haziran 1632 tarihinde Maden adlı bir kişinin bu vakıfta mütevelli olarak görev yapmakta olduğu belgelerden anlaşılmaktadır1. Aynı yıl Karaoğlan Mahallesi’nde ikamet eden Ayşe adlı bir kadın, mahalle mescidi vakfına 400 akçe değerinde bir kazan vakf etmiştir. Bu paranın geliriyle de mescide her yıl 50 akçelik mum alınmasını vakfa şart koymuştur2. Mescit, Şevval 1032/ Temmuz 1623 yılında tamirden geçirilmiştir3. 2.1.2.15. Oruçoğlu (Martlu, Hacı Ömer Mescidi) Martlı Mescidi, kapısında bulunan kitâbeye göre 1470 yılında yaptırılmıştır. Yapının bânisi Hacı Ömer adlı kişidir. Bânisinden dolayı mescide “Hacı Ömer Mescidi” de denilmekteydi4. Bununla birlikte değerlendirmeye anılan XVII. yüzyıla ait belgelerin tamamında mescidin ismi “Oruçoğlu Mescidi” veya “Martlu Mescidi” şeklinde geçmektedir5. Bu yüzyılda Martlı Mahallesi’nde Oruçoğlu Mahmut Çelebi Vakfı da mevcuttu6. Bu vakfın, XVII. yüzyılın ilk yarısında mescide yaptığı yardımlardan dolayı esere, Martlu Mescidi’nin yanı sıra Oruçoğlu Mescidi ismi verilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Özellikle mescidin, XVIII. yüzyıldaki belgelerde Oruçoğlu şeklinde geçmemesi ve bânisi olarak Hacı Ömer’in gösterilmesi7 bu fikri doğrulamaktadır. Mescit, Ramazan 1029/ Temmuz 1620 yılında çok harap bir durumda bulunmaktaydı. Yapının çatısındaki kurşun malzeme ve kırk kadar tahta kullanılmaz hale geldiği için acilen tamir edilmesi gerekmiştir. Mescidin bu tarihte vakıf malı olan 165 kıyye kurşun satılarak, yıkık olan yerlerin tamiri mümkün olmuştur8. Mescide ait vakıfda bulunmakta idi. Hacı Ömer adlı bir zatın 1 Rebiyülevvel 989/ 4 Nisan 1581 tarihinde düzenlettiği vakfiyeye göre, Martlı Mescidinde imam olan kişi her gün Kur’ân okuması şartı ile vakıftan günde bir 1 BŞS. 698, s.6b-1. Aynı belge. 3 BŞS. 698, s.80b-1. Karaoğlan Mescidi 1908 tarihinde yeniden yapılmış ve eski orijinalliğini tamamen kaybederek günümüze kadar gelebilmiştir. 4 Sevim, a.g.t, s.278. 5 BŞS. 696, s.3a-2; BŞS. 698, s.8a-8. 6 BŞS. 696, s.87a-2. 7 Ünlüyol, a.g.t, s.196. 8 BŞS. 696, s.3a-2; s.3b-2. 2 85 akçe para almaktaydı1. Şevval 1030/ Ağustos 1621 yılında günde bir akçe ücret ile Hasan vakfın mütevellilik görevini yürütmekteydi2. Mescit vakfına ait olan bir kasap dükkânın yıllık kirası Martlu Mescidi’ne tahsis edilmiş ve bu gelirin imama verilmesi şart olarak konmuştur.Bu kasap dükkanı, Şaban 1001/ Mayıs 1593 tarihinde 720 akçeden bir yıllığına kiraya verilmiştir3. Martlı Mescidinin bir kayyumu da mevcut olup, Ramazan 1031/ Temmuz 1622 tarihinde kayyum Mehmed aynı zamanda vakfın tevliyet görevini ifa etmekte idi4. Bu tarihte Martlu Mescidi’nin 12.000 akçesi mevcuttu. Bugün halk arasında bu yapı “Kenetli Mescid” ismiyle anılmaktadır. Şimdi Hacı İlbey Mahallesi sınırları içerisinde bulunan cami, kitabesindeki bilgiye göre 1954 tarihinde geçirdiği onarım ile günümüze gelmiştir. 2.1.2.16. Mustafa Fakih Mescidi Mustafa Fakih Mescidi, Mustafa Fakih Mahallesi’nde bulunmaktadır. Yapı hakkındaki bilgiler çok sınırlı olup yeri, bânisi ve yapılış tarihi tespit edilememiştir. Mescidin varlığı, XVII. yüzyıla ait belgelerden anlaşılmaktadır. Mescide 1652 yılında Halil adlı bir zat 2.000 akçe para vakfetmiştir. Bu vakf edilen paranın 1.000 akçesiyle mescit damının tamir edilmesi ve diğer 1.000 akçesiyle mescitte kayyum olarak bulunan kişiye verilmesini istemiştir5. 1 Şevval 1062/ 5 Eylül 1652 tarihli ev satış senedinde mescidin bitişiğinde evlerin bulunduğu ve önünden bir yol geçtiği anlaşılmaktadır6. 1 Zilhicce 1031/ 7 Ekim 1622 tarihinde Mustafa Fakih Mescidi’nde Hüseyin Çelebi imam olarak hizmet etmekteydi7. 2.1.2.17. Okçukara Mescidi XIV. yüzyılın ortalarında yapıldığı tahmin edilen Okçukara Mescidi’nin bânisi Okçu Kara Kadı adlı kişidir8. Mescit, XVI. ve XVII. yüzyıllarda Okçukara 1 BŞS. 697, s.28a-1,29a-1. BŞS.696, s.48a-3. 3 BŞS. 692, s.13b-3. 4 BŞS. 698, s.8a-8. 5 BŞS. 698, s.62a-8. 6 BŞS. 701, s.56a-2. 7 BŞS. 698, s.59b-6. 8 Sevim, a.g.t, s.281. 2 86 Mahallesi’nde bulunmakta idi. Bugün halk arasında “Tabaklar Camii” de denilen bu yapı, Karesi Mahallesi’nde, Deveyoncası mevkiindedir1. Okçukara Mescidi’ne ait bir vakıfta vardı. Safer 1002/ Ekim 1593 tarihinde mescidin harap olması üzerine vakıf mütevellisi olan Hacı Ahmed’in talebiyle, Balıkesirli Mehmed oğlu Tonul adlı kişi mescidin tamiri için vakfa 2.000 akçe para vakfetmiştir. Böylece mescidin onarımı gerçekleştirilmiştir2. Mescit XVII. yüzyılda da değişik şahıslar tarafından tamir ettirilmiştir. H.1032/ M.1622-23 tarihine kadar mescidin bakımını Kahveci Abdullah yaptırmıştır. Bu tarihten itibaren ise Hacı Hasan adlı hayırsever, mescidin tamir masraflarını kendi malından karşılamıştır3. 1897 depreminde bu cami de yıkılmış olduğundan, Mutasarrıf Ömer Ali Bey tarafından tamir ettirilmiştir. 2.1.2.18. Oruç Gazi Mescidi Oruç Gazi Mescidi kendi adıyla anılan mahallede bulunmakta idi. Mescit, Timurtaş Paşa oğlu Oruç Bey tarafından yaptırılmıştır. Mescidin yapılış tarihi H. 876/M.1471-1472 yılı olarak belirtilmektedir4. Ancak Sevim’in de işaret ettiği üzere mescidin bânisi olduğu söylenen Oruç Bey’in ölüm tarihi H.829/M.14251426’dır. Öyle ise mescidin 1425 yılından önce yaptırıldığı söylenebilir5. H.1012/ M.1603-04 yılında mescit vakfına dahil bir değirmen bulunmaktaydı. Bu değirmenin geri ise mescitte görev yapan imama verilmekte idi6. H.1030/ M.1620-21 tarihli bir belgede mescitte Mustafa bevvab olarak görev yapıyordu. Aynı zaman bu kişi, mescit vakfına ait olan ve Tatarlar Cemaatinden Hacı Eyüp’te bulunan 1.000 akçe paranın yıllık getirisi olan 150 akçe parayı alarak bu mescidin mum ihtiyacını karşılıyordu7. H.1061/M.1651 yılında mescidin duvarı yeniden yaptırılmıştır8. 27 Zilkade 1086/ 12 Şubat 1676 tarihli berât-ı şerife göre, mescitte günde dört akçe ile imam olan Veli’nin vefat 1 H.1148/M.1735-1736 yılında Ali Efendi adındaki hayır sever bir zat Okçukara Mescidi’ne minber yaptırarak Hacı Ali Efendiyi günde iki akçe ücretle hatip olarak buraya atamış ve aynı zamanda bu ibadethaneyi camiye çevirmiştir. Bkz. K. Su, “Balıkesir’e Dair Vesikalar”, Kaynak, S.51, (19 Nisan 1937),s.69. 2 BŞS. 692, s.20b-1. 3 BŞS. 698, s.69a-8. 4 Erken, a.g.e, s.28. 5 Sevim, a.g.t, s.280. 6 BŞS. 693, s.100a-3; s.111a-2. 7 BŞS. 696, s.31b-1. 8 BŞS. 701, s.10a-1. 87 etmesi üzerine Halil Halife’nin bu göreve atandığı belirtilmektedir1. Mescit 1897 depreminde harp olmuş ve yapılan tamirle orijinalliğini yitirmiştir. Günümüz de ise Lonca Köprüsü’nün kuzey-batısında bulunan mescidin zaman içinde çok yıkık bir durumda bulunması sebebiyle arsası satılarak yerine ev yapılmıştır. 2.1.2.19. Sahın Hisar Mescidi Sahın Hisarı Mahallesi’nde bulunan bu mescit ile ilgili bilgi az olup, XVII. yüzyıl belgelerinde, yapının yeri ve bânisi hakkında malumat bulunmamaktadır. 3 Zilkade 1012/ 3 Nisan 1604 tarihli kayıt, mescitte kayyum olarak çalışan İbrahim Halife’nin, mescitte gerekli temizliği yapmadığından dolayı mahalle sakinleri tarafından şikayet edilerek görevden alınması ve yerine Mehmed adlı bir kişinin bu göreve getirilmesiyle ilgilidir2. Sahın Hisarı Mescidinde görev yapan bir imam da bulunmaktaydı. Sahın Hisarı Mahallesi’nde bulunan bir evin geliri bu mescidin imamına vakıf olunmuştur. Fakat evin Şaban 1032/ Mayıs 1623 tarihinde çok harap hale gelerek mescit parasıyla tamiri mümkün olamayacağı için doksan yıllığına her yıl on akçe kira vermek şartıyla 3.000 akçeye satılmıştır3. 2.1.2.20. Şamlı İsmail Mescidi Hacı İsmail Mahallesi’nde bulunan Şamlı İsmail Mescidi’nin inşa tarihi hakkında herhengi bir malumat yoktur. Bununla birlikte XVI. yüzyılda bu eserden bahsedilmesi, bu yüzyılda yapılmış olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir4. Mescidin bânisi İsmail Ağa’nın Zağnos Paşa’nın şamdancısı olduğu halk arasında rivayet olarak anlatılmaktadır. Mescide H.1171/M.1757-1758 yılında eski Miralay Ali Ağa, günde bir akçe ücretle İbrahim Halife’yi hatip olarak atamış ve minber vaz ederek yapıyı camiye çevirmiştir5. Cami, bugünkü durumuna 1967’de mahalle halkının gayretleriyle geçirdiği tamir sonucunda gelebilmiştir. 2.1.2.21. Şeyh Lütfullah Mescidi Bugünde Şeyh Lütfullah Mahallesi içinde bulunan Şeyh Lütfullah Mescidi’nin, bânisi Şeyh Lütfullah’tır. Bu kişi Kastomunu ve çevresinde beylik 1 BOA. İbnül Emin Vakıf, 966. BŞS. 693, s.108a-2. 3 BŞS. 698, s.76b-2. 4 S. Sevim, a.g.t, s.282. 5 K. Su, “Balıkesir’e Dair Vesikalar”, Kaynak, S.51, (19 Nisan 1937),s.69-70. 2 88 kurmuş olan İsfendiyaroğulları ailesine mensup komutan iken bu görevinden ayrılarak Balıkesir’e yerleşmiş bir beydir. Ankara’da bulunduğu bir sırada Hacı Bayram Veli’nin müridi olmuştur1. Balıkesir’e döndüğünde Sûfihâne inşa ettirerek, ölünceye kadar Balıkesir’deki Hacı Bayram Veli’nin müritlerine şeyhlik yapmıştır2. Caminin avlusunda aile kabristanı içinde Şeyh Lütfullaha ait olduğu söylenen bir türbe bulunmaktadır. Bu yargıya ulaşılmasının sebebi ise burada bulunan mezar taşlarından bir tanesinin Şeyh Lütfullah Efendi’nin türbedarlarından olan Tireli Ahmed Efendiye ait olmasıdır. Bu kişinin mezar kitabesi H.1275/M.1858-1859 tarihlidir. Bu durumda cami bahçesinde Şeyh Lütfullah Efendiye ait söylenen yerde, eskiden bir türbenin varolduğunu kabul etmek gerekir. Ancak bu zatın mezarına ait kitabe yoktur. Şeyh Lütfullah Mescidi, XVI. yüzyıl tahrir defterlerinde Şeyh Bahaeddinzâde Sufihânesi olarak da geçmektedir3. Öyle ise bu yapı, ilk inşa edildiğinde tekke niyetiyle yapılmış olup, sonradan mescide çevrilmiş olmalıdır. Nitekim XVIII. yüzyıl belgelerinde, Şeyh Lütfullah’ın bu yapıyı Sûfihâne olarak inşa ettirdiğine dair bilgilerin bulunması, bu durumu doğrulamaktadır4. Sufihânenin inşa edildiği tarih hakkında kesin bilgi mevcut değildir. Yıldırım Bayezid zamanında veya Fetret Devrinde yapılmış olabileceği iddia edilmektedir5. Başka bir iddia da H.833/M. 1429-1430 tarihinde yaptırılmış olabileceğidir6. Hacı Bayram Veli’nin 1430’da vefat ettiği7 göz önüne alınırsa, Şeyh Lütfullah Mescidi’nin XV. yüzyılın ilk çeyreğinde inşa edildiği söylenebilir. Şeyh Lütfullahın Mescidi’ne ait bir vakıfta bulunmaktaydı. XVI. yüzyılda bu vakfın akarları arasında bir köy (Halalca Köyü), 4 bahçe, 2 bağ ve başka bir yerde 1 bahçe bulunmaktaydı8. XVII. yüzyılda bu vakıfa dahil Sahın hisar 1 Şeyh Lütfullah, Hacı Bayram Veli’yi Balıkesir’e davet etmiştir. Bu davet üzerine Hacı Bayram, Balıkesir’e gelmiştir. Bu ziyaret esnasında Şeyh Lutfullah’ı kendi tarikatının Balıkesir’deki halifesi yapmıştır. Daha ayrıntılı bilgi için bkz. Mecdî Mehmed Efendi, Şakaik-ı Numaniye, (Haz. Abdülkadir Özcan), C.I, İstanbul, 1989, s.96; Kerim Kâni Akpınarlı’nın hususi kütüphanesinde bulunan H.1044/M.1635 tarihli yazma kitapta, Hacı Bayram Veli’nin Balıkesir’e gelişi ayrıntılı bir şekilde anlatılmaktadır. Bkz. Akpınarlı, Balıkesir’de Yatırlar, Balıkesir, 1973, s.24-25. 2 Uzunçarşılı, Karesi Meşahiri, Karesi Vilâyet Matbaası, 1925, s.81. 3 BOA. TT. 166, s.256. 4 Cemaziyelevvel 1211 tarihli bir beratta “...Balıkesir’de Şeyh Lutfullah Efendi Zâviyesi..” şeklinde geçmektedir. Bkz. BOA. Cevdet Evkaf, 19991. 5 Kemal Ertan, “Balıkesir Camileri”, Kaynak, S.9 (Ocak 1949), s.11. 6 Eren, Mutasarrıf Ömer Ali Bey, s.217. 7 Hacı Bayram Veli’nin hayatı için bkz. Nihat Azamat, “Hacı Bayram-ı Veli”, TDVİA, C:XIV, s.442-447. 8 BOA. TT. 166, s.256. Halalca Köyü’nün vakıf toprağı olduğuna dair bkz. BOA. İbnül Emin Vakıf, 6567. 89 Mahallesi’nde bir ev yeri de bulunmaktaydı1. Yine vakfa ait olan Küçük Bahçe adlı yer 1 Zilhicce 1031/ 7 Ekim 1622 tarihinde bir yıllığına Şaban adlı kişiye 1.500 akçeye kiraya verilmiştir2. Mescitte, XVII. yüzyılda bir imam, bir müezzin, bir devir han ve bir kayyum görev yapmaktaydı3. 2.1.2.22. Türbe Mescidi (Kavukçu Mescidi) Börkçüler Mahallesi’nde bulunan Türbe Mescidi’ne “Kavukçu Mescidi” de denilmekteydi. XV. yüzyılın sonlarında veya XVI. yüzyılın başlarında yapıldığı düşünülen yapının bânisi belli değildir4. Türbe Mescidi ismine ilk olarak Martlu Mahallesi sakinlerinden Mustafa’nın oğlu Hacı Ömer’in 1 Rebiyülevvel 989/ 5 Nisan 1581 tarihinde düzenlettiği vakfiyede rastlanılmaktadır5. Vâkıf, Türbe Mescidi’nde imam ve müezzin olan kişilere yılda 150 akçe verilmesini vakfiyesine yazdırmıştır. Cemaziyelahir 1069/ Şubat 1659 tarihli bir bağ satış senedinde cami Hacı İshak Mahallesi içerisinde gösterilmektedir. Ayrıca aynı belgede caminin etrafının bağlarla çevrili olduğu anlaşılmaktadır6. 2.1.2.23. Umur Bey Mescidi Umur Bey Mescidi, Eski Kuyumcular Mahallesi’nde bulunmakta olup bugün hâlâ kullanılmaktadır. Mescidin bânisi, ümeradan Demirtaş Paşa’nın oğlu ve Oruç Bey’in kardeşi Umur Bey’dir 7. Mescidin iç kapısının üzerindeki duvarda bulunan kitâbesine göre yapı, H.815/M.1412-1413 yılında yaptırılmıştır. Mescitteki bu inşa kitâbesinin haricinde iki kitâbe daha bulunmaktadır. Bunlardan ilki H.1049/M.1639-1640 tarihlidir. Mescidin XVII. yüzyılın ilk 1 BŞS. 699, s.58a-2. BŞS. 698, s.59b-4. 3 BŞS. 693, s.78a-3.; BŞS. 698, s.66a-6. Şeyh Lutfullah Camisi 1897 depreminde yıkılmış olup, Sultan II. Abdülhamit’in yardımlarıyla tekrar yaptırılarak günümüze kadar gelebilmiştir. 4 Zağnos Paşa’nın kavukçusuna atfen yaptırdığı için Kavukçu Mescit isimi halk arasında söylenmekteyse de,güvenilir bir rivayet değildir. Çünkü Zağnos Paşa vefat ettiğinde mescidin bulunduğu mevkide böyle bir yapı yoktut. Bölgeye sonradan yerleşen bökçü esnafı tarafından yaptırıldığını düşünmek daha doğur olacaktır. Bkz. Sevim, a.g.t, s.282-283. 5 BŞS. 697, s.28a-1,29a-1. 6 BŞS. 701, s.94b-2. 7 Umur Bey’in Bursa’da yaptırdığı caminin iki tarafında yer alan Türkçe bir vakfiyesi vardır. Bu vakfiyede Umur Bey tarafından yaptırılan hayır eserleri belirtilmektedir. Buna göre; Bursa’da cami ve hamam, Bergama’da medrese ve hamam, Biga’da medrese ve hamam, Karahisar’da cami, medrese, hamam ve kervansaray, Edirne’de bir mescittir. Bu vakfiyede Balıkesir’de yaptırdığı mescitten bahsedilmemektedir. Fakat mescitte bulunan inşa kitabesinde “...sahibü’l hayrât Hacı Umur Bey tarih sene hamse aşere ve semane mie.” yazılı olması, yapının Umur Bey tarafından yapıldığını açıkça göstermektedir. Bkz. Uzunçarşılı, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, s.117. 2 90 yarısında esaslı bir tamirden geçtiğini göstermektedir1. Ayrıca Safer 1062/ Ocak 1652 yılında Umur Bey Mahallesi’nde yaşayan Rahime adlı kadın aynı mahallede bulunan mülk arsasını bu mescidin tamiri için vakıf etmiştir2. Umur Bey Mescidi kare plânlı olup, yapının beden duvarları kesme taş ve tuğla sıralarından meydana gelmektedir. 2.1.2.24. Yenice Mescidi Yenice Mahallesi’nde bulunan Yenice Mescidi’nin bânisi ve bulunduğu yer hakkında bilgi mevcut değildir. XVI. yüzyıla ait Tahrir Defterleri’nde bu mahallenin diğer isminin Hacı Habib olduğu bilinmektedir3. Yenice Mahallesi’nde ikamet eden Ali Hoca adlı bir kişi hayattayken kendi malının üçte biri olan 4.000 akçeyi mahalledeki mescide vakfetmiştir4. Bu zatın vefat etmesi üzerine Zilkade 1053/ Ocak 1644 tarihinde hanımı, kocasının vasiyeti üzerine bu vakf ettiği paranın, Yenice Mescidinde imam olan kişiye 1.000 akçe, müezzine 500 akçe, mescidin temizliğini yapan ve mumlarını yakmakla görevli olan kayyuma 200 akçe, mescidin mum ihtiyacının karşılanması için 300 akçe, Ramazan gecesi mescitte helva yapılması için 1.000 akçe ve mahallenin ihtiyaçlarının karşılanabilmesi amacıyla Yenice Mahallesi avarızına 1.000 akçe olmak üzere toplam 4.000 akçeyi ilgili kişilere dağıtması için mahallenin mütevellisi olan Hüseyin’e teslim etmiştir5. Ayrıca Ali Fakih Mahallesi sakinlerinden Hacı Mustafa adlı bir kişinin de vefat etmesi üzerine 20 Zilkade 1053/ 30 Ocak 1644 yılında 2.000 akçeye satılan evinin 450 akçesi bu mescidin mum ihtiyacını karşılamak üzere verilmiştir6. Yenice Mescidi’nde, XVII. yüzyıl Şer’iyye Sicilleri’ndeki kayıtlara göre, bir imam, bir müezzin ve bir kayyum görev yapmaktaydı7. 1 Diğer kitabe ise 1925 tarihli olup, vakıf idaresi tarafından tamir ettirildiğini yazılıdır. Umur Bey mescidi 1897 depreminde çok büyük hasar görmüştür. Bu tarihe ait bir kitabe bulunmamakla birlikte, Mutasarrıf Ömer Ali Bey tarafından halkın da yardımıyla büyük bir onarımdan geçmiştir. Bkz. Eren, Mutasarrıf Ömer Ali Bey, s.223-224. 2 BŞS. 701, s.22b-3. 3 Yenice Mahallesi’nde 1530 yılında 23 hane, 3 mücerred ve 1 pîr-i fâni bulunmaktaydı. Bkz. BOA. TT. 166, s.249. 4 BŞS. 700a, s.12a-3. 5 Aynı belge. 6 BŞS. 700a, s.6b-1. 7 BŞS. 700a, s.12a-3. 91 2.1.3. Gayrimüslimlerin İbadethâneleri Balıkesir şehrinde yaşayan gayrimüslimlerin XVII. yüzyılın ilk yarısında ibadet edebilecekleri bir mabetleri yoktu. Bu gayrimüslim tebaadan şehir merkezinde en yaygın şekilde yaşayan Ermeniler, toplu halde ibadet yapacak yerleri olmadığı için kendi evlerinde âyinler düzenlemekteydiler. Rebiyülevvel 1032/ Ocak 1623 tarihli Şer’iyye Sicili kaydında Eski Kuyumcular Mahallesi’nde ikamet eden Ermeni Bali evine papaz getirip, İncil okutup ve âyin tertip ettiği için mahallenin Müslüman ahalisi onu kadıya şikayet etmişlerdir1. Bali, yapılan sorgulamada “Şehirde ibâdet edebilecek bir kilisemiz olmadığı için evimde âyin düzenledim” demiştir. Yine XVII. yüzyılın ikici yarısında Balıkesir’de evinde İncil okutan aileyi mahalle ahalisi kadıya şikayette bulunmuştur. Bunun üzerine Balıkesir kadısına merkezden gönderilen fermanda, İncil’in civardaki Müslümanları rahatsız etmeyecek şekilde yavaş sesle okunması, evlerinde mihrap, İsa ve Meryem’e ait resim bulundurulmaması şartıyla gayrimüslimlerin ibadetlerini rahatça yapabilecekleri belirtilmiştir2. Bu fermân göstermektedir ki; gayrimüslimlerin yaşadıkları yerlerde kilise ihdas etmeleri ya da mevcut kiliseleri onarmaları izne bağlı idi3. Aynı şekilde gayrimüslimlerin evlerinde ayin tertip etmeleri de belli kurallar çerçevesinde mümkün olmaktaydı. Balıkesir’de de aynı kuralların uygulandığı görülmektedir. Nitekim, H.1102/M. 1690-91 tarihinde Sakyas adlı Ermeni Ali Fakih Mahallesi’nde satın aldığı boş bir arsa üzerine kilise yapmak istemiştir. Fakat Müslüman ahalinin şikayetçi olması üzerine bu durum İstanbul’a iletilmiş ve kilisenin nizama aykırı yapılmasından dolayı inşasına izin verilmemiştir4. Öyle ise, Balıkesir’de XVII. yüzyılın ilk yarısında gayrimüslimlerin ibadet ettikleri bir kilise bulunmamaktadır. İleride değinildiği üzere Ermeniler, Balıkesir’e XVI. yüzyılın sonunda veya XVII. yüzyılın başında gelmişlerdir. Bu durumda onlar, Balıkesir’in yerli ahalisinden değillerdir. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de Yahudiler’in de meskûn olduğu anlaşılmaktadır5. Fakat sayıları bir cemaat oluşturacak kadar olmamalıdır ki, mabetlerinden bahseden herhengi bir belgeye rastlanmamıştır. 1 BŞS. 698, s.71b-2. Su, a.g.e, s.100. 3 Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul, 1996, s.45. 4 Su, a.g.e, s.99. 5 BŞS. 700a, s.43a-2, s.45a-3. 2 92 2.1.4. Zâviyeler Tekke ve zâviyeler eski Türk eğitiminde dinî ve tasavvufî bilgilerin öğretildiği önemli kurumlardır. Zâviye, Arapça’da “toplamak; men etmek” manasına gelen zvy kökünden türemiş olup, ayrıca “köşe, bucak evin bir odası”, geometri de ise “açı” anlamına gelmektedir1. Zâviyeler, tekkenin küçüğüdür. Bunlar, şehir, kasaba, köy ve ticarî yönden önemsiz yollar üzerinde hayırsever kişiler tarafından kurulurdu. Bir tarîkata mensup dervişin veya şeyhin idaresinde bulunan bu kurumlar, aynı zamanda gelip-geçen yolculara bedava yiyecek, içecek ve yatacak yer sağlayan bina yada bina topluluğunu ifade etmekteydi2. Ayrıca bütün tekke ve zâviyeler bu fonksiyonlarının yanın da vakfiyelerinde yazmasa bile, her gelen-giden yolcudan geldikleri bölge ve yerler hakkında bilgi almak suretiyle, kültür alışverişi fonksiyonunu da icra etmekteydiler3. Balıkesir şehrinde bilinen en eski zâviye, İbn Battuta’nın eserinde belirttiği Ahî Sinan Zâviyesi’dir4. İbni Battuta, Balıkesir’e geldiğinde bu zâviyede misafir olarak kalmıştır. Fakat Ahî Sinan Zâviyesi’yle ilgili XVI. ve XVII. yüzyıla ait bilgi mevcut değildir. Ancak bu ahilerden gelmesi çok kuvvetle muhtemel olan Ahî Mehmed ile Ahî Mustafa’nın şehirde bir mescit ve bir de zâviyesi vardı. Balıkesir şehrinde XVII. yüzyılın ilk yarısında gerek şehir merkezinde gerekse köylerinde bir çok zâviye bulunmaktaydı. Şimdi aşağıda şehir merkezinde bulunan zâviyeler alfabetik sıraya göre incelenecektir. 2.1.4.1. Ahî Mustafa Zâviyesi Ahî Mustafa Zâviyesi’nin bânisi bir Ahî Şeyhi olan Ahî Ali’nin oğlu Ahî Mustafa’dır. Yapı, Balıkesir’in Sahın Hisar Mahallesi’nde bulunmaktadır. Yapıldığı tarih hakkında net bir bilgi yoktur. Bununla birlikte 1573 yılında 1 Ahmet Yaşar Ocak, Suraiya Faroqhi, “Zâviye”, İslâm Ansiklopedisi, C:XIII., İstanbul, 1993, s.468; Şemseddin Sami, Kamûs-ı Türki, İstanbul, 1317, s.680; M.Z. Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C:III, İstanbul, 1993, s.648; Ahmet Işık Doğan, Osmanlı Mimarisinde Tarîkat Yapıları Tekkeler, Zâviyeler ve Benzer Nitelikteki Fütüvvet Yapıları , İstanbul, 1977, s.58. 2 A.Y.Ocak, “Zâviyeler, Dinî, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme”, Vakıflar Dergisi, S:XII, (Ankara, 1978), s.250; Y. Küçükdağ, “Osmanlı Dönemi Konya Tekke ve Zâviyeleri”, Dünden Bugüne Konya’nın Kültür Birikimi ve Selçuk Üniversitesi, Konya, 1999, s.135-136. 3 Halim Baki Kunter, “Tarsus’taki Türkistan Zâviyelerinin Vakfiyeleri”, Vakıflar Dergisi, C:VI, (İstanbul, 1965), s.33; Bahaeddin Yediyıldız, “Vakfiyeler Çerçevesinde Türkiye’nin Kültür Hayatı 1300-1453”, IV. Vakıf Haftası Bildirileri, Vakıflar Genel Müd, Ankara, 1986, s.23. 4 İbni Battuta, Seyahatnâme, s.339. 93 zâviyede şeyh olarak bulunan Şeyh Seyyid Hüseyin Efendi’nin elinde, Sultan I. Murad zamanından önceki şeyhlere verilmiş berâtların bulunması, bu Ahî zâviyesinin XIV. yüzyılın ortalarında veya ondan önceki bir dönemde Balıkesir şehir merkezine inşa edildiğini göstermektedir1. Ahî Mustafa’nın XVI. yüzyıldaki vakıf akarları içerisinde, beşi bağ haline getirilmiş zemin yedi zemin, Balıkesir şehrinde iki dükkân, bir başhâne, bir tuzhâne zemini ve bir tahunhânenin yarım hissesi bulunmakta idi2. XVII. yüzyılın sonunda bu zâviye mütevellinin ilgisizliğinden dolayı harap bir hale gelmiştir. Zâviyenin bakım ve onarımının yapılabilmesi amacıyla H.1110/M.1689-1699 tarihinde yeni bir mütevelli atanmıştır3. 2.1.4.2. Balım Sultan (Kazan Ağa ) Zâviyesi Balım Sultan Zâviyesi, Balıkesir’de Martlu Mahallesi’nde idi. Balım Sultan, Sultan Orhan zamanında yaşamış ve Geyikli Baba ile birlikte Bursa’nın fethinde bulunmuş bir mutasavvıftır4. Zâviye ile türbenin Orhan Bey zamanında, bu padişah tarafından inşa ettirildiği Gölpınarlı tarafından tespit edilmiştir. Balıkesir’de zâviye inşa eden Balım Sultan’ın H.922/M.1516 tarihinde ölen ve Bektaşilerin ikinci pir saydıkları Balım Sultan’la ilgisi yoktur5. Balım Sultan Zâviyesi, Balıkesir’de “Kazan Ağa” olarak da bilinmektedir. Özellikle XVIII. yüzyıl sicillerinde zâviye bu isimle geçmektedir6. Bugün Balım Sultan, Hacı İlbey Mahallesi sınırları içinde kalan Martlu Mahallesi’nde ahşap ve önü açık bir türbede yatmaktadır. Türbenin bulunduğu yere halk arasında “Tekke Avlusu” da denilmektedir. 2.1.4.3. Çınarlı Tekke Zâviyesi Çınarlı Tekke Zâviyesi’nin bânisinin kim olduğu tespit edilememiştir. Zâviyenin ismi de bu konuda bir çağrışım yapmaktan uzaktır. XVI. yüzyıl 1 Sevim, a.g.t, s.289. BOA. TT. 166, s.255. 3 Ünlüyol, a.g.t, s.201. XVIII. yüzyılda Ahî Mehmed Mescidi ve Ahî Mustafa Zâviyesi’nin Sahın Hisar Mahallesi’nde yan yana bulunduğu hakkında bilgiler mevcuttur. 23 Receb 114 3/ 1 Şubat 1731 tarihli bir vesikada Sahın Hisar Mahallesi’nde bulunan Ahî Mehmed ve Ahî Mustafa Mescit ve Zâviyesi’ne Ahmed adlı biri zâviyedar olarak atanmıştır. Bkz. BOA. Cevdet Evkaf, 2944. 4 Abdülbâki (Gölpınarlı), “Balım Sultan”, Kaynak, S:16, (Balıkesir, 1934), s.369-372. 5 Aynı yer. 6 Muammer Yasa-Halim Korkut, “Balıkesir’de Yatırlar”, Kaynak, S:33, (Balıkesir, 1935), s.783784. 2 94 belgelerinde adına rastlanmayan bu yapının büyük ihtimalle XVII. yüzyılın ilk yarısında inşa edilmiş olduğunu düşündürmektedir. Zâviye, Cemaziyelahir 1068/ Mart 1658 yılındaki bir belgeye göre Hacı Mahallesi’nde bulunmaktadır1. Bu tarihte zâviyede zâviyedar olarak bulunan Nakkaş-zâde diye meşhur Musli adlı kişi vefat etmiş ve yerine vakfiye mucibince vâkıf soyundan Hacı Ali getirilmiştir2. XVIII. yüzyıl belgelerinde Çınarlı Tekke Zâviyesinin, İstanbul’daki Beşiktaş Mevlevihânesi’ne bağlı olduğu ve Çınarcık mezrasının zâviyenin akarları arasında bulunduğu kayıtlıdır3. 2.1.4.4. Hasan Hoca Zâviyesi Hasan Hoca Zâviyesi’nin bânisi, Hasan Hoca’dır. Bu zat, Sultan II. Murat döneminde yaşamış Karasi vilâyetinin meşhur şeyh ve ilim adamlarındandır. Hasan Hoca Emir Sultan’ın halifesidir4. Bugün Balıkesir’de Hasan Baba Çarşısı bulunmaktadır. Bu çarşıda Hasan Hoca’ya ait olduğu söylenen bir mezar da mevcuttur. Bu mezar taşındaki mezar kitâbesinde bu zatın doğum tarihi H.806/M.1403-1404 ve ölüm tarihi H.855/M.1451 olarak yazılıdır5. Ancak Hasan Hoca, Mecdî’ye göre Bursa’da medfundur6. Öyle ise bu Balıkesir Hasan Baba Çarşısı’ndaki zât başka biri olmalıdır. Hasan Hoca Zâviyesi’nin Balıkesir şehrine hangi tarihte inşa ettirildiği tespit olunamamıştır. Hasan Hoca Zâviyesi vakfının XVI. yüzyıldaki akarları arasında bir köy bulunmaktadır7. Bu köyün yıllık geliri aynı yüzyılda 855 akçedir. XVII. yüzyılda bu zâviyede görev yapan zâviyedarları da tespit etmek mümkün olmuştur. Buna göre Şaban 1068/ Mayıs 1658 yılında Hasan Hoca Zâviyesi’nde zâviyedar olarak görev yapan İbrahim’in görevinde kusuru yok iken Müslim adlı kişi tarafından bu görev zorla üzerinden alınmıştır. Fakat durumun anlaşılması üzerine İbrahim tekrar zâviyedarlık görevine geri dönmüştür8. Rebiyülevvel 1082 tarihinde zâviyeye günde bir akçe ücret ile mutasarrıf olan İsmail vefat etmiş yerine oğlu 1 BŞS. 701, s.80a-2. BŞS. 701, s.80a-3. 3 Ünlüyol, a.g.t, s.204. 4 Mecdî Mehmed Efendi, Şakaik-i Numaniye, I, s.132. 5 K. K. Akpınarlı, Balıkesir’de Yatırlar, (Balıkesir, 1973), s.21-22. 6 Mecdî, a.g.e, s.132. 7 BOA. TT.166, s.284. 8 BŞS. 701, s.67b-1. 2 95 Mustafa geçmiştir. Bu kişi zâviyedarlık görevini Cemaziyelahir 1092/ Haziran 1681 yılında hala devam ettirmekte idi1. 2.1.4.5. Hasan Paşa (Emir-i Ahur) Zâviyesi Hasan Paşa Zâviyesi’nin bânisi Hasan Paşa’dır. Zâviyenin inşa tarihi bilinmemektedir. Fatih’in bu zâviyeye bir köyü temlik ettiğine bakılırsa, bu padişah döneminde yaptırıldığı düşünülebilir. Belgelerde “Balıkesir’de vaki Mirahor Hasan Paşa Zâviyesi” şeklinde geçtiği için şehrin hangi mahallesinde bulunduğu tespit edilememiştir. Bununla birlikte H.1067/ M. 1656-57 tarihli bir tarla hüccetinde zâviyenin yeri, etrafının tarlalarla çevrili Garipler Mezarlığı diye bilinen mevzide olduğu yazılıdır2. Hasan Paşa’nın ayrıca Balıkesir şehrinde yaptırdığı bu zâviyenin dışında yine şehir merkezinde bir de medresesi bulunmaktaydı3. Zâviyeye, Fatih Sultan Mehmed Han tarafından fakir-fukaranın doyurulması için Balıkesir’e bağlı Yakup Köy temlik olarak verilmiştir4. XVII. yüzyılda da Hasan Paşa Zâviyesi vakfının akarları arasında bu köyün ismi geçmektedir5. Hasan Paşa Zâviyesi vakfının XVI. yüzyıldaki akarları arasında İmrahor (emir-i ahur) köyü, Bayram oğlu ve Denire oğlu çiftlikleri, Edremit’te bir hamam, At köyde iki değirmen, Ayşebacı köyünde harap durumda iki değirmen, Balıkesir çevresinde bağ yerleri bulunmaktadır6. Bu gayrimenkulün yıllık olarak geliri ise 6.398 akçedir. Zâviyenin XVII. yüzyılda büyük bir vakfa vardı. 25 Muharrem 1033/ 18 Kasım 1623 tarihinde vakıfta mütevelli olarak Süleyman Ağa görev yapmakta idi7. Hasan Paşa Zâviyesi’nde 14 Receb 1032/ 14 Mayıs 1623 tarihinde ise zâviyede Halil zâviyedarlık görevini yürütmekteydi8. 10 Şaban 1061/ 29 Temmuz 1651 yılında ise Muslihiddin Efendi’nin oğlu Mevlânâ Abdullah Efendi zâviyedar olarak atanmıştı9. 14 Şevval 1088/ 10 Aralık 1677 tarihinde Halil’in vefat etmesi 1 BOA. İbnül Emin Vakıf, 1298 BŞS. 701, s.66a-2. 3 BŞS. 699, s.94a-3. 4 BOA. İbnül Emin Ensab, 509. 5 K. Su, “Balıkesir’e Dair Vesikalar”, Kaynak, S:53, Balıkesir, 1937, s.145. 6 BOA. TT. 166, s.255. 7 BŞS. 698, s.23a-1; s.26a-1. 8 BŞS. 698, s.21b-2. 9 BŞS. 701, s.31a-2, 3. 2 96 ile yerine Seyyid Veli zâviyedar olmuştur1. 25 Cemaziyelevvel 1090/ 4 Temmuz 1679 tarihinde ise zâviyedarlık Bali Efendi adında bir kişide bulunmaktaydı2. Hasan Paşa Zâviyesi’nin Muharrem 1042/ Temmuz 1632 yılında medrese gibi kullanılıp öğrencilere ders anlatılan bir yer olarak kullanılmasına başlanması üzerine Birgili Mehmed hulefasından Şeyh Muslihiddin vaaz etmek ve nasihatte bulunmak üzere merkez tarafından zâviyeye gönderilmiştir. Şeyh Muslihiddin aracılığıyla zâviyenin kendi işlevi dışında harekette bulunmaması istenmiştir3. Aynı yıl bu zat zâviyedar olarak bu zâviyee görevlendirilmiştir. 2.1.4.6. İne Bey Zâviyesi İne Bey Zâviyesi’nin bânisi olarak bilinen İne Bey, Sultan I. Murat’ın Kosava Savaşı’nda subaşı olarak bulunmuş ve bu savaşın sonunda Balıkesir’de sancak beyliği görevine getirilmiştir. 1400 yılında bir süre vezirlikte bulunan İne Bey’in, Bursa, Bergama, Ankara ve Balıkesir’de birçok hayır eseri yaptırmıştır. Balıkesir şehrinin içindeki zâviyenin vakfiyesi 3 Şaban 864/8 Mart 1402 tarihlidir4. Vakfiyeye göre İne Bey, Balıkesir’de zâviye dışında Taşpazarı ve Kanara hamamlarını ve imâreti inşa ettirmiştir. Bunların dışında Bursa’da bir medrese ve bir hamam, Bergama’da iki hamam (Saray ve Cami yada İne Bey Hamamı) ve Ankara’da bir hamam (Öğle Hamamı) yaptırmıştır. Bunların haricinde vakfiyesinde geçmemekle birlikte Bergama-Soma yolu üzerinde bulunan köprüyü de İne Bey inşa ettirmiştir5. Ayrıca Bursa-Balıkesir yolu üzerinde Uluabad Köyüne 5 km. uzaklıkta bulunan yere H.797/M.1394 tarihli kitabesine göre Issız Han diye bilinen hanı da İne Bey yaptırmıştır6. Vakfiyede İne Bey Zâviyesi’nin Balıkesir şehrinin neresinde inşa edildiği hakkında bir malumat yoktur. Halk arasında yapının bugünkü Zağanos Paşa Camii’nin güney tarafındaki yolun karşısında yer alan dükkânların bulunduğu yerde olduğu söylenmektedir. Zâviyede konaklayacak misafirlerin, ehl-i dinin ve talebe-i ulûmun doyurulması için Balıkesir şehrine bağlı Kilisecik Köyü ile Fart 1 BOA. Ali Emiri, IV. Mehmet, 531. BOA. Ali Emiri, IV. Mehmet, 286. 3 BŞS. 699, s.87b-2; s.88a-1. 4 Bu vakfiye ile ilgili bkz. VAD. no: 579, s.336-339; Arapça olan bu vakfiye tercüme edilmiştir. Neşri için bkz. Ekrem Çavuldur, “Balıkesir Tarihçesine İlgili Eski Bir Vesika”, Kaynak, S.59, (Balıkesir, 1937), s.303-304; S. 60 s. 317 ve 318. sayfalarındadır. 5 Ekrem H. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, C.I, İstanbul, 1966, s.229. 6 Aynı eser, s.526. 2 97 nahiyesine bağlı Şehre Kozluca Köyü, Çakır çiftliği mezraası, değişik yerlerde yedi adet değirmeni, Balıkesir, Bursa ve Bergama’da bulunan beş değirmen ve Balıkesir’de iki, Bergama’da iki, Bursa’da bir, Ankara’da bir tane olmak üzere altı hamamı vâkıf tarafından zâviyeye akar olarak vakfedilmiştir. Zâviyenin bu akarlarının XVI. yüzyıldaki bir yıllık gelirleri 40.774 akçe idi1. İne Bey Zâviyesi’nin XVII. yüzyılda, yukarıda belirtilen büyük vakıf akarları haricinde, ufak zemin gelirlerinin de bulunduğu anlaşılmaktadır. Şehrin neresinde bulunduğu belirtilmeyen beş zeminin Şaban 1040/ Mart 1631 tarihinde bir yıllık geliri 6.000 akçe idi2. İne Bey Zâviyesi, XVII. yüzyılda şehrin en büyük zâviyelerinden birisi idi. Zâviye vakfının büyüklüğü ve gelir getiren akarlarının çok değişik yerlerde olması sebebiyle vakıfta görev yapan kişilerin sayısının artmasına sebep olmuştur. Ayrıca bu durum vakıf gelirlerinde usulsüzlük yapılması gibi olayları meydana getirmiş, bu yüzden de vakıfta görev yapan mütevelliler, vakfı zarara uğratmalarından dolayı sık sık değiştirilmişlerdir. Örneğin, Receb 1023/ Ağustos 1614 yılında İne Bey Zâviyesi vakfında mütevelli olan Mevlânâ Muslihiddin ve Abdi adlı kişiler 23 seneden beri “mâl-ı vakfı” zarara uğrattıkları için görevlerinden alınmışlardır3. Bu görev H.1025/ M.1616 yılında Ahmed’e verilmiş fakat bu zatda görevde fazla kalıcı olmamış ve 29 Safer 1034/ 10 Aralık 1624 yılında bu göreve İbrahim Abdullah getirilmiştir4. Vakıfta mütevelli olan kişiler XVII. yüzyılın ilk yarısında günde iki akçe ücret almaktaydılar5. 2.1.4.7. İshak Baba Zâviyesi İshak Baba Zâviyesi’nin bânisi İshak Baba adlı kişidir. Zâviyenin inşa tarihi hakkında bilgi mevcut değildir. Bununla birlikte Ramazan 1001/ Haziran 1593 tarihli bir belgede yapının elli yıl önce mevcut olduğu kayıtlıdır6. 1530 tarihli Tapu Tahrir Defteri’nde bu zâviyenin isminin bulunmayışı yapının bu yüzyılın ortalarında muhtemelen 1540’lı yıllarda yapıldığını göstermektedir. 1 BOA. TT, 166, s.255. BŞS. 699, s.34a-3. 3 BŞS. 694, s.39b-1; 695, s.44b-1. Ayrıca değişik örnekler için bkz. BŞS. 693, s.156a-1. 4 BŞS. 698, s.28b-3. 5 BŞS. 699, s.67a-1; 699, s.92b-4. İne Bey Zâvisiye, XX. yüzyıl başlarına kadar medrese olarak da kullanılmıştır. 6 BŞS. 692, s.32b-1. 2 98 İshak Baba Zâviyesi’nin vakfiyesi günümüze kadar ulaşamamıştır. Fakat Ramazan 1001/ Haziran 1593 tarihli belgede zâviyeye ait vakfiye hakkında detaylı bilgiler mevcuttur. Buna göre; Hacı Gaybî Mahallesinde bulunan zâviyenin ilk inşa edildiği tarihte etrafının yolla çevrili olduğu misafirlerin ve zâviyedarların kaldığı binaların ise yapının kıble tarafında bulunduğu anlaşılmaktadır. İshak Baba Zâviyesi’nin bulunduğu yer ve diğer gelir getirecek yapıların tamamı Balıkesirli boyacı üstadı Ahmed adlı kişi tarafından vakfedilmiştir. Zâviyenin kurucu şeyhi olan İshak Baba’nın şu anda mevcut olmayan türbesi de aynı yapı topluluğu içerisinde bulunmaktaydı. Ayrıca zâviyedar Küçük Mehmed, bu zâviyede zâviyedarların kaldığı binayı Hacı Hüseyin’e 1.600 akçeye satmıştır. Bu kişi de zâviye toprağı üzerine yağhâne inşa etmiştir. Küçük Mehmed, misafirlerin kaldığı yerleri de duvar ile çevirerek kendi mülkü haline getirmiştir. Fakat bu yerlerin vakfiyesi mucibince vakıf toprağına ait olduğu tespit edildiği için yağhane ve diğer menzil tekrar zâviye vakfına dahil edilmiştir1. XVII. yüzyılda zâviye toprağı üzerine inşa edilen yağhanenin arsa bedeli İshak Baba Zâviyesi’ne gelir olması amacıyla zâviyedar tarafından alınmaktaydı. Örneğin, Muharrem 1026/ Ocak 1617 yılında zâviyedar olan Derviş Ali, yağhanenin işletmecisi Şeyh Ahmed’ten arsa bedeli olarak yıllık 80 akçe almaktaydı2. İshak Baba Zâviyesi bugün mevcut olmayıp, şimdiki yeri halk arasında Hükümet Caddesi’nde Zarbalı Hanı adıyla anılan yerin karşıda dükkânların bulunduğu alan gösterilmektedir. 2.1.4.8. İzmiroğlu Hamza Bey (Çırakçı) Zâviyesi İlk olarak XVI. yüzyılın başlarında mevcut olan İzmiroğlu Hamza Bey Zâviyesi’nin bânisi İzmir oğlu Hamza Bey’dir. İnşa edildiği tarih belli değildir. Belgelerde “Balıkesir’de vaki İzmir oğlu Hamza Bey Zâviyesi” şeklinde geçmekte olup3 bu tasavvuf yapısının şehrin İzmirliler Mahallesi’nin kurulup gelişmesinde önemli rolü olmuştur. Balıkesir’e bağlı Çırakçı mezraası, zâviye vakfının akarları arasında bulunmaktadır. XVI. yüzyılın ilk yarısında mezraanın yıllık geliri 1.605 1 Aynı belge. BŞS. 695, s.24b-1. 3 BOA. Sultan Süleyman II, 1278; BOA. İbnül Emin Vakıf, 3415. 2 99 akçe idi1. Bu mezraadan dolayı zâviye daha sonraki dönemlerde Çırakçı Zâviyesi olarak da anılmıştır. Bu mezraa, Fatih Sultan Mehmed zamanında İstanbul’da bulunan Yenikapı Mevlevihânesi evkafına dahil edilmiştir2. Belgeler daha sonra bu mezraanın İzmiroğlu Hamza Bey Zâviyesi’ne verildiğini göstermektedir3. İzmiroğlu Hamza Bey Zâviyesi’nde 2 Receb 1032/ 2 Mayıs 1623 tarihinde Ali Mehmed zâviyedar olarak görev yapmaktaydı4. Aynı yıl zâviyede mütevellilik görevini Mustafa adlı kişi günde iki akçe ücret ile sürdürmekteydi5. 2.1.4.9. Paşa Sultan Zâviyesi Paşa Sultan Zâviyesi, Karaoğlan Mahallesi’nde Karaoğlan Camii’ne yakın bir mevkide bulunmakta idi6. Zâviyenin bânisi Paşa Sultan adlı zat olup, hakkında yeterli bilgi mevcut değildir. Horasan Erenlerinden olduğu ve Anadolu’nun İslamlaşması sürecinde Balıkesir’e gelerek burada bir zâviye açtığı bilinmektedir7. Bugün sadece türbesi günümüze kadar gelebilmiştir. Halk arasında bu türbe “Töm Dede” diye meşhurdur. Türbe, eskiden zâviyenin olduğu yerin yanında bulunmaktaydı. Zâviyenin ilk inşa edildiği tarih tespit olunamamıştır. Fakat yapının Fatih döneminden önce mevcut olduğu bilinmektedir8. Paşa Sultan Zâviyesi XVII. yüzyılın ikinci yarısında iki büyük bir tamir geçirmiştir. Cemaziyelevvel 1069/ Ocak 1659 yılında zâviyede türbedar olan Emine Hatun vakıf gelirleri arasında olan mezraa mahsulünü kendi zimmetine geçirmiştir. Bu yüzden zâviye uzunca bir süre bakımsız kalmış ve yemek pişmediği için zâviyeye fakir-fukara gelmez olmuştur. Ayrıca yapı içerisinde bulunan misafirlerin kaldığı iki adet hücrenin, duvarları ve çatısı harap hale gelmiştir. Şehir mimarlarından Hüseyin zâviyenin tamir edilmesi için görevlendirilmiştir. Buna göre; Paşa Sultan Zâviyesi içinde bulunan iki bâb hücrenin çatısına kiremit, duvarlarına taş olmak üzere kiremit, çivi, üstadiye, yemek ve diğer masraflar için ayrıca pencere ve kapı tahtaları için 15.000 akçeye ihtiyaç olduğunu bildirilmiştir9. Bu paranın tedariki için de vakıf arazisi olan 1 BOA.TT. 166, s.255. Ünlüyol, a.g.t, s.204. 3 BŞS. 698, s.46b-2. 4 BŞS. 698, s.21b-4. 5 BŞS. 698, s.46b-1; s.46b-2. 6 BOA. Cevdet Evkaf, 5110; BOA. Cevdet Evkaf, 99; BOA. Cevdet Evkaf, 11871. 7 E.Çavuldur, “Paşa Sultan Türbesi”, Kaynak, S.64, (Balıkesir, 1938), s.396,397. 8 Sevim, a.g.t, s.291. 9 BŞS. 701, s.93a-2, s.93b-2. 2 100 mezraanın geliri kullanılmıştır. Zâviye ikinci büyük tamiri ise, Cemaziyelevvel 1087/ Temmuz 1676 yılında geçirmiştir. Bu tarihte zâviyedeki yapıların çatıları, avlusu ve yemek pişirilen yerleri harap olduğu için tekrar bakımının yapılması gerekmiştir1. Vakıflarının bulunduğu anlaşılan Paşa Sultan Zâviyesi mütevelliliğine Receb 1069/ Mart 1659’da Seyyid Mehmed atanmıştır2. Seyyid Mehmed, 11 Receb 1092/ 27 Temmuz 1681 yılında bu görevini sürdürürken dışarıdan Ali adlı kişi kendi üzerine berât ettirmiştir. Fakat sonradan atamanın usulsüz olduğu anlaşılınca Seyyid Mehmed tekrar bu göreve getirilmiştir3. XVII. yüzyılda Paşa Sultan Türbesi’nde görev yapan türbedarlar da bulunmaktaydı. Bu türbedarlık görevi bazen dönüşümlü olarak da yapmaktaydı. Zilkade 1031/ Eylül 1622 yılında Paşa Sultan Türbesi’nde vâkıfın soyundan Şerife Hatun, Seyyid Yusuf ve Seyyid Mehmed birer gün münavebe usulü bu görevi yürütmekte idiler4. 2.1.4.10. Selçuk Bey Zâviyesi Belgelerde “Selçuk Sultan Zâviyesi” şeklinde de anılan yapının ne zaman yapıldığı ve Balıkesir şehrinin hangi mahallesinde bulunduğu tespit edilememiştir5. XVI. yüzyıl ve XVII. yüzyılın başlarında ismine rastlamadığımız zâviye ile ilgili ilk bilgilere XVII. yüzyılın ortalarında tesadüf edilmektedir. Öyle ise Selçuk Bey Zâviyesi, XVII. yüzyılın ortalarında inşa edilmiş olup zâviyenin bânisi muhtemelen zâviyeye ismini veren Selçuk Bey idi. Selçuk Bey Zâviyesi’nin vakıfları da bulunmaktaydı. Selçuk Bey vakfında Zilkade 1069/ Temmuz 1659 yılında Mustafa adlı kişi mütevelli olarak görev yapmaktaydı6. Bu vakıfta mütevelli haricinde bir nazır da vardı. Aynı yıl günde bir akçe ücret ile nazır olan Osman’ın vefat etmesi üzerine yerine Mehmed Halife adlı kişi aynı ücretle vakıftaki nazırlık görevine atanmıştır7. Selçuk Bey vakfında 1 K. Su, “Balıkesire Dair Vesikalar”, Kaynak, S.51, (Balıkesir, 1937), s.71-72. BŞS. 701, s.80a-1. 3 BOA. İbnül Emin Vakıf, 1869. 4 BŞS. 698, s.59a-4. 5 BOA. Cevdet Evkaf, 7032. 6 BŞS. 701, s.83a-3. 7 BŞS. 701, s.84a-2.; s.96a-4. 2 101 daha sonraki yüzyıllarda mütevelli olan kişiler, aynı zamanda zâviyenin de zâviyedarlık görevini birlikte yürütmüşlerdir1. 2.1.4.11. Şerafeddin Paşa Zâviyesi Adındanda anlaşılacağı üzere zâviyenin bânisi Şerafeddin Paşa’dır. XVI. yüzyılın ilk yarısında mevcudiyeti bilinen yapının Balıkesir şehrine hangi tarihte inşa edildiği tespit edilememiştir. Belgelerden şehir merkezinde olduğu anlaşılan zâviyenin yeri de tam olarak bilinmemektedir. Zâviyenin XVI. yüzyılda zengin vakıflarının olduğu anlaşılmaktadır. Bu yüzyılda zâviyenin akarları arasında Balıkesir’e bağlı Bayındır Köyü, Balıkesir şehir merkezinde bulunan iki hamam, hamam önünde bulunan bir dükkân, zâviye yanında bir zemin ve bulunduğu yeri belli olmayan bir han bulunmaktadır2. XVI. yüzyılın sonundan 30 Rebiyülevvel 1002/ 23 Ocak 1594 yılında Zâviye vakfına dahil olan hamamlardan biri olan Eski Hamam’ın dolabı yıkılıp, kazanı bozulduğu için büyük bir tamirden geçirilmiş ve 6.500 akçe masraf yapılarak hamam tekrar kullanılır hale getirilmiştir3. XVII. yüzyılda Şerafeddin Paşa Zâviyesi evkafına dahil olan biri Eski Hamam, diğeri Küçük Hamam diye bilinen iki hamam da bir yıllığına açık arttırma usulüyle kiraya verilmekteydi4. Fakat bu yüzyılda vakfa ait olan han ile ilgili bir bilgiye rastlanmamıştır. Ramazan 1012/ Şubat 1604 yılında Şerafeddin Paşa Zâviyesi yıkılmış ve bu tarihte büyük bir onarımdan geçirilmiştir5. Şerefeddin Paşa Zâviyesi, XVII. yüzyılın ilk yarısında kısa bir süreliğine medrese şekline dönüştürülmüştür. Bu doğrultuda yazılan emr-i şerifin tarihi 1 Rebiyülahir 1023/ 11 Mayıs 1614’tür. Bu tarihte Mevlânâ Mehmed Efendi, Şerafeddin Paşa Medresesi’ne günde 30 akçe ile atanan ilk müderris olmuştur6. Fakat bu durum çok uzun sürmemiş ve vâkıfın vakfiyedeki şartı gereğince tekrar 18 Cemaziyelahir 1023/ 26 Temmuz 1614 tarihli ferman ile zâviye şekline getirilmiştir. Aynı tarihte Karagöz adlı kişi tekrar zâviyeye günde iki akçe ücretle mütevelli olarak atanmıştır7. 1 BOA. Cevdet Evkaf, 13040. BOA. TT.166, s.254. 3 BŞS. 692, s.44a-2. 4 BŞS. 696, s.32a-3. 5 BŞS. 693, s.89a-3. 6 BŞS. 694, s.33b-1. 7 BŞS. 694, s.40a-2. 2 102 Şerafeddin Paşa Zâviyesi, XVII. yüzyılda zengin vakıf gelirlerine sahip olmasından dolayı birçok haricî müdahalelere maruz kalmıştır. Özellikle askerî hüviyete sahip kişiler vakıf gelirlerinden faydalanmak amacıyla vakfın mütevelli gibi görevlerini gayri resmî yollarla üzerine almışlardır. Bu suretle gerek vakıf, gerekse zâviye büyük zararlara uğratılmıştır. Örneğin, 5 Zilhicce 1042/ 13 Haziran 1633 tarihinde sipahi oldukları anlaşılan Ali ve diğerleri mütevelli görevini zorla üzerlerine almışlar ve mal-ı vakfa büyük zarar verdikleri gibi zâviyede yemek dahi pişmediğinin haber alınması üzerine bu kişiler görevden alınmışlardır1. Zâviye vakfında görev yapan mütevelli ve nazırlar XVII. yüzyılın ilk yarısında günde iki akçe ücret almışlardır2. Bu vakıf görevliler incelediğimiz dönemde çok sık olarak değiştikleri için belgelerde pek çok kayıtları mevcuttur. Aşağıdaki tabloda zâviyede mütevelli olarak görev yapan kişilerin adları, görev yaptıkları tarih ve aldıkları ücretler gösterilecektir3. Tablo :2 XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Şerafeddin Paşa Zâviyesinde Görev Yapan Mütevelliler ve Ücretleri Mütevellinin İsmi Görev Yaptığı Tarih Görevde Kalış Aldığı Süresi Ücret (günlük) Mehmed Şah 1 Ra 1002/25 Kasım 1593 Abdurrahman Çelebi Ca 1012/Ekim 1603 Mehmed Efendi 5 S 1023/17 Mart 1614 2 ay 2 Akçe Karagöz Ağa 28 Ra 1023/8 Mayıs 1614 1 sene 2 ay 1 Mevlânâ Mehmed Ca 1024/Mayıs 1615 6 ay 2 Mumcuzâde Mehmed 19 Za 1024/10 Aralık 1615 3 ay 2 Karagöz Ağa (2) S 1025/Şubat 1616 1 ay 2 Mumcuzâde Mehmed (2) Ra 1025/Mart 1615 2 ay 2 Karagöz Ağa (3) Ca 1025/Mayıs 1615 5 yıl 2 Hacı Ali C 1030/Nisan 1621 Yaklaşık 2 ay 2 Mehmed (sipahi) B 1030/Mayıs 1621 10 yıl 5 ay Yusuf Çelebi Z 1040/Temmuz 1631 1 ay 2 Mustafa Efendi N 1041/Mart 1632 13 yıl 2 Mehmed Halife Ş 1054/Ekim 1644 Mevlânâ İbrahim (müderris) Ra 1062/Şubat 1652 7 yıl 6 ay Mehmed L 1069/Haziran 1659 - Tablodan da anlaşıldığı üzere yaklaşık yetmiş yıllık dönem içerisinde Şerefeddin Paşa Zâviyesinde on üç kişi mütevellilik görevini yürütmüştür. Bu 1 Bu konu ile ilgili Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde pek çok örnek vardır. Bkz. BŞS. 699, s.72b-2; s.88a-2; s.119a-1. 2 BŞS. 694, s.32a-1; BŞS. 695, s.10b-2; BŞS. 695, s.4b-1; BŞS. 696, s.68a-1. 3 Bu tablodaki bilgiler verilirken şu belgelerden istifade edilmiştir: BŞS. 692, s.44a-2; 693, s.42a-3; 694, s.32a-1; 694, s.34b-2; 694, s.118a-1; 695, s.10b-2; 695, s.4a-1; 695, s.4b-1; 695, s.42a-1; 698, s.5a-1; 699, s.119a-1; 699, s.80b-2; 700a, s.35a-3; 701, s.48a-2; s.81a-2. 103 kişilerin görevlerinin kısa süreler içerisinde başka şahıslar tarafından haksız bir şekilde ellerinden alındığı da unutulmamalıdır. Tablo oluşturulurken bu kısa süreli görev değişikliklerine yer verilmemiştir. Tabloda dikkat çeken bir husus da mütevellilik görevi yürüten kişilerin tamamının günde iki akçe ücretle bu görevlerini sürdürmüş olmalarıdır. 2.1.4.12. Şeyh Lütfullah Zâviyesi Şeyh Lütfullah Efendi’nin, Balıkesir şehrinde bulunan mescidinin dışında birde zâviyesi bulunmaktaydı. Zâviyenin inşa edildiği tarih hakkında şimdilik herhangi bir bilgi mevcut değildir. Yıldırım Bayezid zamanında, Fetret Devri’nde1 veya H.833/M. 1429-1430 tarihinde yapılmış olabileceği ileri sürülmektedir2. Zâviye binası Şeyh Lütfullah Mahallesi’ndeki mescidin yanında bulunmaktaydı. Bugün bu zatın türbesinin de camiin giriş kapısının önündeki mezarların bulunduğu yerde olduğuna daha önce değinilmiştir. XVII. yüzyılın ikinci yarısında Şeyh Lütfullah Zâviyesi harap bir vaziyete gelmiştir. Bunun üzerine Şevval 1069/ Haziran 1659 tarihinde zâviyenin bakım ve onarımının yapılabilmesi amacıyla Mehmed adlı kişi zâviyedar olarak görevlendirilmiştir3. 2.1.4.13. Üçpınaroğlu Şeyh Hayreddin Efendi Zâviyesi Üçpınaroğlu Şeyh Hayreddin Efendi Zâviyesi’nin bânisi Üçpınaroğlu Şeyh Hayreddin Efendi’dir. H.1039/M.1629-1630 tarihli bir vesika Şeyh Hayreddin Efendi için “...kutbü’l-ârifîn..” denilmesi bu zatın âlim ve aynı zamanda mutasavvıf olduğunu göstermektedir4. Balıkesir şehrine zâviyenin hangi tarihte yapıldığı bilinmemektedir. Bununla birlikte Şeyh Hayreddin’in H.886/M.1481 tarihli bir fermandan anlaşılacağı üzere Fatih Sultan Mehmed ve II. Bayezid dönemlerinde yaşadığı anlaşılmaktadır5. Zâviyesini de muhtemelen Balıkesir şehrine XV. yüzyılın ortalarında yapmıştır. Şeyh Hayreddin Efendi’nin türbesi, şimdiki Kaya Bey Mahallesi’nde Kaya Bey Camii’nin bahçesinin kuzeyindedir. 1 K. Ertan, “Balıkesir Camileri”, Kaynak, S.9, (Ocak 1949), s.11. Eren, Mutasarrıf Ömer Ali Bey, s.217. 3 BŞS. 701, s.81a-3. 4 BŞS. 699, s.111a-3. Bu zatla ilgili olarak anlatılan rivayetler için bkz. Akpınarlı, Balıkesir’de Yatırlar, s.36-37. 5 K. Su, “Balıkesire Dair Vesikalar”, Kaynak, S.53, (Balıkesir, 1937), s.146-148. 2 104 Türbe kare plânlı, üzeri kubbeli küçük bir yapıdır. Türbenin giriş kapısında bulunan 1481 tarihi yukarıdaki fermanı doğrulamaktadır. Türbeye yakın bir mevkide zâviyenin bulunduğu düşünülürse, yerinin Kayabey Mahallesi’nde olduğu söylenebilir. 1481 tarihli fermana göre zâviyenin akarları arasında Üçpınar köyü ve Çayırhisar köyleri vardı. Fakat daha sonra II. Bayezid döneminde vakıf arazileri geri iade edilirken bu iki köy II. Bayezid’in hocası Hoca Sinan’a temlik olarak verilmiştir1. Bu durum, sonraki yüzyıllarda iki vakıf arasında devam edecek büyük anlaşmazlıklara sebep olmuştur. XVII. yüzyılda Üçpınar oğlu Şeyh Hayreddin Türbesi’nde türbedarlık görevi evlâda meşruta edilmiş kişiler tarafından yürütülmekte idi. Ramazan 1039/ Nisan 1630 tarihinde türbedar olarak görev yapan Ayşe ve Emine adlı hatunlar vefat etmiş yerine Ümmügülsüm adlı hatun bu göreve getirilmiştir2. Fakat kısa bir süre sonra Şeyh Ali kendisinin Şeyh Hayreddin evlâdından geldiğine dair emr-i şerif ve fetva alarak türbeye türbedar olmuştur3. 2.1.5. Mevlevîhâneler Mevlânâ Celâleddin-i Rumî’den sonra adına kurulan ve Mevlevîliğin teşkilâtlanmasında en mühim âmil olan tekkelere Mevlevîhâne denilirdi. İlk kurulan tekke, sonradan kurulan bütün tekkelerin merkezi olan “âstâne, huzûr, huzûr-ı Pîr” adlarıyla anılan Konya Mevlânâ Tekkesi’dir4. Osmanlılar, Yıldırım Bayezid döneminde Mevlevîlik ile ilk teması tesis ettiler. Bu dönemde Veziriazam Çandarlı Ali Paşa’nın Serez’de yaptırdığı zâviyenin bir Mevlevîhâne olması muhtemel görülmektedir5. Osmanlı merkezî yönetimi tarafından II. Murad zamanında, Edirne’de Mevlevîlere tam teşkilâtlı büyük bir Mevlevîhâne yaptırıldı. Osmanlı yönetimi, böylece Mevlevîleri kendi nüfuz alanına almayı başardı. Mevlevîhâneler, Osmanlı Devleti’nin hakim olduğu topraklar üzerinde XVI. yüzyılın ilk çeyreği ile XVII. yüzyılın ilk yarısı arasında 1 BOA. Cevdet Evkaf, 16066. BŞS. 699, s.111a-1. 3 BŞS. 699, s.111a-3. 4 Mevlevîlik hakkında geniş bilgi için bkz. Abdülbaki Gölpınarlı, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, (2. Baskı), İstanbul, 1983, s.330-335; A.Y.Ocak, “Türkiye Tarihinde Merkezi İktidar ve Mevleviler (XIII-XVIII. yüzyıllar) Meselesine Kısa Bir Bakış”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, II, Konya, 1996; F.M. Emecen, “Saruhanoğulları ve Mevlevîlik”, Ekrem Hakkı Ayverdi Hatıra Kitabı, İstanbul, 1995. 5 N. Göyünç, “Osmanlı Devletinde Mevleviler”, Belleten, 213, Ankara, 1991, s.353. 2 105 hızlı bir artış göstermiştir. Bu yıllar arasında Osmanlı yöneticilerinin, Mevlevîliği ülke genelinde yayılmasını sağlamak maksadıyla Mevlevîhâne kurmalarının veya kuranlara destek olmalarının en önemli sebebi, Safevîliğin Anadolu’da yayılmasını önlemek için Yavuz Sultan Selim devrinde belirlenmiş devlet siyaseti idi1. Diğer bir sebep ise devlet ileri gelenlerinden bir kısmının Mevlevî olması sonucu taşradaki yöneticilerin kendilerini başlarındaki idarecilere yakın göstermek için Mevlevîhâneler inşa ettirmeleri, sayılarını hızla artırmıştır2. Bu anlayışlar sonucu olsa gerek XVII. yüzyılın ilk yarısında Hacı İlyas Paşa vezir olarak Balıkesir’de bulunduğu sırada bir Mevlevîhâne inşa ettirmiştir. 2.1.5.1. Balıkesir Mevlevîhânesi Balıkesir şehrindeki ilk Mevlevîhâne hakkında ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Karesi Meşâhiri adlı eserinde, Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde bulunan kayıtlara istinaden Balıkesir’de daha evvelden Mevlevîhâne olduğuna ve bu Mevlevîhâne’nin İlyas Paşa tarafından yaptırılan binaya nakledildiği belirtilmektedir3. Bu kanaate varmasının sebebi ise İlyas Paşa, daha şehre Mevlevîhâne inşa etmeden önce Balıkesir’de Mevlevî Şeyhi Ahmed Dede Efendi isminde bir zatın bulunuyor olmasıdır. Bu tespit doğrudur. Şaban 1041/ Şubat 1632 tarihli Şer’iyye Sicilli kaydına göre, Balıkesir’de bulunan Mevlevîhâne tebdil olunarak, Mevlevî Şeyhi Ahmed Efendi, üzerinde bulunan Mevlevîhâne’ye ait 2 kaliçe, 1 seccade, 1 büyük tencere, 1 küçük tencere, 1 küçük kazan, 9 sahan, 1 simat (yemek masası), 1 sofra, 2 kepçe, 1 vakıf tencere ve 2 peşkir (havlu)’den oluşan eşyaları şehir kethüdası Hacı İbrahim’e teslim edilmiştir4. Şu halde Hacı İlyas Paşa’nın inşa ettirdiği Mevlevîhâne, Balıkesir şehrindeki ikinci Mevlevîhâne’dir. 1 Şah İsmail’in Safevi Tarikatı propagandacıları aracılığıyla Anadolu’yu İran’a bağlama faaliyetleri ve buna karşı Osmanlı Devleti’nin aldığı önlemler için bkz. Y.Küçükdağ, “Şah İsmail’in Anadolu’yu Şiileştirme Çalışmalarını Engellemeye Yönelik Osmanlı Devleti’nin Aldığı Önlemler”, Osmanlı, C.I, (Editörler: Güler Eren- Kemal Çiçek- Cem Oğuz), Ankara, 1999, s.269281. 2 Y.Küçükdağ, “Antep Mevlevîhânesi ve Vakfiyeleri”, Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu, (Editör: Yusuf Küçükdağ), Gaziantep, 2000, s.211-212. 3 İ.H. Uzunçarşılı, Karesi Meşâhiri, s.167-168. 4 BŞS. 699, s.42a-2. 106 2.1.5.2. Hacı İlyas Paşa Mevlevîhânesi Balıkesir’de Zağanos Paşa Camii civarında bulunan Mevlevîhâne’nin bânisi Hacı İlyas Paşa’dır. Binanın hangi tarihte inşa edildiği belli değildir. İlyas Paşanın H.1041/ M.1631-32 tarihinde öldürüldüğü göz önünde bulundurulursa, XVII. yüzyılın ilk çeyreğinde Paşa’nın Balıkesir’de görevli olduğu sırada inşa edilmiş olmalıdır. İlyas Paşa, Balıkesir’e Mevlevîhâne’nin yanı sıra yine XVII. yüzyılın ilk yarısında bir cami, bir mescit ve bir han yaptırmıştır. Ayrıca şehrin içinde onun bir Saray-ı Atik1, bir yağhânesi2, bir kahvehânesi, iki değirmeni3 ve yirmi kadar saraç dükkânı da vardı4. Hacı İlyas Paşa Mevlevîhânesi, Zağanos Paşa Camii civarında bulunan abâhâneye bitişik, iki oda ve bir avludan ibaretti. İlyas Paşa yaptırdığı Mevlevîhâne’nin vakıflarını tanzim edemeden H.1041/ M.1631-32 tarihinde maktûlen vefat ettiği için5 Mevlevîhâne zaruret içerisinde kalmış ve kısa bir süre sonra da dağılmıştır. Mevlevîhâne yaklaşık yüz yıl kapalı kaldıktan sonra ulemadan İdris Efendi’nin oğlu Hacı Ahmed Efendi tarafından tamir ettirilmiştir. Bu zat tarafından Mevlevîhâne’ye yeni bazı odalar ilave edilerek H.1147/ M.1734-35 yılında medreseye dönüştürülmüştür6. İmamzâde Mehmed Efendi adlı kişide Mevlevîhâne Medresesine bazı malları vakfederek, bu vakfa Hacı Ahmed Efendi’yi mütevelli tayin etmiştir. Ahmed Efendi H.1160/ M.1747 yılında vefat etmiş yerine oğlu İsmail Efendi müderris olmuştur7. Şuanda Balıkesir’de mevcut olmayan Mevlevîhâne ve bânisi vezir İlyas Paşa ile ilgili o dönemin ünlü şairleri Nefî ve Cevrî övgü dolu ayrı ayrı uzun kasideler yazmışlardır8. Bu kasidelerde gerek İlyas Paşa, gerekse onun yaptırdığı eserlerden övgü ile bahsedilmesi, Paşa’nın dürüst, çalışkan, dindar kişiliğe sahip olduğunu ve eserlerinin de görkemli, abidevî nitelikte yapılar olduğunu göstermektedir. 1 BŞS. 699, s.93a-3. Sahn-ı Hisar Mahallesi’nde bulunan yağhâneyi Ayşe ve Ayda adlı iki kız kardeş Cemaziyelevvel 1040/ Aralık 1630 tarihinde İlyas Paşa’ya 10.000 akçeye satmışlardır. Bkz. BŞS. 699, s.26a-2. 3 BŞS. 699, s.93a-3. 4 K. Su, “İlyas Paşa’ya Dair”, Kaynak, S.47, 19 Birinci Kanun 1937, s.340-341. 5 Şeyhî Mehmed Efendi, Vekayiü’l-Fudalâ, I, (Nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul, 1989, s.68. 6 BOA. Cevdet Maarif, 5113; İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e, s.167. 7 Aynı yer. 8 Bkz. Nef’î, Divan, (Yay.Haz. Metin Akkuş), Akçağ Yay., Ankara, 1993, s.203-210. 2 107 2.2. EĞİTİM VE ÖĞRETİMLE İLGİLİ YAPILAR 2.2.1. Muallimhâneler Osmanlı Devleti’nin klâsik eğitim anlayışında, çocuklara okuma-yazmanın ve dört işlemin öğretildiği, dinî bilgilerin verildiği temel eğitim kurumlarına Dârü’t-Talim, Mektephâne, Muallimhâne, Dârü’l- İlim denmekteydi1. Halk arasında ise bunlar, “Mahalle Mektebi”, “Sıbyan Mektebi” olarak bilinirdi. Bu okullar her mahallede ve hemen her köyde mevcut olup, ekseriyetle camilere bitişik olarak yapılırlardı2. Osmanlı Devleti’nin eğitim sisteminde bu mektepler önemli yer tutmaktadır. İslâmın ilk devirlerinde açılan “Küttâb”lara benzeyen ve okuma çağına gelmiş 5-6 yaşlarındaki çocukların devam ettikleri eğitim-öğretim merkezleri idi. Öğretmenlerine “muallim”, yardımcısına “kalfa” denilmekte olup bunların alacakları ücretler mekteplerin vakfiyelerinde belirtilirdi3. Medreseler ise yukarıda da söylendiği gibi ilk mekteplerden sonra eğitimin ikinci basamağını yani yüksek öğrenim kısmını teşkil ediyordu. Buradan mezun olanlar, bitirdikleri medresenin seviyesine göre imam, hatip, vaiz, müderris, müftü ve kadı olurlardı4. Osmanlı Devleti’nin hakimiyeti altındaki her kaza, nahiye ve hatta köyde bu eğitim kurumlarının bulunduğu bilinmektedir. Balıkesir şehrinde XVII. yüzyılın ilk yarısında 14 mektep tespit edilmiştir. Fakat genellikle mahallelerdeki cami ya da mescitlere bitişik olarak inşa edildiği bilinen mekteplerin yanı sıra müstakil mektep binası olmayan mahallelerde cami ve mescitlerin içinde de çocuklara bu tür eğitim verilmekteydi. Hemen her mahallede bir mektebin bulunduğu düşünülürse, Balıkesir şehrindeki bu mektep sayısının bilinenin çok daha üzerinde olduğunu düşünmek yerinde olacaktır. Nitekim Balıkesir’de bu yüzyılda gerek mektep binalarında, gerekse cami yada mescitlerde bu eğitim verilmekteydi. Aşağıda önce muallimhânelerin, sonrada medreselerin tanıtımı yapılacaktır. 1 Y.Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Ankara, 1985, s.71; C.Baltacı, XV.-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1976, s.19. 2 Akyüz, a.g.e, s.71; Y.Sarıkaya, Medreseler ve Modernleşme, İstanbul, 1997, s.190; O. Ergin, Türk Maarif Yıllığı, C.I,II, İstanbul, 1973, s.5. 3 Baltacı, a.g.e, s.19. 4 İ.H.Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, (2.Baskı), Ankara, 1984, s.45-132. 108 2.2.1.1. Hacı Ömer Muallimhânesi Hacı Ömer Muallimhânesi, Martlu Mahallesi sakinlerinden Mustafa Efendi’nin oğlu Hacı Ömer tarafından Kasaplar Mahallesi’nde yaptırılmış; 1 Rebiyülevvel 989/ 4 Nisan 1581 tarihinde bir vakfiye düzenletmiştir. Hacı Ömer düzenlettiği bu vakfiyede kendi mallarının gelirlerinden Balıkesir şehrinin içinde, kazalarında ve köylerinde bulunan birçok hayır eserine para vakfettiği gibi, bizzat kendi yaptırdığı hayır eserlerinin de yaşaması için para ve mülk vakf etmiştir1. Vakfiyeye nazaran bizzat Hacı Ömer tarafından yaptırılan eserler arasında Balıkesir’de Kasaplar Mahallesi’nde bir muallimhâne de bulunmaktadır2. Kasaplar Mahallesi’nde bulunan muallimhânin, görevlileri arasında bir muallim ve bir halife bulunmaktaydı. Vâkıf, mektepteki muallime günde üç akçe ve halifeye ise yılda yüz elli akçe verilmesini şart olarak koymuştur. Ayrıca vâkıf muallimhânede eğitim gören dokuz yetim öğrencinin her birine de yılda elli akçe elbise parası verilmesini istemiştir3. Hacı Ömer, yaptırdığı bu mektebin zaman içinde ortaya çıkabilecek onarım ihtiyaçlarının da giderilebilmesi amacıyla yılda yüz akçe para vakfetmiştir. 2.2.1.2. Eski Kuyumcular Muallimhânesi Hacı Ömer Muallimhânesi’nin bânisi Hacı Ömer’in 1 Rebiyülevvel 989/4 Nisan 1581 tarihli düzenlettiği vakfiyesinde geçtiğine göre, Eski Kuyumcular Muallimhânesi, Eski Kuyumcular Çarşısı’nda bulunmakta idi. Bânisi belli olamayan bu yapının yapıldığı tarih de tespit edilememiştir. Hacı Ömer, bu mektepte görev yapan muallim için, vazifesi karşılığında günde iki akçe para vakfetmiştir4. Ayrıca muallimhânede okuyan altı yetim öğrencinin her birine yılda elli akçe elbise parası verilmesini vakfiyesinde şart olarak koydurmuştur5. 2.2.1.3. Mahmud Çelebi Muallimhânesi Mahmud Çelebi Mektebi’nin bulunduğu yer ve yapıldığı tarih hakkında bir malumat yoktur. Bu yapının varlığından, Hacı Ömer’in düzenlettiği vakfiyeye nazaran haberdar olmaktayız. Vakfiyede, “Mahmud Çelebi’nin kasaba-i 1 BŞS. 697, s.28a-1,29a-1. Aynı belge. 3 Aynı belge. 4 BŞS. 697, s.28a-1,29a-1. 5 Aynı belge. 2 109 mezbûrede vâki’ Muallimhânesi” şeklinde geçmektedir. Buradan anlaşıldığı üzere, muallimhânenin bânisi Mahmud Çelebi adlı bir kişidir. Vâkıf Hacı Ömer, diğer eserlere yaptığı yardımlarda olduğu gibi bu mektebin de muallimi için yılda yüz akçe para vakfetmiştir1. 2.2.1.4. İbrahim Çelebi Muallimhânesi İbrahim Çelebi Muallimhânesi, Karaoğlan Mahallesi’nde bulunmaktaydı. İnşa tarihi belli olmayan bu yapının bânisi İbrahim Çelebi adlı bir zattır2. Muallimhâne, XVII. yüzyılın ilk yarısında büyük ölçüde harap olmuştur. Fakat muallimhâne vakfının, yapıyı tamir ettirecek parası bulunmadığı için Zilhicce 1031/ Ekim 1622 tarihinde Hacı Veli adlı kişi mektebin onarımını üstlenmiştir3. Bu sayede mektep tamirden geçerek eğitime devam edebilmiştir. 2.2.1.5. Rıhletî Efendi Muallimhânesi Sahın Hisarı Mahallesi’nde bulunan Rıhletî Efendi Muallimhânesi’nin yapıldığı tarih belli değildir. Mektebin bânisi Sahın Hisarı Mahallesi sakinlerinden Rıhletî Efendi’dir4. Bu muallimhâneye ait bir vakıf da bulunmaktaydı. Evasıt-ı Muharrem 1030/ Kasım 1620 tarihinde vakıfta mütevelli olarak Mevlânâ Halil Efendi görev yapmaktaydı. Aynı tarihte mektebin muallimi de Mevlânâ Muslihiddin Efendi’nin oğlu Mevlânâ İbrahim Halife idi5. Bu tarihte mektebin muallimi ile vakfın mütevellisi arasında vakfa ait olan bir ev konusunda anlaşmazlık yaşanmıştır. Mektep muallimi, bâni Rıhletî Efendi’nin sağlığında düzenlettiği vakfiyesine göre, Sahın Hisar Mahallesi’nde bulunan mülk evinin kendisi veya eşi hayatta olduğu sürece kendilerine ait olacağını, vefat etmeleri halinde, bu evde muallimhânede görev yapan muallimin oturması gerektiğini ileri sürmüştür6. Fakat mütevelli, kendinde bulunan vakfiyeyi beyan ederek, Rıhleti Efendi ve eşinin ölmesi üzerine evi satmış ve parasını her sene onu on bir buçuk üzerinden faize vermiştir. Bu paranın da üçte birini kendi 1 Aynı belge. BŞS. 698, s.62a-1. 3 Aynı belge. 4 Rıhletî, Balıkesirli edip ve şairlerden birisi olup, XV. yüzyıl sonları ile XVI. yüzyıl sonlarında yaşamıştır. “Gazel-i Rıhletî-i be-Balıkesir ” ser-levhalı bir şiiri vardır. Bkz. Uzunçarşılı, Karesi Meşâhiri, s.105-106. 5 BŞS. 696, s.25b-1. 2 6 BŞS. 696, s.25b-1. 110 ücretine ve diğer üçte birini de muallime zam olarak dağıtmıştır. Mütevellinin uhdesinde bulunan vakfiye mucibince de bu durum kabul edilmiştir. 2.2.1.6. Hacı Bali Muallimhânesi Balıkesir şehrinde bulunan Hacı Bali Mektebi’nin nerede ve hangi tarihte yapıldığı belli değildir. Bununla birlikte Hacı Bali vakfında H.1010/ M. 1601-02 yılında Hacı Bali’nin kızı Hacı Rukiyye’nin mütevelli olarak görev yapması1, mektebin XVI. yüzyılın ikinci yarısında yapılmış olmasını düşündürmektedir. Mektebin bânisi Hacı Bali’dir. Bu hayırsever, yaptırdığı mektebin ihtiyaçlarını karşılamak için bir vakıfda kurmuştur. Vakfın XVII. yüzyılın ilk yarısındaki akarları arasında bir değirmen, bir ekmekçi dükkânı ve bir yağhâne dükkânı bulunmaktaydı2. Dükkânların yıllık kira gelirleri ise Rebiyülevvel 1012/ Ağustos 1603 yılında 3.600 akçedir. Aynı tarihte Hacı Bali evkafına dahil olan değirmen, dükkânlar ve muallimhâne onarımdan geçirilmiştir. Bu tamirat esnasında 689 akçe masraf edilmiştir. Bu masrafın 358 akçesi mektebin tamiri için harcanmıştır3. Muallimhânenin saçağı için çalı, üç yük hazır tahta, hazır çivi kullanılmıştır. Ayrıca tamir esnasında taş duvarının da onarım gördüğü anlaşılmaktadır. Mektebin tamirinde kullanılan bu malzeme yapının mimarî durumu hakkında bilgi edinmemizi de sağlamaktadır ki mektep, üstü toprak örtülü düz dam ve taş duvarlı idi. Mektepte görevli muallimin de ayda otuz akçe ücreti vakıf tarafından karşılanmaktaydı. 2.2.1.7. Kara Kadı Muallimhânesi XVII. yüzyıl belgelerinde ilk olarak H.1030/ M. 1620-21 tarihinde bir ev satışında tesadüf edilen Kara Kadı Muallimhânesi, Hacı Gaybi Mahallesi’nde bulunmaktaydı4. Mektebin bânisi Kara Kadı adlı kişidir5. Kara Kadı Mektebi yaptırdıktan sonra bu mektebin tamiri ve mualliminin masraflarını karşılamak için Receb 1052/ Eylül 1642 tarihinde 13.000 akçe para vakfetmiştir. Aynı yıl muallimhâneye Hasan Halife adlı biri muallim olarak atanmıştır. 1 BŞS. 693, s.1b-2. BŞS. 693, s.2a-1. 3 BŞS. 693, s.2a-1. 4 BŞS. 696, s.31b-2,3. 5 BŞS. 700a, s.3a-2. 2 111 2.2.1.8. Akça Mescidi Muallimhânesi XVII. yüzyıl belgelerinde, Akça Mescidi Muallimhânesi ile ilgili kayıtlarda “Balıkesir’de vaki Akça Mescid-i Şerifinde olan Muallimhâne” diye geçtiği için yeri hakkında bir malumat edinilememiştir. Mektebin bânisi muhtemelen mescit içerisinde metfun bulunan ve mescidin de bânisi olan Osman Efendi adlı kişidir. Akça Mescit ve Muallimhânesi’ne ait bir vakfı da bulunmaktaydı. Osman Efendi, muallimhânede okuyan yetimlere verilmek üzere 3.000 akçe nukud parada vakfetmiştir1. Bu paranın bir yıllık kârı olan 450 akçenin, 325 akçesi mektepte okuyan yetimlere ve geri kalan 125 akçe ise mütevelliye verilmekteydi2. 1 Ramazan 1024/ 24 Eylül 1615 tarihide Hacı Mehmed vakıfın tevliyet görevini yürütmekteydi. 2.2.1.9. Çakaloğlu Muallimhânesi Mustafa Fakih Mahallesi’nde bulunan Çakaloğlu Muallimhânesi’nin mektebin bânisi Çakal-zâde adlı bir kişidir3. Çakal-zâde’nin yaptırdığı muallimhânenin evkafı Edremit kazasında bulunmaktaydı. Evkafın mütevellisi ise İbrahim’dir. Fakat bu kişinin görevinin başında durmaması üzerine yerine Şeyh Seyyid İbrahim getirilmiştir. Çakal-zâde Muallimhânesi vakfının akarları arasında Edremit kazası dahilinde olan üç kıta bahçe bulunmaktaydı. 2.2.1.10. Bostan Çavuş Muallimhânesi Bostan Çavuş Muallimhânesi, Şaban 991/ Ağustos 1583 tarihli vakfiyesine göre, Selahaddin Mahallesi’nde idi. Muallimhânenin bânisi Hacı Sinan’nın oğlu Hacı Mehmed Bostan Çavuş’tur4. Bu zat, yaptırdığı muallimhânenin yanına bir Dârülhadisde yaptırmıştır. Bostan Çavuş, Dergâh-ı Ali çavuşlarındandır. XVI. yüzyılın ikinci yarısında Karesi Sancağı’nda ve Balıkesir şehrinde mutasarrıflık, sancak vekilliği ve nazırlık gibi önemli görevlerde bulunmuştur5. Karesi Sancağı ve Balıkesir’de ortaya çıkan eşkıyalık hareketlerinin önlenmesinde de önemli bir görev üstlenmiştir6. 1 BŞS. 694, s.114b-5. Aynı belge. 3 BOA. Cevdet Maarif, 3265. 4 Bostan Çavuş’un vakfiyesi için bkz. VAD. no: 602, s.83. 5 Bostan Çavuş’un karesi Sancağında ve Balıkesir’de yaptıkları görevler için bkz. BOA. MD. 7, s.499, h.1439; MD.10, s.69, h.103; MD.14, s.49, h.62. 6 BOA. MD.10, s.51, h.73; MD.14, s.348, h.500; MD.14, s.456, h.644. 2 112 Bostan Çavuş, yaptırdığı muallimhâne ve dârülhadis için kurduğu vakıfların tevliyetini büyük oğlu Mehmed Çavuş’a bırakmıştır. Bostan Çavuş’un düzenlettiği vakfiyeye göre muallimhâne ve dârülhadis’e ait vakfın akarları arasında, Balıkesir’de Çelebi Bey bahçesi, iki bâb sabunhâne dükkânı, iki bâb susam yağhane dükkanı, bezirhâne, Tahte’l-Kala’nin kuzeyinde mûytâbhâne dükkânları, iki bâb debbağhâne dükkanı, Çetnehor köyünde iki çiftlik yeri, Kepsut ilçe merkezinde bulunan hamam ve Balıkesir şehrinde 76 dükkânlı bir bedesten bulunmaktaydı. Ayrıca yüz bin altın parayı da vakıfetmiştir1. XVII. yüzyılda Bostan Çavuş evkafında Receb 1042/ Ocak 1633 yılında Bostan Çavuş’un oğlu vezir Hüseyin Paşa’nın kızı Hatice Hanım, mütevelli olarak görev yapmaktaydı2. Aynı yıl vakfa ait olan dükkân bir yıllığına 1.000 akçeye kiraya verilmiştir3. 5 Zilkade 1138/ 5 Temmuz 1726 tarihinde mektepte görevli muallim her gün bir cüz-i şerif okumaktaydı ve bu hizmetine karşılık olarak günde bir akçe ücret almaktaydı4. Bostan Çavuş Muallimhânesi’ni 1570 yıllarında yaptırmış; 1573 yılında düzenlenen Tahrir Defteri’ne kaydedilmiştir5. Mektepte görevli olan muallime günde dört akçe, halifeye bir akçe ücret verilmekteydi. Ayrıca muallimhânede görevli muallimlere her sene Ramazan ayında birer iyi has kaftan, birer külâh ve birer pabuç alınması vâkıf tarafından istenmiştir. 2.2.1.11. Fatma Sultan Muallimhânesi Adından da anlaşılacağı üzere Fatma Sultan Muallimhânesi’nin bânisi Fatma Sultan’dır6. Fatma Sultan, Çelebi Mehmed’in kızı, II. Murat’ın kız kardeşi ve Fatih Sultan Mehmed’in de halasıdır. Sultan II. Murat tarafından Fatma Sultan’a Balıkesir’in Mendehorye (bugünkü Balıklı Köyü) ve Hacı Köyü temlik olarak verilmiştir. Fatma Sultan da kendisine temlik olarak verilen bu köyleri Balıkesir’de yaptırdığı muallimhâneye vakıfetmiştir. Vakfın tevliyetini Sitti Hatun’a şart kılmıştır7. Fatma Sultan’a ait olduğu söylenilen türbe ise Balıklı 1 VAD. no: 602, s.83. BŞS. 699, s.87a-5. 3 BŞS. 699, s.68b-3. 4 BOA. Cevdet Maarif, 7094. 5 S. Sevim, a.g.t, s.299. 6 Fatma Sultan, Çelebi Mehmet’in kızı, II. Murat’ın kız kardeşi ve Fatih Sultan Mehmet’in halasıdır. Bkz. S. Sevim, a.g.t, s.298. 7 BOA. TT. 166, s.254. 2 113 Köyü yakınındaki Hacı Köy (şimdiki Yakup Köy) sınırları içerisindedir1. İlk inşa edildiğinde muallimhâne olarak inşa edilen yapı, XVI. yüzyılın sonlarında medreseye dönüştürülmüştür2. Nitekim XVII. ve XVIII. yüzyıl belgelerinin tamamında Fatma Sultan Medresesi şeklinde geçmektedir3. 2.2.1.12. Zağanos Paşa Muallimhânesi Zağanos Paşa Muallimhânesi’nin bânisi Zağnos Paşa’dır. H.866/M.14611462 tarihli vakfiyesine göre Zağnos Paşa, Balıkesir’de bir muallimhâne, bir hamam, bir cami ve bir imaretten oluşan külliye yaptırmış ve bu külliye için zengin vakıflar tahsis etmiştir. Zağnos Paşa’nın yaptırdığı külliye içersinde yere alan muallimhâne, cami duvarına bitişikti4. Bu mektebin XVI. yüzyılda vakıfları arasında Balıkesir’e bağlı Çağış Köyü bulunmaktaydı5. Muallimhâne, XVIII. yüzyılda Zağnos Paşa ahfâdından olan Mehmed Bey, Sitti Hatun ve Fatma Sultan tarafından yeni eklemelerle büyütülmüştür6. Muallimhâne XIX. Yüzyılın sonuna kadar külliyenin bir parçası olarak hizmet vermiştir. Fakat 1897 depreminde cami ile muallimhâne çok büyük hasar görmüştür. Muallimhâne bu depremde tamamen yıkılmış ve yeniden yapılmasına lüzum görülmemiştir7. 2.2.1.13. Hoca Sinan Muallimhânesi Hoca Sinan Muallimhânesi’nin bânisi Rebiyülahır 891/ Nisan 1486 tarihli vakfiyesinde geçtiği üzere Mevlânâ Hoca Sinan Efendi’dir8. II. Bayezid’in hocalığını yapmıştır. Bundan dolayı kendisine bizzat II. Bayezid tarafından Balıkesir’e bağlı Üçpınar ve Çayırhisar Köyleri ve Manisa’ya tâbi Göl Marmara 1 E.Çavuldur, “Zağanos Paşa ve Balıkesir’le Alakası”, Kaynak, S.31, Balıkesir, 1935, s.700. Fatma Sultan tarafından yaptırılan bu mektep, H.1003/M.1595 yılında medrese hüviyetine dönüştürülmüştür. Bkz. BŞS. 692, s.56a-2. 3 BŞS. 694, s.32a-5.; BOA. Cevdet Maarif, 2313.; BOA. Cevdet Maarif, 4545. 4 A.H. Berki, “İslam’da Vakıf, Zağanos Paşa ve Zevcesi Nefise Hatun Vakfiyeleri”, Vakıflar Dergisi, S.IV, Ankara, 1959, s.19-37. 5 BOA. TT. 166, s.254. 6 BOA. Cevdet Maarif, 6462. 23 Zilkade 1205/ 24 Temmuz 1791 tarihinde Zağanos Paşa mektebinde muallim olan Seyyid Salih vefat etmiş yerine oğlu Seyyid Ahmet günde 10 akçe ücretle bu göreve atanmıştır. Bkz. BOA. Cevdet Maarif, 4176. 7 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Karesi Meşâhiri, s.183; M.Eren, Zağanos Paşa, s.162. 8 K.K.Akpınarlı, “Balıkesir’de Mühim Vakıflar ve Bunlara Ait Vesikalar”, Kaynak, S.75, (19.04.1939), s.30-31. 2 114 nahiyesinin Dere Köyü H.887/ M.1482-83 tarihinde temlik olarak verilmiştir1. Hoca Sinan Efendi de kendisine temlik edilen bu köyleri, Nisan 1486 yılında düzenlettiği vakfiye ile Balıkesir’de yaptırdığı medrese, muallimhâne ve mescit için vakıf etmiştir. XVII. yüzyıla ait belgelerde Selahaddin Mahallesi’nde gösterilen muallimhânenin bir tarafında Hüseyin Paşa kahvehânesi ve diğer tarafında yol ve diğer yanında ise Hoca Sinan vakfına dahil bir menzil bulunmaktaydı2. Muallimhânede okuyan yetim çocuklara mahsulden her gün üç dirhem verilmekteydi. Ayrıca vâkıf, mektepte okuyan yetimlerin beş kişiden az olmamasına ve bu beş yetimin elbise ve sair ihtiyaçları için her gün bir dirhem verilmesini şart koymuştur. Vakfiyeye göre muallimhânede bir muallimin hasbî olarak görev yapması şart olarak konmuştur. H.1077/ M.1666-67 tarihli berâta göre, Hoca Sinan Mektebinde günde üç akçe ile Hacı Ahmed muallim olarak görev yapmaktaydı3. Bu zat görevini 25 Rebiyülevvel 1087/ 7 Haziran 1676 tarihinde de hala sürdürmekteydi 4. 2.2.1.14. Mahmud Ağa Muallimhânesi Mahmud Ağa Muallimhânesi, harem ağası olduğu anlaşılan Hacı Hadım Mahmud Ağa tarafından yaptırılmıştır5. XVI. yüzyılın başlarından itibaren muallimhânenin akarları arasında Balıkesir’de bir han, dükkânlar, bahçeler ve kiraya verilen bir dükkân bulunmaktaydı6. XVII. yüzyılın başında muallimhânede İbrahim Halife adlı bir kişi muallimlik görevini yürütmekteydi7. Mektep, XVI. yüzyılın başlarından XX. yüzyıla gelinceye kadar uzun yıllar muallimhâne olarak hizmet vermiştir. Halk arasında anlatılanlara bakılırsa, bu mektep daha sonra “Demirli Medrese” olarak hizmet vermiştir. Mektebin bulunduğu yer, şimdiki Hasan Baba Çarşısı’nın bulunduğu alandı. 1 BOA. Cevdet Evkaf, 15413; BOA. Cevdet Maarif, 3343. Bu temliknâmenin neşri için bkz. Akpınarlı, aynı makale, s.28-29. 2 BŞS. 698, s.74a-5. 3 Akpınarlı, Aynı Makale, s.31. 4 BOA. Ali Emiri IV.Mehmet, 2504. 5 BOA. İbnül Emin Vakıf, 7166. 6 BOA. TT. 166, s.256. 7 BŞS. 693, s.107a-1. Mahmud Ağa Mektebinde daha sonraki yüzyıllarda görev yapan muallimlerin aldıkları ücretleri tespit edilebilmektedir. Buna göre 18 Rebiyülevvel 1190/ 7 Mayıs 1776 tarihinde mektep görev yapan Hafız Ali günde dört akçe ücret almaktaydı. 3 Zilkade 1225/ 30 Kasım 1810 yılında bu kişinin yerine muallimlik görevine getirilen Hacı Halil’ de aynı ücretle muallimliğe devam etmiştir. Bkz. BOA. Cevdet Maarif, 1990. 115 2.2.2. Medreseler Medrese kelimesi, Türkçe’ye Arapça’dan geçmiş olup, öğrencinin içinde oturduğu ve ders okuduğu mekân, bina anlamına gelmektedir1. Osmanlı Devleti döneminde, eğitim-öğretim faaliyetleri, ilköğretimin karşılığı olarak Sıbyan Mektebleri’nde, daha ileri eğitim ise medreselerde yürütülmekteydi. Medreseler umûmiyetle bir dershâne ve etrafında yeteri kadar talebe hücrelerinden meydana gelmektedir. Bu yapılara yaptıranın mali gücü ve anlayışına göre imâret, kütüphâne, hamam ve buna benzer yapılarda ilâve edilebilirdi2. Osmanlılar zamanındaki ilk medrese, Orhan Gâzi tarafından H.730/ M.1331’de İznik’te yaptırılmıştır. Zaman içinde medreselerin sayısı artınca bunların teşkilâtlanması ihtiyacı doğmuştur. Buna göre medreseler Fatih Sultan Mehmed zamanında paye bakımından aşağıdan yukarıya şu şekilde derecelendirilmiştir: Hâşiye-i Tecrîd Medreseleri (20’li medreseler), Miftâh Medreseleri (30’lu medreseler), Kırklı Medreseler, Hâric-i Ellili Medreseler, Dâhil-i Ellili Medreseler, Sahn-ı Semen Medreseleri ve Altmışlı Medreseler. Daha sonraki yıllarda bu teşkilatlanmada değişiklikler yapılmıştır3. Medreselerde ders anlatan hocaya müderris denilmekteydi. Medreselerde müderris haricinde mu’idler de vardı. Mu’idler, müderrislerin yardımcıları olup, görevi derslerde anlatılan konuları tekrarlayıp, izah etmekti. Balıkesir şehrinde XIV. yüzyılın sonlarında Yıldırım Bayezid Han tarafından yaptırılan, Yıldırım Han Medresesi ve XV. yüzyılın sonlarında II. Bayezid’in hocası Mevlânâ Sinan Hoca Efendi’nin inşa ettirdiği, Hoca Sina Medresesi bulunmakta idi. XVI. yüzyılda ise bu iki medresenin dışında, Oruç Paşa ve oğlu Mahmud Çelebi’nin yaptırdığı Oruç Paşa Medresesi4, bu yüzyılın sonunda Sinan oğlu Bostan Çavuş tarafından yaptırılan, Bostan Çavuş Dârülhadîs Medresesi ve yine yüzyılın sonunda muallimhâne iken medreseye dönüştürülen Fatma Hatun Medresesi vardı. Böylece XVI. yüzyılın sonunda medrese sayısı 1 M.Bilge, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1984, s.1; Baltacı, a.g.e, s.5; A. Kuran, Anadolu Medreseleri, C.I, Ankara, 1969, s.1 2 Baltacı, a.g.e, s.25. 3 C. Baltacı, a.g.e, s.37-43; bu teşkilatlanmalar için bkz. Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, C.I, İstanbul, 1997, s.35-40. 4 BOA. TT. 166, s.254. 116 beşe yükselmiştir1. XVII. yüzyıla gelindiğinde ise Balıkesir şehrinde bulunan medreselerin sayısı yediye çıkmıştır. Bu yüzyıldaki medreselerden Yıldırım Han, Hoca Sinan, Bostan Çavuş ve Fatma Hatun medreseleri eğitim-öğretime devam ederken, Oruç Paşa Medresesi ile ilgili bir belgeye rastlanmamıştır. Aşağıda XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de bulunan medreseler alfabetik sıraya göre tanıtılacaktır. 2.2.2.1. Bostan Çavuş Dârülhadîs Medresesi Selahaddin Mahallesi’ndeki muallimhânenin yanında bulunan Bostan Çavuş Dârülhadîs Medresesi’nin bânisi Şaban 991/ Ağustos 1583 tarihli vakfiyesine göre, Hacı Sinan’nın oğlu Hacı Mehmed Bostan Çavuş’tur2. Bostan Çavuş Dârülhadîs Medresesi, bugün Yeni Hal binasının doğusunda yer alan Hasan Baba Çarşısı’nın bulunduğu alanda idi. Medresenin cadde kısmındaki avlusu demir parmaklılar çevrili olduğundan halk arasında “Demirli Medrese” diye de bilinmektedir. Dârülhadîsler, Hz. Muhammed’in söz, fiil ve takrirlerinden meydana gelen hadîslerin tahsil edildiği ihtisas medreselerine denilirdi. İlk olarak camilerde tedris edilen hadîs ilminin ehemmiyetinden dolayı Dârülhadîsler tesis edilmişti3. Osmanlılar zamanında ilk dârülhadîs, I. Murad devrinde Çandarlı Hayreddin Paşa tarafından İznik’te inşa ettirilmiştir. Daha sonra II. Murad tarafından Edirne’de bir dârülhadîs yaptırılmıştır. Bunları takiben XVI. yüzyıldan itibaren ülke genelinde bu yapılar tesis edilmeye başlanmıştır4. Bu anlayış sonucu olsa gerek Bostan Çavuş tarafından Balıkesir’de 1583 yılında bir dârülhadîs medresesi yaptırılmıştır. Bostan Çavuş’un 1583 tarihinde tanzim ettirdiği vakfiyeye göre, dârülhadîste okuyacak öğrencilerin kalması için beş adet hücre yaptırılmıştır. Vâkıf şartları arasında öğrencilerin her gün dârülhadîs şeyhinin naklettiği hadîse hazır olmaları, günde birer akçe karşılığında her sabah Yâsin Suresi okumaları ve 1 S.Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, s.202. adlı eserde 1565-1580 yılları arasında Balıkesir şehrindeki medrese sayısının 2-5 arasında bulunduğunu belirtmektedir. Aynı dönemde Kütahya ve Manisa’da 6-10, İzmir’de 1, Ankara’da 11-15, Bursa ve Konya’da 16’tan daha fazla, Batı Anadolu’daki bir çok şehir ve kasabada sadece bir medrese bulunmaktaydı. 2 Bostan Çavuş’un vakfiyesi için bkz. VAD. no: 602, s.83. 3 Baltacı, a.g.e, s.20-21. 4 Örneğin Konya’da Osmanlı döneminde dört adet Dârü’l-Hadis inşa edilmiştir. Bkz. Yusuf Küçükdağ-Caner Arabacı, “Osmanlı Dönemi Konya Medreseleri”, Dünden Bugüne Konya’nın Kültür Birikimi ve Selçuk Üniversitesi, Konya, 1999, s.92-94. 117 içlerinden biri disiplin memuru seçilerek hizmetini yerine getirmeyenleri gözetmesi bulunmaktadır. Yukarıda da değinildiği üzere Bostan Çavuş, yaptırdığı muallimhâne ve dârülhadîs medresesi için zengin vakıflar tahsis etmiştir. XVII. yüzyıl Şer’iyye Sicilleri’nde Bostan Çavuş’un vakıflarına evlâdiyet ve meşrutiyet üzere atamalar yapılmıştır. Nitekim Cemaziyelahır 1042/ Aralık 1632 yılında vakfın mütevellisi Ayşe Hatun vefat etmiş yerine yine vâkıfın evlâdından olan Yusuf ve Hatice Hatun müştereken yürütmeye başlamışlardır1. Vakıf, XVII. yüzyılın ilk yarısında çok sık dış müdahalelere de maruz kalmıştır2. Medresede görevli müderrise vakfiyeye göre günde dört akçe, halifeye günde bir akçe ve dârülhadîs şeyhine ise günde sekiz akçe ücret verilmekteydi3. 2.2.2.2. Fatma Hatun Medresesi Fatma Hatun Medresesi’nin bânisi Fatma Sultan’dır4. Yukarıda da zikredildiği üzere bu medrese ilk inşa edildiğinde muallimhâne olarak yaptırılmıştır. Fakat XVI. yüzyılın sonlarında Fatma Sultan tarafından H.1003/M.1595 yılında medrese dönüştürülmüştür5. Bu nedenle XVII. yüzyıl belgelerinin tamamında Fatma Sultan Medresesi şeklinde geçmekte olup, bu yüzyılda muallimhâne ile ilgili bir kayıt yoktur6. Halk arasında anlatılanlara göre medrese, daha sonraki yüzyıllarda “Alay Bey Medresesi” şeklinde meşhur olmuştur. Yeri bugünkü Altı Eylül İlköğretim Okulu’nun bulunduğu alandır. Fatma Hatun Medresesi’nde talebelerin kalması için yapılmış on iki adet hücre odası ve müderrislerin bir de mescit bulunmaktaydı7. Medrese’de görev yapan aldıkları ücretlerin arttırması konusunda genellikle vakıf mütevellileri ile anlaşmazlık yaşadıkları görülmektedir. Nitekim tarihsiz bir arzuhalde Fatma Hatun medresesinde müderris olan zat, ücretine zam yapılmasını istemiş, fakat vakıf mütevellisi tarafından bu istek reddedilmiştir8. Yine XVII. 1 BŞS. 699, s.89b-1. BOA. Cevdet Maarif, 8881. 3 VAD. no: 602, s.83. Dârü’-l Hadis Medresesi, XVIII. yüzyılda da mevcut idi. 29 Zilkade 1137/ 18 Haziran 1726 tarihinde dârülhadîs medresesinde muhaddis olan İbrahim’in vefat etmesi üzerine bu göreve İlyas günde dört akçe ücret ile getirilmiştir. Bkz. BOA. Cevdet Maarif, 7094. 4 Fatma Sultan, Çelebi Mehmet’in kızı, II. Murat’ın kız kardeşi ve Fatih Sultan Mehmet’in halasıdır. Bkz. Sevim, a.g.t, s.298. 5 Bkz. BŞS. 692, s.56a-2. 6 BŞS. 694, s.32a-5; BOA. Cevdet Maarif, 2313; BOA. Cevdet Maarif, 4545. 7 Ünlüyol, a.g.t, s.208. 8 BOA. Cevdet Maarif, 4545. 2 118 yüzyılın başında 22 Rebiyülâhır 1012/ 29 Eylül 1603 tarihinde müderris Mevlânâ Veli Efendi, vakfın mahsulünden olan ücretini talep etmiştir. Fakat mütevelli, vakıf mahsulünü medresenin tamirine sarf ettiği için bu parayı ödememiş ve bu konuda fetvay-ı şerif dahi almıştır1 (Tablo : 3). Tablo :3 XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Fatma Hatun Medresesi’nde Görev Yapan Müderrisler, Aldıkları Ücretler, Görev Yaptıkları Süreler Müderrisin Adı Göreve Geldiği Tarih Görev Ücret (günlükSüresi akçe) Mevlânâ Veli Efendi2 R 1012/ Eylül 1603 Mevlânâ İbrahim Efendi3 7 Ş 1022/ 22 Eylül 30 1613 Mevlânâ Recep Efendi4 16 Ş 1039/ 1 Mart 2 ay 20 1630 Mevlânâ Mehmet Efendi5 1 M 1040/ 10 Ağustos 1 ay 20 1630 Mevlânâ Ataullah Efendi6 1 Za 1040/ 1 Haziran 5 ay 40 1631 Mevlânâ Recep Efendi7 10 Z 1041/ 28 Haziran 1632 2.2.2.3. Hasan Paşa Medresesi Hasan Paşa Medresesi’nin bânisi Hasan Paşa’dır. Belgelerde “Balıkesir’de vâki’ Hasan Paşa Medresesi” şeklinde geçtiği için şehrin hangi mahallesinde bulunduğu tespit edilememiştir. Yukarıda da işaret edildiği üzere Hasan Paşa’nın Balıkesir şehrinde yaptırdığı bu medresesinin dışında yine Garipler Mezarlığı’nda bir zâviyesi de bulunmaktaydı. Fakat medresenin bu mevki bulunmadığı, şehrin merkezi bir yerinde olduğu belgelerde “şehir merkezine yakın” denmesinden anlaşılmaktadır8. Hasan Paşa tarafından yaptırılan medrese ve zâviyenin zengin vakıfları vardı9. Şevval 1033/ Temmuz 1624 tarihli bir belgede Yakup köyünün Hasan Paşa evkafının akarları arasında bulunduğu vakfın mütevellisi Mehmed Abdullah tarafından belirtilmektedir10. 1 BŞS. 693, s.14b-2 BŞS. 693, s.14b-2. 3 BŞS. 694, s.32a-5. 4 BŞS. 699, s.103b-1 5 BŞS. 699, s.110a-2. 6 BŞS. 699, s.113b-1. 7 Bu zat aynı zamanda günde 150 akçe ile Sındırgı kazasının kadısı idi. Bkz. BŞS. 699, s.94b-1,2. 8 BŞS. 699, s.94a-3. 9 Bu vakıflar için Hasan Paşa Zâviyesi kısmına bakılacaktır. 10 BŞS. 698, s.15a-3. 2 119 XVII. yüzyılda Hasan Paşa Medresesi’nde bir müderris görev yapmakta idi (Tablo :4). Tablo :4 XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Hasan Paşa Medresesi’nde Görev Yapan Müderrisler, Aldıkları Ücretler, Görev Yaptıkları Süreler Müderrisin Adı Göreve Geldiği Görev Süresi Ücret Tarih (günlükakçe) Abdullah Efendi1 H.1023/ M. 1614-15 Hamza Efendi2 17 Ş 1024/ 12 Eylül 25 1615 Şeca Efendi3 Za 1024/ Aralık 10 ay 30 1615 Eski Tırhala Kadısı (ismi yok) 4 1 Ra 1034/ 12 Aralık 1624 Mevlânâ Ömer Efendi5 15 C 1040/ 19 Ocak 1 yıl 1631 Mevlânâ Emrullah Efendi6 15 M 1042/ 2 Ağustos 1632 2.2.2.4. Hoca Hayreddin Medresesi Balıkesir şehrinde XVII. yüzyılda bulunan diğer bir medrese ise Hoca Hayreddin tarafından muhtemelen bu yüzyılın başında yaptırılmış olan medrese olup, bununla ilgili bilgiler çok sınırlıdır. XVII. yüzyılın ilk yarısına ait Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde medresede görevli müderrisler ve aldığı ücretler tespit edilebilmiştir (Tablo :5). Tablo :5 XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Hoca Hayreddin Medresesinde Görev Yapan Müderrisler, Aldıkları Ücretler, Görev Yaptıkları Süreler Müderrisin Adı Göreve Geldiği Tarih Görev Süresi Ücret (günlükakçe) Mevlânâ Mustafa Efendi7 25 L 1033/ 10 Ağustos 50 1624 Mevlânâ Habib Efendi8 28 Ca 1039/ 13 Aralık 1 ay 30 1629 Mevlânâ Musa Efendi9 20 Ş 1040/ 24 Mart 3 ay 25 1631 1 BŞS. 694, s.126a-3 BŞS. 694, s.124b-2 3 BŞS. 694, s.98b-1. 4 BŞS. 698, s.18b-4. 5 Ömer Efendi, aynı tarihte günde 150 akçe ile Balıkesir kadılığı görevini de yapmaktaydı. Bkz. BŞS.699, s.44b-7,8,9. 6 BŞS. 699, s.94a-2. 7 BŞS. 698, s.16b-2. 8 BŞS. 699, s.103b-2. 9 BŞS. 699, s.118b-4. 2 120 2.2.2.5. Hoca Sinan Medresesi Hoca Sinan Medresesi’nin bânisi Balıkesir’de yaptırdığı cami ve muallimhâne gibi, Rebiyülâhır 891/ Nisan 1486 tarihli vakfiyesinde geçtiği üzere Mevlânâ Hoca Sinan Efendi’dir1. Bu zat, Fatih Sultan Mehmed’in oğlu II. Bayezid Han’ın hocasıdır. II. Bayezid, hocasına Balıkesir’e bağlı Çayırhisar ve Üçpınar köylerini hibe etmiştir2. Hoca Sinan, Nisan 1486 tarihli vakfiyesine göre, medresede görevli müderrise Bursa’da bulunan iki adet kasap dükkânının varidatından günde on dirhem (Tablo :6), medresede okuyan öğrencilere Çayırhisar ve Üçpınar köylerinin mahsulünden her gün yedi dirhem ve medresenin bevvabına günde bir dirhem ücret verilmesini şart olarak koymuştur. XVII. yüzyılda Hoca Sinan Medresesi’nde akarları arasında yer alan bu köyler vakıf mütevellileri tarafından iltizama verilmek suretiyle işletilmiştir3. Tablo :6 XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Hoca Sinan Medresesi’nde Görev Yapan Müderrisler, Aldıkları Ücretler, Görev Yaptıkları Süreler Müderrisin Adı Göreve Geldiği Tarih Görev Süresi Ücret (günlükakçe) Cafer Efendi4 1 R 1023/ 11 Mayıs 1614 30 Mevlânâ Ahmed 28 N 1024/11 Ekim 1615 30 Efendi5 Mevlânâ Mehmed 20 M 1029/27 Aralık 4 ay 40 Efendi6 1619 Mevlânâ Muslihiddin7 H.1030/ M.1620-21. Mevlânâ Nasuh 20 Ş 1040/24 Mart 1631 3 ay 20 Efendi8 Mevlânâ Üveys 15 B 1041/6 Şubat 1632 30 Efendi9 Mevlânâ İsmail 24 M 1042/11 Ağustos 3 ay 40 Efendi10 1632 XVII. yüzyılda Hoca Sinan Medresesi vakfına dışarıdan müdahaleler de olmaktaydı. Nitekim 22 Rebiyülevvel 1086/ 16 Haziran 1675 yılında, Balıkesir’de 1 Ayrıca bkz. K.K.Akpınarlı, “Balıkesir’de Mühim Vakıflar ve Bunlara Ait Vesikalar”, Kaynak, S.75, (19.04.1939), s.30-31. 2 Bu konuda bkz. BŞS. 694, s.43b-3; BŞS. 699, s.99a-1; BOA. Cevdet Evkaf, 15413. 3 BOA. Cevdet Maarif, 3343. 4 BŞS. 694, s.35b-3. 5 BŞS. 695, s.8a-2. 6 BŞS. 696, s.86a-1. 7 BŞS. 698, s.1a-3. 8 BŞS. 699, s.118b-3. 9 BŞS., 699, s.94b-3 10 BŞS. 699, s.138b-4. 121 müftü olan İbrahim, Hoca Sinan vakıf tevliyetini kendi üzerine zorla alarak vakfı 200 kuruş zarara uğratmıştır1. Bu olaydan bir sene sonra 25 Rebiyülevvel 1087/ 7 Haziran 1676 tarihinde Mustafa adlı kişi vakıf tevliyetini “hilâf-ı şart-ı vâkıf” üzerine alarak, vakıf gelirlerini kendi üzerine geçirmiş ve Hoca Sinan Mescit, Muallimhâne ve Medresesi’nin harap duruma gelmesine sebep olmuştur. Bunun üzerine medresedeki müderris, mescidin imamı, müezzini, mektep muallimi ve talebeler ile birlikte şikayetçi olmuşlar ve bu zatı görevinden aldırmışlardır2. Hoca Sinan Medresesi ve vakfına XVIII. yüzyılın sonlarında yapılan müderris ve mütevelli atamalarına dair kayıtlarda bu medrese ve vakıftan “Hoca Sinan ve Bostan Çelebi bina ettiği medrese” ve “Hoca Sinan ve Bostan Çelebi vakfı” şeklinde bahsedilmektedir3. Şu halde medrese XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Bostan Çelebi tarafından tekrar yaptırılmıştır. Böylece medrese ve vakıfta iki isim kullanılmaktadır. Medrese, XIX. yüzyılda “Orta Medrese” diye de bilinmekte olup, bugünkü yeri eski Yoğurt Pazarı’nın olduğu yerde idi. 2.2.2.6. Şerafeddin Paşa Medresesi Yukarıda işaret edildiği üzere Şerafeddin Paşa Zâviyesi, XVII. yüzyılın ilk yarısında kısa bir süreliğine medrese şekline dönüştürülmüştür. Bu doğrultuda 1 Rebiyülahır 1023/ 10 Mayıs 1614 tarihinde yazılan emr-i şerifte “Balıkesir’de Şerafeddin Paşa Zâviyesi hilâf-ı şart-ı vâkıf 1023 Rebiyülâhır gurresinden medrese olmak üzere ruznâmçede mukayyed bulunup..” diye yazılmış olması, vâkıfın şartına aykırı olarak zâviyenin medreseye dönüştürüldüğünü 4 göstermektedir . Bu tarihte Mevlânâ Mehmed Efendi, Şerafeddin Paşa Medresesi’ne günde 30 akçe ile atanan ilk müderris olmuştur5. Fakat bu durum çok uzun sürmemiş ve yaklaşık iki ay sonra vâkıfın vakfiyedeki şartı gereğince 18 Cemaziyelâhır 1023/ 26 Temmuz 1614 tarihli ferman ile tekrar zâviye şekline getirilmiştir6. Aynı tarihte Karagöz adlı kişi zâviyeye günde iki akçe ücretle mütevelli olarak atanmıştır. 1 BOA. Ali Emiri IV. Mehmed, 11391. BOA. Ali Emiri IV. Mehmed, 2504. 3 Bkz. 23 Zilkade 1205/ 24 Temmuz 1790 tarihli belgede “..Balıkesir’de vaki Bostan Çelebi ve müteveffa Hoca Sinan vakfı..” BOA. Cevdet Maarif, 5655; 30 Ramazan 1206/ 22 Mayıs 1792 tarihli belgede “ Hoca Sinan ve Bostan Çelebi nâm sahibü’l- hayrın Balıkesir’de binâ ve ihyâ eylediği medrese..” şeklinde geçmektedir. Bkz. BOA. Cevdet Maarif, 7656. 4 BŞS. 694, s.40a-2. 5 BŞS. 694, s.33b-1. 6 BŞS. 694, s.40a-2. 2 122 2.2.2.7. Yıldırım Han Medresesi Yıldırım Han Medresesi’nin bânisi adından da anlaşılacağı üzere I. Bayezid’dir. H.761/ M.1359-60 yılında Gülçiçek Hatun’dan dünyaya gelen Yıldırım Bayezid H.791/ M. 1388-89’da padişah olmuştur. H.805/ M.1402-03 yılında vefat etmiş olup, türbesi Bursa’da camisinin yanındadır1. I. Bayezid’ın Balıkesir’de bu medresesinden başka bir de camisi vardır. Medrese ve cami, Balıkesir’de Yıldırım Mahallesinde bulunmaktadır. Eski Cami de denilen mabet, 1388 tarihinde yapılmıştır2. Medrese de aynı yıllarda cami ile birlikte yapılmış olmalıdır. Medrese XVI. yüzyıldan günümüze kadar bazı onarımlardan geçerek bugünkü halini almıştır. Onarım tarihleri H.980/M.1572-1573 ve H.985/M.1577 olup, bunlardan 1577 yılında vuku bulun depremde Yıldırım Camii çok hasar görmüş ve medrese de ufak onarım görmüştür3. Cami ve medrese 25 Rebiyülevvel 1218/ 15 Temmuz 1803 yılında uzun zamandan beri bakımı ve onarımı yapılmadığı için harap olmuştur. Yapıların tamir edilebilmesi için 17.500 kuruş paraya ihtiyaç olduğunu Balıkesir naibi yazdığı bir arzda bildirmektedir4. Eserler H.1234/M.1819 yılında daha büyük bir masrafla 32.416 kuruş tamir edilmiştir5. Büyük geniş bir avlu içinde yer alan Yıldırım Camii’nin avlusunu on iki hücreden oluşan ve halen eğitim amaçlı olarak kullanılan medrese odaları çevirmektedir. Medresenin dış duvarları orijinal şekli ile günümüze gelebilmiştir6. Yıldırım Bayezid yaptırdığı medresenin uzun yıllar eğitim-öğretime devam edebilmesi için Balıkesir’e bağlı Eftelye ve Keservin köylerini medrese ihtiyaçlarına ve burada müderrislik yapan hocalara vakıf etmiştir7. Yıldırım Bayezid Medresesi, pâye bakımından H.895/ M.1489-90’dan önce yirmili iken, sonradan yükselerek XVII. yüzyılın başında H.1009/ M.16001601 tarihinde ellili pâyesine yükselmiştir1. Nitekim Rebiyülâhır 1009/ Ekim 1600 tarihinde Metûfî Efendi yerine Sahn-ı Semân pâyesi ile Mehmed Efendi, 1 Halil İnalcık, “Bayezid I”, TDVİA, V, İstanbul, 1992, s.231-234. C. Baltacı, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, s.462; S. Erken, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, II, s.3. 3 BOA. MD.31, s.280, h.621. 4 BOA. Cevdet Evkaf, 18667. 5 K. Su, “Yıldırım Camii”, Kaynak, s.149-150. 6 1897 yılındaki büyük depremde medresenin iç duvarları tamamen yıkılmıştır. Medrese odalarının avlu cepheleri ahşap direkli verandalar şeklinde düzenlenmiş olup, yapının ilk inşa edildiği hali ile bir ilgisi yoktur. Bkz. Erken, a.g.e, s.3. 7 BOA. TT. 166, s.254; BOA. MD. 96, s.10, h.54; BOA. Cevdet Maarif, 2510. 2 123 Yıldırım Bayezid Medresesi’ne müderris atanmıştır. Bu zatın yerine Ramazan 1012/ Şubat 1604’te Sahn-ı Semân pâyesi ile Mevlânâ Ahmed Efendi müderris olmuştur2 (Tablo :7). Tablo :7 XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Yıldırım Han Medresesi’nde Görev Yapan Müderrisler, Aldıkları Ücretler, Görev Yaptıkları Süreler Müderrisin Adı Göreve Geldiği Tarih Görev Süresi Ücret (günlükakçe) Mehmed Efendi3 Rebiyülahır 1009/ Ekim 3 yıl 4 ay 50 1600 Mevlânâ Ahmed Ramazan 1012/ Şubat 1604 1 yıl 9 ay 50 Efendi4 Yakupzâde Mahmut Receb 1014/ Kasım 1605 15 yıl 50 Efendi5 Mehmed Efendi6 H.1029 / M. 1619-20 50 Sermahfilzâde Şaban 1032/ Mayıs 1623 3 ay 50 Mehmed Efendi7 Mevlânâ İbrahim 30 Receb 1040/ 4 Mart 50 Efendi8 1631 Mevlânâ Yusuf9 H.1042/ M. 1632-33 50 10 Hüsrev Efendi Şaban 1045/ Ocak 1636 8 yıl 4 ay 50 Mevlânâ Yusuf11 Rebiyülahır 1054/ Mayıs 50 1644 Yıldırım Han Medresesi’nde 18 Rebiyülevvel 1086/ 13 Haziran 1675 yılında altmış itibarıyla müderris olan İbrahim Efendi’nin ilim ve fazilet sahibi kişi olması hasebiyle Süleymaniye pâyesine terfi ettirilmiştir12. 2.3. SOSYAL YAPILAR 2.3.1. İmârethâneler Arapça mamurluk, âbâd olmak anlamına gelen imâret, genellikle fakirlere, misafirlere, câmi ve hayrât hademesiyle, medrese talebesine yemek pişirilip 1 Baltacı, a.g.e, s.462. BŞS. 693, s.134a-1. 3 Baltacı, a.g.e, s.463. 4 BŞS. 693, s.134a-1. 5 BŞS. 695, s.77b-1; Mecdî Mehmed Efendi, Şakaik-ı Numaniye ve Zeyilleri, (Yay. Haz. Abdülkadir Özcan), İstanbul, 1989, II, s.34. 6 BŞS. 698, s.53b-4. 7 Mecdî, a.g.e, s.34. 8 BŞS. 699, s.37b-1. 9 BŞS. 699, s.100b-1. 10 Mecdî, a.g.e, s.34. 11 BŞS. 700a, s.20a-3. 12 BOA. İbnül Emin Vakıf, 1433. 2 124 yedirilen, Türkçe’de aşhâne, aşevi de denilen yerlerdir1. Bir cami etrafında toplanmış olan medrese, aşhâne, tabhâne, dârüşşifa, hamam, kervansaray gibi çeşitli dinî, kültürel ve sosyal yardım müesseselerinden oluşan imâretler, imâr ve iskânı arzu edilen yerlerin çekirdeğini oluşturmaktaydı2. İmâretin temeli vakıf sistemine dayalı idi. Bu hayır kurumu medrese talebesi, yoksul ve kimsesiz halk ile yolculara hizmet vermekteydi. Örneğin Bursa’daki Sultan Orhan İmâreti mutfağında üç ayrı şekilde servis yapılmaktaydı: “Aş” tertibinden evlerine yemek verilenler; İmâretin yemekhânesinde kendilerine “tas”lar halinde servis yapılanlar; misafirlere mahsus ayrı sofralar vardı3. Balıkesir şehrinde XVII. yüzyılın ilk yarısında üç imâret bulunmaktaydı. Aşağıda alfabetik sıraya göre bu imâretlerin tanıtımı yapılacaktır. 2.3.1.1. İne Bey İmâreti İne Bey’in Balıkesir’e yaptırdığı diğer bir hayır eseri de imârettir. İne Bey İmâreti, dört tarafı duvarla çevrili büyük bir avlunun ortasına inşa edilmiştir. Yapının içinde yine İne Bey tarafından yaptırılan mescit bulunmaktadır4. İmâretin iki kapısı, dış duvarları, mutfağı imâret binasının bazı yerleri ve mescit uzun zamandır onarım görmediği için büyük hasar oluşmuş ve imâretin mutfağı, yemek pişmez hale gelmiştir. İmâretin ve mescidin gereken yerlerinin tamirinin yapılması için Zilkade 1042/ Mayıs 1633 tarihinde hassa mimarlarından Şatakzâde Mehmed Çelebi görevlendirilmiştir. Bu mimarın yaptığı keşifte imâretin tamiri için ihtiyaç duyulan kiremit, tahta, kireç, harç ve diğer masraflara 8.620 akçenin gerekli olduğu belirtilmektedir5. Ancak imâret ve mescit, bu tarihte muhtemelen gerekli para tedarik edilemediği için tamir edilememiştir. Çünkü, bu tarihten yaklaşık yirmi sene sonra 26 Şaban 1061/ 14 Ağustos 1651 tarihli belgede İne Bey İmâreti ve Mescidi’nin uzun zamandır onarımı yapılmadığı için harap durumda olduğu kayıtlıdır6. 1 Bkz. O.Ergin, Türk Şehirlerinde İmâret Sistemi, İstanbul, 1939, s.63; M.Z. Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.II, s.61-62; Ö.L.Barkan, “Şehirlerin Teşekkül ve İnkişaf Tarihi Bakımından Osmanlı İmparatorluğunda İmâret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”, İFM, XXIII/1-2, (1963), s.239. 2 Örnek için bkz. Yusuf Küçükdağ, Karapınar Sultan Selim Külliyesi, Konya, 1997. 3 Y.Oğuzoğlu, Osmanlı Devlet Anlayışı, İstanbul, 2000, s.156. 4 BŞS. 699, s.68a-1. 5 Aynı belge. 6 BŞS. 701, s.32a-1. 125 İne Bey İmâreti’ne gelir sağlanması için Balıkesir’e bağlı Susığırlığı köyündeki mezraalar vakfedilmiştir1. İne Bey vakfının mütevellisi olan kişiler imârette yemeğin yapılmasından, misafir ve fakir- fukaranın doyurulmasından sorumluydular2. İne Bey İmâretinde XVII. yüzyılda bir Şeyh3 de görev yapmaktaydı. Muharrem 1042/ Temmuz 1632 tarihinde imâretin Şeyhi Mevlânâ Mustafa vefat ettiği için bu görev Hüseyin adlı kişiye berât-ı şerifle tevcîh edilmiştir4. 2.3.1.2. Yıldırım Han İmareti (Eski İmaret) Yıldırım Ham İmâreti vakfiyesine göre, Yıldırım Bayezid tarafından cami, medrese ile birlikte H.791/ M.1388-89 tarihinde inşa edilmiştir. Balıkesir’deki Yıldırım Camii’nin (Eski Cami) 200 metre kuzeydoğusunda bulunan imâret, günümüze orijinal durumu ile gelebilmiştir. Yan mekânları ile küçük bir zâviyeyi andıran eserin, 6.45 metre genişliğindeki orta mekân iki bölümden meydana gelmekte ve iki yanında 3.70 metre genişlikte üzeri tonozla örtülü müstakil yan mekânlar bulunmaktadır5. Bugün orta mekânın üzeri ahşap bir örtü ile kapatılmıştır. Kapı kemeri üzerinde küçük bir mermer kitâbe varsa da yazısı silindiği için okunamamaktadır. Yapı, 1930 yılında Belediye Gaz Deposu haline getirilmişse de yıkılma tehlikesi olduğu için sonradan vazgeçilmiştir6. Rebiyülevvel 1012/ Ağustos 1603 tarihli bir fermânda Evrenos Bey ve Eski İmâret vakıflarına mütevelli olan Hacı Hamza ve Mehmed adlı kişiler vakfın akarları olan hamamı yakıp “esbabını” bir yük akçeye, dört göz değirmeni 40.000 akçeye ve diğer hamamı da viran eyleyip “esbabını” bir yük akçeye satmışlardır. Bu kişiler mal-ı vakfa büyük zarar verdikleri gibi, imâreti de 5-6 sene işletmeyip bazı mallarını dahi satmışlardır7. Böylece Yıldırım Han İmâreti’nin XVII. yüzyılın hemen başında harap ve kullanılmaz bir durumda olduğu görülmektedir. Ayrıca Yıldırım Han evkafına ait Balıkesir’de iki adet hamamın mevcut olduğu 1 BŞS. 701, s.29b-2,3. BŞS. 697, s.101b-3. 3 İmâret Şeyhi, imârette yemek yemeye gelenlere düzen veren görevlidir. Bu nedenle imâret şeyhine “şeyhü’t-taâm” da denirdi. Bkz. Küçükdağ, a.g.e, s.125; aynı yazar, “Konya’da Bir Mevlevî Manzumesi Piri Mehmed Paşa Zâviyesi ve Vakfiyesi”, IX. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara, 1992, s.163. 4 BŞS. 699, s.88a-3. 5 S. Erken, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler II , s.10. 6 S. Sevim, a.g.t, s.295. 7 BŞS. 693, s.155b-1. 2 126 fakat, birinin yakılarak diğerinin ise yağmalanıp başkalarına satılmak suretiyle ortadan kaldırılmış oldukları da anlaşılmaktadır. 1603 yılından sonraki tarihlerde imâretten bahseden bir belgeye rastlanmaması ve XVIII. yüzyılın başlarında Yıldırım Han Medresesi’nde okuyan talebenin Zağanos Paşa İmâreti’nde pişen yemekten faydalanmak istemeleri1, İmâretin XVII. yüzyılın başından itibaren kullanılmadığı sonucu çıkmaktadır. 2.3.1.3. Zağanos Paşa İmâreti Zağanos Paşa’nın, Balıkesir’de H.865/ M.1460-61 yılında yaptırdığı cami, hamam, çeşme ve muallimhâneden oluşan manzumenin bir parçası da imâretti. Zağanos Paşa Camii’nin doğu yönünde bulunan imâret, 1897 depreminde yıkılmış ve yerine daha sonra Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce iş hanı yapılmıştır2. Zağanos Paşa İmâreti’nden XVII. yüzyılda Balıkesir’de medresede okuyan öğrenciler istifade etmek istemişlerdir. Fakat vakfın mütevellisi, vakfiye mucibince “suhtevat tâifesine” imâretten yemek verilmesine dair bir kayıt olmadığı için bu kurumdan ancak fakir ve fukaranın doyurulması yönünde vâkıfın şartı bulunduğunu söyleyerek medrese talebelerine yemek verilmemiştir. Bu nedenle öğrenciler ayaklanma çıkarmışlardır3. İmâretten faydalanamayan öğrencilerin isyanları, XVIII. yüzyılın ikinci yarısına kadar devam etmiştir4. XVII. yüzyılın son çeyreğine ait H.1099/ M. 1687-88 tarihli bir belgede imârette pişen yemekler ve gerekli olan malzemenin listesi bulunmaktadır. Buna göre fakir ve fukaraya sabah ve akşam otuzar dirhem ekmek; imârette her gün dört kıyye et ile bir şinik buğday verilmekteydi. Fakat bu verilenlerin yeterli olmadığı vakfiye mucibince fukaranın yanı sıra medrese öğrencisine de sabah ve akşam halis buğdaydan yetmiş beşer dirhem ekmek, imârete günde altışar kıyye et ve buçuk kile çorbalık buğday ve dört kıyye pirinç verilmesi gerekiyordu. Ayrıca regaip, miraç, kadir ve ramazan-ı şerifin her Cuma gecesinde kırkar kıyye pirinç, iki kıyye sade yağ ve on ikişer kıyye bal imârette verilmesi gerektiği kayıtlıdır5. 1 Ünlüyol, a.g.t, s.213. Eren, Zağanos Paşa, s.161. 3 Su, a.g.e, s.18. 4 Ünlüyol, a.g.t, s.213. 5 K. Su, “Balıkesir’e Dair Vesikalar Sular”, Kaynak, S.54, Balıkesir, 1937, s.167. 2 127 Zağanos Paşa İmâreti’nde bir bevvab görev yapmaktaydı. 20 Receb 1012/ 24 Aralık 1603 tarihinde günde bir akçe ücret ile imârette bevvab olan Keyvan’ın vefat etmesi üzerine yerine Osman adlı kişi bu göreve getirilmiştir1. 2.3.2. Hanlar Osmanlı devri mimarisinde önemli bir yeri olan kervansaraylar, iki şekilde inşa edilmişlerdir. İlk olarak ticaret yolları üzerinde belirli aralıklarla yapılan kervansaraylar; ikinci olarak yerleşim birimlerinde ve külliyelerin içinde yer alan hanlardır. Osmanlılar zamanında yerleşim merkezlerine yapılan hanlarda, şehre ticaret yapmaya gelen tüccarlar ve gelip-giden yolcular konaklamakta ve bu kişiler mallarını da aynı yerde saklamaktaydılar2. Bir yerleşim yerindeki hanların veya kervansarayların sayısı, o bölgedeki ticaretin çokluğu ve önemli yollar üzerinde bulunmasına göre artmaktaydı. Nitekim Balıkesir şehri, İstanbul ve Bursa’yı İzmir’e bağlayan Batı Anadolu yollarının üzerinde bulunması sebebiyle canlı bir ticaret hayatı vardı. Ayrıca güney-batı istikametinde yer alan Teke, Hamit, Menteşe ve Aydın gibi sancaklardan İstanbul’a uzanan yollar, Manisa ve Balıkesir’den geçmekteydi3. Balıkesir’deki canlı ticaret, şehir merkezi ile çevre köylerde hanların sayısının artmasına neden olmuştur. Balıkesir’de XVI. yüzyılda şehir merkezinde Şerefeddin Paşa Hanı ve Hadım Mahmud Ağa Hanı olmak üzere iki han vardı4. Bu yüzyılda Balıkesir’e bağlı köylerde iki han ve iki kervansaray mevcuttu. Bunlar; Bostan Çavuş tarafından Aksak Yakup köyünde yaptırılan Bostan Çavuş Hanı, yine Bostan Çavuş tarafından Mendehorya (bugün Balıklı) köyüne inşa ettirilen Bostan Çavuş Kervansarayı5, Hoca Sinan Efendi’nin, Sofılar köyüne yaptırdığı Hoca Sinan Kervansarayı6 ve Yavuz Sultan Selim’in , Çölmekçi köyüne yaptırdığı Sultan Selim Hanı’dır 7. XVII. yüzyılda Balıkesir şehrinde bulunan bu mevcut hanlara ilâveten beş yeni han daha yapılmıştır. Şehirdeki han sayısının bu yüzyıl içinde çoğalmış 1 BŞS. 693, s.81b-3. Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.33. 3 F. Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara, 1989, s.66-67. 4 BOA. TT. 166, s.254, s.256. 5 VAD. no: 602, s.83. 6 K.K. Akpınarlı, “Balıkesir’de Mühim Vakıflar ve Bunlara Ait Vesikalar”, Kaynak, S.75, (19.04.1939), s.30-31. 7 BŞS. 693, s.124a-4.; s.124b-1. 2 128 olması, kentin ticari bakımdan öneminin de arttığını göstermektedir. Nitekim İstanbul, Bursa ve Ankara gibi büyük ticaret merkezlerinde bulunan hanlar birbirlerine çok yakın ve kapalı çarşının hemen yakınında bir iş merkezi oluştururdu1. Bu yüzyılda Şerafeddin Paşa hanı ile ilgili bir belgeye rastlanmamıştır. Fakat şehir merkezinde eski, yıkık ve harap olmuş, kullanılmayan bir handan bahsedilmektedir. Muhtemelen bu han Şeraffeddin Paşa’nın yaptırdığı handır. Yapı, uzun zaman tamir olunmadığı için olsa gerek bu yüzyılın başında kullanılmaz bir duruma gelmiştir. Ne yazık ki, bu hanların tamamı yapıldığı şekli ile günümüze kadar ulaşmamışlardır. Bu yüzden şehirdeki hanların büyüklüğüne ilişkin veriler şimdilik tespit edilememiştir. Bu binaların bir kısmında çok sayıda oda ve dükkânın bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu türden hanların varlığı Balıkesir şehrinin bölgelerarası ticarette önemli bir rol oynadığını göstermektedir. Aşağıda ilk önce şehir merkezinde bulunan hanlar alfabetik sıraya göre tanıtılacak, sonrada köylerdeki iki han hakkında bilgi verilecektir. 2.3.2.1. Eski Han Eski Hanın yaptıranı ve inşa tarihi belli değildir. Belgelerde “Eski han dimekle maruf han” diye geçtiği için şehirde bulunduğu yerde tespit olunamamıştır. Bu hanın yanında Mahmud Ağa vakfına ait bir attar dükkânı bulunmaktaydı2. XVI. yüzyılda Balıkesir’de bulunan iki handan biri olan Mahmud Ağa Hanı’nın XVII. yüzyılda vakıf tarafından icâr edilip işletildiğine bakılırsa, bunun Şerafeddin Paşa tarafından yaptırılan han olması gerekmektedir. Eski Han’ın damı, Cemaziyelahır 1012/ Kasım 1603 tarihinde yanında bulunan bir evin üzerine çökmüş ve evde büyük bir hasar meydana getirmiştir. Bunun üzerine evin sahipleri İbrahim ve Behram adlı kişiler uzun zamandır tamir edilmeyen ve bu yüzden yıkılmaya başlayan Eski Han’ın âcilen tamir edilmesini Balıkesir kadısından istemişlerdir3. 2.3.2.2. Hacı Halil Hanı XVII. yüzyılda Balıkesir’de inşa edildiği belirtilen hanlardan biride Hacı Halil Hanıdır4. Bânisi, hana da ismini vermiş olan Hacı Halil adlı kişi olmalıdır. 1 Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.35. BŞS. 699, s.48a-3. 3 BŞS. 693, s.75a-1. 4 Su, a.g.e, s.26. 2 129 İnşa edildiği tarih ve yeri hakkında malumat edinilememiştir. Bu yüzyılda hana ait birde vakıf bulunmaktaydı. Receb 1030/ Mayıs 1621 tarihinde vakfın mütevellisi olan Hacı Halil, Mehmed Şah adlı kişinin zimmetinde vakfın 20.000 akçe parasını olduğunu ve bunu iade etmesini talep etmiştir1. 2.3.2.3. Hüseyin Paşa Hanı Balıkesir’de Eski Kuyumcular Mahallesi’nde bulunan hanın bânisi Hüseyin Paşa’dır2. Belgelerde Üsküdar’da ikamet ettiği anlaşılan bu zat Balıkesir’in Selahaddin Mahallesi’nden olup babası Bostan Çavuş’tur. Hüseyin Paşa, H.1002/ M.1593-94 yılında Karesi mutasarrıflığında bulunmuş, H.1015/ M. 1606-07 yılında Anadolu Beylerbeyi Ahmed Paşa maiyetinde Kalender oğlu Mehmed isyanını bastırmak için çalışmış fakat Ahmed Paşa’nın başarılı olamaması üzerine onun yerine aynı yıl Anadolu Beylerbeyi olmuştur3. Hüseyin Paşa’nın ölüm tarihi H.1030-1040/ M.1620-1630-31 yılları arasındadır4. Hüseyin Paşa, H.1013/ M. 1604-1605 yılında bir vakfiye düzenletmiş ve Selahaddin Mahallesi’nde bulunan mülk evini, çocukları için vakfetmiştir5. Muhtemelen Eski Kuyumcular Çarşısında bulunan handa bu tarihten kısa bir süre önce yaptırılmış olmalıdır. Hüseyin Paşa Hanı’nda değişik şehir ve kasabalardan gelen misafirler konaklamakta; bu misafirler arasında bazen olaylarda meydana gelmekteydi. 23 Muharrem 1052/ 23 Nisan 1642 yılında handa kalan Bergamalı üç, Kütahyalı bir ve Kastamonulu bir kişi gece handa meydana gelen yaralama olayı hakkında şahitlikte bulunmuşlardır 6. 2.3.2.4. Hacı İlyas Paşa Hanı Hacı Gaybî Mahallesi’nde bulunan Hacı İlyas Paşa Hanı’nın bânisi Hacı İlyas Paşa’dır. Hanın inşa tarihi XVII. yüzyılın ilk çeyreğidir. Bugün mevcut olmayan Hacı İlyas Paşa Hanı için eskiden “Acem Hanı”, “Palamut Hanı” ve “Abahâne” gibi isimler de kullanılmaktaydı7. 1 BSŞ. 696, s.13a-1,2. BŞS. 697, s.105a-3. 3 Uzunçarşılı, Karesi Meşâhiri, II, s.115. 4 Aynı yer. 5 Bu vakfiye için bkz. VAD. no: 614, s.103. 6 BŞS. 697, s.105a-3. 7 Uzunçarşılı, Karesi Meşâhiri, s.169; Su, a.g.e, s.26; Ünlüyol, a.g.t, s.215. 2 130 Hacı İlyas Paşa Hanı’nın yapıldığı tarihteki durumu hakkında detaylı bilgiler vardır. Buna göre han, yapıldığı tarihten kısa bir süre sonra 3 Zilhicce 1053/ 12 Şubat 1644 tarihinde çok harap bir duruma gelmiştir. Bu kadar kısa zamanda böyle harap bir duruma gelmesinin sebebi, yapının tahtadan inşa edilmiş olmasıdır. Nitekim 1644 yılında yapılan onarımda da bu durum açıkça görülmektedir. Bu tarihte üstat mimarlardan Hacı Mehmed ve mahkeme kâtibi Mehmed Efendi’nin hanın tamiriyle ilgili hazırladıkları detaylı rapora göre1; İlyas Paşa Hanı, 1.200 bina arşını uzunluğunda olup tahtadan ve iki katlı olarak yapılmıştı. Her iki katında toplam yetmiş iki adet odası olup, bunlardan bir tanesinin kapısı ve penceresi yoktu. Ayrıca iki katta dört tuvaleti ve alt katta bir ahırı da bulunmaktaydı. Hanın 1644 yılında 15.700 akçeye ancak onarılacağı raporda belirtilmektedir (Tablo :8). Tablo :8 1644 Tarihli Tamir Raporuna Göre Hacı İlyas Paşa Hanı’nın Tamir Edilen Kısımları ve Onarım Masrafları Hanın Onarılan Yeri Masrafı (Akçe) 1 Oda (kapısı ve penceresi olmayan) 200 4 adet tuvalet (iki kattaki) 200 Handaki 72 adet odanın önünün tahta 800 yapılması (tahta, çivi ve üstadiye) Tahta olan ve kullanılmayan tuvaletin 10.000 yeniden yapımı Ahırın ve kapısının tamiri 4.100 Hanın içinin temizlenmesi 400 Toplam 15.700 İlyas Paşa Hanı’nda yukarıda yapılan tamir masraflarının haricinde, 1.200 arşın uzunluğundaki hanın önüne taş kaldırım yapılması da plânlanmıştır. Bunun masrafının ise 15.000 akçe tutacağı aynı tamir raporunda sunulmaktadır. İlyas Paşa sağlığında bir hayli mülk edinmiştir. Rebiyülevvel 1042/ Eylül 1632 yılındaki toplam muhallefatına göre paşanın sahip olduğu mallar ve bunların bedelleri 1.475.000 akçedir2. İlyas Paşa’nın Balıkesir’deki hanın bedeli 200.000 akçedir. Paşa’nın bu hanı ve diğer bütün malı 7 Rebiyülevvel 1041/ 2 Ekim 1631 emr-i şerifle ailesine verilmiştir3. Fakat bu tarihten yaklaşık on ay sonra Safer 1 Bu detaylı tamir raporu için bkz. BŞS. 700a, s.16a-1. Hacı İlyas Paşa’nın muhallefatı için bkz. BSŞ. 699, s.93a-3 3 BŞS. 699, s.53a-2. 2 131 1042/ Ağustos 1632 tarihinde Mihaliç, Balıkesir ve Bergama kadılarına yazılan bir hüküm ile İlyas Paşa’nın bütün mal ve emlakının kimsenin mülkü olmadığı ve mirî için zapt edilmesi emredilmiştir1. Han bu tarihten itibaren mirî tarafından iltizama verilerek işletilmeye başlanmıştır2. İlyas Paşa Hanı H.1104/ M. 1692-93 tarihinde yıllık 35 esedî kuruşa icâra verilmiştir3. İlyas Paşa Hanı, XVII. yüzyılda şehir merkezinde bulunmasından dolayı oldukça işlek bir handı. Handa konaklayanların büyük bir çoğunluğu Balıkesir’e ticaret yapmak için gelen Ermeni ve Yahudi asıllı yabancı tüccarlar idi4. Handa kalan bu yabancı tüccarlardan ölenlerin malları, aile efradından kimse bulunmaz ise mirî için zapt ediliyordu5. İlyas Paşa Hanı’nın içinde ilk inşa edildiği tarihlerde bir mescit yoktu. Fakat XVII. yüzyılın sonlarında Erdilekzâde adında bir mescit yaptırılmıştır6. Mescitte günde iki akçe ücretle görev yapan bir nazır bulunmaktaydı7. 2.3.2.5. Küttab Hanı XVII. yüzyıl sicillerinde sadece adına tesadüf edilen diğer bir han da Küttab Hanı’dır. İnşa tarihi ve bânisi hakkında malumat edinilememiştir. Hanın yeri Eski Kuyumcular Mahallesi’nde bulunan Kuyumcular Çarşısı’ndaki, Kuyumcu Musli Dede’nin dükkânına yakındır8. Öyle ise, Küttab Hanı, Eski Kuyumcular Mahallesi’nde idi. 2.3.2.6. Mahmud Ağa Hanı (Demir Han) Mahmud Ağa Hanı’nın bânisi Hadım Mahmud Ağa’dır. Bu zat, Balıkesir’e yaptırdığı muallimhâneye bu hanı vakfetmiştir. Yapının inşa tarihi belli değildir. İlyas Paşa Hanı’na yakın bir mahalde bulunup, Eski Kuyumcular Mahallesi’nde idi9. XVII. yüzyılın sonlarına doğru bu hana “Demir Han” da denilmekte idi10. 1 BŞS. 699, s.49b-3. BŞS. 697, s.104a-2. 3 Su, “İlyas Paşa’ya Dair”, Kaynak, S.47, s.342-343. 4 BŞS. 700a, s.45a-3.; BŞS. 701, s.35a-4. 5 BŞS. 697, s.6a-2. 6 BOA. Cevdet Evkaf, 12942. 7 Su, Aynı makale, s.343. 8 BŞS. 693, s.32a-1,2. 9 Su, “İlyas Paşa’ya Dair”, Kaynak, S.47, s.342-343. 10 BOA. İbnül Emin Vakıf, 3624. 2 132 Mahmud Ağa Hanı, XVII. yüzyılda vakıf sorumluları tarafından açık arttırma usulü ile icâra verilmekteydi. Ayrıca hanın kapısının önünde Mahmud Ağa vakfına ait kasap dükkânı da aynı şekilde icâra verilmekteydi1. Bu doğrultuda Mahmud Ağa Hanı, 6 Safer 1030/ 31 Aralık 1620 tarihinde aylığı 660 akçeden kiraya verilirken, aynı tarihte yapılan açık arttırmada Mehmed adlı kişi aylık 20 akçe daha fazla vermek suretiyle hanı aylığı 680 akçeden bir yıllığına icâr etmiştir2. Han kapısı önündeki kasap dükkânı da 1 Cemaziyelahır 1030/ 23 Nisan 1621 yılında günlüğü 4,5 akçeden icâr edilmiştir3. XVII. yüzyılın ilk yarısında Mahmud Ağa vakfında görev yapan mütevelliler, vakıf mahsulünden günde 2 akçe ücret almaktaydılar. Bu ücret daha sonraki yüzyıllarda artmadan aynı şekilde devam etmiştir4. Vakfa bağlı olan handan sorumlu bir nazır da bulunup, bu kişi hanın bakımından ve icâresinden sorumluydu. Hanın nazırı olan kişi bazen hanın icâresini kendi üzerine de alabilmekteydi5. 2.3.2.7. Mustafa Çelebi Hanı XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de bulunan hanlardan biri de Mustafa Çelebi Hanı’dır. Bânisi Seyyid Mustafa Çelebi adlı bir zat idi6. 23 Şaban 1061/ 11 Ağustos 1651 tarihinde handa kalan iki kişi firar etmişler ve bu kişilerin eşyalarına el konularak İlyas Paşa Hanı müstecirine emanet edilmiştir. Yeri ve inşa tarihi tespit olunamamıştır. Balıkesir şehir merkezinde bulunan yukarıdaki yedi hanın haricinde Balıkesir’e tabi köylerde de iki han bulunmaktaydı. Bu hanlardan Sultan Selim Hanı’nın bulunduğu Çölmekçi Köyü ahalisi derbentçi olarak görevlendirilmiş idi. Osmanlı Devleti işlek yollar üzerinde veya sarp yolu olan yerlerin ahalisini derbentçi yapardı. Bu derbentçi köy ahalisi görevli oldukları hanın korunması ve konaklayan yolcuların malları ve güvenliklerinden sorumluydular7. Aşağıda bunların tanıtımı yapılacaktır. 1 BŞS. 696, s.19a-4. BŞS. 696, s.29a-5. 3 BŞS. 696, s.37b-6. 4 BOA. Cevdet Evkaf, 4254; Cevdet Evkaf, 4906. 5 BŞS. 699, s.20b-5. 6 BŞS. 701, s.13b-3,4. 7 C. Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilatı, İstanbul, 1990, s.31-34. 2 133 2.3.2.8. Sultan Selim Hanı Sultan Selim Hanı, Yavuz Sultan Selim tarafından önemli ve tehlikeli bir derbent yeri olan Çölmekçi Köyünde yaptırılmıştır1. I. Selim, köye inşa ettirdiği hanın bakımından, onarımından ve korunmasından köy halkını sorumlu tutmuştur2. Köy ahalisinin tamamı derbentçi olup bu yükümlülüğe karşı bizzat Padişah tarafından verilen fermân ile avârız-ı divâniye, nüzul, tekalif-i örfiye, güherçile ve sair vergilerden muaf tutulmuşlardır3. Fakat XVII. yüzyılda tamamı derbentçi olan köy ahalisinden zorla vergi alınmak istenmiştir. Özellikle askerî görevlilerin köylülerin ellerinde bulunan muafnâmelere rağmen vergi almakta ısrar etmeleri üzerine, köy halkı durumu merkeze bildirmiş ve 23 Cemaziyelâhır 1040/ 27 Ocak 1631 yılında Balıkesir kadısına yazılan bir fermânla bu köye yapılan müdahalelere son verilmesi emredilmiştir4. 2.3.2.9. Susığırlı Köyü Hanı Susığırlık Köyü Hanı, Balıkesir’e bağlı Susığırlık köyünde Mustafa Çelebi adlı kişi tarafından yaptırılmıştır. Bu zat, buradan gelip-geçen yolcuların rahat bir şekilde konaklamasını sağlamak için bir de vakıf kurmuştur5. Fakat Mustafa Çelebi’nin ceddinden olan Köylü köyünden Nazıroğlu denilen Musli, bu hanı kendi mülkü olduğunu söyleyerek Hacı Ali adlı yeniçeriye Safer 1030/ Aralık 1620 yılında 20.000 akçeye satmıştır; fakat han vakıf malı olduğu için bu satış iptal edilmiştir6. 2.3.3. Hamamlar XI. yüzyılın sonlarından itibaren Türklerin Anadolu’yu vatan edinmeye başlamasıyla birlikte, Anadolu şehirlerinde bulunan diğer antik devir eserlerdeki hamamların bir kısmı, İslâmiyet’in temizlik şartlarına uygun, yıkanmayı sağlayacak şekilde tamir edilerek kullanılmaya başlanmıştır7. Ancak bu durum 1 BŞS. 693, s.124a-4. BŞS. 693, s.124b-1. 3 BŞS. 698, s.41b-1. 4 BŞS. 699, s.98b-3. 5 BŞS. 696, s.32b-2. 6 BŞS. 696, s.32b-3. 7 M. Yılmaz Önge, Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay, Ankara, 1995, s.9. 2 134 sunî sıcak su ile çalışan hamamlarda çok yaygın değildir. Özelikle tabiî sıcak su ile çalışan kaplıcalar için bunun söz konusu olabileceğini düşünmek gerekir. Çünkü XII. yüzyılda yani Anadolu’nun Selçuklular tarafından fethedilmesinden kısa bir süre zarfında Bizans şehirlerinde bulunan antik hamamların plânlarından çok farklı plânda hamamlar Türkler tarafından inşa edilmiştir. Diğer taraftan Türkler Anadolu’ya yerleşmeden çok önce diğer yaşadıkları memleketlere de hamamlar yaptıkları bilinmektedir1. Balıkesir şehrinde Selçuklular ve Beylikler döneminden kalma hamama rastlanılmamış olmakla birlikte, Osmanlı hakimiyeti zamanında bölgeye bir çok hamam yapılmıştır. Bu hamamların hepsi bir vakfa bağlı şekilde işletilmekteydi. XVII. yüzyılda şehirde İne Bey vakfına bağlı iki, Zağanos Paşa vakfına bağlı bir, Şerefeddin Paşa vakfına bağlı iki, ve Fatma Hatun vakfına bağlı bir hamam olmak üzere toplam altı hamam bulunmaktaydı. XVII. yüzyılın başlarında Balıkesir’de Yıldırım Han evkafına dahil iki hamam bulunmaktaysa da, vakıf mütevellileri tarafından yakılıp yağmalanmış ve maalesef bu iki hamam da ortadan kaldırılmıştır2. Bu yüzyılda hamamların tamamı vakfiyelerindeki vâkıfın şartlarına uygun şekilde açık artırma usulü ile bir veya iki-üç yıllığına kiraya verilmekteydi. Bu usul bazen hamamı kiralamak isteyenlerin arasında büyük rekabet ortamı oluşturmakta ve kira fiyatının aşırı artmasıyla sonuçlanmaktaydı. Örneğin, Zağanos Paşa vakfına bağlı Küçük Paşa Hamamı’nın icâre süresi Zilhicce 1012/ Mayıs 1604 yılında dolduğu için tekrar kiraya verilebilmesi için açık arttırma yapılmıştır. Bu zamana kadar hamam günlük 15 akçe kira ile İbrahim adlı hamamcıda iken, Mehmed adlı hamamcı icâreyi açık artırma ile 23 akçeye kadar yükseltmiştir3. Hamamın eski müsteciri olan İbrahim bu parayı kabul ederek tekrar hamamı kiralamışsa da bir ay sonra bu kirayı ödemeye muktedir olmadığından hamamın müstecirliğini Mehmed’e bırakmak zorunda kalmıştır4. XVII. yüzyıl sicillerinde bu tür olaylara ait pek çok belge bulunmaktadır5. Balıkesir’de XVII. yüzyılda mevcut olan hamamların hepsi daha önceki yüzyıllarda muhtelif tarihlerde inşa edilmişlerdir. Bu yüzden incelenen dönem 1 H.Ziya Ülken, İslam Sanatı, İstanbul, 1974, s.354-355. BŞS. 693, s.155b-1. 3 BŞS. 693, s.108a-1. 4 BŞS. 693, s.117b-5, 6. 5 BŞS. 698, s.87a-2; BŞS. 695, s.66a-5. 2 135 içerisinde hamamların çok büyük onarımlardan geçtiğine dair belgelere rastlanmıştır. Bazen bu onarımlar o kadar yüksek ücretler tutuyordu ki, hamamın bağlı olduğu vakfın parası bile yetmiyordu. Mesela, Rebiyülevvel 1002/ Kasım 1593 yılında Şerefeddin Paşa Zâviyesi vakfı olan Eski Hamamın kazanın onarımı ve yıkılan dolabın tamiri için 6.500 akçe gerekmiştir. Bu masrafın karşılanmasında vakıfın yıllık mahsulünün kâfi gelmediği mütevellisi tarafından kadıya bildirilmiştir1. XVII. yüzyılda sıkça rastlanan bu tür onarımların, özellikle hamam müstecirlerini çok zor durumda bırakmaktaydı. Bundan dolayı müstecirler bir hamamı kiralarken bu durumların olabileceği ihtimaline karşı vakıfla yaptıkları kira sözleşmelerine kazan, su dolabı gibi hamamların asıl mallarının tamir masraflarını kiradan düşmek şartını çoğunlukla koydurmaktaydılar. Eski Hamam, 1 Ramazan 1031/ 9 Temmuz 1622 yılında hamamcı Mehmed Çelebi’ye bir yıllığına kiraya verilirken yapılan sözleşmeye hamamın kazanı, su dolabı ve duvarı yıkılırsa veya tamiri gerekirse vakıf tarafından onarımın yapılacağı, bununla birlikte hurda harcı, kuyu keçesi gibi sair şeylerin müstecir tarafından karşılanması yazılmıştır2. Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde değişik uygulamalarla ilgili belgeler de vardı. Şerafeddin Paşa evkafından olan Küçük Hamam, Safer 1030/ Aralık 1620 yılında bir yıllığına Şerefzâde diye bilinen Kadri adlı kişiye günlük 18 akçeden icâra verilmiştir. Bu kişiyle yapılan sözleşme gereğince kira bedeli olan 18 akçenin 10 akçesi vakfa verilecek, diğer 8 akçesi ise hamam masrafına sarf edilecekti3. Böylece vakıf, hamamda ortaya çıkabilecek büyük masraflara karşı önceden tedbirini almış olduğu gibi kendi üzerindeki yükümlülükten de kurtulmuştur. Yine Fatma Sultan vakfına ait Fatma Hatun Hamamı, Zilkade 1029/ Eylül 1620 yılında günlük 9 akçeye icâra verilirken kazanı bozuk olduğu ve vakfın yaptıracak parası olmadığından bu bedel günde 7 akçeye indirilmiş ve 2 akçenin kazan masrafına sarf edilmesi şartıyla sözleşme yapılarak, Recep adlı hamamcıya kiralanmıştır4. 1 BŞS. 692, s.44a-2. BŞS. 698, s.7a-4. 3 BŞS. 696, s.32a-3. 4 BŞS. 696, s.7a-2. 2 136 XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’deki hamamlarda ufak hırsızlık olayları da meydana gelmekteydi. Rebiyülevvel 1031/ Ocak 1622 tarihinde Eski Hamam’da Hüseyin adlı kişi yıkanırken 200 akçesi çalınmıştır1. Yine Zilhicce 1051/ Mart 1642’de Taşpazar Hamamına giden Ümmühani 155 dirhemlik gümüş kuşağını Fatma adlı kadın üzerinde bulmuştur2. 2.3.3.1. Eski Hamam XV. yüzyılın ilk yarısında Şerafeddin Paşa tarafından yaptırılmıştır. Şerafeddin Paşa Zâviyesi vakfının akarı olan hamam, Sahın Hisar Mahallesi’nde çarşı başında bulunuyordu3. Bu hamamın yanında Ahî Mehmed vakfının yağhâne dükkânı vardı4. Şerafeddin Paşa, Balıkesir şehrine iki hamam yaptırmıştır. Bunlardan biri Eski Hamam diğeri ise Küçük Hamam’dır. Sezai Sevim, XVI. Yüzyılda Karesi Sancağı, adlı doktora tezinde, Eski Hamam’ın diğer isminin Küçük Hamam olduğunu ve Şerafeddin Paşa’nın yaptırdığı diğer hamamın ismini “Büyük Hamam” (Şerafeddin Paşa Hamamı) şeklinde belirtmiştir5. Oysa, XVI. yüzyıldaki Tapu Tahrir kayıtlarında hamamların ismi yazılmamıştır6. XVII. yüzyıl Şer’iyye Sicilleri’nde “Büyük Hamam” veya “Şerafeddin Paşa Hamamı” gibi kayıtlar yoktur. Ayrıca bu yüzyılda Eski Hamam’ın ve Küçük Hamam’ın aynı tarihlerde değişik kişilere ve farklı fiyatlarla icâra verilmiş olması da bu hamamların ayrı birer yapı olduğunu göstermektedir. Örneğin 5 Rebiyülâhır 1042/ 20 Ekim 1632 yılında Çarşı başında bulunan Eski Hamam, Ayşe Hatun adlı kişiye günde 12 akçeye icâra verilmiş iken7, bu tarihten dört gün sonra yani 9 Rebiyülahır 1042/ 24 Ekim 1632 tarihinde Küçük Hamam, Hacı Ali oğlu Hafız Maruf Bey’e günde 8 akçeye icâr edilmiştir8. Eski Hamam, XVII. yüzyılın ilk yarısında bir çok onarım geçirmiştir (Tablo :9). Yapının geçirdiği onarımların tarihleri, onarım yapılan 1 BŞS. 696, s.56a-4. BŞS. 697, s.99b-1. Ayrıca Zağanos Paşa Hamamı’na gelen Emine adlı kadının çuka ferace, alaca tülbent kuşak, ince telli makrame, yaşmak, tartancık, mavi kutni zıbın, bez göklük ve bir çift eski edikten oluşan eşyası çalınmıştır. hırsızlık olayı için bkz. BŞS. 696, s.30a-1. 3 BŞS. 699, s.54a-3. 4 BŞS. 693, s.24b-1. 5 Sevim, a.g.t, s.283,304. 6 BOA. TT. 166, s.254. 7 BŞS. 699, s.54a-3. 8 BŞS. 699, s.54a-4. 2 137 yerleri, onarım masrafları ve onarımı yapan kişilerin adları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo :9 Eski Hamam’ın XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Geçirdiği Onarımların Tarihleri, Onarım Yerleri, Onarım Masrafları ve Onarımı Yapan Kişilerin Adları Onarım Tarihi Onarılan Yerler Onarım Onarımı Yapan Masrafı(Akçe) Ra 1002/ Kasım 15931 Kazanı ve su dolabı 6.500 L 1023/ Kasım 16142 Kazanı Ş 1024/ Ağustos 16153 Kazanı 2.080 H.1030/ M.1620-214 Kazanı 500 Üstat İbrahim Ş 1054/ Ekim 16445 Hamam kapısı Tuğla, kireç, Usta mimarlardan üzerindeki kemer kum ve üstadiye: Mestanzâde 3.500 Mehmed Çelebi Eski Hamam, Şerafeddin Paşa vakfı tarafından işletilmemekteydi. Hamam vakfının mütevellisinin yaptığı açık artırma usulü ile genellikle bir yıllığına icâra verilmekteydi (Tablo :10). Tablo :10 Eski Hamam’ın XVII. Yüzyıl İlk Yarısında Kiraya Verildiği Tarih, Kira Müddeti, Müsteciri ve Kira Bedelleri Kiraya Verildiği Tarih Kira Müsteciri Kira Bedeli Müddeti (Kiralayan) (Günlük-Akçe) 1 M 1013/ 29 Mayıs 16046 1 yıl Hasan oğlu Pîr 13 Ali 1 N 1031/ 9 Temmuz 16227 1 yıl Recep 12 1 M 1042/18 Temmuz 16328 2 ay Recep’in eşi 15 Ümmügülsüm 5 R 1042/ 20 Ekim 16329 Ayşe Hatun 12 9 R 1042/ 24 Ekim 163210 Veli oğlu Ali 12 Bey Eski Hamam’ın mimarîsi hakkında çok az bilgi vardır. Hamamda müşterilerin giyinip-soyundukları bir iç avlu ve hamamın girişinde kemerli kapının varlığı belgelerden anlaşılmaktadır11. Hamamda çalışan görevliler ise bir natır ve bir de tellak idi12. 1 BŞS. 692, s.44a-2. BŞS. 694, s.24b-1. 3 BŞS. 694, s.114a-7. 4 BŞS. 696, s.28a-5. 5 BŞS. 700a, s.35a-3. 6 BŞS. 693, s.116a-3. 7 BŞS. 698, s.7a-4. 8 BŞS. 699, s.119a-2. 9 BŞS. 699, s.54a-3. 10 BŞS. 699, s.54a-5. 11 BŞS. 696, s.s.56a-4. 12 BŞS. 701, s.10b-4. 2 138 2.3.3.2. Küçük Hamam XV. yüzyılın ilk yarısında Şerafeddin Paşa tarafından Balıkesir şehrine yaptırılan diğer bir hamam da Küçük Hamam’dır. Bu hamamda Şerafeddin Paşa Zâviyesi’ne vakfedilmiş olup, Sahın Hisar Mahallesi’nde bulunmaktaydı. Küçük Hamam XVII. yüzyılın ilk yarısında aynı Eski Hamam gibi çok onarımdan geçmiştir (Tablo :11). Bu yüzyılda özellikle hamamın suyolları ve su dolabı oldukça eskimiş, bundan dolayı hamamdan çıkan kirli su devamlı temiz suyun bulunduğu dolaba karışmış böylece, hamam uzunca bir süre kapalı kalmıştır. Bu durum hamam müstecirlerinin zarar etmesine sebep olmuştur. Tablo :11 Küçük Hamamın XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Geçirdiği Onarımların Tarihleri, Onarım Yerleri, Onarım Masrafları ve Onarımı Yapan Kişilerin Adları Onarım Tarihi Onarılan Yerler Onarım Onarımı Masrafı(Akçe) Yapan 18 Ca 1012/ 24 Ekim Hamamın pis suyunun 16031 aktığı yol B 1012/ Aralık 16032 Dolap çarkı H.1030/ M.1620-213 Kazanı (Eski 500 Üstat İbrahim Hamam’la ortak) M 1032/ Kasım 16224 Su dolabı 3.000 - Küçük Hamam, Şerefeddin Paşa vakfı mütevellisi tarafından aynı Eski Hamam da olduğu gibi açık artırma usulü ile icâra verilmekteydi (Tablo :12). Tablo :12 Küçük Hamamın XVII. Yüzyıl İlk Yarısında Kiraya Verildiği Tarih, Kira Müddeti, Müsteciri ve Kira Bedelleri Kiraya Verildiği Tarih Kira Müsteciri Kira Bedeli Müddeti (Kiralayan) (Günlük-Akçe) 1 Ca 1012/ 6 Ekim 16035 18 gün Hüseyin 11 18 Ca 1012/ 24 Ekim 16036 1 yıl Mehmed 12 1 Ra 1029/ 5 Şubat 16207 1 yıl Şerefzâde 18 Kadri 9 R 1042/ 24 Eylül 16328 5 ay Hafız Maruf 8 Bey 8 Ş 1042/ 18 Şubat 16339 1 yıl Hafız Küçük 10 Mehmed 1 BŞS. 693, s.44b-1. BŞS. 693, s.78a-4. 3 BŞS. 696, s.28a-5. 4 BŞS. 698, s.68b-1. 5 BŞS. 693, s.42a-3. 6 BŞS. 693, s.51b-1. 7 BŞS. 696, s.32a-3. 8 BŞS. 699, s.54a-4. 9 BŞS. 699, s.56a-4. 2 139 Küçük Hamam’ın icâresinde, yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı üzere bir istikrar söz konusu değildir. XVII. yüzyılın başından ilk çeyreğine kadar fiyatta bir artış söz konusu iken, bu tarihten itibaren kira bedelinde azalma olmuştur. Bu fiyatın düşüş sebebi, muhtemelen hamamın suyolları ve kazanında masraflı arızaların meydana gelmiş olmasıyla açıklanabilir. 2.3.3.3. Kanara Hamamı Kanara Hamamı Balıkesir’de bulunan en eski hamamdır. İne Bey, 3 Şaban 864/ 8 Mart 1402 tarihinde düzenlettiği vakfiyeye göre, Balıkesir şehrindeki Kanara Hamamı ve Taşpazarı Hamamı adlı iki hamamın gelirlerini zâviyesine akar olması için vakfetmiştir1. Vakfiyede Kanara Hamamı’nın İne Bey tarafından Nasrullah kızı Melek Hatun’dan 14.000 akçe karşılığında satın alındığı belirtilmektedir. Şu halde bu hamamın bânisi İne Bey olmayıp Nasrullah kızı Melek Hatun’dur. Kanara Hamamı, Şeyh Lütfullah Mahallesi’nde bulunmaktaydı. Hamam, XVI. yüzyılın sonlarında harap durumda bulunduğu için kullanılmaz bir yapı haline gelmiştir. Şeyh Lütfullah Mahallesi halkının şikâyet etmesi üzerine, tamir edilmesi için 1 Cemaziyelâhir 1002/ 22 Şubat 1594 tarihinde, tamir masrafı olan 10.000 akçenin vakıf mahsulünden karşılanması şartıyla, izin verilmiştir2. XVII. yüzyılın ilk yarısına ait sicillerde bu hamamla ilgili hiç kayda rastlanmamış olması, 1594 yılında yapının tamirinin yapılmadığını ve bu yüzden de hamamın metrûk bir durumda olduğunu göstermektedir. 2.3.3.4. Taşpazarı Hamamı Bugün hamam olmaktan çıkarılıp giyim mağazası olarak kullanılan3 Taşpazarı Hamamı’nın bânisi İne Bey’dir. Hamam, vakfiye tarihi olan 3 Şaban 864/ 8 Mart 1402’den kısa bir süre önce Balıkesir’de Taşpazar diye bilinen semte yaptırılmıştır4. Bu hamamda İne Bey’in diğer hamamı gibi zâviyeye akar olması için vakfedilmiştir. 1 Bu vakfiye ile ilgili bkz. VAD. no: 579, s.336-339. Ayrıca bkz. E. Çavuldur, “Balıkesir Tarihçesine İlgili Eski Bir Vesika”, Kaynak, S.59, (Balıkesir, 1937), s.303-304; S.60, s.317-318. 2 BŞS. 692, s.45b-3. 3 Uzunçarşılı, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, s.127. 4 VAD. no:579, s.337; Çavuldur, aynı makale, s.317. 140 XVII. yüzyılın ilk yarısında Taşpazarı Hamamı, vakıf mütevellisi tarafından açık artırma usulüyle icâra verilmek suretiyle işletilmekte idi. 1 Safer 1026/ 8 Şubat 1617 tarihli bir sicil kaydına göre, hamam günde 6 akçe ücret ile hamamcı Hüseyin uhdesinde iken, İbrahim adlı kişi 4 akçe fazla vererek 10 akçeye icâreyi üzerine almıştır. Ayrıca bu zat, hamamın camı ve ufak hırdavat masraflarını karşılamayı da kabul etmiştir1. Hamam, 30 Receb 1034/ 8 Mayıs 1625 yılında hamamcı Hüseyin’e günde 5 akçe ile kiralanmıştır. Bu kişinin vakıf ile yaptığı sözleşme gereğince kuyu harcı, keçesi ve sair ufak hırdavatlardan hamamcı, su dolabı ve kazandaki arızadan ise vakıf sorumlu olacaktı2. 24 Şevval 1042/ 4 Mayıs 1633’te mahalle ahalisi hamamcı Hasan’ın hamamı temiz tutmadığı için şikayet etmişler ve Taşpazarı Hamamı 6 Zilkade 1042/ 14 Haziran 1633 tarihinde günde 7 akçe ile Halil Ağa’ya icâr edilmiştir3. 2.3.3.5. Fatma Hatun Hamamı Balıkesir şehrine ne zaman inşa edildiği belli olmayan Fatma Hatun Hamamı’nın bânisi, Fatma Hatun’dur. Hamam, Yenice Mahallesi’nde bulunmakta olup, XVII. yüzyılda bir tarafı ev, diğer tarafı ise yol ile çevriliydi4. Bugünkü Altı Eylül İlköğretim Okulu’nun bulunduğu yerin karşısında yaptırılmıştı5. Fatma Hatun, Balıkesir’de yaptırdığı medreseye bu hamamı vakfetmiştir. Fatma Hatun Hamamı XVII. yüzyılın ilk yarsında birçok kez onarımdan geçmiştir (Tablo :13). 1 BŞS. 695, s.66a-5. BŞS. 698, s.65b-5. 3 BŞS. 699, s.62a-3. 4 BŞS. 700a, s.48a-1. 5 Su, a.g.e, s.19. 2 141 Tablo :13 Fatma Hatun Hamamı’nın XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Geçirdiği Onarımların Tarihleri, Onarım Yerleri, Onarım Masrafları ve Onarımı Yapan Kişilerin Adları Onarım Tarihi Onarılan Yerler Onarım Masrafı Onarımı Yapan (Akçe) B 1023/ Ağustos 16141 H.1024/ M.16152 2 N 1024/25 Eylül 16153 Hamam kuyusu 400 Üstat Mimarlarından Mehmed Halife ve İbrahim 1 Ş 1025/14 Ağustos Doludan 78 adet 16164 camın kırılması Za 1029/ Eylül 16205 Hamam kazanı 1.500 Üstat Mehmed Çelebi L 1031/ Ağustos 16226 Hamam kazanı 700 Üstat Mehmed Çelebi Za 1032/Ağustos 16237 Hamam külhanı 2.200 Mimar Kadri ve su dolabı Ca 1054/ Temmuz 16448 Hamam kazanı 5.000 - Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi Fatma Hatun Hamamının en çok tamir gören yeri kazanı olmuştur. Vakıf çok masraf gerektiren kazan tamirlerinin parasını ödemekte çoğunlukla sıkıntı çektiği için, hamamı müstecire icâr ederken yapılan sözleşmeye bu tür tamirlerin yapılmasını ve masrafın kiradan düşmesini şart olarak koydurmuştur9. XVII. yüzyılın ilk yarısında Fatma Hatun Hamamı, Balıkesir’deki diğer hamamlarda olduğu gibi, vakıf mütevellisi tarafından açık artırma usulüyle icâra verilmek suretiyle işletilmekte idi. Zilkade 1029/ Eylül 1620 yılında Fatma Hatun Hamamı’nın kazan tamiri için vakıfta nakit para olmadığından, günlük kirası 9 akçe olan hamam, kazanın tamir ettirilmesi şartıyla Recep adlı hamamcıya günde 7 akçeye icâr edilmiştir10. Yine 3 Zilhicce 1053/ 12 Şubat 1644 tarihine kadar hamamı günde 10 akçeden üç yıllığına kiralamış olan hamamcı Ümmügülsüm’e günü dolunca tekrar üç yıllığına aynı ücretten kiraya verilmiştir11. Fakat bu icâr işleminden 5 ay sonra 9 Cemaziyelevvel 1054/ 14 Temmuz 1644 yılına ait bir 1 BŞS. 694, s.14a-2. BŞS. 694, s.81b-1,2. 3 BŞS. 694, s.114b-7. 4 BŞS. 695, s.48a-1. 5 BŞS. 696, s.7a-2. 6 BŞS. 698, s.57b-11. 7 BŞS. 698, s.83a-5. 8 BŞS. 700a, s.35a-2. 9 BŞS. 700a, s.35a-2. 10 BŞS. 696, s.7a-2. 11 BŞS. 700a, s.14a-2. 2 142 sicil kaydında hamamın müsteciri olarak Körü Ali adlı biri gösterilmekte ve bu şahsın ölmesi üzerine de hamamın Hacı İbrahim’e beş yıllığına günde 10 akçeden kiraya verildiği kayıtlıdır1. 2.3.3.6. Zağanos Paşa Hamamı (Çifte Hamam) Zağanos Paşa, Cemaziyelevvel 866/ Şubat 1462 tarihinde tescil ettirdiği vakfiyesine göre, Balıkesir şehrine bir cami, bir muallimhâne, bir imaret ve bir de hamam yaptırmıştır. Hamam, Zağanos Paşa Camii’ne yakın olup “Paşa Hamamı” ve “Çifte Hamam” olarak da bilinmektedir. Şubat 1462 tarihinden önce cami ile birlikte yapılmış olan hamam, çifte hamamdır. Erkekler ve kadınlar kısmı olmak üzere iki kısımdan müteşekkil olan hamamın erkekler kısmı, kadınlar kısmından biraz daha büyüktür. Zağanos Paşa Hamamı’nın, Paşa Camii’nden önce yapıldığı ve böylece cami inşaatında çalışan kişilere temizlenme imkânı sağlanmıştır2. Zağanos Paşa Hamamı, günümüze kadar ilk yapıldığı orijinalliğini kaybetmeden gelmeyi başarabilmiştir. 8 Receb 985/ 21 Eylül 1577 tarihindeki büyük zelzelede hassa mimarlarından Mahmud Halife’nin yaptığı keşife göre, Zağnos Paşa Camii, imâreti, ahırı ve türbesi büyük hasar görmüş, hamamda ise hafif hasar meydana gelmiştir3. XVII. yüzyılın ortalarına doğru Zağanos Paşa’nın Balıkesir’de bulunan evkaf malları, çıkan bir yangında büyük tehlike atlatmıştır. Şöyle ki, Zağanos Paşa evkafına dahil 92 adet dükkân, bir bedesten ve hamamın külhanı Zilhicce 1053/ Şubat 1644 yılındaki büyük bir yangında “mecruh” olmuştur. Yapılan keşifte hasarın çok büyük olduğu ve ancak 169.700 akçeye tamir olunabileceği belirtilmiştir4. Zağanos Paşa evkafının onarımı yangından yaklaşık yedi ay sonra Receb 1054/ Eylül 1644 tarihinde 280.000 akçeye sağlanabilmiştir5. Hamamın bu büyük yangında sadece külhanı yanmış ana yapı zarar görmemiştir. Hamam 1897 depreminde de hafif hasara uğramıştır6. Zağanos Paşa Hamamı’nın geçirdiği ufak onarımlar, yapının ana mimarisini etkilememiştir. Halen hamamın kadınlar ve erkekler kısmı açık olup 1 BŞS. 700a, s.35a-2. Eren, Zağnos Paşa, s.157. 3 BOA. MD.31, s.280, h.621. 4 BŞS. 700, s.14a-3. 5 BŞS. 700a, s.22a-2. 6 Eren, Zağnos Paşa, s.157. 2 143 kullanılmaktadır1. Hamam XVII. yüzyılda genellikle Zağanos Paşa vakfı tarafından birer yıllığına müstecirlere kiraya verilmekteydi (Tablo :14). Tablo :14 Zağanos Paşa Hamam’ın XVII. Yüzyıl İlk Yarısında Kiraya Verildiği Tarih, Kira Müddeti, Müsteciri ve Kira Bedelleri Kiraya Verildiği Tarih Kira Müsteciri Kira Bedeli Müddeti (Kiralayan) (Günlük-Akçe) H.1001/M. 1592-932 7 yıl Abdullah Çelebi 18 1 M 1012/ 11 Haziran 16033 1 yıl Mehmed 15 1 Z 1012/1Mayıs 16044 1 yıl İbrahim 23 1 Z 1012/1Mayıs 16045 1 yıl Mehmed (2) 20 1 Za 1032/ 27 Ağustos 16236 1 yıl Veli 10 1 R 1033/ 22 Ocak 16237 1 yıl Veli 8 10 B 1034/ 18 Nisan 16258 1 yıl Mehmed Çelebi 8 Yukarıdaki tabloda da görüldüğü gibi XVII. yüzyılın başlarında oldukça yüksek ücretlerle kiralanan hamamın yüzyılın ilk çeyreğinden sonra kira ücretinin yaklaşık yarı yarıya azaldığı görülmektedir. Diğer hamamlarda da aynı şeyi söylemek mümkündür. 2.3.4. Sağlık Kurumları Osmanlı Devleti, şehir ve kasabaların sağlık işlerini bugünkü hastane anlamına gelen Dârü’ş-Şifalar’da yürütmekteydi. Balıkesir’de XVII. yüzyılın ilk yarısında Dârü’ş-Şifa bulunduğuna dair bir kayıta rastlanmamıştır. Fakat şehirde hastaları tedavi eden doktorlar vardı. Bu doktorların hepsi bir nevi Dârü’ş-Şifa denebilecek, Karaoğlan Mahallesi’nde Karaoğlan Mescidi içinde yer alan kısımda, kendilerine ait odalarda hastalarını muayene etmekteydiler9. Bazen bu şifahânede, doktorlarla muayene olan hastalar arasında şiddetli tartışma ve olaylar 1 Hamamın mimarî durumu hakkında detaylı bilgi için bkz. Erken, a.g.e, s.22-26; Eren, a.g.e, s.157-160. 2 Su, a.g.e, s.18. 3 Şevval 1012/ Mart 1604 tarihinde hamamın müsteciri Mehmed’in süresi dolmadan İbrahim bir akçe ziyade ile hamamı üzerine almak istemiş, fakat bu teklif kabul edilmemiştir. Bkz. BŞS. 693, s.95a-2. 4 BŞS. 693, s.108a-1. Aynı tarihte İbrahim hamamdan feragat etmiştir. Bkz. BŞS. 693, s.117b-5. 5 BŞS. 693, s.117b-6 6 Hamamcı Veli önceden günde 12 akçe verirken bu ücret fazla geldiğini beyan etmesi üzerine kira günde 10 akçeye indirilmiştir. Bkz. BŞS. 698, s.82b-6 7 Veli’nin bu parayı da ödeyememesi üzerine icâr günde 8 akçeye indirilmiştir.Bkz. BSŞ. 698, s.87a-2. 8 BŞS. 698, s.65b-3. 9 BŞS. 701, s.92a-1. 144 da meydana gelmekteydi. Bu durumlar genellikle hastaların doktordan memnun olmaması veya alacak meselesinden dolayı ortaya çıkmaktaydı1. Sağlık işlerine yardımcı olan diğer bir personel ise ebe ve hemşireler idi. Özellikle bu yüzyılda kadınların hamilelik ve doğum işleri ebeler vasıtasıyla halledilmekteydi. Nitekim, Receb 1012/ Aralık 1603 tarihinde satın alınan Kamile adlı bir cariyenin eski sahibinden iki aylık hamile olduğu Ebe Hatice’ye danışılmak sûretiyle ortaya çıkarılmıştır2. Ayrıca şehirde yalnız ve bakıma muhtaç şekilde yaşayan kimselerinde bakımını yapan kadınlar da mevcuttu. Bugünkü hemşirelerin yaptığı işleri yapan bu kadınlar, yaptıkları hizmetlere karşılık oldukça makul ücretlerde almaktaydılar3. 2.3.5. Kuyular, Çeşmeler ve Köprüler 2.3.5.1 Kuyular XVII. yüzyılda Balıkesir şehrinde yaşayan halkın su ihtiyacını karşılamak amacıyla hayır sahibi kişiler tarafından çeşmeler yaptırılmıştır. Fakat bu yüzyılda şehirdeki çeşmelerin yeterli olmadığı, bu ihtiyacın esas itibariyle şehrin muhtelif yerlerine açılan kuyular sayesinde karşılandığı anlaşılmaktadır. Bu yüzyıla ait ev ve dükkân satışıyla ilgili belgeler incelendiğinde, Balıkesir’deki birçok ev ve dükkânda su kuyusu bulunması da bu görüşü doğrulamaktadır4. Su kuyuları sadece evlerde yoktu. Büyük cami, medrese ve imaretten oluşan yapı topluluklarının da bazılarının su ihtiyacı su kuyuları ile tedarik edilmekteydi. Örneğin, Yıldırım Bayezid tarafından Balıkesir’e yaptırılan caminin bahçesine Kurt Hoca adlı bir kişi kuyu kazdırmış ve bu kuyunun temizliği ve sair işlerinin yaptırılabilmesi için günde bir akçe ücret ile Ali adlı şahsı kuyuya mütevelli atamıştır5. Yıldırım Bayezid Camii’ndeki kuyu, cami ile aynı yerde bulunan medrese ve imaretin de su ihtiyacını karşılamaktaydı. Ayrıca han ve nazır evi gibi şehrin önemli merkezî yerlerinde de tatlı su kuyuları bulunmaktaydı6. Şu halde 1 Aynı belge ve devamı belge. BŞS. 693, s. 78b-3. 3 BŞS. 697, s.99a-2. 4 BŞS. 696, s.9b-1; 696, s.17a-3; 696, s.36a-1. 5 BŞS. 698, s.43b-4; 698, s.46a-2. 6 BŞS. 694, s.114a-5. 2 145 XVII. yüzyılın ilk yarısında şehirde bulunan büyük kuyular; Yıldırım Han Camii içinde Kurt Hoca Kuyusu1, Martlu Mahallesi’nde Oruç oğlu Mescidi yakınında Battal Kuyusu2, şehir merkezindeki bir hanın yanında bulunan Acı Su Kuyusu3, Nazır Evi yanındaki Tatlı Su Kuyusu4, Börkçüler Mahallesi’nde merhum Süleymanzâde’nin inşa ettirdiği ve tamiri için 2.000 akçe para vakıf ettiği Süleymanzâde Kuyusu5, şehrin taşrasında yaşayanların su ihtiyacını karşılayan Taşra Kuyusu6 ve Zağanos Paşa’nın, yaptırdığı Paşa Camii’nin doğu yönünde Harem avlusuna çıkılan merdivene yakın yerde kazdırdığı kuyu idi7. Balıkesir şehrinin dışında kalan bağlık yerlerin sulanabilmesi amacıyla açılan kuyular da bulunmaktaydı. Bunlar; Karayer adlı bağlık alanda bulunan İsli ve Subaşı kuyuları8 ve Rıhleti Efendi bağlarına giden yolun üzerindeki su kuyusudur9. Balıkesir’de bulunan çeşmeler ve su kuyularının bakımı ve onarımı suyolcu isimli görevliler tarafından yapılmaktaydı. Su-yolculuk kurumu, Osmanlı Devleti’nde alt yapı hizmetlerinin bir bölümünü oluşturması bakımından önemlidir. Bu su-yolcuların görevleri arasında yerleşim yerinden uzakta bulunan suyu, açtıkları su yolları vasıtasıyla şehre ulaştırmak, çeşmelerin bozulan suyollarını, dolaplarını ve su mecrası bozulan veya değiştirilmiş olan yerlerin tamirini yapmak gelmektedir. XVII. yüzyılda Balıkesir şehrinde su-yolcuları olarak çalışan kimseler vardı. Bunlar şehirde bulunan çeşmelerin bakımını sağladıkları gibi taşrada yer alan evlerin ve dükkanların su ihtiyacını gidermek için suyolu yapmaktaydılar. Örneğin Rebiyülevvel 1042/ Eylül 1632 tarihinde Suyolcu Sefer Usta Balıkesir şehrinin taşrasında bulunan on adet eskici dükkânına su tedarik etmekle görevlendirilmişti10. Yine Su-yolcu Ahmed Efendi, Martlu Mahallesi’nde kuruyan çeşmenin suyolunu tamir ederek tekrar çeşmenin akmasını sağlamıştır11. 1 BŞS. 698, s.46a-2. BŞS. 696, s.3a-2. 3 BŞS. 694, s.114a-5. 4 Aynı belge. 5 BŞS. 699, s.120a-2,3. 6 BŞS. 700a-s.12a-1. 7 BŞS. 697, s.28a-1,29a-1; Eren, Zağnos Paşa, s.151. 8 BŞS. 693, s.22b-2. 9 BŞS. 693, s.20b-1. 10 BŞS. 699, s.95a-3. 11 BŞS. 697, s.17a-3. 2 146 2.3.5.2. Çeşmeler Anadolu’da, Selçuklulardan itibaren çeşmelerin yapıldığı bilinmektedir. Osmanlı Devleti zamanında daha da yaygınlaşarak kasaba ve şehirlerde halkın su ihtiyacının karşılanması için çeşmeler inşa edilmiştir1. Bunlar, genelde kesme taş olmakla birlikte sade görünüme sahiptiler. Osmanlılar, XVI. yüzyılda yerleşim merkezlerine inşa ettikleri çeşme, hamam gibi yapılara su getirmek için uzun suyolları ve büyük su tesisleri yapmışlardır. Özellikle bu dönemde Mimar Sinan’ın İstanbul ve Edirne’de yaptığı suyolları ile Hicaz bölgesinde yapılan su yolları büyük masraflarla gerçekleştirilmiştir2. Bu çeşme, hamam gibi yapıların suyollarının bakımı, suların şehrin muhtelif yerlerinde muntazam zaman akması işleriyle meşgul olan kişilere ise su-yolcu denilmekteydi3. XVI. yüzyılda su işlerinin yoğunlaşması ve su-yolculuk mesleğinin önem kazanması üzerine, bu meslek, suyolu nazırlığı bünyesinde kurumlaştırılmıştır. Su, yalnızca halkın tüketimi ve evde kullanılması için değil, aynı zamanda kentin her tarafına dağılmış bulunan hamamların işlemesi için de elzemdi. Böylece şehre su tedarik etmekle görevli olan su-nazırının önemi açığa çıkmaktadır. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de bulunan çeşmeler şunlardır: 2.3.5.2.1. Şeyh Ahmed Çeşmeleri Balıkesir şehrinde biri Sahın Hisar Mahallesi’nde, diğeri Eski Kuyumcular Mahallesi’nde bulunan iki çeşmenin bânisi Üsküdarî Şeyhi Mahmud’un halifesi olan Şeyh Ahmed’dir. Bu zat, iki çeşmeyi ve bu çeşmelerin su yollarını kendi asıl malıyla yaptırmıştır4. Sicillerde bulunan Zilhicce 1042/Haziran 1633 tarihli belgede çeşmelerin ve su yollarının Şeyh Ahmed tarafından yirmi yıl önce yaptırıldığı kayıtlıdır5. Şu halde her iki çeşme de H.1022/M.1613-1614 yılında inşa edilmiş olmalıdır. Şeyh Ahmed’in inşa ettirdiği iki çeşme de şehrin farklı mahallerinde bulunmaktaydı. Bunlardan Sahın Hisar Mahallesi’nde Hacı Ali Camii duvarına bitişik olan çeşmenin suyu yaz ve kış akmaktaydı. Şeyh Ahmed’in izni ile bu 1 Oktay Aslanapa, Osmanlı Mimarisi, İstanbul, 1996, s.118-122. Abdullah Martal, “XVI. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Su-Yolculuk”, Belleten, C.LII, S.205, (Aralık, 1988), s.1637. 3 Pakalın, a.g.e, C.III, s.286. 4 BŞS. 699, s.80a-1. 5 Aynı belge. 2 147 çeşmenin suyunun fazlası diğer semtteki çeşmeye aktarılmaktaydı. Bu su, hâlen Yeşilli Cami’nin batı köşesinde bulunan Eski Kuyumcular Mahallesi’ndeki diğer çeşmenin kışın suyunun akmasına yetmekte, yazın ise suyun azlığından dolayı kurumasına neden olmaktaydı. Çeşmelere su getirilen kaynağın yazın azalması, her iki mahallede yaşayanlar arasında zaman zaman huzursuzluk yaşanmasına sebep oluyordu 1. Ayrıca çeşmelerin su yollarına da müdahale edilmekte ve bu durum çeşmelerin kurumasına yol açmaktaydı. XVII. yüzyılın ilk yarısında ait sicillerde bu müdahalelere son verilmesi için merkezden bir çok emr-i şerif gönderildiğine dair belgeler mevcuttur2. 2.3.5.2.2. Mahmud Çelebi Çeşmesi Mahmud Çelebi Çeşmesi, Martlu Mahallesi’nde bulunmaktaydı. Çeşmenin bânisi ve vâkıfı Mahmud Çelebi idi. Bu çeşmenin Cemaziyelahir 1030/ Nisan 1621 yılında su yolları bozulmuş ve çeşmede kurumuştur. Çeşmenin tekrar su yolunun tamir edilmesi ve suyun eski mecrasına döndürülmesi için onarım masrafı olarak Su-yolcusu Ahmed Efendi’ye 4.000 akçe verilmiştir3. Böylece çeşme, bu tarihten itibaren tekrar kullanılmaya başlanmıştır. 2.3.5.2.3. Zağanos Paşa Şadırvan ve Çeşmeleri Zağanos Paşa’nın yaptırmış olduğu şadırvan ve çeşmeler, Balıkesir’de bu türdeki en eski tarihi yapılardır. Zağanos Paşa Camii’nin batı kısmındaki avlunun ortasında yer alan şadırvanın bugünkü yapısı yeni olmakla beraber havuz kısmen orijinaldir. Şehre dağılmış olan Zağanos Paşa çeşmelerinin ise bir tanesi Zağanos Paşa Camii’nin doğu yönündeki beden duvarına bitişik olup, yakın zamanda her yanı mermer yapılmıştır. Balıkesir şehrindeki diğer çeşmelerin ise yerleri tespit olunamamıştır. Zağanos Paşa tarafından inşa olunan şadırvan, çeşmeler ve hamamların su ihtiyacı ise Soğuk Pınar adlı bir mahalden getirilmekteydi4. Bu getirilen suyun büyük bir kısmı hamama verilirdi. Zilhicce 1032/ Eylül 1623 tarihinde Hacı 1 K. Su, “Balıkesir’e Dair Vesikalar”, Kaynak, S.54, (Balıkesir, 1937), s.165-166. BŞS. 699, s.80a-1. 3 BŞS. 697, s.17a-3. 4 K. Su, “Balıkesir’e Dair Vesikalar”, s.166-167; M. Eren, Zağnos Paşa, s.151. 2 148 Mehmed adlı kişi Zağanos Paşa Hamamı ve çeşmelerinin su yollarını tahrip etmiş ve bu suretle vakfa büyük zarar vermiştir1. Yine Ramazan 1099/Haziran 1688 yılında Zağanos Paşa vakfından olan şadırvanın, çeşmelerin ve hamamın suyu kesilmiştir. Vakıf yetkililerinin şikayeti üzerine yapılan tetkikler sonucunda su yollarının harap olması yüzünden suyun kuruduğu anlaşılmıştır. Bu tarihten sonradaki dönemlere ait sicillerde de bu tür kayıtlara çokça rastlanması, bu sorunun sadece bu yüzyılla sınırlı olmadığını göstermektedir2. XVII. yüzyılın sonlarına doğru Balıkesir şehrinde bulunan çeşmelerin sayısında bir artış olmuştur. Bu çeşmeler ise, Hacı Mehmed Çavuş tarafından Oruç Gazi Mahallesi’ne yaptırılan Türbe Çeşmesi, bu çeşme bugün dahi mevcut olup suyu kullanılır, Hacı İbrahim tarafından yaptırılan Kurt Çeşmesi ve XVIII. yüzyılda bu mevcut çeşmelere ilâve olarak Hacı Çilingir Hüseyin tarafından çarşıda Yemiş Pazarı’nda bir şadırvan, Sahın Hisar, Eski Kuyumcular, Karaoğlan, Martlu ve Börkçüler Mahallesi’ne ayrı ayrı altı çeşme daha yaptırılmıştır3. 2.3.5.3. Köprüler XVII. yüzyılın ilk yarısını kapsayan Şer’iyye Sicilleri arasında Balıkesir şehrinde bir köprünün varlığından haberdar olmaktayız. Bu köprü hakkında mevcut belge haricinde başka bir bilgiye rastlanmamıştır. “Bey Köprüsü” de denilen “Şehir Köprüsü” Oruç Gazi Mahallesi’nde bulunmaktaydı. Köprünün hangi tarihte ve kim tarafından inşa edildiği tespit edilememiştir. Safer 1052/ Mayıs 1642 tarihinde köprünün tevliyetini Kurt adlı bir kişi yapmaktaydı. Aynı yıl köprü büyük bir onarımdan geçmiştir4. Bu onarım esnasında marangoz Şahzâde Mehmed Çelebi’ye tamir masrafı olarak 760 akçe ödenmiştir. Bu durum muhtemelen köprünün bir kısmının veya tamamının tahtadan olduğunu göstermektedir (Kroki :2). 1 BŞS. 698, s.76b-1. Su, a.g.e, s.30; aynı yazar, “Balıkesir’e Dair Vesikalar”, s.167,168. 3 Aynı eser, s.31,32. 4 BŞS. 697, s.106a-5. 2 149 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BALIKESİR ŞEHRİ, DEMOGRAFİK VE FİZİKİ YAPI 3.1. BALIKESİR ŞEHRİ Şehir, kendi idarî yapısını oluşturan bir ünitenin merkezidir. Bir iskân yeri olarak, nispeten yoğun bir nüfusa sahip olmakla beraber iktisadî bakımdan, daha ziyade tarım dışı faaliyetlerle birlikte çeşitlilik göstermesi ve daha ileri düzeyde iş bölümlerine sahip olması dolayısıyla farklı bir hayat tarzının hakim olduğu yerlerdir. Şehirler, bu özelliklerinin yanı sıra kale gibi savunma ve diğer yönetim tesisleri ile birlikte, önemli miktarda idarî ve askerî vazifelinin yaşadığı yerleri de ifade etmektedir1. Balıkesir şehri, Bursa-Gelibolu, Bursa-Kütahya, Kütahya-Gelibolu, ManisaBursa ve Manisa-Gelibolu yol ağının birleştiği yerde bulunmaktadır2. Bu hareketli yollardan dolayı transit yolcular ve tüccarlar İstanbul’a veya Bursa’dan İzmir’e gidenlerken Balıkesir’e uğramaktaydılar. Daha önce de belirtilmeye çalışıldığı üzere Anadolu’ya ilk Türk fetih hareketlerinden sonra Karasi Bey ve babası Kalem Bey’in Mysia bölgesine geldikleri dönemde, onların kurdukları Karasi Beyliği’nin merkezi Balıkesir olmuştur. Şehrin kurulduğu yerin doğu ve güney kenarları geniş ve verimli bir ovaya yayılmıştır. Bu özelliklerinden dolayı Balıkesir’e yol şehri denilmiştir3. Balıkesir, Karesi Beyliği zamanında kalabalık nüfusu, hareketli çarşıları ve Ahî Sinan’nın bir zâviyesi bulunmaktaydı. İbn Battuta, Karesi Beyliğini Demir Han zamanında ziyaret ettiğinde şehrin bir camisi olmadığını, ahalinin kasabanın 1 B. Darkot, Türkiye İktisadî Coğrafyası, İstanbul, 1972, s.60-61. B. Darkot, “Balıkesir”, İA, C:II, s.276-277. 3 B. Darkot, “Coğrafî Bakımdan Balıkesir Şehri ve Bölgesi”, Kaynak Dergisi, S:101 (Balıkesir, 1941), s.520. 2 150 kenarına bir cami yapmaya başladıklarını yazmaktadır. Ayrıca halkın ağaç gölgesi altında topluca bir yerde ibadet ettiklerini belirtmektedir1. Cuma Camii henüz inşa edilmediğine göre, Balıkesir XIV. yüzyılın ilk çeyreğinde bile tam bir şehir hüviyetine kavuşmuş değildi. Balıkesir’in bugünkü yerinde iskânı çok sonra başlamıştır. Yani şehrin Türkler zamanında bugünkü Atatürk Parkı civarındaki İlyaslar Mezarlığı denilen yerde kurulup, iskan olunduğu ve bundan sonra gelişme gösterdiği anlaşılmaktadır. Balıkesir’deki Namazgâh’ın mihrabı üzerinde bulanan kitâbenin tarihi H.837/ M.1433-1437 yıllarını göstermektedir2 ki, 1345’te Balıkesir’in Osmanlı sınırlarına alındığına bakılırsa, mihrap Osmanlı zamanına ait olmaktadır3. Balıkesir şehrinin ilk imâr ve inşa faaliyeti, her şeyden önce buraya gelip yerleşen nüfusun güvenliğini sağlamak için yapılmış olan ve şehrin yerleşim plânında da önemli rol oynayan kaledir. Balıkesir’de bugüne kadar ulaşan sur kalıntısı yoktur. Sevim, XVI. yüzyılda surun var olduğunu, şehirdeki yerleşimin önce sur içinde başladığını, daha sonra surun yakın çevresinden itibaren genişlemeye başladığını ifade etmektedir4. Hisariçi Mahallesi’nde yapılan inşaat çalışmaları sırasında yerin 2.5-3 metre altında sur duvarlarına rastlanmıştır5. Şu halde Balıkesir’de şehrin merkezini oluşturan bir kale bulunuyordu. XVII. yüzyılın ilk yarısında bile şehir merkezinde “Tahte’l-Kal’a” adı verilen bir ticaret alanın bulunması6 buna işaret etmektedir. Fakat XVII. yüzyıla ait belgelerde kale görevlisi kimsenin isminin geçmemesi, kalenin harap bir halde olduğunu göstermektedir. Balıkesir XIV. yüzyılın ilk yarısına doğru, Osmanlı hakimiyetine girdikten sonra da hızlı bir gelişme göstermiştir. Bu gelişmeye geçmeden önce Osmanlı şehirlerinin gelişmesine hakim olan unsurlardan kısaca bahsetmek faydalı olacaktır. Osmanlı şehirleri genellikle, cami, pazar ve hamam üçgeninde gelişen İslâm şehri ile İç-kale, şehristan ve rabad etrafında teşekkül etmiş olan Orta-Asya Türk şehrinin bir sentezi şeklinde gelişme göstermiştir. Buna göre Osmanlı şehri 1 İbn Battuta, a.g.e, s.339. Su, a.g.e, s.24; E. Çavuldur, “Eski Eserler Korunmalı”, Kaynak, S:49, (Balıkesir , 1937), s.5-7. 3 XVI. ve XVII. yüzyıllarda Ali Fakih Mahallesi’nin diğer adı Namazgâh Mahallesi idi. Bkz. BOA. TT. 166, s.249; BŞS. 698, s.85b-10. 4 Sevim, a.g.t, s.122-123. 5 Ünlüyol, a.g.t, s.13. 6 BŞS. 696, s.49b-2. 2 151 plânını belirleyen üç unsur cami, bedesten ve imârettir1. Şehre gelen yollar buralarda son bulur ve bu yerler arasında düzenli bir bağlantı vardır. Şehir planına hakim olan üç ana unsuru arasındaki boşluğu, ekonomik etkinliklerin merkezi olan çarşı ve pazar yerleri doldurmaktadır. Şehrin asıl merkezini Bedesten oluştururdu. Onun etrafında, hem geceleri yatmak amaçlı kullanılan hem de ticaret yeri olan hanlar yer almaktaydı. Umumiyetle kentin büyük camisi ya da camilerin bazıları burada yer almaktadır. Bu merkezden diğer noktalara doğru bir yayılma göze çarpmaktadır. Bu yayılma Bedesten’den başlayıp Uzunçarşı denilen geniş caddelere ulaşmaktadır. Bu caddelerde şehirde her türlü üretimde bulunan aynı işi yapan esnaf grupları vardır2. XVII. yüzyılın ilk yarısına kadar Balıkesir şehrinin gelişimi de yukarıda kısaca ifade edildiği şekilde olduğu görülmektedir. Balıkesir’in XVII. yüzyıla gelinceye kadar fizikî yapısındaki gelişme şu şekilde olmuştur: Şehirde varlığından ilk haberdar olduğumuz yapılar, XIV. yüzyılın başında surun içinde yer alan Sahın Hisar (Hisariçi) Mahallesi ve onu çevreleyen Okçukara, Hamza Fakıh, Selahaddin ve Karaoğlan mahallelerinde idi. Bunlar Okçukara Mescidi, Karaoğlan Mescidi, Hamza Bey Zâviyesi, İne Bey Zâviyesi, Taşpazarı Hamamı, Kanara Hamamı’dır. XIV. yüzyılın ikinci yarısında ilk olarak Yıldırım Camii, daha sonra bu camiin bahçesine Yıldırım Medresesi ve 200 metre kuzey-doğusuna Yıldırım İmârethânesi yapılmıştır. XV. yüzyılın başından itibaren Oruçgazi Mescidi, Hacı Umur Mescidi, Şeyh Lütfullah Sufîhânesi, Şerafeddin Paşa Zâviyesi, Eski Hamam, Küçük Hamam, Kaya Bey Mescidi gibi eserler inşa edilmiştir3. Bu zamana kadar surun iç kısmında görülen hızlı yapılaşma, XV. yüzyıldan itibaren şehri ikiye ayıran bugün Çay Deresi olarak bilinen nehrin karşı tarafına geçmiştir. XV. yüzyılın ikinci yarsında Kaya Bey Mescidi’nin yanı sıra daha sonraki tarihlerde şehrin batı yönünde yer alan Mirza Bey Mescidi, Türbe (Kavukçu) Mescidi, Şamlı İsmail Mescidi inşa edilmiştir. Bu yüzyılın ikinci yarısında Zağanos Paşa’nın yaptırdığı cami, çifte hamam, imâret ve bedestenden oluşan büyük külliye, şehre büyük bir canlılık getirmiştir. XVI. yüzyılın ikinci yarısında 1 Ö. Ergenç, “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fizik Yapıya Etkileri”, s.105-106; Doğan Kuban, “Anadolu-Türk Şehri, Tarihi Gelişimi ve Fiziki Özellikleri Üzerine Bazı Gözlemler”, VD, VII, (1968), s.53-73. 2 Ergenç, Konya ve Ankara da aynı plan çerçevesinde şehrin gelişme gösterdiğini tespit etmiştir. Bkz. a.g.m, s.106. 3 Burada bahsedilen yapıların hepsi hakkında bilgiler bu araştırmanın Dinî, İlmî ve Sosyal Yapılar kısmında detaylı şekilde incelenmiştir. 152 ise şehirdeki yapılaşma güney-batı yönünde ağırlık kazanmıştır. Martlu Mescidi, Dinkçiler Mescidi, Kasaplar Mescidi ve Bostan Çavuş Bedesteni bu dönemin sonuna doğru inşa ettirilmiştir. Bu yapılaşma, şehrin Sahın Hisar Mahallesi’nden güneye inildiğinde bu mevkiin güney-doğu ve doğu kesimlerinde Zağanos Paşa’nın vakıf dükkanları bulunuyordu. Balıkesir, bugünkü Anafartalar Caddesi esas alındığında, batısıda ve kuzeyinde yer alan bölgeleri yerleşim açısından en yoğun nüfusa sahip olduğu yerlerdir. Şehrin batısındaki tepelik alanın etekleri her bakımdan yerleşime uygun olduğu için, kuzeyde batıdan-doğuya doğru cereyan eden Çay Deresi boyunca nüfus hareketliliği oluşmuştur. Eski mahalleler bu dere boyunca yayılmışlardır. Hisariçi Mahallesi’ndeki Yıldırım Camii, İmâreti ve Medresesi şehrin bu bölümüne ayrı bir yoğunluk kazandırmıştır. Bu mahalledeki vakıf eserlerinin çokluğunun yanı sıra, zengin kişilerin ve devlet görevlilerinin oturdukları bir yerde olmasından dolayı daha fazla nüfus barındıramayacağı için, mahallenin kuzeyinde bulunan Oruçgazi, İzmirliler ve kuzey-doğusunda bulunan mahallelerde nüfus yoğunlaşması başlamıştır. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de Zağanos Paşa Camii merkez olmak üzere buradan pek çok esnaf dükkânlarının bulunduğu Şehir Çarşısı ve onun civarında esnaf gruplarının oluşturduğu küçük sokaklar yer almaktaydı. Hanlar da bu çarşı içinde veya civarına kümeleşmişti. Bu dönemde inşa edilmiş olan Şehir Çarşısı’nda bulunan İlyas Paşa Hanı, gerek Müslim gerekse gayrimüslimlerin tercih ettikleri iki katlı büyük bir han idi. Böylece incelenilen dönemde Balıkesir’in 20 mahallesinde 7 medrese, 14 mektep, 8 cami, 24 mescit, 3 imâret, 13 zâviye, 1 Mevlevîhâne, 2 bedesten, 7 han, 6 hamam bulunmaktaydı. 3.2. ŞEHRİN DEMOGRAFİK YAPISI 3.2.1. Balıkesir Şehrinin Nüfusu XVII. yüzyılda Balıkesir şehrinin nüfusunu belirlemeden önce XVI. yüzyılda şehrin nüfusu ve gelişimi üzerinde kısaca bilgi vermek faydalı olacaktır. Batı Anadolu’da İzmir gibi sahil şehirleri küçük birer kasaba hüviyetine haiz idiler. Vaktiyle deniz kıyısında iken zamanla içeride kalan antik şehirlerden Balat (Milet) ve Ayasuluk (Efes) dışında yerleşme kesafeti, genellikle aralarında 153 Balıkesir’in de bulunduğu Manisa, Bergama, Tire, Demirci, Nif, Alaşehir, Akhisar gibi yerlerde toplanmıştı. Balıkesir’in XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde nüfusu 4.500-5.000 civarında idi1. Bu dönemde Balıkesir’in nüfusunun kabarık görünmesinin sebebi, Karacalar Cemaati hânelerinin tek bir sayı ile ifade edilerek şehrin vergi hânesi içinde gözükmesidir. XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde bu şehirler arasında Tire ve Manisa nüfus yönünden en kalabalık merkezleri teşkil ediyordu. Fakat XVI. yüzyılın son çeyreğine doğru Balıkesir, Manisa şehrini geride bırakmış, Bergama ve Tire ile de hemen hemen aynı nüfusa sahip duruma gelmiştir. Balıkesir Batı Anadolu’nun büyük şehirlerine nispeten, orta büyüklükte bir şehir merkezi olarak değerlendirilmiştir2. Bu nüfus potansiyeli ile Balıkesir, aynı zamanda hem idarî bakımdan bağlı bulunduğu hem de merkez kazası olduğu Karesi Sancağı içinde olan şehir ve kasabalar arasında da en büyüğü idi3. Balıkesir şehrinin XVII. yüzyıldaki nüfus durumunun tespit edilebilmesi için, demografik araştırmalar bakımından bu yüzyılda kullanılan kaynakların başında, genel olarak fevkalâde durumlarda padişah emriyle toplanan vergiyi ifade eden avârız-ı divâniyeye esas teşkil etmek üzere tertiplenmiş, Avârız Defterleri gelmektedir. Bilindiği üzere Avârız, Avârız-ı Dîvâniye veya Tekâlif-i Dîvâniye, XVI. yüzyılın sonlarına kadar, fevkalâde zamanlarda alınan ve miktarı doğrudan Dîvân-ı Hümâyûn tarafından tespit edilen bir vergi türüdür. Bu vergi ahaliden nakit olarak toplanabileceği gibi, aynî ve hizmet olarak da istenebilirdi. Mesela, kürekçi bedeli hizmet şeklinde, nüzül ve sürsat da aynî olarak alınırdı4. XVII. yüzyılda avârız, Osmanlı Devleti’nin para sisteminin bozulması, vergi düzeninin ıslah edilemeyişi gibi sebeplerden ötürü her yıl muntazaman toplanan devamlı ve nakdî bir vergi haline gelmiştir5. Avârız mükellefi olanlar, ümera yani ehl-i örf olmayan reayadır. Ayrıca bu grubun içine dahil edilen ulemâ, sadât, 1 M. İlgürel, “Balıkesir”, TDVİA, V, s.13-14. Ayrıca XVI. yüzyılın ilk çeyreğindeki Bergama 5.600 (F.Emecen, “Bergama”, TDVİA, V, 493-494); Alaşehir 4.000 (F.Emecen, “Alaşehir”, TDVİA, II, 342-343); Manisa 6.500-7.000 (F.Emecen, Manisa Kazası, s.55.) civarında bir nüfusa sahip bulunuyordu. XVI. yüzyılın ilk çeyreğine ait veriler, Balıkesir şehrin de yaklaşık 50-60 kişilik bir Yahudi topluluğu bulunduğu, 1573 yılında ise bu sayının 35-40 kişiye düştüğünü göstermektedir; Sevim, a.g.t, s.79. 2 Balıkesir ve Bergama 8.500-9.000, Tire 9.000-10.000 (Bkz. Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.377); Manisa 8.000-8500 (Emecen, Manisa Kazası, s.54-55.) civarında nüfusa sahipti. 3 S. Sevim, “XIV.-XVI. Yüzyıllarda Balıkesir Bölgesinde İdarî Yapılanma”, I. Balıkesir Kültür Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 1-2 Haziran 1998, Balıkesir, 1999, s.522-527. 4 Ö.L. Barkan, “Avârız”, İA, C:II, s.13-15; H. Sahillioğlu, “Avârız”, TDVİA, C:IV, s.108-109. 5 Bruce Mc. Gowan, “Osmanlı Avârız-Nüzül Teşekkülü, (1600-1830), VIII. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, II, Ankara, 1981, s.1327-1332. 154 derbentçi, tuzcu, çeltükci, ortakçı, doğancı, vakıf reayası vs. gibi pek çok zümre bulunmaktaydı1. Osmanlılar zamanında avârız mükelleflerinin tespiti hususunda belirli bir kural olmayıp bölgelere, halkın gelir durumuna ve sahip olunan gayri menkule göre değişen oranlar belirlendiği anlaşılmaktadır. Avârız mükellefi olabilmek için şahısların ev, tarla, dükkân gibi bir gayrimenkule sahip olması gerekiyordu. Fakat çoğu zaman bir ev sahibi olmak mükellefiyet için yeterli olmaktaydı2. İşte Avârız Defterleri, idarî birim olarak bir kaza bünyesinde mevcut nüfusu oluşturan reaya ve askerîler neferan kaydedildikten sonra, muaf olanların dışında, avârız vergisine esas teşkil eden avârızhâneler hesap edilmek suretiyle yazılmış bulunmaktadır3. Bu yönüyle bir kazanın nüfus tespiti bakımından önemli malumat içermekle birlikte, bir avârız hânesinin kaç gerçek hâneyi veya nüfusu ifade ettiği çoğu kez bu defterlerde belirtilmediği için nüfus hesaplamalarını güçleştirmektedir4. Avârız hânelerinin kaç gerçek hâneden oluştuğuna dair bazı sayısal veriler bulunmaktadır. Örneğin, Barkan avârız hânesinin 3-15 evden müteşekkil bir vergi ünitesini ifade ettiğini belirtmiştir5. Sahillioğlu, bunun 4 ile 50 arasında değiştiğini yazmaktadır6. B.Mc. Gowan ise, XVI. yüzyıla nazaran XVII. yüzyılda görülen avârızhâne sayısındaki düşüşten hareket ederek, XV. ve XVI. yüzyılda avârızhâne’nin bir gerçek hâneye tekabül etmesine rağmen, XVII. yüzyılda bunun değişmiş olması sebebiyle, bir avârız hânesinin birden fazla gerçek haneden oluştuğunu belirterek, bu hususta belli bir rakamın verilemeyeceğini ifade etmektedir7. Ayrıca XVII. yüzyılda Bursa şehri üzerine bir eseri bulunan Haim Gerber’de XVII. yüzyılda başlayan avârız hânelerindeki bu değişikliğin 1610 tarihlerinde başladığını tespit etmiştir8. 1 Barkan, a.g.m, s.15. Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, II, s.266-267; Barakan, a.g.m, s.15. 3 F. Emecen, “Kayacık Kazasının Avârız Defteri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S:12, (1982), s.159161; Mustafa Öztürk, “1616 Tarihli Halep Avarız-Hane Defteri”, OTAM, S:8, (Ankara, 1997), s.252-253. 4 M.A. Ünal, “1646 (1056) Tarihli Harput Kazası Avârız Defteri”, EÜ, Tarih İncelemeleri Dergisi, S:XII, (İzmir, 1997), s.10-11; M. Öztürk, “1616 Tarihli Halep Avarız-Hane Defteri”, s.253-255; R. Özdemir, “Avârız ve Gerçek-Hâne Sayılarının Demografik Tahminlerde Kullanılması Üzerine Bazı Bilgiler”, X. Türk Tarih Kongresi, (22-26 Eylül 1986), C:IV, Ankara, 1993, s.1581-1613. 5 Barkan, a.g.m, s.15. 6 Sahillioğlu, a.g.m, s.108. 7 Gowan, a.g.m, s.1327-1331. 8 Bkz. Haim Gerber, Economy and Society in a Ottoman City: Bursa, 1600-1700, Jarusalem, 1988, s.8-9. 2 155 Bu durumda avârız hânesi, itibarî bir hâne olduğu için, nüfus tahminlerinde kullanılması yanlışlıklara sebep olabilir. Eğer bir avârız hânesinin kaç gerçek hâneden müteşekkil olduğu kesin olarak belirlenmişse, bu durumda nüfus tahminlerinde bulunmak mümkün gözükmektedir. XVII. yüzyılda Balıkesir kazasının avârız sayıları hakkında bilgiler avârız, bedel-i nüzul, kürekçi bedeli gibi vergilerin toplanması sırasında defterlere kaydedilmiştir (Tablo :15). Tablo :15 XVII. Yüzyılda Balıkesir Kazâsının Avârız Hâne Sayıları Tarih Avârız Hâne Sayısı H.1026/ M.16171 357 2 H.1029/ M.1620 349 H.1030/ M.16213 340 4 H.1031/ M.1622 354 H.1032/ M.16235 345 6 345 H.1034/ M.16257 345 H.1033/ M.1624 8 H.1039/ M. 1630 345 H.1060/ M.16509 364,5 10 H.1062/ M.1651-52 364,5 H.1069/ M.165911 364,5 12 H.1079/ M.1668-69 367,5 H.1100/ M. 16891 377,5 Bu verilere göre, Balıkesir kazası 1617’de 357 avârız hânesi iken, 1620’de 349, 1621’de 340 kadar düşmüştür. Bununla birlikte 1622’de 354’e çıkmış ve 1623 yılında ise tekrar büyük bir azalma olmuştur. Bu durum, aslında nüfusun azalıp çoğalmasına dayanan bir iniş çıkış olmayıp, daha öncede bahsedildiği gibi Balıkesir ve civarındaki XVII. yüzyılın başında hızlı bir faaliyet halinde olan 1 BOA. KK. 2560. BŞS. 696, s.88b-1. 3 BŞS. 696, s.11a-6. 4 BŞS. 696, s.61b-1. 5 BŞS. 698, s.23a-2. 6 BŞS. 698, s.27b-2. 7 BŞS. 698, s.29b-3. 8 BŞS. 699, s.104a-2. 9 BOA. MAD. 3844, s.68. 10 BŞS. 701, s.54a-1. 11 BŞS. 701, s.99b-1. 12 BŞS. 697, s.53b-1. 2 156 eşkıyalık hareketleri ve devam eden sürekli seferler neticesinde meydana gelmekteydi. Nitekim, Safer 1033/ Kasım 1623 tarihinde Balıkesir muhafazası için gönderilen İlyas Paşa’ya yazılan bir mektupta, Balıkesir ve civarında eşkıya fazla olduğu için şehri terk eden ahalinin, tekrar eski yerlerine geri getirilmesi istenmektedir2. İlyas Paşa’nın eşkıya üzerine düzenlediği başarılı hareket üzerine 1623 tarihinden itibaren kazanın avârız sayısı 345’te istikrarlı bir hale gelmiş ve yüzyılın ortaları ve sonuna doğru düzenli bir artış olduğu gözlenmektedir. Fakat bu sayılar, kazanın tamamına ait verilerdir. Yani sadece Balıkesir şehrine değil aynı zamanda köyleri de kapsamaktadır. Onun için bu rakamlardan hareketle şehrin tahminî nüfusunu hesaplamak mümkün değildir. Bununla birlikte Başbakanlık Osmanlı Arşivi Kamil Kepeci Tasnifi içinde bulanan 2560 numaralı defter, Karesi livâsına ait avârız hânelerini ihtiva etmektedir. Burada Balıkesir şehir merkezindeki mahallelerin ve kazaya bağlı köylerin ayrı ayrı avârız hâneleri kaydedilmiştir3. H.1026/ M.1617 tarihinde Balıkesir şehrindeki mahaller ve avârız hânelerini tablo üzerinde göstermek genel bir fikir vermesi bakımından faydalı olacaktır (Tablo :16). Tablo :16 H.1026/ M.1617 Tarihinde Balıkesir Şehrindeki Mahalleler ve Avârız hâneleri Mahallenin Adı Avârız hânesi Mahallenin Adı Avârız hânesi Martlu 10 Kasablar 6,5 Ali Fakih 2 Okçu Kara 3 Eski Kuyumcular 2 Yenice 2 Börkçiler 7 İzmirler 2 Dinkçiler 6 Oruçgazi 7 Karaoğlan 6 Selahaddin 2 Mirzabey 6,5 Hacı Gaybî 3 Mustafa Fakih 5 Umur Bey 4 Şeyh Lütfullah 2 Hacı İshak 10 Sahn-ı Hisar 6 Hacı İsmail 8 Tabloda görüldüğü üzere Balıkesir’in 1617 tarihinde 20 mahallesi bulunmakta olup bu mahallelerde toplam 100 avârız hânesi vardır. Buna Balıkesir şehrinde ikamet eden Karacalar Cemaatinin 8 avârız hânesi de eklendiğinde 108 olur4. Bu avârız hânesinin yıllar itibariyle aynı kaldığını düşünmek yanlış olur. Nitekim, H.1030/ 1620-21 yılında Mirza Bey Mahallesi ahalisi, merkeze ilettikleri arzda 1620 tarihinde yapılan tahrirde mahalle avârız hânelerinin 6 olarak 1 BOA. MAD. 3167 BŞS. 698, s.22b-2. 3 BOA. KK. 2560, s.1-10. 4 BŞS. 696, s.70a-1. 2 157 kayedildiğini ve ellerinde emr-i şerif var iken kendilerinden fazla talep edildiğini bildirmeleri üzerine, gönderilen fermanda mahallenin 6 olan avârız hânesinden fazla talep olunmaması istenmektedir1. Özellikle bu durum Balıkesir’e bağlı köylerde çok daha fazla hissedilmekteydi. H.1019/ M. 1610 tarihinde Karaman köyünün 3 olan avârız hânesi 2’ye2, H.1024/ M.1615’te 2 olan Urbey Deresi köyünün 1’e3, Kesik köyü 5’ten 3’e4, Çavlı köyü 2’den 1 avârız hânesine indirilmiştir5. Bazen de bu sayının yıllarca değişmeden aynı kaldığı oluyordu. Örneğin Mustafa Fakih Mahallesi’nin H.1051/ M. 1641-42 tarihinde avârız hâne sayısı hala 5 idi6. Balıkesir şehrinin avârız hâne sayısını 108 olarak belirledikten sonra, önemli bir sorun, bir avârız hânesinin kaç gerçek hâneden oluştuğudur. Daha öncede belirtildiği gibi avârız hânesi bölgeden bölgeye değişiklik gösteriyor olup tespit edilmiş net bir rakam yoktur. İncelediğimiz dönemle ilgili bir kayıtta bilgiler mevcuttur. Bu da H.1012/ M. 1603-1604 tarihinde Karesi Sancağı avârız tahriri yapılırken Balıkesir ve Ayazmend kazalarından 10 neferin bir avârız hânesi kaydedilmesiyle ilgili fermândır7. XVI. yüzyıldaki tahrirlerde daha ziyâde bir vergi ünitesinin hâne olarak kaydedilmesinden dolayı, her bir neferi hâne olarak değerlendirenler vardır8. XVII. yüzyılda avârız defterleri üzerine yapılan çalışmalarda da nüfus hesaplamalarında bir neferin gerçek bir hâne kabul edildiği görülmektedir. Nitekim, 1616 tarihili Halep Avârız-Hâne Defteri’ne göre Halep’in nüfusu hesaplayan Öztürk, “neferlerin birer gerçek hâne olduğundan” yola çıkarak, şehir nüfusunu tespit etmiştir9. Keza XVII. yüzyılın ikinci yarısında Konya şehrinin nüfusunu tespit etmeye çalışan Oğuzoğlu da neferi bir gerçek hâne kabul etmek 1 BŞS. 696, s.72b-1. BŞS. 695, s.19a-3. 3 BŞS. 695, s.15b-1. 4 BŞS. 695, s.19a-2. 5 BŞS. 695, s.19a-1. 6 BŞS. 697, s.104a-4. 7 BŞS. 693, s.135a-1. 8 Heath W. Lowry 1584 tarihli deftere dayanarak, Trabzon şehrinin nüfusunu tespit ederken, nefer olarak kaydedilmiş olan isimlerin tamamını hâne kabul etmiştir. Bkz. H. W. Lowry, Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi 1461-1483, İstanbul, 1977, s.95 vd. Aynı şekilde Mustafa Çetin Varlık, XVI. yüzyılda Kütahya Sancağı’nın nüfus vaziyetini değerlendirirken 1571 tarihli defterdeki nefer kaydedilmiş olan isimleri birer hâne olarak tespit etmiştir. Bkz. M.Ç. Varlık, “XVI. Yüzyılda Kütahya Sancağında Yerleşme ve Vergi Nüfusu”, Belleten, LII/202, (Ankara, 1988), s.138-139. 9 M. Öztürk, a.g.m, s.255. 2 158 suretiyle, şehrin demografik durumu ortaya çıkarmıştır1. H.1026/ M.1617 tarihli Karesi Livâsı Avârız Defteri’nde Balıkesir şehrinin bir avârız hânesinin kaç gerçek hâneden oluştuğuna dair bir kayıt yoktur. Bu münasebetle XVII. yüzyılda Balıkesir şehrinin nüfus hesaplamasında, eldeki tek veri olan, nefer sayısına göre hareket edilecektir. Buna göre, Balıkesir’deki 1 avârız hânesinin 10 gerçek hâneye geldiği söylemek mümkündür. Böylece 10 kabul edildiğinde 1.080 gerçek hânenin varlığı ortaya çıkmaktadır. Balıkesir’in tahminî nüfusunu hesaplayabilmek için burada hâne tabiri ile kaç kişinin kastedildiğinin tespiti de önemlidir. Osmanlılarda aile ve hane büyüklüğü konusunda veri bulunmadığından, toplam nüfus sayıları büyük ölçüde tahmine dayanmaktadır2. Bu zamana kadar yapılmış olan çalışmalarda en çok Barkan tarafından ortaya atılmış olan 5 katsayısı kullanılmış gözükmektedir3. Burada 5 kişinin bir hâne olduğunu nazar-ı itibara alarak Balıkesir şehrinin tahminî nüfusu bulunacaktır. O zaman 1.080 x 5 = 5.400 sayısı ortaya çıkmaktadır. Bu rakam, şehirdeki vergi mükellefi ve ailelerinin miktarını göstermektedir. Buna, sancakbeyini şehirde yaşayan kapu halkını ve yeniçeri, cebeci, topçu gibi askerî tâifeyi de dahil etmek gerekmektedir. İncelenen dönemde Balıkesir’de bu grubun kesin sayısını gösteren belge yoktur. Fakat, sicillerde Sancakbeyinin maiyetinde 40 atlı askerin bulunduğu anlaşılmaktadır4. Bunların da aileleri hesaba alındığında, 40 x 5 = 200 ederler. Ayrıca Karesi Sancağı’nda toplam asker taifesinin 215 avârız hânesi bulunmaktadır5. Karesi Sancağı’nda 10 kaza bulunmaktaydı. Bu hânenin ne kadarının Balıkesir’e ait olduğu belli değildir. Lâkin Balıkesir, livânın merkez kazası olduğundan yeniçeri serdarı, kethuda yeri ve alay beyi burada oturuyordu. Yani her kazada olduğundan daha fazla askerin burada ikamet ettiği düşünülecek olursa %20’si 43 avârız hânesi eder ki buda 430 gerçek hâne olur. Bunların şehrin bir çok mahallesine dağılmış şekilde isimleri 1 Oğuzoğlu, a.g.t, s.37-38. Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.13. 3 Ö.L. Barkan, “Tarihî Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, X, (İstanbul, 1953), s.12 vd; N. Göyünç, “Hâne Deyimi Hakkında”, İÜEF, Tarih Dergisi, 32, (İstanbul, 1979), s.331-348. Ayrıca bkz. Bahaaddin Yediyıldız, Ordu Kazası Sosyal Tarihi, Ankara, 1985, s.103; F. Emecen, Manisa Kazası, Ankara, 1989, s.55. 4 BŞS. 693, s.42a-1. 5 BŞS. 699, s.117b-1. 2 159 geçmesine rağmen, yarısının bekar olabileceğini düşünürsek 215 x 5 = 1.075 + 215 = 1.290 etmektedir. Diğer taraftan Celâlî eşkıyalığı zamanında yerlerinden kaçıp Balıkesir’e yerleşen Medine-i Münevvere reayası da bulunmaktaydı. Bunların tamamı vergiden muaf tutulmuşlardı1. İncelenilen dönemde tespit edilmeyen 1573’teki gibi 20 hâne olduğu kabul edilirse Medine-i Münevvere reayasının nüfusu 20 x 5 = 100 ederler. Kezâ, ilmiye sınıfı ve din görevlileri ile vakıflarda çalışanlar avârız vergisinden muaf idiler. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de 7 medrese, 14 mektep, 8 cami, 24 mescit, 3 imâret, 13 zâviye, 1 Mevlevîhâne bulunmaktadır2. Bu müesseseler tek tek incelendiğinde bu kurumların çoğunda değişik işleri yürüten 2-5’er kişilik bir mürtezika mevcuttur. Sadece Yıldırım Camiinde 11 görevli vardı3. Burada bir müessesenin başında sadece birinci derecede sorumlu müderris, muallim, imam, hatip, zâviyedar gibi görevlilerden başka bir de mütevellinin bulunduğundan hareketle, 151 x 5 = 755 kişi bulunmuş olur. İncelenilen dönemde Balıkesir medreselerinde 12’şer öğrenci olduğu 4 anlaşılmaktadır . Bu da 7 x 12 = 84 olmaktadır. Mahkeme görevlilerinin sayısı, yaklaşık 10 idi. Bunlarda 10 x 5 = 50 kişi etmektedir. Yukarıda hesaplanan nüfusun bir dökümünü yapacak olursak, Balıkesir şehrinin tahmini nüfusu ortaya çıkacaktır (Tablo :17). Tablo :17 XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Balıkesir’in Tahminî Nüfusu Şehirdeki Guruplar Sayıları Vergi Mükellefi nüfus 5.400 Sancakbeyi kapu halkı ve diğer askeri zümreler 1.490 (Aileleri ile birlikte) Muaf ahalinin nüfusu 100 İlmiye sınıfı, vakıf görevlileri ve öğrenciler 889 TOPLAM 7.879 1 BŞS. 695, s.37b-1,2. Bu tezin II. Bölümüne bakınız. 3 BŞS. 694, s.37b-2. 4 II. Bölümde Medreselerle ilgili kısım. 2 160 XVI. yüzyılın sonlarında 1573-1574’te Balıkesir 7.500- 8.000 kadar bir nüfusa sahipti1. Bundan yaklaşık 50 sene sonra nüfus, değişikliğe uğramadan 7.879 olmuştur. XIX. yüzyılın sonlarında Vital Cuinet’e göre, Balıkesir’in nüfusu 13.118, 1903’te 16.000 olup 1920’de 22.049 ulaşmıştır2. İncelenilen dönemdeki 7.879 sayısının gerçek nüfusu yansıttığı söylenemez. Bununla birlikte XVII. yüzyılın ilk yarısında şehrin nüfusunun artmamasının sebebi kazanın maruz kaldığı eşkıya saldırılarıyla ilgilidir. Merkezden gönderilen pek çok fermânda Balıkesir ahalisinin Celalî ve Suhte eşkıyalığından dolayı perişan olduğu, şehrin boşaldığı, ahalinin ise perakende olduğu ifade edilmektedir3. Ayrıca uzun süren üst üste seferlerin de bunda etkisi olacağı dikkate alınmalıdır. Karesi Sancağı’nın Balıkesir kazası haricinde diğer kazalardaki avârız hâne sayılarını bir tablo halinde göstermek gerekmektedir. Böylece Balıkesir kazasının XVII. yüzyıl boyunca livâ içindeki avârız hâne sayısına göre durumunu görmek mümkün olacaktır (Tablo :18). Tablo :18 XVII. Yüzyılda Karesi Sancağı’nın Kazalarının Avârız Hâne Sayıları Kazanın Adı H.1030/M.16214 H.1039/M.16305 H.1060/M.16506 H.1100/M.16897 Edremid 409 409 360,5 357,5 Balıkesir 345 345 364,5 377+0.25 Kemer 366 366 375,5+0.25 372+0.25 Bigadiç 258 258 268,5 241,5 İvrindi 206 206 149 150+0.25 Karacalar 270 270 - - Ayazmend 464 464 436 300 Kozak maa 110 110 110 110 Sındırgı 209 209,5 254 170 Başgelembe 96,5 96 96 96,5 60 60 64+0.25 68+0.25 2.793,5 2.793,5 2.478,5 2.243,5 Edremid Kesikli Fart Toplam 1 M. İlgürel, “Balıkesir”, s.14. S. Faroqhi, ise XVI. yüzyılda Anadolu şehirlerinin nüfuslarını gösterdiği haritada Balıkesir’in 8.500-9.000 arasında bir nüfusa sahip olduğunu göstermektedir. Bkz. Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.377. 2 İlgürel, a.g.m, s.14. 3 BŞS. 694, s.122a-1, s.123a-1. 4 BOA. MAD. 2751, s.65-66. 5 BŞS. 699, s.104a-2. 6 BOA. MAD. 3844, s.68. 7 BOA. MAD. 3167, s.94-95. 161 Tabloda görüldüğü üzere Balıkesir kazasının avârız hânesi sayısı yıllar itibariyle sürekli artan bir grafik çizmiştir. Balıkesir kazası, 1621 tarihinde Karesi Sancağı’nın toplam avârız hânesinin %12.35’i ile livânın Ayazmend, Edremid ve Kemer Edremid’ten sonra dördüncü büyük kazasıdır. 1630’da bu durum değişmemiştir. 1650’de livâ toplam avârız hâne sayısında büyük bir düşüş olmuştur. Bunun sebebi Karacalar Cemaati’nin Bursa’ya dahil edilmesiyle alakalıdır. 1650’de Balıkesir %14.70 ile üçüncü kaza durumuna gelmiş, 1689’da ise livânın toplam avârız sayısının azalmasına rağmen Balıkesir’in avârız hânesi %16.81’e yükselerek sancağın en büyük kazası olmuştur. 3.2.2. Aile Toplumun temel yapısı ailedir. İslâm hukukunda aile kutsal bir yapı olarak belirtilmektedir. Aynı anlayış Türk toplum yapısında da geçerli olmuştur. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de aileyi oluşturan bireylerin eş sayıları ve çocukları ile ilgili terekelerde mevcut olan bilgilerden istifade edilerek bir tahlil yapılmaya çalışılacaktır. Bu konuya geçmeden önce ailenin teşşekkül edebilmesi için iki karşı cinsin aileyi oluşturma süreci hakkında bilgi vermek yerinde olacaktır. 3.2.2.1. Ailenin Oluşumu ve Dağılması Ailenin teşekkül edebilmesi için evlenecek kızla erkeğin hür iradelerini kullanmaları İslâmî bir prensiptir1. Kız ve erkek, evlenmeden önce Şer’iyye Sicilleri’ndeki kayıtlara göre, “namzedlik” adı verilen bir nişanlılık dönemi yaşamaktaydı2. Kız ile erkeğin aralarında anlaşarak nişanlanmaları, evlilik öncesinde birbirlerini tanımaları bakımından oldukça önemli bir süreçtir. Bu dönemde belgelerden anlaşıldığı üzere her iki taraf birbirlerine hediyeler vermekteydiler. Nişanlılık süresiyle ilgili bir sınırlama yoktu. Kısa süre nişanlı kalanlar olduğu gibi, uzun süre nişanlı beklediği halde evlenmeden nişanını bozanların da bulunduğu oluyordu3. Nişan bozma, her iki taraf yani kız ve erkek için de geçerliydi. Bu doğrultuda kadı, nişanı bozmak için mahkemeye müracaat 1 Rifat Özdemir, “Tokat’ta Ailenin Sosyo-Ekonomik Yapısı (1771-1810)”, Belleten, LIV/211, Ankara, 1991, s.1010. 2 BŞS. 699, s.66a-4. 3 Muhiddin Tuş, Sosyal ve Ekonomik Açıdan Konya, Konya Ticaert Odası Yay., Konya, 2001, s.134. 162 eden tarafın, isteğini tescil ederdi. Kadı bu hususta sadece, namzedlik döneminde tarafların birbirlerine verdikleri hediyelerin iadesiyle ilgili işleri de yapardı. Nitekim, Rebiyülâhir 1012 / Eylül 1603 tarihli Balıkesir Şer’iyye Sicillerine göre Karaoğlan Mahallesi’nden Ali adlı birinin kızıyla nişanlanan İbrahim, nişanın bozulması üzerine hediye olarak verdiği 2.900 akçeyi Balıkesir kadısına başvurarak talep etmiştir. Kadı, kız tarafından 540 akçeyi alıp İbrahim’e vermek suretiyle iki taraf arasında anlaşma sağlanmıştır1. Nişanlılık süresinde birbirlerini ve ailelerini daha iyi tanıyan kız ile erkek bir sonraki süreçte nikâhlanıp, evlenirlerdi. Nikâh dinî olmakla birlikte daha ziyade sosyal bir olgudur. Evlilik sözleşmesinin geçerliliği için İslâm hukukunda, din adamı, izin ve dua gibi şartlar gerekli görülmemiştir. Yani nikâhın geçerli olması için İslâm hukukuna göre resmî bir memur veya bir din adamı huzurunda yapılması gerekli değildir2. Bununla birlikte, nikâhın önemi, yaşamdaki rolü ve etkisi sebebiyle Türk toplum hayatında önemli bir yeri olan mahalle imamlarının nikâh kıymalarına özen gösterilmiştir. Bununlu birlikte devlet, evlenmeyi resmî bir kayda bağlayarak izinnâme usulü getirmiştir. Kadıların dışında nikâh kıyan imamların nikâh akdetmesi, ancak kadıdan alınmış izinnâme ile mümkün olmaktaydı3. Bu sayede nikâha halel getirecek bir takım olumsuz olayların meydana gelmesi engellenmeye çalışılıyordu. Örneğin, Safer 1012 / Temmuz 1603 tarihinde Karaoğlan Mahallesi’nden Armağan ve Halime “izn-i şer’le akd-i nikâh” olmuşlardır. Nikâhta Halime’nin vekili olarak Abdi adlı biri bulunmuştur. Fakat Karaoğlan Mahallesi imamının kıydığı nikâhı bazı kimselerin “Halime rıza vermedi” diye söz çıkarmaları üzerine, olay kadıya intikal etmiş; Halime’nin kendi rızası ile evlendiğini beyan etmesiyle nikâh geçerli sayılmıştır4. Osmanlı toplumunda yetişkin kız ve erkekler kendi hür iradeleri ile evlenme kararı alabiliyorlardı. Hattâ akıl-baliğ olmayan kız ve erkek çocukların, velileri tarafından nikâhlanmaları halinde çocuklar, rüştlerine eriştiklerinde, bu nikâhın geçerli sayıp-saymamaları konusunda özgür idiler. Nitekim, Hacı İshak Mahallesi’nden Ayşe baliğ değil iken, annesi tarafından Memi adlı biri ile 1 BŞS. 693, s.115a-3. M. Akif Aydın, İslâm-Osmanlı Aile Hukuku, İstanbul, 1985, s.12-13. 3 Hayri Erten, Konya Şer’iyye Sicilleri Işığında Ailenin Sosyo-Ekonomik Yapısı, (XVIII. Yüzyılın İlk Yarısı), KBY, Ankara, 2001, s.49. 4 BŞS. 693, s.32b-1. 2 163 nikâhlanmıştır. Ayşe, baliğ olunca elindeki fetva ile Zilkade 1024 / Kasım 1615 tarihinde Balıkesir Şer’iye mahkemesine başvurarak nikâhın feshini istemiş; bunun üzerine kadı Ayşe’nin iradesi dışında akdedilen nikâhı feshetmiş ve iddeti bitince tekrar evlenmesine izin vermiştir1. Yukarıda değinildiği üzere nişanlılıktan sonra nikâhlanma ile oluşan aile, bireylerden birinin ölmesi veya boşanmasıyla sona ermekteydi. İncelenen dönemde boşanma hakkına kadınlar da sahipti. Nitekim boşanmak için kadıya müracaat edenler arasında erkekler bulunduğu gibi kadınların da olduğu görülmüştür2. Eşlerinden boşanma talebinde bulunan kadınların bir kısmı, eşinin kendisini “talak-ı selâse ile şart” ederek boşaması üzerine gerçekleştirilen boşanmalardır. Ayrıca “ben ahir diyara gidip 4- 5 ay içinde dönmezsem” veya “sen şu insanla görüşmeye devam edersen” gibi sözler ve yeminlerden sonra “benden boş ol” demesi ile birlikte bu koşulların gerçekleşmesi üzerine kadı huzurunda şahitlerce tescil edilmesiyle boşanma vuku buluyordu3. Öte yandan az da olsa eşi tarafından dövüldüğü için boşanmak isteyen kadınlar da vardı. Örneğin, Cemaziyelahir 1012/ Kasım 1603 tarihinde Güldalı Hatun mahkemeye gelmiş, kocası olan Mustafa’nın kendisini daima dövdüğünü söyleyerek şikayette bulunmuştur. Mustafa sorgusunda, “dâimâ bana muhalefet eder” demesi üzerine bir daha karısını dövmemesi tenbih olunmuş, eğer dövmeye devam ederse “talak” şart edilmiştir. Yine dövmesi üzerine Güldalı iki erkek şahit ile mahkemeye müracaat edip boşanmıştır4. Yukarıda belirtilen sebeplerden dolayı kocasından boşanmış bir kadın yeniden evlenmeyi düşündüğünde, iddet müddetinin dolmasını beliyor ve sonra kadıya başvururak hüccet istiyordu. Bu hücceti aldıktan sonra da tekrar evlenmeye hak kazanıyordu5. İslâm Hukuku’na göre, kadını nikâhlayan erkek, mihir vermek zorunda idi. Erkeğin mihrin bir kısmını eşine peşin yani muaccelen, bir kısmını da sonra, müeccelen eda etmesi gerekirdi6. Mihr-i müeccel, daha çok boşanma sırasında gündeme gelir, kadın bunu kocasından talep ederdi. Ayrıca kadının çocukları 1 BŞS. 696, s.34a-5. BŞS. 693, s.1a-3, s.19b-2, s.63b-2; 696, s.18b-3. 3 Bu konuda Siciller’de birçok örnek bulunaktadır. Bir kaçı için bkz. BŞS. 693, s.39a-3; 693, s.696, s.18b-3; 694, s.61a-6; 694, s.26a-1. 4 BŞS. 693, s.68b-1. 5 BŞS. 693, s.14a-2. 6 Halil Cin, İslâm ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Konya, 1988, s.138. 2 164 varsa, başkasıyla evlenmemiş ve gelir düzeyi geçimine yetecek miktarda değil ise eski eşinden nafaka talebinde bulunurdu. Mahkeme de kendisine ve çocuklarına yetecek uygun bir nafaka tayin ederdi1. 3.2.2.2. Ailenin Niceliği Osmanlı toplumunun tamamında olduğu gibi Balıkesir’de de kadın ve erkeğin hür iradeleri ile karar vererek nişan ve nikâhlanmak suretiyle tesis edilen ailenin terekeler yardımıyla XVII. yüzyılın ilk yarısındaki eş ve çocuk sayıları hakkında bilgi verilecektir. Buna göre incelemeye tâbi tutulan 150 terekenin 60’ı (%40) Balıkesir şehrine 90’ı (%60) ise Balıkesir’e bağlı köylere aittir. Bunların tamamı Müslümanlara ait olup gayrimüslimlerin terekesi yoktur2. İncelenen terekelerin cinsiyet bakımından tasnifi ise şu şekildedir: Toplam 150 terekenin 115 (%76.6)’i erkeklere, 35 (%23.3)’i de kadınlara aittir. İnlecenen 35 kadın terekesinin 20 (%57.1)’i evli, 11 (%31.4)’i çocukları olduğu halde eşi olmadığı için dul olduğu tahmin olunmaktadır. 4 (%11.4)’ü ise eşi ve çocukları olmadığından bekar olarak tahmin edilmiştir. Aşağıda XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir şehrindeki ailelerin eş ve çocuk sayıları üzerinde durulacaktır. 3.2.2.2.1. Eş Sayıları Toplumun temel yapısı olan ailenin tesisi ve devamı için kadın ile erkeğin birlikte yaşamayı sürdürmeleri gerekmektedir. Bu evlilik süreci içinde Balıkesir’de erkeklerin çok eşli bir hayat sürmedikleri görülmektedir. Bilindiği üzere erkeklerin İslâm anlayışı çerçevesinde dört kadınla aynı anda evliliği mümkün olabilmektedir. Fakat şimdiye kadar yapılan araştırmalarda Osmanlı ailesinde birden fazla kadınla evliliğin yaygın olmadığı ortaya çıkarılmıştır. Bu hususta Osmanlı döneminde Anadolu’nun farklı şehirinde yapılan çalışmalarda birden fazla kadınla evlenme oranının %5 ile %12 arasında olduğu tespit edilmiştir3. Bu oranın Batı Anadolu’da daha düşük olduğu 1 Bu konuda Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde pek çok belge vardır. Bazı örnekler için bkz. BŞS. 693, s.6b-1, s.17b-2, s.18a-2, s.25b-1,s.66a-1; 699, s.11b-3, s.30a-1, s.34b-1, s.36a-1, 2. 2 İncelenen dönemde Balıkesir’de nüfusları çok az olan gayrimüslimlerin sicillerde birkaç terekesine rastlanmış olduğu ve bu kadar az sayıdaki kayıttan bir değerlendirme yapmak mümkün olmayacağı için burada incelemeye alınmamıştır. 3 Ö. Demirel- A. Gürbüz- M. Tuş, “Osmanlılarda Ailenin Demografik Yapısı”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, C:I, Ankara, 1992, s.102-103. Yalvaç’ta ise XX. yüzyılın başında bu oran %11.4 (Köstüklü, Sosyal Tarihi Perspektiften Yalvaç’ta Aile (1892-1908), s.41-45.) XVIII. yüzyılın ilk yarısında Konya’da %12’ dir. Bkz. Erten, a.g.e, s.58. 165 görülmektedir. Nitekim, Bursa’da XVII. yüzyılda çok kadınla evliliğin çok nadir olduğu1 yapılan çalışmalarla ortaya çıkarılmıştır. Balıkesir’de ise incelenen dönemdeki 115 terekeye göre, erkeklerin sadece bir tanesi birden fazla kadınla evlidir. Bu da Balıkesir’e tâbi Yenice köyünden İsmail’in terekesi olup, iki hanımının bulunduğu yazılıdır2. Diğerlerinin ise 90 (%78.26)’nın tek evli, 15 (%13) ’nin eşi ve çocuğu olmamasından bekar olduğu tahmin edilmektedir. 9 (%7.82)’nun ise çocukları olup eşleri olmadığı için dul olduğu tahmin olunmuştur. Buradan da anlaşıldığı üzere Osmanlı Devleti’nin diğer şehirlerinden farklı olarak Balıkesir’de çok eşlilik görülmemektedir. 3.2.2.2.2. Ailede Çocuk ve Çocuk Sayıları Osmanlı toplumunun devamında önemli bir yere sahip olan çocukların her hakkının korunması devlet tarafından güvence altına alınmıştır. İslâm hukukuna göre, küçük yaşta olup da babasını kaybeden çocuklara bir vasî tayin edilmesi gerekiyordu. Bu görevi yerine getirecek kişiler olarak anne, baba, teyze, hala, nine, dede gibi en yakın akrabalar uygun görülmüştür3. Vasî tayin edilen çocuklar 15 yaşına geldiğinde vasisini azledip eşya ve parasını kendi üzerine alabilmekteydi4. Genellikle babasını kaybedip küçük yaşta yetim kalan çocukların geçimlerini sağlamak için mahkeme tarafından günün şartlarına uygun olarak nafaka ve “kisve-bahâsı” tayin olunurdu. XVII. yüzyılın ilk yarısına ait belgelerde bu miktarın günde 2 ile 3 akçe arasında takdir edildiği anlaşılmaktadır5. Bunun dışında ailele bakamayacakları çocuklarını6 veya ailesi ölüp akrabaları yanında kalan bîçare çocukları başka ailelere, “hıdane” yani besleme olarak da veriyorlardı7. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir şehrinde ailelerin çocuk sayısına bakıldığında 150 terekeden 20’sinin eşi ve çocuğu olmadığı için bekar olunduğu tahmin edilmiştir. Geri kalan 130 terekede toplam 240 çocuk tespit edilmiştir. Buna göre ailelerin çocuk sayısına bakıldığında bir çocuklu ailenin 40 (%30.76), 1 Haim Gerber, “Bir Osmanlı Şehri Olan Bursa’da Kadının Sosyo-Ekonomik Statüsü (16001700)”, (Çev. Hayri Erten), Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S:8, Konya, 1998, s.329. 2 Bkz. BŞS. 696, s.45b-2, 3, 4, 5. 3 BŞS. 693, s.11b-1; 694, s.112a-2; 696, s.55b-3; 699, s.66a-2. 4 BŞS. 693, s.9a-2. 5 BŞS. 693, s.17b-2, s.18a-2, s.25b-1; s.66a-1; 699, s.11b-3, s.36a-1, 2. 6 BŞS. 696, s.64b-5. 7 BŞS. 693, s.58b-2. 166 iki çocuklu 36 (%27.69), üç çocuklu 19 (%14.61), dört çocuklu 10 (%7.69), beş çocuklu 4 (%3), altı çocuklu 1, yedi çocuklu 1, sekiz çocuklu 1 aile vardır. Diğer 18 (%13.84) ailenin ise hiç çocukları yoktur. Bu 130 tereke içinde 10 kadının ölümünde eşleri olmadığı için dul olduğu ve bunlardan altısının bir, üçünün iki ve birinin de üç çocuğunun bulunduğu görülmektedir. Erkeklerin ise ölümünden sonra 5’inin dul olduğu ve bunlardan birinin bir ve dördünün iki çocuğunun mevcut olduğu tespit edilmiştir. 3.3. MAHALLELER Hisariçi Mahallesi çevresinden itibaren genişlemeye başlayan Balıkesir şehri, fizikî ve sosyal yapının vazgeçilmez bir parçası olan mahallelere bölünmüştür. Türk-İslâm şehirlerinin temel unsuru olan mahalleler, başlangıçta konaklama yeri gibi bir anlam ifade ederken zamanla içinde kesif bir nüfusu bünyesinde barındıran şehir ya da kasabalar için kullanılmıştır1. Osmanlı şehirlerinde mahalle, sosyal ve fizik bir birimdir. Genellikle bir mescidin çevresindeki müteaddit sayıdaki evlerden meydana gelmekteydi. Bu şekliyle mahalle, şehrin aynı mescitte ibâdet eden cemaatin aileleri ile birlikte ikamet ettikleri kesimidir. Mahalle, aynı zamanda birbirini tanıyan bir ölçüde birbirlerinin davranışlarından sorumlu, sosyal dayanışma içinde olan kişilerden oluşmuş bir topluluğun yaşadığı yerdir2. Mahalle halkının birbirinden sorumlu ve gerektiğinde birbirlerine kefil olmaları özelliği ise, şehrin sosyal hayatını etkileyen ve bir nevi mahallelinin kontrol mekanizması olarak açıklanabilir. Çeşitli suçlardan sorumlu tutulanların sorguları sırasında mahallenin dindar ve sözüne güvenilen -bunlar genellikle mahalledeki imam, müderris, şeyh gibi kişiler oluyordu- kimselerin bildirdikleri olumlu veya olumsuz görüş mahkeme tarafından dikkate alınarak karar verilirdi3. 1 J.H. Kramers, “Mahalle”, İA, C:VII, s.144. Ö. Ergenç, “Esnaf Örgütlerinin Fizik Yapıya Etkileri”, s.104; aynı yazar, “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, S:IV,(İstanbul, 1984), s.69. 3 Özellikle zina, kötü kadın takibi, hırsızlık, adam yaralama, içki yapımı gibi pek çok olayda bu durum izlenebilir. Bkz. BŞS. 700, s.2a-2, s.22a-3, s.36a-3, BŞS. 693, s.31b-4, s.45b-5, s.46b-1, s.54b-3 2 167 Mahalle ahalisinin birbirine kefil olması ve dayanışmasına güzel bir örnek de merkezin ihtiyaçlarını karşılama noktasında karşımıza çıkmaktadır. Merkezî devlet, vergiler haricinde bazı hizmetleri bizzat mal karşılığı veya işgücü olarak halka icra ettirmekteydi. Kale azablığı ve kürekçilik de bu hizmetlerin bir bölümünü teşkil etmekteydi. Mutat nizâmnâmeler gereği bir bölge halkından belli sayıda kürekçi ve azab çıkarması istenirdi. İncelenen döneme ait sicillerde mahallelere göre belirlenen bu kürekçi veya azabların “eday-ı hizmet” esnasında firar etmelerine karşı mahalle ahalisinin önde gelenlerini kefil tutulmaktaydı1. XVII. yüzyılın ilk yarısında mahallelerde avârız hânesi sayısına göre belirlenen her on avârız hânesinden bir kişi, kürekçi olarak gönderilirken diğer mahalle ahalisi de onun masraflarını karşılarlar, yani vazifesinin bedelini öderlerdi2. Umûmiyetle işi ve mesleği olmayan kimselerin seçildiği tahmin edilirse, bu mecburiyet sonucu bir iş sahasının ortaya çıktığı düşünülebilir. Ayrıca vazifeyi kabul eden kimsenin, görevini ifa edeceğine mahalleden bazı şahısların kefaleti ve memleketindeki malına ve sair işlerine vekâletlerinin kaydedilmiş olması, mahalledeki güven ve sosyal dayanışmaya güzel bir örnek oluşturmaktadır. Bir yerleşme için mahallenin önemi, sosyal ve idarî bakımdan da öne çıkmaktadır. XVII. yüzyılın ilk yarısında, mahalleden sorumlu kişilerin başında mahalledeki mescidin veya caminin imamı geliyordu. İmam, hem mahallenin din adamı hem de mahallenin lideri durumundadır. İmamın mahalle için önemi ve mahallenin yönetiminde oynadığı rol, sadece bu görevlerin sınırladığı bir alanda kalmazdı. İmamlar, devlete karşı mahallenin doğal temsilcisi işlevini de yerine getirmekteydi. İmamın yanında çeşitli hizmetlerin görülmesini sağlamak için mahallelinin kendi içlerinden seçtikleri “Mahalle Yiğitbaşısı” veya “Mahalle Kethudası” ile şehir yönetimine katılmaları mümkün olmaktaydı3. Mahalle yiğitbaşısı, şehrin resmî idarecileri ile mahalleli arasındaki ilişkilerin düzenlenmesini sağlıyordu. Bu göreve seçilmesinde ve vazifesinin devamında mahalle halkının ileri gelenlerinin oy sahibi olduğu anlaşılıyor4. 1 BŞS. 692, s.30a-1, s.30a-3, s.30a-5, BŞS. 696, s.88b-1, s.89a-1. Balıkesir sicillerinde bu konu ile ilgili pek çok fermân vardır. BŞS. 692, s.29b-3, s.29b-5, s.29b-7, s.30a-2, s.30a-4, s.30b-1, 3, 5, 7, BŞS. 696, s.61b-1, 2, s.88b-1, BŞS. 698, s.23a-2, 699, s.90b-2. 3 Ö. Ergenç, “Osmanlı Şehirlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerinde Bazı Düşünceler”, VIII. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Ekim 1976, C:II, Ankara, 1981, s.1271. 4 BŞS. 694, s.114b-6. 2 168 Bu görevlilerin dışında mahallenin dirlik ve düzenliğini sağlamaktan orada oturan müslim-gayrimüslim herkes sorumlu idi. Genel ahlaka aykırı davranışta bulunanlara müsâmaha edilmezdi. Hukûken mahalle düzenini bozan kimseleri ittifakla mahalle dışına sürme salâhiyetine de sahip idiler. Nitekim, Karaoğlan Mahallesi’nde devamlı karısını döven zimminin mahalleden ihraç edilmesi mahalle ahalisinin ittifakı ile olmuştur1. Bu tür harekette bulunan kişiler mahkemeye şikâyet edilerek, önce tekrar etmemesi için uyarılırlardı. Aynı davranışı sürdürmekte ısrar edenlerin sokak kapısına geceleyin gizlice katran sürülerek, şehrin yöneticileri bu ailenin davranışı konusunda uyarılırdı. Nitekim, Okçukara Mahallesi’nde oturan Vasil adlı gayrimüslimin karısı Zefire, mahalle içinde uygunsuz kıyafetle gezdiği için gece kapılarına bilinmeyen kişilerce katran sürülmüştür. Bu katranın sürülüş nedeni, mahalle ahalisine sorulduğunda, onlar Vasil ve eşi Zefire’nin uzun zamandır mahallede oturduklarını ve kendi hallerinde iyi insanlar olduklarını söylemeleri üzerine mahallede ikamet etmeye devam etmişlerdir2. Osmanlı şehrinde istenen koşullara uymayı ve yükümlülükleri yerine getirmeyi kabullendikten sonra mahalle değiştirmek, bir diğer şehre göçmek, Osmanlı toplumunda açıktır3. Ancak bunu yaparken yeni yerleştikleri mahalleden ikamet senedi almak zorundaydılar. Balıkesir’deki mahallere sonradan gelip yerleşen kişilerin tespit edilmesi ve ikamet senedi bulunmadan oturanları, mahalleden sürüp eski yerlerine göndermekle görevli “Mahalle Sürücüsü” adını taşıyan bir kişi bulunuyordu. Bunun vazifesi, Balıkesir’de bulunan 20 mahalleyi dolaşıp, ikamet senedi olmadan oturanlara, mahalle ahalisinin şahadeti ile uzun süre önce yerleştiklerini ispat ettikleri takdirde ikamet senedi vermektir4. Eğer mahalleli aksi bir görüş bildirir ise, bu aileyi geldikleri yere geri sürmekti. Balıkesir’de H.1024/ M. M.1615 tarihinde mahallelerdeki yabancıları sürmeye memur edilen Mehmed Çavuş, Börekçiler 1, Yenice 1, Oruçgazi 2, Eski Kuyumculardan 2, Okçukara 2, Karaoğlan 1, İzmirliler 1, Umurbey 1, Martlu Mahallesi’nden 1 olmak üzere toplam 11 kişiye mahalle ahalisinin şahadeti ve kefilliği ile oturdukları mahalle için ikamet senedi vermiştir5. 1 Bkz. BŞS. 699, s.44b-2, 3, 4, 5, 6. BŞS. 701, s.10b-5. 3 Ergenç, “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fizik Yapıya Etkileri”, s.104-105. 4 BŞS. 694, s.115a-1. 5 BŞS. 694, s. 115a-1, s.116a-3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13. 2 169 Mahalleler şehir bütününün bir kesitini oluşturmakta olup sosyal ve ekonomik bakımdan kendi içersinde bir bütünlük arz etmektedir. Mahalle içinde oluşan bu sosyal dayanışma düşüncesi, zamanla örgütlenmiş ve bazı teşekküllerin oluşmasını sağlamıştır. Bunlardan birisi ekonomik özelliği olan “mahalle avârız vakfı” dır. Avârız vakıfları, esas olarak mahallenin ortak giderlerini karşılamak amacıyla, bazı hayır sahipleri tarafından kendi mahalle halkını avârız vergi yükünden kurtarmak için kurulmuştur1. Ortak harcamalar için gereken para, mahalledeki bina sayısına göre bölüştürülerek toplanmakta idi2. Bu vakıfın avârız vergisini ödeme işlevi dışında mahallede önemli fonksiyonları da vardı. Bunlar arasında, mahalledeki cami veya mescit, çeşme gibi diğer eserlere yapılacak harcamaları karşılamak3, buralarda görev yapan imam, müezzin, kayyım gibi vazifeli kimselerin ücretlerini ödemek4 ve ihtiyacı olan kimselere kredi sağlamak bulunuyordu5. Ayrıca vakıf gelirleri ile yangın, deprem, su baskını, salgın hastalıklar gibi afetler, fakir, dul ve yetimlerin ihtiyaçlarını karşılamak, kimsesiz kızların evlendirilmesine, sahipsiz cenazelerin masraflarının ödenmesi, su yolu ve kaldırım yapımı gibi âmme hizmetleri içinde kullanıldığı oluyordu6. Mahalle avârız vakfının oldukça fazla gelirleri var idi. Mahalle ahalisinden vakıf için toplanan paranın, ihtiyacı olanlara verilmek suretiyle elde edilen gelir7, mahalle ahalisinin bağışladığı nakit para8, gelirini vakfettiği ev, dükkân gibi çeşitli taşınmaz mallar9 ve kazan, elbise10 türü mallar vakfın gelirlerini oluşturuyordu. Mahallelerdeki avârız vakıflarının kontrolü mütevellilerin yetkisinde idi. Bu vakfın mütevellisi, mahalle yöneticilerinin arasında yer almakta idi. Balıkesir’deki 20 mahallenin her birisinde bir avârız vakfı ve dolayısıyla her mahallenin bir avârız vakfı mütevellisi bulunmaktaydı11. Mahalle avârız vakfına mütevelli olacak kişi, mahalle ahalisi tarafından seçimle belirlenip, mahkemede huzurunda kadıya tescil ettirilirdi. Özellikle bu vazifeyi ifa edecek kişilerin 1 BŞS. 696, s.88b-1; 696, s.61b-1. Ergenç, a.g.m, s.1271. 3 BŞS. 699, s.44a-3; 694, s.9b-4. 4 BŞS. 693, s.21b-1; 700a, s.12a-3. 5 BŞS. 699, s.31a-1, 694, s.17b-3. 6 M. İpşirli, “Avârız Vakfı”, TDVİA, C:IV, s.109. 7 BŞS. 694, s.17b-3, 699, s.13a-2, 700a, s.19a-1. 8 BŞS. 700a, s.15a-1, 693, s.21b-1, 696, s.37a-7, 8, 696, s.2a-4. 9 BŞS. 700a, s.13b-2, 696, s.8a-3. 10 BŞS. 698, 36b-8. 11 Bu belge eksik olduğu için sadece 18 mahalle mütevellisinin ismi yazılıdır. Bkz. BŞS. 697, s.100a-5. 2 170 dindar, güvenilir olmasına dikkat edilirdi1. Mütevellinin görevleri, mahallenin avârız parasını toplamak, vakıfta toplanan paraları gerekli olan yerlere sarf etmek, vakıfın parasını işletmek ve taşınmazlarını kiraya vermek, cami, mescit gibi yerlerde görev yapan personelin ücretlerini ödemek idi2. Mütevellinin seçilmesi mahalle ahalisinin kararıyla olduğu gibi görevden alınması da aynı yolla oluyordu. Mahalle mütevellisinin görevden alınmasına en büyük sebep ise genelde vakıf parasını zarara uğratmak idi3. Mahalle mütevellilerinin yaptıkları bu hizmetlere karşılık belli bir miktar ücret almaktaydılar. Bu ücret, her sene mahalle vakfındaki paranın 1.000 akçesinin 10 akçesiydi ki bu % 1 akçe etmektedir4. İncelenen dönemde mahalle vakıfların 2.000 ile 10.000 akçe arasında para bulunduğu düşünülürse, bu ücretin pek ehemmiyeti olmadığı görülmektedir. Ancak mütevelli olan kişinin aldığı bu ücretin yanı sıra mahallelinin ödediği hiçbir vergiyi de vermiyordu. Yani onun vergisini mahalle ahalisi karşılıyordu5. Bu da mütevelli olmayı cazipleştiriyordu. Balıkesir’de incelenen dönemdeki mahallerde ahalinin yaşadığı evlerin sayısı ile ilgili bir malumat yoktur. Bununla birlikte mahallelerde bulunan bu evlerin mimarî yapısı hakkında ise, tereke defterlerinden ve ev satış senetlerinden çıkarılacak bilgilerle, kabaca bir profil çizmek mümkün olmaktadır. Balıkesir’deki evlerin iç ve dış yapısal özelliklerine geçmeden önce Osmanlı ev geleneği genel kaidelerine kısaca değinmekte fayda vardır. Osmanlı ev geleneğini oluşturan unsurların arasında, Orta Asya, Orta Doğu, İslâm ve Anadolu gelenekleri sayılabilir. Bunların ötesinde Osmanlı evini şekillendiren iklim, coğrafî mekân, malzeme, ekonomik güç, mimarî bilgi ve ustalık gibi öğeler de önemli rol oynamıştır. Böylece Anadolu kentlerinde muhtelif özellikleri olan mimarî yapı tarzlarında evler ortaya çıkmıştır. Osmanlı evi genelde, mimarî üslûp ya da tekniklerden kaynaklanan farklılıklarına rağmen mekânın kullanılması ve şekillenmesindeki bazı ortak özellikleri muhafaza etmiştir6. 1 BŞS. 696, s.36b-1, s.41a-4; 695, s.25b-1. BŞS. 696, s.8a-3; 694, s.9b-4; 696, s.37a-7,8. 3 BŞS. 696, s.9b-3. 4 BŞS. 696, s.21a-2. 5 BŞS. 699, s.121b-2. 6 Osmanlı ev geleneği ve Anadolu’daki değişik ev modelleri için Bkz. Ömer Demirel, Muhiddin Tuş, Adnan Gürbüz, “Osmanlı Anadolu Ailesinde Ev, Eşya ve Giyim-Kuşam (XVI-XIX Yüzyıllara)”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, C:II, İstanbul, 1993, s.70-74; 2 171 Balıkesir mahallelerinde tahtadan yapılmış olan ve genellikle “bir bâb” denilen tek odalı veya iki odalı evlerin kullanıldığı görülmektedir1. Ancak az da olsa üç odalı evlere de rastlanmaktadır. Bu evlerin odaları, iki katlı diyebileceğimiz evleri belirten “tahtanî ve fevkanî” de olabilmekteydi2. Bu ifade edilen odaların yanı sıra bir avlu ve bu avluların hemen hepsinin içinde “eşcâr-ı müsmire ve eşcâr-ı gayr-ı müsmire” diye tâbir olunan meyveli ve meyvesiz ağaçların, ahırın, fırın, kenef ve nadiren de olsa bir su kuyusu bulunuyordu3. Avluların içindeki odaların yanında fırın, kiler gibi evlere ait dış unsurlar da günlük hayattaki öğelerdir. Ev müştemilâtı içinde yer alan bu unsurların tamamının bir evin içinde bulunduğu söylenemez. Fakat belgelerin çoğunda geçtiği üzere hemen bütün evlerde fırın, kiler ve meyveli veya meyvesiz ağaçların mevcut olduğu anlaşılmaktadır. Bunların ötesinde evin zemin katında ahır, samanlık, ambar gibi elemanlar bir noktada avlunun bir parçası görünümündedir4. Evlere ait müştemilatın zenginliğine ve çeşitliğine rağmen, evlerin çoğunlukla bir veya iki odasının bulunması, bu odaların çok yönlü kullanıldığını göstermektedir. Bu şekliyle odalar, yemek yenilen, oturulan, yatacak yer işlevine sahip bir mekân olarak karşımıza çıkmaktadır. Kabaca profili çizmeye çalışılan Balıkesir’deki evlerin bu özellikleri ile Osmanlı yapı mimarîsi içinde, çoğunlukla iki katlı olan, sokağa bakan kısmı bahçeli veya bahçesiz, tahtadan yapılmış olan Marmara ve Orta-Kuzey Anadolu’daki kentlerdeki örneklere benzeyen “Bursa modeli” şekildeki konut mimarîsine benzediği anlaşılmaktadır5. Balıkesir’deki sancakbeyi ve yüksek dereceli memurların kendilerine ait saray ya da konakları yoktu. Kendi ikamet ettikleri evlerini aynı zamanda resmî daire olarak da kullanıyorlardı. Recep 1032/ Mayıs 1623 tarihli belgede, Karesi Sancakbeyi Mustafa Paşa’nın, Selahaddin Mahallesi’nde “fevkanî ve tahtanî mülk menzili” bütün eşyası ile birlikte 50.000 akçeye satın aldığı kayıtlıdır6. Aynı şekilde mütesellimin de Şevval 1039/ Mayıs 1630 tarihinde 23.000 akçeye aldığı Maurice M. Cerası, Osmanlı Kenti, Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi, (Çev. Aslı Ataöv), İstanbul, 2001, s.160-168. 1 Bkz. BŞS. 697, s.100a-1; 699, s.32b-2; 694, s.17b-4; 694, s.6b-2; 695, s.63a-1; 695, s.70b-1; 699, s.53a-1; 699, s.46b-1; 696, s.55b-2. 2 BŞS. 697, s.104b-3; 698, s.6a-9; 694, s.9a-1; 699, s.10b-2; 699, s.43b-6; 698, s.35a-3. 3 BŞS. 696, s.17a-3; 693, s.19a-1. 4 BŞS. 699, s.29a-1; 695, s.63a-1; 696, s.15a-1; 697, s.106a-1; 696, s.9b-1. 5 Cerası, a.g.e, s.163. 6 BŞS. 698, s.72b-5. 172 Eski Kuyumcular Mahallesi’ndeki altında ahırı, avlusu olan iki bâb fevkanî evde oturmaktaydı1. Bu kayıtlardan Balıkesir’de oturan Karesi Sancakbeyi’nin ve müteselliminin kendilerine ait mütevazı birer evde ikamet ettikleri anlaşılmaktadır. Balıkesir şehrinde mahallerin oluşumuna ve gelişmesine katkıda bulunan öğeler de vardır. Bunları şu şekilde sınıflandırmak mümkündür: Cami ve Mescitler: Mahalle, yukarıda da kısaca bahsedildiği üzere, aynı mescit ya da camide ibadet eden cemaatin ikâmet ettiği yer olduğuna göre, şehrin fizîkî gelişiminde, sosyal, ekonomik ve idarî yapılanmasında mescit veya caminin belirleyici rolü bulunmaktadır. Buna bağlı olarak, Osmanlı şehirlerinde mahallenin genellikle bir mescit ya da cami etrafında teşkil edilmiş evlerden meydana geldiğini kabul etmek gerekmektedir. Bu durum Balıkesir şehri içinde geçerlidir. Nitekim, şehrin en eski mahalleleri Cami-i Atîk (Hisariçi)2 ve Namazgâh (Ali Fakıh)3 mahalleleri isimleri bunu göstermektedir. Ayrıca bazı mahallelerin buraya yapılan cami veya mescide bağlı olarak bir gelişme gösterdiği de anlaşılmaktadır. Mesela, Hacı Umur, Okçukara ve Hacı İsmail (Şamlı)4 mahallelerine buraya ibadethâneyi yapanların isimlerine izafeten bu adlar verilmiştir5. Zâviyeler : Mahallerin oluşmasında ve gelişmesinde önemli bir rolü olan diğer unsur da zâviyelerdir. Zâviyeler, özellikle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması süreci içinde hem kırsal bölgelerde hem de şehir merkezlerinde önemli hizmetler ifâ etmişlerdir. Balıkesir’de bilinen en eski zâviye, İbn Battuta’nın kaydettiği üzere Ahî Sinan Zâviyesi’dir6. İbn Battuta, Balıkesir’e geldiğinde bu zâviyede misafir olarak kalmıştır. Fakat Ahî Sinan Zâviyesiyle ilgili XVI. ve XVII. yüzyıla ait bilgi mevcut değildir. Ancak ahî olmaları kuvvetle muhtemel olan Ahî Mehmed ile Ahî Mustafa’nın şehirde bir mescit ve bir de zâviyesi vardı. XVII. yüzyılda Balıkesir’de 13 zâviye bulunmaktaydı. Bunlar içinden Hacı İshak Zâviyesi inşa edildiği tarihte Hacı Gaybî Mahallesi’nde bulunmakta olup etrafı boş ve yolla çevrili olduğu anlaşılıyor7. Daha sonra bu 1 BŞS. 699, s.7a-3. BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2. 3 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2. 4 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2. 5 Sevim, a.g.t, s.132-134. 6 İbni Battuta, Seyahatnâme, I, s.339. 7 BŞS. 692, s.32b-1. 2 173 zâviyeden dolayı burada yerleşim ve nüfus artmıştır. Böylece Hacı İshak Mahallesi adında yeni bir mahalle kurulmuştur. Aynı şekilde Aydınoğulları sülalesinden iken Balıkesir’e gelip zâviye yaptıran İzmiroğlu Hamza Bey’in1 şehrin İzmirliler Mahallesi’nin kurulup gelişmesinde önemli rolü olmuştur. Şehrin kuruluşunda ve gelişiminde etkili olan kişiler : Balıkesir’deki mahallerin büyük bir çoğunluğu şehrin kuruluşu ve gelişimi esnasında önemli katkıları olan Karaoğlan, Mirza Bey, Hacı Habib, Selahaddin, Hacı İsmail, Oruçgazi gibi kişilerin ismiyle meşhur olan mahallelerdir2. İlim Adamları : Bazı ilim sahibi Ali Fakıh, Hamza Fakıh (Mustafa Fakıh), Şeyh Lütfullah gibi kişilere atfen yapılan mahalle isimleri de bulunmaktaydı3. Meslek Grupları : Osmanlı şehirlerinde sanat ve ticaret kesiminde kendini gösteren gruplaşmanın, bütünüyle mahallelere yansımadığı, bir mahallede değişik mesleklere mensup kişilerin yaşadığı anlaşılmaktadır. Bununla birlikte, kimi meslek mensupları, kendi meslekleriyle anılan mahallelerde topluca yaşamışlardır4. Balıkesir’de Kuyumcular, Kasaplar, Debbağlar, Börkçiler, Börekçiler ve Dinkçiler buna örnek mahallelerdir5. Bütün bu unsurların dışında, Osmanlı şehirlerinin önemli bir özelliği dinsel ve etnik grupların ayrı bir mahallede oturmasıdır. Osmanlı zamanında Anadolu’daki birçok şehirde Müslim ve gayrimüslimler ayrı mahallelerde ikâmet etmişlerdir 6. Balıkesir şehri için aynı şeyi söylemek mümkün değildir. XVI. ve XVII. yüzyılda Balıkesir’de Yahudi, Hristiyan ve Ermenilerin oluşturduğu gayrimüslimlerin, Müslimler’den ayrı olarak oturdukları bir mahalleleri yoktu. Bunlar, ev satış senetleri, terekeler ve mahalle içinde vuku bulan olayların kayıtlarında geçtiği üzere Balıkesir’in her mahallesinde ikamet ettikleri anlaşılmaktadır7. Gerek inanç gerekse gelenek ve kültür bakımından farklı özelliklere sahip olan gayrimüslimlerin Müslümanlar ile birlikte aynı 1 BOA. Sultan Süleyman II, 1278; BOA. İbnül Emin Vakıf, 3415. BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2. 3 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2. 4 Özer Ergenç, “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, s.70; aynı yazar, “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fizik Yapıya Etkileri”, s.104-105. 5 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2. 6 Özer Ergenç, “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fizik Yapıya Etkileri”, s.104-105; aynı yazar, “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, s.69; Turan Gökçe, XVI ve XVII. Yüzyıllarda Lâzıkıyye (Denizli) Kazâsı, TTK, Ankara, 2000, s.75. 7 Bu konuda sicillerde pek çok kayıt vardır. Bkz. BŞS. 695, s.26b-3; 696, s.55b-2; 699, s.28a-2; s.44b-2, s.44b-5, 6; 701, s.10b-5. 2 174 mahallelerde oturmalarına rağmen, yaşanan ufak tefek olaylar haricinde birbirlerine ev, dükkân alıp-satmaları, kiraya vermeleri ve mahalle içindeki konularda birbirlerine kefil olmaları, iyi ilişkiler içinde bulunduklarını göstermektedir. Balıkesir’deki mahallelerin genel özellikleri hakkında verilen bu bilgilerden sonra aşağıda XVII. yüzyılın ilk yarısında bulunan mahalleler, XVI. ve XVIII. yüzyıllarda Balıkesir’de bulunan mahaller ile karşılaştırmalı şekilde tablo halinde verilecektir (Tablo :19). Tablo :19 16.-17.-18. Yüzyıllarda Balıkesir Mahalleleri 16. Yüzyılda Mahalleler1 Ali Fakıh / Namazgâh Börekçiler Börkciler Cami-i Atîk / Hisar İçi Debbağlar / Dede Hoca Dinkçiler Emirza Beg (Mirza Beg) Hacı Gaybî / Hoşhun Hacı Habib / Yenice Hacı İshak Hacı İsmail Hacı Umur (Ömer) Hamza Fakıh / Mustafa Fakıh İzmirlü Karaoğlan Kassablar Kuyumcular Martlu Okçukara Oruç Gazi Selâhaddin Şeyh Lütfullah / Bahaeddinzâde 22 Mahalle 17. Yüzyılda Mahalleler2 Ali Fakıh Börekçiler Sahın Hisar Dinkçiler Mirzabeğ Hacı Gaybî Yenice Hacı İshak Hacı İsmail Hacı Umurbeğ (Ömer) Mustafa Fakıh İzmirliler Karaoğlan Kassablar Eski Kuyumcular Martlu Okçukara Oruç Gazi Selahaddin Şeyh Lütfulah 20 Mahalle 18. Yüzyılda Mahalleler3 Ali Fakıh Börekçiler Sahın Hisar Dinkçiler Mirzabeğ Hacı Gaybî Yenice Hacı İshak Hacı İsmail Umurbeğ Mustafa Fakıh İzmirliler Karaoğlan Kassablar Eski Kuyumcular Martlu Okçukara Oruç Gazi Selahaddin Şeyh Lütfullah 20 Mahalle Tabloda görüldüğü gibi Balıkesir’in XVI. yüzyılda 22 mahallesi mevcuttu. XVII. yüzyılda ise Börkciler ve Debbağlar (Dede Hoca) mahallelerinin muhtemelen diğer mahallelerin içine dahil edilmesi ile 20 mahallenin bulunduğu görülmektedir. XVIII. yüzyılda da bu şekilde devam etmiştir. Mahalle isimlerinde bazı küçük değişikliklere rağmen büyük ölçüde muhafaza edilmiştir. Börkciler ve Debbağlar XVI. yüzyılda az bir nüfus içermekteydi4. İncelenen dönem içinde büyük olasılıkla kendilerinden daha büyük ve en yakın olan Hacı İsmail ve 1 BOA. TT. 166, s.249; Sevim, a.g.t, s.144. BOA. KK. 2560, s.1-2; BŞS. 701, s.28a-4; 701, s.49a-1. 3 Ünlüyol, a.g.t, s.63. 4 1573 yılında Börkciler Mahallesinde, 1 hâne ve 12 mücerred, Debbağlar Mahallesi’nde 14 hâne 8 mücerred bulunmaktaydı. Bkz. Sevim, a.g.t, s.144. 2 175 Okçukara mahallelerine dahil edilmiş olmalıdır. Balıkesir’deki mahalleler, nüfus yoğunluğu açısından değerlendirildiğinde ise XVI. yüzyılda Martlu 142 hâne 95 mücerred, Hacı İsmail 119 hâne 35 mücerred, Oruç Gazi 116 hâne 34 mücerred, Karaoğlan 115 hâne 39 mücerred, Hisariçi 104 hâne 50 mücerred ve Mirzabey 103 hâne 46 mücerred ile mahallelerinin en kalabalık nüfusa sahip olduğu görülmektedir. Börkciler, İzmirlü ve Debbağlar Mahallesi ise nüfusu en az olandı. Diğer mahalleler orta büyüklükteydi1. XVII. yüzyılda avârız hâne sayısına göre, yani vergiye dahil nüfus içinde en büyük Martlu ve Hacı İshak 10, Hacı İsmail 8, Oruç Gazi, Börekçiler 7, Mirzabey, Kasaplar 6.5, Sahın Hisar, Karaoğlan, Dinkçiler 6 ; orta büyüklükte Mustafa Fakıh 5, Umurbey 4, Okçukara, Hacı Gaybî 3 ; Ali Fakıh, Eski Kuyumcular, Şeyh Lütfullah, Yenice, İzmirliler ve Selahaddin 2 avârız hânesi ile küçük mahalleleri oluşturuyorlardı2. Balıkesir şehrini teşkil eden mahallelerin zaman içindeki gelişimini ve genel özelliklerini belirtikten sonra, mahalleleri alfabetik sıraya göre, adı, nüfus itibariyle şehir içindeki yeri ve bugünkü kent içinde hangi mahallede bulunduğunu tespit edebilmek için, kısaca mahallelerin ayrı ayrı tanıtımı yapılacaktır. 3.3.1. Ali Fakıh (Namazgâh) Mahallesi 3 Balıkesir şehrinin batı tarafındaki tepenin eteklerinde kurulmuş olan mahalle, bugünkü Dumlupınar Mahallesi’nin sınırları içerisindedir. İsmini Ali Paşa tarafından buraya yaptırılmış olan mescitten almıştır. İlyas Paşa, mahalleye XVII. yüzyılın başında bir de cami yaptırmıştır4. Cami, bugünkü eski hükümetin karşısında Saat Kulesi ile Çalışma Derneği arasında idi. XVI. ve XVII. yüzyıl kayıtlarında mahallenin diğer isminin Namazgâh olduğu yazılıdır5. Bu yerin bugün Balıkesir Lisesi ile eski Askerî Kışla’nın bulunduğu yerde idi. Karesioğulları zamanından kalma olduğu iddia edilen Balıkesir Namazgâhı da burada idi6. 1 Sevim, a.g.t, s.144. BOA. KK. 2560, s.1-2. 3 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; Sevim, a.g.t, s.127-128. 4 Uzunçarşılı, Karesi Meşâhiri, s.168. 5 BŞS. 698, s.85b-10. 6 Balıkesir Lisesinin bahçesinde yer alan Namazgâh, 1957 yılına kadar kullanılmıştır. Bkz. Ekrem Çavuldur, “Eski Eserler Korunmalı”, Kaynak, S:49, (Balıkesir , 1937), s.5-7; Kamil Su, a.g.e, s.24. 2 176 İncelenen dönemde mahalle içinde gayrimüslimlerinde yaşadığı anlaşılmaktadır1. Ali Fakıh Mahallesi’nin şehirdeki vergiye tâbi nüfusun 1530 tarihinde %1.6’sını, 1573’de %1.9 oluşturmaktadır2. 1617’de avârız hâne sayısına göre şehir nüfusunun % 2’sini bünyesinde barındırıyordu. 3.3.2. Börekçiler Mahallesi3 Börkciler mahallesi, bugünkü Hacı İl Bey Mahallesi sınırları içinde yer almakta idi. İsminden de anlaşılacağı gibi çoğunlukla börekçi esnafının ikamet ettiği bir yer olduğu için, onlara izafeten bu isim verilmiş olmalıdır. XVI. yüzyılda mahallede bir mescit bulunduğuna dair kayıt bulunmaması ve mescit ile ilgili kayıtlara XVII. yüzyılın ilk çeyreğinde rastlanılması, mescidin bu yüzyılın başında yapılmış olduğunu düşündürmektedir. Şehrin nüfusunun, 1530’da % 4’ünü, 1573’de % 5.1’ini bünyesinde barındırmaktaydı. 1617’de ise şehir nüfusunun avârız hânesine göre % 7’sini oluşturuyordu. 3.3.3. Dinkçiler Mahallesi4 Balıkesir’in güney-batısında oluşturulmuş olan Dinçiler Mahallesi, Kasaplar Mahallesi’nin batısında yer almaktadır. Bugün de aynı isimle bilinmektedir. Dinkçiler Mahallesi’nde Fatih Çeşmesi’nin yanında Tahtalı Mescit bulunmaktadır. Mescit, ilk olarak H.862/M.1452 yılında yapılmış, fakat bu yapı zaman içerisinde harap olup kullanılamayınca 1897 depreminden sonra Mutasarrıf Ömer Ali Bey’in yardımıyla tekrar yapılmıştır5. Mescidin bânisi Dinkçiler mahallesinde oturan Hacı Üveys adlı bir kişidir6. Burada oturan dinkçi esnafından dolayı mahalleye bu isim verilmiş olmalıdır. Dink, Balıkesir’de aba kumaşlarını perdahlayan, düzeltip parlatan esnafın kullandığı âletin adıdır. Bu iş oldukça gürültülü oluğu için, bu sektörde çalışanların aynı yerde kümeleştiği anlaşılıyor. 1 BŞS. 696, s.55b-2. XVI. yüzyıldaki mahalle nüfusları hesaplanırken hâneler 5 katsayısı ile çarpılarak, mücerredler bu sayıya eklenmiştir. XVI. yüzyıldaki muaflar bu sayıya ilave edilmemiştir. Aynı şekilde XVII. yüzyılda da avârız hâne sayısına göre mahallelerin nüfus yoğunluğu gösterilmiştir. 3 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; Sevim, a.g.t, s.128. 4 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; Sevim, a.g.t, s.130. 5 Erken, a.g.e, s.26. 6 BŞS. 693, s.1b-1. 2 177 Mahalle, şehir nüfusunun 1530’da % 3.2’sini, 1573’te % 4.2’sini meydana getirmekteydi. 1617’de avârız hânesine göre % 6 olmuştur. 3.3.4. Eski Kuyumcular Mahallesi1 Eski Kuyumcular, Balıkesir’in en eski mahallesidir. XVI. yüzyılda mahalle sadece Kuyumcular olarak geçmektedir2. XVII. yüzyılda Eski Kuyumcular şeklinde ifade edilmesinin sebebi, kuyumcu esnafının daha hareketli olan Zağanos Paşa’nın dükkânlarının bulunduğu çarşıya kaymış olmasıyla ilgilidir. Mahalle ismini kuyumculuk ile uğraşan esnaflardan almıştır. Bugün hâlâ Eski Kuyumcular Mahallesi mevcuttur. İncelenen dönemde kuyumcu esnafının büyük çoğunluğu Yahudiler’den oluşmaktaydı. Mahalle, şehrin tam ortasında yer almakta olup hareketli bir çarşıya sahipti. Hüseyin Paşa Hanı3 ve Hadım Mahmud Ağa Hanı da Eski Kuyumcular Mahallesinde idi4. Eski Kuyumcular Mescidi, bu mahallenin içindeki çarşıda bulunmaktaydı. Eski Kuyumcular Mescidi’nin bânisi Hacı Ömer adlı bir kişidir5. Mescidin bugün bulunduğu yeri tespit edememekle birlikte, tarif edilen yerde şimdi Yeşilli Camii bulunmaktadır. Mahallenin şehir nüfusunun 1530’da % 4.34’sini ve 1573’de % 2.9’nu oluşturmaktaydı. 1617 tarihinde avârız hânesine göre % 2 ile Balıkesir’in en ufak mahallesi durumundadır. 3.3.5. Hacı Gaybî Mahallesi6 Bugünkü Hükümet Konağı ve çevresi Hacı Gaybî Mahallesi olarak biliniyordu. Günümüzde bu yerler Eski Kuyumcular Mahallesi sınırları içinde bulunmaktadır. Bu ismin neye izafeten verildiği anlaşılamamıştır. Fakat Hacı Gaybî’nin mahallenin gelişimine katkısı olduğu muhakkaktır. Mahallede biri atik7 diğeri “cedîd” olmak üzere iki mescit bulunmaktaydı. Yeni mescide ilk olarak XVII. yüzyılda rastlanmakta olup diğer adı Alan-Beyzâde Mescidi’dir8. Hacı Gaybî Mahallesi’nde Hacı İlyas Paşa tarafından XVII. yüzyılın ilk çeyreğinde 1 BOA. KK. 2560, s.1-2; BŞS. 701, s.49a-1. BOA. TT. 166, s.249. 3 BŞS. 697, s.105a-3. 4 Su, , “İlyas Paşa’ya Dair”, Kaynak, S.47, s.342-343. 5 BŞS. 693. s.17b-1. 6 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; Sevim, a.g.t, s.130-131. 7 BŞS. 700a, s.6b-1. 8 BŞS. 696, s.41a-6. 2 178 yaptırılan bir de han vardı. XVIII. yüzyılın ilk yarısında bu mahallede Hacı Gaybî Pazarı kurulmaya başlanmıştır. Bu pazara sadece şehir halkı değil civar illerden de pek çok müslim ve gayrimüslim tüccar alış-verişe gelmekteydi1. Mahallenin şehir nüfusuna oranı, 1530’da % 4.64 olup 1573’te % 3.57’ye düşmüştür. 1617 tarihinde avârız hânesi ise % 3 idi. 3.3.6. Hacı İshak Mahallesi2 Hacı İshak Mahallesi, bugünkü Hükümet Konağı’nın kuzey-batı tarafında, Başçeşme Mezarlığı’nın doğusunda olan yerde oluşturulmuştur. İsmini İshak Baba adlı kişinin buraya yaptırdığı zâviyeden almaktadır. Bu zâviye ilk yapıldığında etrafının boş ve ıssız olduğu düşünülürse, zâviyenin mahallenin gelişmesine önemli katkısı olduğu görülür. XVII. yüzyılda mahallede hangi tarihte yapıldığı ve bânisi tespit edilemeyen bir mescit mevcuttu3. Şehrin nüfusuna mahallenin katkısı, 1530’da % 6.87, 1573’te % 6.42’dir. 1617 yılında avârız hâne sayısına göre bu katkı % 10 olup, Balıkesir’in en büyük vergi nüfusu barındıran mahallelerinden biri olmuştur. 3.3.7. Hacı İsmail Mahallesi4 Günümüzde aynı isimle anılan bir mahalle mevcuttur. Şamlı lakabıyla meşhur olan Hacı İsmail’in mahalleye yaptırdığı mescide izafeten bu adın verildiği düşünülmektedir. XVI. yüzyılda bu eserden bahsedilmesi bu yüzyılda yapılmış olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir5. Mescide H.1171/M.1757-1758 yılında eski miralay Ali Ağa günde bir akçe ücretle İbrahim Halifeyi hatip olarak atamış ve minber vaaz ederek yapıyı camiye çevirmiştir6. Cami bugünkü durumuna, 1967’de mahalle halkının gayretleriyle geçirdiği tamir sonucunda gelebilmiştir. Mahallenin şehir nüfusuna katkısı 1530’da % 7.97 ve 1573’de % 7.8 idi. 1617’de avârız hânesi sayısı % 8 ile Balıkesir’in en büyük üçüncü mahallesiydi. 1 Ünlüyol, a.g.t, s.87-88. BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; Sevim, a.g.t, s.131-132. 3 BŞS. 696, s.40b-6.; BŞS. 698, s.76a-2. 4 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; Sevim, a.g.t, s.132-133. 5 Sevim, a.g.t, s.282. 6 K. Su, “Balıkesir’e Dair Vesikalar”, Kaynak, S.51, (19 Nisan 1937),s.69-70. 2 179 3.3.8. Hacı Umur Bey Mahallesi1 Balıkesir’in en eski mahallelerinden birisidir. Bugün şehir merkezinin doğusundaki Eski Kuyumcular Mahallesi sınırları içinde kalmıştır. İsmini mahalleye bir mescit yaptıran Kara Timurtaş Paşa’nın oğlu Umur Bey’den almıştır2. XVI. yüzyılda Hacı Ömer şeklinde de geçen mahallenin ismi, XVII. yüzyıl ait bazı belgelerde de hem Hacı Ömer Bey hem de Hacı Umur Bey şeklinde yazıldığı da olmaktaydı3. Mescidin iç kapısının üzerindeki duvarda bulunan kitabesine göre yapı, H.815/M.1412-1413 yılında yaptırılmıştır. Mescit H.1049/M.1639-1640, 1897 ve 1925 tarihinde geçirdiği büyük onarımlarla günümüze gelebilmiştir4. Mahallenin şehir nüfusu içindeki yeri 1530’da % 1.6 ve 1573’de %2.27 olup, 1617 tarihindeki avârız hânesi sayısına göre % 4 idi. 3.3.9. İzmirliler Mahallesi5 İzmirliler Mahallesi, Çay Dersi’nin kuzey tarafının karşısında ve Oruç Gazi Mahallesi’nin doğusundadır. Bugün bu yerler Ege Mahallesi sınırları içinde kalmaktadır. XVI. yüzyılda İzmirlü olarak geçen mahallenin kurucusu, Aydınoğulları sülalesinden İzmiroğlu Hamza Bey’dir. Hamza Bey, Oruç Gazi Mahallesi’ne yakın kısımda bir zâviye inşa ettirmiştir6. Zâviye, İzmirliler Mahallesi’nin kurulup gelişmesinde önemli rolü olmuştur. XVII. yüzyılda mahalede bir mescit de vardı7. Balıkesir’e bağlı Çırakçı mezraası, zâviye vakfının akarları arasında bulunmaktadır. Bu zâviyenin bânisinin sülalesinden dolayı İzmirliler ismi verilmiştir. Balıkesir’in en eski mezarlıklarından biri olan Garipler Mezarlığı da İzmirliler Mahallesi’nin kuzeyinde yer alıyordu8. Mezarlık yakın bir tarihte kaldırılarak yerine Salı Pazarı kurulmuştur. Daha önce bu mezarlığın içinde bulunan Kız Dedesi olarak bilinen türbe ise hâlâ ayaktadır. İzmirliler Mahallesi XVI. yüzyılda şehrin nüfus bakımından en ufak mahalleleri arasındadır. 1530’da % 0.79 ve 1573’te % 0.91 oranında şehir 1 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; Sevim, a.g.t, s.133. Uzunçarşılı, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, s.117-118. 3 BŞS. 701, s.49a-1, s.28a-4. 4 Eren, Mutasarrıf Ömer Ali Bey, s.223-224. 5 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; Sevim, a.g.t, s.134. 6 BOA. Sultan Süleyman II, 1278; BOA. İbnül Emin Vakıf, 3415. 7 BŞS. 697, s.28a-1, 29a-1; BŞS. 699, s.57a-2. 8 Ünlüyol, a.g.t, s.81. 2 180 nüfusuna katkısı vardı. 1617 yılında avârız hânesine göre % 2 ile şehrin en küçük mahallesi olma özelliğini devam etmiştir. 3.3.10. Karaoğlan Mahallesi1 Balıkesir’in en eski mahallelerinden biri olan Karaoğlan Mahallesi, şehrin batısında yer alan tepelerin yamacında kurulmuştur. Mahalleye bu isim, Gazi Süleyman Paşa ile Rumeli’nin fethine katılan ve bu mahallede kendi adına bir mescit yaptıran Karaoğlan’a izafeten verilmiştir2. Mescidin bu kişi tarafından yaptırıldığı kabul edilecek olunursa mahallenin XIV. yüzyılın başında kurulmuş olduğu kabul edilebilir. Bu mescit, bugünde Karaoğlan Mahallesi’nde cami olarak bulunmaktadır. Karaoğlan Mahallesinde, mahallenin teşekkülünden önce, Paşa Sultan Zâviyesi vardı. Bugün sadece türbesi bulunan yapının içinde yer alan H.738/ M.1337-1338 tarihli levhadan, Paşa Sultan’ın, Karasioğulları zamanında burada bir zâviye kurduğu anlaşılmaktadır3. Şehir nüfusunun 1530’da % 6’sı ve 1573’de % 7.6’sı bu mahallede ikamet etmekteydi. 1617 tarihindeki avârız hâne sayısı % 6 idi. XVII. yüzyılda mahalle içinde gayrimüslim nüfusta oturmaktaydı4. 3.3.11. Kasaplar Mahallesi5 Balıkesir güneyinde bulunan Kasaplar Mahallesi, bugün aynı adla mevcuttur. Mahallenin isminden de anlaşılacağı gibi, kasap esnafının oturduğu yer olması nedeniyle bu ad verilmiştir. Kasaplar Mahallesi’nde bulunan caminin bânisi ve yapıldığı tarih belli değildir. Bugün caminin kapı duvarındaki kitabesinden anlaşıldığı üzere yapı günümüze kadar beş kez tamir geçirmiştir6. Camide ilk tamirin H.1059/M.1649 yılında yapıldığı düşünülürse bu eserin XVI. yüzyılın sonlarında veya XVII. yüzyılın başlarında yapılmış olduğu söylenebilir. 1 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; Sevim, a.g.t, s.134-135. Erken, a.g.e, s.26. 3 Ünlüyol, a.g.t, s.77. 4 BŞS. 699, s.44b-2, s.44b-4, 5, 6. 5 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; Sevim, a.g.t, s.134-135. 6 Eren, Mutasarrıf Ömer Ali Bey, s.214. 2 181 Kasaplar Mahallesi, şehir nüfusunun 1530’da % 3.67’sini ve 1573’de % 5.73’ünü barındırıyordu. 1617’de ise şehrin avârız hânelerinin % 6.5’ni oluşturuyordu. 3.3.12. Martlu Mahallesi1 Martlu Mahallesi, Balıkesir’in güney-batısında oluşturulmuştur. Bugün Hacı İl Bey Mahallesi sınırları içinde bulunmaktadır. İsmiyle ilgili bilgi yoktur. Mahallede bulunan Martlı Mescidi, kapısında bulunan kitabeye göre 1470 yılında yaptırılmıştır. Bu da mahallenin XV. yüzyılda kurulmuş olabileceğini göstermektedir. Yapının bânisi Hacı Ömer adlı kişidir. Bânisinden dolayı mescide “Hacı Ömer Mescidi” de denilmekteydi2. Bugün halk arasında bu yapı “Kenetli Mescit” ismiyle anılmaktadır. Şimdi Hacı İl Bey Mahallesi sınırları içerisinde bulunan cami, kitabesindeki bilgiye göre 1954 tarihinde geçirdiği onarım ile günümüze gelmiştir. Mahallede bugün sadece türbesi bulunan Kazgan Ağa denilen Balım Sultan Zâviyesi de mevcuttu. Alaybeği Medresesi de bu mahalle sınırları içindeydi3. Martlu Mahallesi, gerek XVI. yüzyılda gerekse XVII. yüzyılda şehrin nüfus olarak en kalabalık mahallesi idi. İncelenen dönemde bu mahallede gayrimüslim nüfusun da ikamet ettiği görülmektedir4. 1530’da şehir nüfusunun % 9.3’ü ve 1573’de % 9.96’sı bu mahallenin bünyesinde bulunuyordu. 1617’de şehirdeki avârız hânesinin % 10’nu bu mahalledeydi. 3.3.13. Mirza Bey Mahallesi5 Mirza Bey Mahallesi, XVI. yüzyılda Emirza Bey şeklinde bilinmekte olup XVII. yüzyıl belgelerinde Mirza Bey Mahallesi olarak kaydedilmiştir. Çay Deresi ve Edremit Yolu’nun güneyinde yer alan mahalle, şehrin merkezinin batısına düşmektedir. Mirza Bey Mahallesi’nin kuruluş ve gelişmesine Mirza Bey Camii’nin büyük katkısı olmuştur. 1 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; Sevim, a.g.t, s.136. Sevim, a.g.t, s.278; Ünlüyol, a.g.t, s.196. 3 Ünlüyol, a.g.t, s.69. 4 BŞS. 695, s.26b-3. 5 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; BŞS. 701, s.28b-4; 701, s.49a-1; Sevim, a.g.t, s.136137. 2 182 Mahallede bulunan caminin ilk olarak mescit olarak inşa edildiği, XVII. yüzyılda camiye dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır. Bu durum mahallenin nüfusunun giderek arttığına işaret etmektedir. Bugün halk arasında “Yoğurtçu Camii” diye bilinen bu cami, kitâbesine göre 1862 yılında Sultan Abdülaziz tarafından onarımı yapılarak bölgeye yerleştirilen Kırım Tatarları’nın istifade etmesi sağlanmıştır. Bundan dolayı bu camiye “Kırımlılar” veya “Aziziye” de denilmektedir. Cami 1897 depreminde yıkılınca Balıkesir Mutasarrıfı Ömer Ali Bey tarafından tamir olunarak günümüze gelebilmiştir1. Mirza Bey Mahallesi XVI. yüzyılda oldukça kalabalık bir nüfusa sahip olduğu görülmektedir. 1530’da % 6.36 ve 1573’de % 6.94 idi. 1617’de şehrin avârız hânelerinin % 6.5’i bu mahallede bulunuyordu. 3.3.14. Mustafa Fakıh Mahallesi2 XVI. yüzyılda mahallenin ismi “Hamza Fakıh nam-ı diğer Mustafa Fakıh” şeklinde geçmektedir. XVII. yüzyılda ise sadece Mustafa Fakıh olarak belgelere kaydedilmiştir. Mahalleye neden bu isimlerin verildiği bilinmemektedir. Mustafa Fakıh Mahallesi, Karesi Bey Türbesi’nin bulunduğu bölge ve civarında oluşturulmuştur. Bugün bu yerler Karesi Mahallesi hudutları içindedir. XVII. yüzyılda Mustafa Fakih Mahallesi’nde bir mescit bulunmaktaydı3. Şehir içinde mahallenin nüfus yoğunluğu ise 1530’da % 7.5 ve 1573’de % 6.6 idi. 1617 tarihinde avârız hâne sayısı % 5 olup orta büyüklükte bir mahalle olduğu söylenebilir. 3.3.15. Okçukara Mahallesi4 Okçukara Mahallesi’nin adının nereden geldiği bilinmemektedir. Bugün Karesi Mahallesi sınırları içinde kalmaktadır. XVI. yüzyıla ait belgelerde mahallenin kuzeyinde Çay Deresi ve civarında debbağların bulunduğu mevkide “Debbağlar Mahallesi” bulunmaktaydı. XVII. yüzyılda bu mahalle mevcut değildir. Muhtemelen Okçukara mahallesi içine dahil edilmiş olmalıdır. 1 Eren, Mutasarrıf Ömer Ali Bey, s.221. BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; BŞS. 701, s.28b-4; 701, s.49a-1; Sevim, a.g.t, s.133134. 3 BŞS. 698, s.59b-6. 4 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; BŞS. 701, s.28b-4; Sevim, a.g.t, s.133-134. 2 183 Mahalle mescidinin XIV. yüzyılın ortalarında yapıldığı tahmin olunup yapının bânisi Okçu Kara Kadı adlı kişidir1. Mescit, XVI. ve XVII. yüzyıllarda Okçukara Mahallesi’nde bulunmakta idi. Bugün halk arasında “Tabaklar Camisi” de denilen bu yapı, Karesi Mahallesi’nde, Deveyoncası mevkiindedir. H.1148/M.1735-1736 yılında Ali Efendi adındaki bir hayır sever mescide minber yaptırarak bu ibadethaneyi camiye çevirmiştir2. Gayrimüslimlerin Balıkesir şehrinde ikamet ettikleri mahallelerden birisi de Okçukara idi3. Mahallenin şehir nüfusuna katkısı ise 1530’da % 2.6 ve 1573’de % 2.57 idi. 1671 yılındaki avârız hâne sayına göre mahallenin nüfusu % 3 olmuştur. 3.3.16. Oruç Gazi Mahallesi4 Balıkesir şehrinin kuzeyinde, Çay Deresi’nin karşı tarafında ilk olarak kurulan mahalle Oruç Gazi’dir. Mahallenin ismi, I. Murat zamanında beylerbeyi olan Kara Timurtaş Paşa’nın oğlu Oruç Gazi’nin bölgeye yaptırdığı mescide izafeten verilmiştir5. Şehrin kuzeyine geçişi temin eden Çay Deresi üzerine inşa edilen Bey Köprüsü de denilen Şehir Köprüsü, Oruç Gazi Mahallesi’nde bulunmaktaydı6. Şehrin en eski mescitlerinden biri olan Kaya Bey Camii, Oruçgazi Mahallesi’ne H.876/M.1471-1472 tarihinde Candaroğulları ailesinden Kasım Bey’in oğlu Kaya Bey tarafından yaptırılmıştır7. Bugün bu caminin bulunduğu yer Çay Mahallesi’nin sınırları içersinde yer almaktadır. Yapı mescit olarak yapılmıştır. Bir minber yapılmak suretiyle H.1002/M.1593-1594 tarihinde camiye çevrilmiştir8. Böylece Kaya Bey’in yaptırmış olduğu mescit, Yıldırım Cami ve Zağnos Paşa Camii’nden sonra şehirde Cuma namazı kılınabilen üçüncü cami durumuna gelmiştir. Kaya Bey Camii’nin içinde Üçpınar oğlu Türbesi ile Ayaz Paşa oğlu mezarları bulunmaktadır. İkinci bir mescidin yapılması ve bunun bir 1 Sevim, a.g.t, s.281. K. Su, “Balıkesir’e Dair Vesikalar”, Kaynak, S.51, (19 Nisan 1937),s.69. 3 BŞS. 699, s.28a-2; 701, s.10b-5. 4 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; BŞS. 701, s.28b-4; S. Sevim, a.g.t, s.138. 5 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C:I, s.575. 6 BŞS. 697, s.106a-5. 7 Kaya Bey’in ölümünden sonra, Balıkesir’de yaptırdığı cami için kardeşi İskender Bey tarafından Arapça bir vakfiye de düzenlettirmiştir. Vakfiye için bkz. VAD. no: 582/1, s.125-126. 8 Sevim, “Candaroğulları Sülalesinden Kaya Bey’in Balıkesir’deki Camisi ve Vakıfları”, s.21; Su, a.g.e, s.16. Kaya Bey mescidinin camiye çevrilmesiyle ilgili ferman için bkz. K. Su, “Balıkesir’e Dair Vesikalar”, Kaynak, S.51, (19 Nisan 1937), s.69. 2 184 süre sonra camiye dönüştürülmesi, mahallede nüfusun zamanla arttığına işaret etmektedir. Oruç Gazi Mahallesi kurulduğu yıldan itibaren hızla gelişip büyümüştür. Mahalle şehir nüfusunun 150’da % 7.35’ini ve 1573’te % 7.6’sını bünyesinde barındırıyordu. 1617’de şehirdeki avârız hânelerin % 7’si bu mahallede idi. 3.3.17. Sahın Hisar Mahallesi1 Bugün Hisariçi olarak bilinmekte olan Sahın Hisar Mahallesi, Balıkesir’in çekirdeğini oluşturan mahalledir. Bu mahalle kurulduktan sonra şehir daha hızlı bir gelişme göstermiştir. Mahalleye Cami-i Atik denilmesinin sebebi, Yıldırım Bayezid tarafından buraya H.791/M.1388-1389 tarihinde yaptırılan ilk cami olmasındandır. Buna göre mahalle XIV. yüzyılda teşekkül ettirilmiştir. Mahallenin isminden dolayı eskiden burada bir surun bulunduğu düşünülmektedir. Hisarın bugün şehirde hiçbir kalıntısı yoktur. Fakat yakın zamanda bu mahalde yapılan kazılarda yerin 2.5-3 metre altında 60-70 cm eninde horasanî duvarlara rastlanılmıştır. Bu duvarlar, surun temelleri olmalıdır. Sahın Hisar Mahallesi’nde adı geçen cami dışında XVII. yüzyılda bir mescit daha bulunmaktadır2. Bunun haricinde Yıldırım Camii, Medresesi, Misafirhânesi; Ahî Mehmed Mescidi, Ahî Mustafa Zâviyesi, İbrahim Bey Camii, Şerafeddin Paşa Zâviyesi, ve Hamamı, Fatma Hatun Hamamı gibi dinî ve sosyal yapılar da mevcuttu. Bu yapılar mahallenin nüfusunun artmasında önemli bir unsur olmuştur. XVI. yüzyılda şehirde en çok nüfusa sahip bir mahalle iken XVII. yüzyılda şehrin başka yönde büyümesine paralel olarak nüfus azalma göstermiştir. 1530’da % 7.88 ve 1573’de % 7 idi. 1617’de şehrin avârız hânesinin % 7’sini barındırıyordu. 3.3.18. Selahaddin Mahallesi3 Selahaddin Mahallesi, Sahın Hisar Mahallesi’nin bitişiğinde olduğuna göre, Balıkesir’in merkezî ve en eski mahallelerinden biridir. İsminin neye izafeten verildiği belli değildir. Selahaddin adlı bir kişinin mahallenin kuruluşun katkısından dolayı olmalıdır. Mahalle, bugünkü Hasan Baba Çarşısı’ndan Eski 1 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; BŞS. 701, s.28b-4; Sevim, a.g.t, s.129. BŞS. 693, s.108a-2; BŞS. 698, s.76b-2. 3 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; BŞS. 701, s.28b-4; Sevim, a.g.t, s.138-139. 2 185 Yoğurt Pazarı’na kadar uzanmakta olup buraya yapılan Gazi Bulvarı mahallenin bir kısmının Akıncılar Mahallesi’nde diğer kısmının da Yıldırım Mahallesi’nde olmak üzere iki kısma ayrılmasına sebep olmuştur. Mahallede, Bostan Çavuş ve Hoca Sinan Efendiye ait vakıf eserleri vardı1. Balıkesir’in XVI. yüzyılda nüfus itibariyle en kalabalık mahallelerinden birisidir. 1530’da % 5.26’sını ve 1573’de % 5.23’ünü bünyesinde barındırıyordu. XVII. yüzyılda ise nüfusta azalma meydana gelmiştir. Bunun sebebi, Ünlüyol’un çalışmasında belirttiği gibi mahallede ikamet eden kişilerin çoğunun askerî sınıfa mensup olmalarıdır2. Bu durum, XVII. yüzyılın ilk yarısına da yansımıştır. Nitekim, 1617’de avârız hâne sayısı % 2 ile vergiye dahil nüfus içinde en ufak mahalle durumundadır. 3.3.19. Şeyh Lütfullah Mahallesi3 Şeyh Lütfullah Mahallesi’nin ismi XVI. yüzyılda “Şeyh Lütfullah nâm-ı diğer Bahâeddinzâde” şeklinde idi. Candaroğulları sülâlesinden Lütfullah’ın, Balıkesir’e gelip yerleştiği ve Hacı Bayram Veli’nin halifesi olduğu, buraya bir Sufihâne inşa ettirerek, ölünceye kadar bu tarikatın şeyhi olarakyaşaması sonucu bu4 mahalle teşekkül etmiştir. Mahalleye Lütfullah Efendi’nin yaptırdığı Sufihâneye izafeten bu isim verilmiştir. XVI. yüzyıl Tahrir Defterleri’nde Şeyh Bahaeddinzâde Sufihânesi olarak geçmektedir5. İlk inşa edildiğinde tekke niyetiyle yapılan bu yapı, sonradan mescide çevrilmiştir. Bugün, Yıldırım Mahallesi sınırları içinde kalan bu yerde Şeyh Lütfullah Camii hâlâ ayaktadır. Şeyh Lütfullahın Türbesi de kendisinin yaptırdığı bu caminin avlusundaki mezarlıktadır. Mahalle nüfus itibariyle ufak bir örünüm arz etmektedir. 1530’da % 2.83, ve 1573’de % 2 idi. 1617’ avârız hâne sayısı da % 2’dir. 3.3.20. Yenice Mahallesi6 1 Ünlüyol, a.g.t, s.84. Aynı yer. 3 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; BŞS. 701, s.28b-4; Sevim, a.g.t, s.139. 4 Uzunçarşılı, Karesi Meşahiri, s.81. 5 BOA. TT. 166, s.256. 6 BOA. TT. 166, s.249; BOA. KK. 2560, s.1-2; BŞS. 701, s.28b-4; Sevim, a.g.t, s.131. 2 186 Yenice Mahallesi, XVI. yüzyılda “Hacı Habib nâm-ı diğer Yenice” şeklinde geçmektedir. XVII. yüzyıla ait belgelerde sadece Yenice diye ifade edilmektedir1. Günümüzde Altı Eylül Mahallesi sınırları içinde yer almaktadır. Bu mahallenin eski ismini yaşatmak için olsa gerek, Hacı İbrahim Mescidi’nin bulunduğu sokağın ismi Yenice’dir. XVII. yüzyıl Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’ndeki kayıtlara göre mahallede Yenice Mescidi adında bir ibadethâne vardı2. Mahallenin şehir nüfusuna katkısı 1530’da % 2.64 ve 1573’de % 2.22’dir. 1617 tarihinde Balıkesir’in en küçük mahallelerinden biri olup avârız hânesi % 2 idi. 3.4. ŞEHİRDE YAŞAYAN GRUPLAR 3.4.1. Köle ve Câriyeler Balıkesir şehrinin, XVII. yüzyılın ilk yarısındaki nüfusunu etkileyen unsurlardan biri köle ve câriyelerdir. Döneme ait sicillerde bulunan hüccet ve tereke kayıtlarından Balıkesir’de çeşitli milletlere mensup pek çok köle ve câriye yaşadığı ortaya çıkmaktadır. Bunlarla ilgili mahkemeye yansımış bir çok dava bulunmasına rağmen, sayılarını kesin olarak tespit edecek bir belgeye rastlanmamıştır. Balıkesir’deki köle ve câriye sahipleri içinde, âyan, eşraf, tüccar gibi genellikle varlıklı kişiler bulunmakla birlikte3 bunların arasında ehl-i örf ve ulemâdan olanlar da mevcuttu4. İncelenen dönemde sadece Müslümanlar’ın değil, şehirdeki varlıklı gayrimüslimlerin de köleleri vardı5. İbn Battuta, Balıkesir’de Karesi Beyliği zamanında köle ve câriyelerin satıldığını eserinde yazmaktadır. Hatta kendisinin şehre geldiğinde Margarita adlı Rum bir câriye aldığını belirtmektedir6. Bu durum, şehirde Osmanlı hakimiyeti öncesinde de köle ve câriyelerin satıldığını göstermektedir. Karesi Sancağı 1 BŞS. 701, s.49a-1. BŞS. 700a, s.12a-3. 3 BŞS. 699, s.6b-4, s.7a-1, 696, s.35b-1, s.50b-5. 4 BŞS. 699, s.2a-4, s.3a-2, s.12a-2, s.33a-1; 693, s.49b-1. 5 BŞS. 693, s.20a-1. 6 İbn Battuta, Seyahatnâme, I, s.339. 2 187 Kanunnâmesi’nde, köle ve câriyelerle ilgili hükümlerin bulunması1, Balıkesir’de köle ve câriye satan tüccarların bulunması2, bunların alınıp-satıldığı bir köle pazarının bulunduğunu düşündürmektedir. Fakat böyle bir yerin olduğuna dair herhangi bir belgeye şimdilik tesadüf edilmemiştir. Balıkesir’de köle ve câriye alıp-satan tüccarlar sadece bu işi yapmıyorlardı. Ayrıca kölelerin giyecekleri giysiler de yine bu kişiler tarafından satılıyordu ki, kölelerin giydiği elbiselerin kendi fiyatlarına yakın olduğu görülmektedir. Örneğin, tüccar taifesinden Mehmed, 29 Şevval 1039/ 11 Haziran 1630 tarihinde yine tüccardan Mustafa’ya 60 kuruşa bir köleyle birlikte, tanesi 3 kuruştan 20 takım elbiseyi toplam 120 kuruşa satmıştır3. Osmanlılar zamanında köle ve câriyelerin başlıca kaynağı savaş esirleri idi. Balkanlar’da, Avrupa’da ve Rusya’ya karşı yapılan savaşlarda pek çok esir ele geçiriliyordu. Bunlar Gelibolu ve Marmara üzerinden Anadolu’ya giriş yapıyorlardı. Böyle olunca Karesi Sancağı, kölelerin Anadolu’ya götürüldükleri yol üzerinde bulunuyordu4. Bu yüzden Balıkesir’deki köle ve câriyeler umûmiyetle Rus, Macar, Eflak, Hırvat ve Bosnalı idiler. XVII. yüzyılın ilk yarısında, Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’ndeki belgelerde köle ve câriye azadı, alış ve satışlarıyla ilgili 50 adet belge incelemeye alınmıştır. Bu kayıtlara göre; Balıkesir’de bulunan köle ve câriyelerin % 44’ünü Rus, % 12’sini Macar, % 20’sini Eflak, % 6’sını Arap, % 4’ünü Hırvat, % 2’sini Bosnalılar oluşturuyordu. % 12’sinin ise milliyeti tespit edilememiştir. İncelenen belgelerde bunların sadece 4’ünün dininin İslâm ve birinin gayrimüslim olduğu kayıtlıdır5. Bununla birlikte çoğunun islâmî adlar taşımaları, onların Müslüman olduklarının bir göstergesi olmalıdır. Ayrıca belgelerde % 30’unun babasının ismi belirtilmiş olup hepsininki Abdullah’tır. Köle ve câriyelerin satış hüccetlerinden fiyatlarını tespit etmek de mümkün olmuştur. Kölelerin çeşitli tarihlerde fiatları 3.000-6.300 akçe, câriyelerin ise 6.500-7.000 akçe arasında değişmekteydi1. Bu da câriyelerin kölelere göre daha kıymetli olduğunu göstermektedir. Köle ve câriyelerin alış-satışları esnasında bazı sorunların yaşandığı da oluyordu. Bunun 1 Ö.L. Barkan, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları, I, Kanunlar, İstanbul, 1943, s.22. 2 BŞS. 699, s.7a-2, s.8a-1. 3 BŞS. 699, s.7a-2. 4 İzzet Sak, “Konya’da Köleler (16. Yüzyıl Sonu-17. Yüzyıl)”, Osmanlı Araştırmaları, S:IX, (İstanbul, 1989), s.161-162. 5 BŞS. 699, s.2b-2, s.3a-2, s.2a-4, s.2b-1, 693, s.20a-1. 188 sebebi, genellikle satılan kölelerin “ayıplı” olarak ifade edilen ya sakat olmaları ya da vücudunda yara izleri bulunmasıydı2. Özellikle bu gibi sebepler, köle satışı gerçekleştikten sonra fark edildiğinde derhal geri iade ediliyordu. Nitekim, Receb 1012/ Aralık 1603 tarihinde satın alınan Kamile adlı bir câriyenin eski sahibinden iki aylık hamile olduğu ortaya çıkması üzerine geri iade edilmiştir3. Osmanlı Devleti’nde köle ve câriyeler değişik işler yapmaktaydı. İncelenen dönemde Balıkesir’deki köle ve câriyelerin ne gibi işler yaptıkları tespit olunamamıştır. Fakat genellikle aile içi hizmetlerde kullanıyor ve kendilerine çeşitli meslekler öğretiliyordu. Konya’da köleler efendilerin iş yerlerinde çalışıyor, onların günlük işlerini yürütüyorlardı. Câriyeler ise efendisinin çocuğuna bakmak, süt sağmak gibi işlere bakıyorlardı4. Böylece evinde köle barındıran Müslümanlar, onlara kendi evlâtları gibi davranmışlar ve sonunda mutlaka azat etmişlerdir. Bu şekilde köle ve câriyeler, hürriyetlerine kavuşmuş oluyorlardı. Balıkesirde de durum farklı olmamalıdır. Köle ve câriyelerin İslâm Hukuku hükümleri içinde çeşitli şekillerde azat edilme işinin yapıldığı görülmektedir. Bunların en yaygın olanı, köle sahibinin belli bir hizmet yılından sonra, kölesini azat edeceğine söz verip, mahkemece düzenlenen kitâbet ile bu durumu sicile kaydettirmesidir. Hizmet süresi dolan köle ve câriyelerin, düzenlenen ıtk-nâme hücceti ile efendisinin “malından ve mülkünden ihrac” edildiği beyan olunuyordu5. Köle sahiplerinin kitâbetle belirledikleri kölelerinin hizmet sürelerini indirdikleri de oluyordu. Böylece köle, hizmet süresi dolmadan önce azat edilip, hür olabiliyordu. Örneğin, Hacı Umur Bey Mahallesi’nden Bayram Ağa’ya babasından miras kalan köle Yevan’ı kitabette belirlenen süreden bir yıl önce azat etmiştir6. İncelenen dönemde çok yaygın olmamakla birlikte, diğer bir azat şekli ise belgelerde “müdebbir-i mutlak” olarak geçen şartlı azat etmeydi. Bu tür azatlıkta köle ya da câriye, efendisi ölünceye kadar onun hizmetinde bulunmaktadır. Efendisi öldüğünde ancak hür olabiliyordu. Çoğu kez köle sahipleri şartlı azat 1 BŞS. 693, s.9a-3, s. 120a-3; 694, s.123b-1; 695, s.73a-1; 699, s.6b-4, s. 7a-2, s.12a-2. BŞS. 696, s.41b-4; 694, s.115a-5, s.123b-1, 699, s.7a-2. 3 BŞS. 693, s. 78b-3. 4 Sak, a.g.m, s.161-162; Oğuzoğlu, a.g.t, s.54-55; Küçükdağ, a.g.t, s.99. 5 BŞS. 693, s.65a-4, s.65b-1, s.65b-2, s.102b-1, s.112a-1; 694, s.13a-4, s.16b-3, s.61a-1, s.77a-2; 695, s.41b-2; 696, s.50b-5, s.10b-4, s.19b-1, s.26a-3, 697, s.104b-1, s.105b-3; 699, s.7a-1, s.2b-2, s.3a-2. 6 BŞS. 699, s.2b-1, s.2b-2. 2 189 etmede kendi malının bir kısmını kölesine bırakacağına söz veriyordu1. Böylece köle, onların ölünceye kadar yanında kalıp, hizmetinde bulunabiliyordu. Câriyenin, sahibinden çocuk doğurması da azat edilmesi için yeterli bir sebep olarak görülüyordu2. Köle ve câriyelerin azat edildiklerine dair efendisi tarafından “ıtk-nâme” denilen bir belge verilirdi. Bu belgede azat edilen kişinin milliyeti, dini, fiziksel tanımları, varsa bedensel kusurları ayrıntılı bir biçimde anlatılırdı. Böylece ileride meydan gelebilecek herhangi bir karışıklık engellenmiş oluyordu. Mesela, Rebiyülahir 1012/ Eylül 1603 tarihinde Mirza Bey Mahallesi’nden Hacı Musa’nın kölesi için düzenlettiği hüccette; “... orta boylu, açık kaşlı, sağ elinde şehâdet parmağında yara eseri var Eflâkiyyü’l-asl Rıdvan bin Abdullah nâm abd-i memlûk...” şeklinde köle tarif edilmektedir3. Köle ve câriyelerin sahiplerinin hizmetlerinden kaçtıkları da oluyordu. İncelenen dönemde bu tür olaylara çok sıkça rastlanmaktadır. Bunlara “abd-i âbık” denilmekte olup bu durumdaki köle ve câriyelerin yakalanması ve muhafazası için belli kurallar vardı. Kaçan köleler, Karesi Sancağı’nda bulunan yave zabiti tarafından yakalanıyordu4. Mahkemeye getirilen bu kölelerin kimlikleri belirlenir, günlük nafakaları tespit edildikten sonra kontrol altına alınırdı. Bu nafaka belli bir miktarda olmayıp, incelenen dönemde 6-12 akçe arasında değişiyor idi5. Yapılan tüm masraflar, kendisini gelip bulan sahibinden alınırdı. Örfî süresi içinde sahibi gelmeyen köleyi beytü’l-mal emini satıyordu. Bu süre nafaka tutarının, kölenin değerini geçmemesi için belirlenmiştir6. Köle ve câriyelerin çeşitli sosyal olayların içinde bulunduğu da oluyordu. Bunlar arasında hırsızlık7, adam yaralama8, iftira, sözlü sataşma9 gibi olaylara karışanların dışında, fiziksel tacize uğrayan câriyeler de oluyordu10. İşledikleri suçlardan dolayı köle ve câriyelere mahkemece kendilerine hür insanlar gibi cezalar verilirdi. 1 BŞS. 693, s. 5b-1, s.18b-2, 696, s.9a-2. BŞS. 693, s.49a-1. 3 BŞS. 693, s.5b-1. 4 BŞS. 699, s. 3b-2, 3, s.61b-3, 4. 5 BŞS. 695, s.41b-2, 699, s.47a-3. 6 Y. Oğuzoğlu, a.g.t, s.56. 7 BŞS. 696, s.40b-1, 693, s.72a-3. 8 BŞS. 699, s.8a-1. 9 BŞS. 697, s.104b-1. 10 BŞS. 696, s.40a-3, 694, s.61b-4. 2 190 3.4.2. Gayri Müslimler Gayrimüslimler, Osmanlı öncesi İslam devletlerinde olduğu gibi, “Zimmî” statüsündeki sosyal guruplardı. Yani devletin zimmetinde, koruyuculuğu altında idiler. Osmanlı Devleti’nin yönettiği halkın bir bölümünü teşkil eden gayrimüslimler, hem statü farklılıkları hem de dinî yapıları sebebiyle taşıdıkları kimlikleriyle sosyal bir zümre görünümündeydiler. Bunların can, mal, ırz, namus ve din güvenceleri vardı. Bunun karşılığında devlete cizye adı altında bir vergi ödemekteydiler. 3.4.2.1. Yahudiler Balıkesir’de XVI. yüzyılda, 14 hâne olan gayrimüslim nüfusun tamamı Yahudiler’den oluşuyordu1. Bu yüzyılda şehirde Rum ve Ermeni zümresi bulunmamakla birlikte bazı köylerinde Hrıstiyanlar yaşamaktaydı. Bölgedeki diğer şehir ve kasabalara yerleşmiş Yahudi gruplarına nispetle Kütahya hariç tutulursa, Balıkesir daha az sayıda göçmen grubun yerleşmesine sahne olmuştur. Mesela aynı zaman diliminde Manisa’da 88 hâne, 33 mücerret (bekâr) erkek2, Tire’de 41 hâne3, Kütahya’da 12 hâne yerleşmiş Yahudi nüfus bulunmaktaydı4. XVI. yüzyılın başında Bursa’da 119 hane Yahudi’nin ikamet ettiği düşünülürse, Batı Anadolu’da Yahudi nüfusunun en yoğun olduğu yerin Bursa olduğu görülür5. Balıkesir ise XVI. yüzyıl boyunca Bursa, Manisa ve Tire gibi şehirlerden sonra, bölgede en çok Yahudi nüfusunu barındıran bir şehir konumundadır. XVI. yüzyıl boyunca Manisa’da bulunan Yahudi nüfus, civarlarda bulunan şehir ve kasabalarla irtibat halinde bulunmaktaydılar. Bu durum, Manisa merkez olmak üzere çevrede bulunan Tire, Bursa, Afyon ve Balıkesir gibi şehirler arasında oldukça hareketli bir göç trafiğinin olduğunu göstermektedir6. Yahudiler, XVII. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde iki büyük kent merkezi olan Selanik ve İstanbul’da toplanmışlardı. Edirne, Gelibolu ve İzmir gibi diğer Osmanlı 1 Sevim, a.g.t, s.144; İlgürel, “Balıkesir”, TDVİA, V, s.13-14. F.M. Emecen, Unutulmuş Bir Cemaat, Manisa Yahudileri, İstanbul, 1997, s.29. 3 Tire’de 1512-13’de 41 hâne; 1528’de 70 hâne, 18 nefer, 18 mücerred mevcuttu. Bkz. Emecen, a.g.e, s.29, dipnot 3. 4 Kütahya’da 1520’de 15; 1534’te 12; 1571’de 6 hane yahudi vardı. Bkz. M.Ç. Varlık, “XVI. Yüzyılda Kütahya Şehri ve Eserleri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, S: 3, (İstanbul, 1987), s.199. 5 Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri, (Neşr. Ömer Lütfü Barkan-E. Meriçli), Ankara, 1988, s.6. 6 Emecen, a.g.e, s.33-34. 2 191 şehirlerinde de Yahudiler vardı. Fakat bu yerlerdeki nüfusları Selanik ve İstanbul’a göre oldukça düşük bir oran teşkil etmekte idi1. Sevim, Balıkesir’deki Yahudilerin 1573’te Bursa’ya göç ettiğini belirtmekteyse de, bu hepsi için geçerli olmasa gerektir2. Çünkü XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir şehir merkezinde Yahudi varlığının devam ettiğini gösteren pek çok belge mevcuttur3. Mesela, Yahudiler Balıkesir’de kuyumculuk, kazancılık gibi mesleklerle uğraşırlardı. Onların kendileri arasında veya yerel idare ile çıkabilecek sorunları gidermek için seçtikleri bir yiğitbaşıları bile vardı4. Bu da onların XVII. yüzyılda Balıkesir şehrinde örgütlenmiş bir zümre haline geldiğini göstermesi bakımından önemlidir. 3.4.2.2. Ermeniler Ermeniler’in Balıkesir’e gelip yerleşmeleri, XVI. yüzyılın sonu veya XVII. yüzyılın hemen başları olsa gerektir. Bu kanaate varılmasının nedeni 1573’te şehirde Ermeni nüfusunun bulunmaması ve incelenen dönemde kazaya gönderilen fermânlarda Ermeniler’in Celâlî eşkıyasından dolayı başka yerlerden göç edip bu bölgeye yerleştiklerinin ifade edilmesidir. Örneğin, 2 Rebiyülâhir 1025/19 Nisan 1616 tarihinde Balıkesir’deki Medine-i Münevvere reayası Ermeniler’den cümle tekâliften muaf olmalarına rağmen haksız olarak vergi alınması üzerine bu cemaat, merkeze adam gönderip bu durumu bildirmişlerdir. Bunun üzerine Karesi Sancakbeyi’ne ve Balıkesir kadısına gönderilen fermânda, şehirde bulunan Ermeni taifesinin Medine-i Münevvere reayası olmaları sebebiyle bütün vergilerden muaf oldukları ve kendi vilâyetlerini Celâlî eşkıyasından dolayı terk edip, sonradan Balıkesir’e yerleştikleri ve onların çocuklarının dahi öyle bilinmesi gerektiği belirtilip, Ermeniler’e haksız uygulama yapılmaması istenmektedir5. Ayrıca Rebiyülâhir 1024/ Nisan 1615 tarihli bir fermanda Balıkesir’e Memlekan ve Tuz Hisar Köyü’nden 14 nefer, İçil Köyü’nden 10 nefer olmak üzere toplam 24 neferin gelip yerleştiği belirtilmektedir6. Bunların zaman içinde sayılarının arttığı da muhakkaktır. Çünkü yukarıdaki fermânda Balıkesir’e geldikten sonra nicelerinin evlat vücuda getirdikleri de ifade edilmiştir. 1 Robert Mantran, 17.Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, Kurumsal, İktisadi, Toplumsal Tarih Denemesi, (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay-Enver Özcan), C.I, TTKB, Ankara, 1990, s.56-57. 2 Sevim, a.g.m, s.523. 3 BŞS. 693, s.72a-2, s.24b-2. 4 BŞS. 696, s.31a-4. 5 BŞS. 695, s.37b-1. 6 Bu fermanda 24 neferin isimleri tek tek yazılmıştır. Bkz. BŞS. 695, s.38a-1. 192 İncelenen dönemde Balıkesir’deki gayrimüslimlerin nüfusunu tahmin etmeye yardımcı olacak belgeye rastlanmamıştır. Balıkesir’de yaşayan gayrimüslimlerin cizyesi H.1025/ M.1616 yılında her neferden 200 akçe1 ve H.1039/ M.1629-1630’da 360 akçe toplanıyordu2. Ancak Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde gayrimüslim sayısı hakkında bilgi verilmemiştir. Bununla birlikte XVII. yüzyılın sonuna ait H.1103/ M. 1691-1692 tarihli Cizye Muhasebesi Defteri’ne göre, dinleri ve milletleri belirtilmeden Balıkesir’de oturan gayrimüslimlerin 87 kişi olduğu kayıtlıdır. Bunların 4’ünün âlâ, 27’sinin evsat, 56’sının ednâ oldukları belirtilmektedir3. Cizye veren erkeklerin bir aile olduğu düşünülür, 87 rakamı 5 ile çarpılırsa 435 kişi eder. XVII. yüzyılın ilk yarısında gayrimüslim nüfusun bu sayının biraz daha altında olduğu düşünülebilir. XVII. yüzyılda Balıkesir şehrinde kalabalıklaşan Ermeni Cemaati’nin, bu yüzyıl içinde genellikle şehrin değişik mahallelerinde birer eve sahip oldukları görülmektedir4. Dolayısıyla Yahudiler’in bu sıralarda, bu cemaate göre daha iyi durumda oldukları anlaşılmaktadır. Ancak kendilerine önemli bir rakip olabilecek olan bu grup, giderek şehirdeki etkinliklerini artırmalarına mukabil şehirde tek gayrimüslim cemaati olma özelliklerini yitiren Yahudilerin ise faaliyet sahaları daralmış olmalıdır. Bazı kayıtlarda “zimmî tâifesi” olarak geçen gayrimüslim reayanın, İslâm Hukuku’ndan kaynaklanan ehl-i zimmet özelliği ve cizye mükellefi olmaları kendilerinin ayrı bir zümre haline gelmesine yol açmıştır. “Cemaat” veya “tâife” olarak zikredilen Rum, Ermeni ve Yahudi ahalinin vaftiz, nikâh, boşanma gibi aile hukuklarıyla ilgili işlemleri gerçekleştirdikleri kiliselerinin idarî işleyişi merkezi devlet tarafından sağlanmaktaydı. Mesela, Balıkesir’de yaşayan Ermeni taifesinden Yakup veled-i Nagarus, Cevher bint Marderus adlı zimminin karısından boşandığı mahkemede şahitler huzurunda tescil olunup, sicile kaydedilmiştir5. Zimmîlerle ilgili davalarda, hukuk kurallarının uygulanması noktasında Müslümanlar’dan farklı bir muâmele olmuyordu6. Kendi içlerinde veya Müslümanlar’la aralarında çıkan sorunların çözümü, şer’î mahkemeler 1 BŞS. 695, s.8b-1 BŞS. 699, s.104b-2. 3 BOA.Bab-ı Defteri, Cizye Muhasebesi, 26639, s.6. 4 BŞS. 695, s.26b-3, 696, s.18a-2, s.29b-1, s.55b-2, 699, s.11a-1. 5 BŞS. 693, s.111a-3 6 BŞS. 698, s.24b-3, 695, s.55a-5. 2 193 tarafından halledilmekteydi1. Ayrıca kendi içlerinde cinayet, yaralama gibi suçlar işlendiğinde kethüdaları tarafından durum Şehir Subaşısı’na bildirilir, daha sonra mahkeme tarafından suç mahallinde keşif yapılırdı. Gayrimüslimlerin tanıklıkları mahkemede kabul edilir, gerektiğinde kendi dinlerinin kitapları üzerine yemin teklif edilir; bu yemin hukukî delil olarak geçerli sayılırdı2. Gayrimüslimler de aynı Müslümanlar gibi, köleleri de onlar gibi zimmî olmak şartıyla, köle sahibi olabiliyorlardı3. Osmanlı şehirlerinin önemli bir özelliği, dinsel ve etnik grupların ayrı bir mahallede oturmasıdır. Osmanlı zamanında Anadolu’daki birçok şehirde Müslim ve gayrimüslimler ayrı mahallelerde ikamet etmişlerdir4. XVII. yüzyılda Balıkesir’de Yahudi ve Ermeniler’in oluşturduğu gayrimüslimlerin, Müslimlerden ayrı oturdukları bir mahalleleri yoktu. Bunların Balıkesir’in Karaoğlan, Martlu, Ali Fakih, Eski Kuyumcular, Okçukara mahallelerinde Müslümanlar’la birlikte ikamet ettikleri anlaşılmaktadır5. Gayrimüslimlerin hırsızlık, adam dövme gibi bazı ufak olaylar haricinde Müslüman komşularıyla iyi ilişkiler içinde bulundukları sicil kayıtlarından anlaşılmaktadır. İncelenen dönemde Müslim ve gayrimüslimlerin birbirinden ayrılabilmesi için merkezî devlet sürekli olarak, zimmîlerin giyecekleri elbise ile diğer kullandıkları eşyalar konusunda sancaklara fermânlar göndererek gerekli uyarıları yapmaktaydı. Bu doğrultuda Karesi Sancağı kadılarına gönderilen Muharrem 1030/ Kasım 1620 tarihli fermânda, gayrimüslim erkeklerden, ferace sarık sarmayıp, arakiyye takmayıp, hamama alaca peştamal ve damgalı peştamal ile girmemeleri çal alâmeti ile gezmemeleri, bıçak taşımamaları ve sipahi pabucu, yeşil kalpak, yeşil makreme, yeşil kaftan, yeşil uçkur giymemeleri istenmektedir. Aynı fermanda bunların kadınlarının dahi yeşil elbise, altınlı arakiyye, bakalu kaftan gibi Müslümanlar’ın giydiği esbabı giymemeleri istenmektedir6. Ayrıca Zilkade 1032/ Ağustos 1623’deki fermânda da zimmîlerin yukarıda sayılan 1 BŞS. 694, s.66b-2, s.65b-4, s.76b-3. BŞS. 694, s.115b-2. 3 BŞS. 693, s20a-1. 4 Ö. Ergenç, “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fizik Yapıya Etkileri”, s.104-105; aynı yazar, “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, s.69; T. Gökçe, XVI ve XVII. Yüzyıllarda Lâzıkıyye (Denizli) Kazâsı, TTK, Ankara, 2000, s.75. 5 Bu konuda sicillerde pek çok kayıt vardır. Bkz. BŞS. 695, s.26b-3; 696, s.55b-2; 699, s.28a-2, s.44b-2, s.44b-5,6; 701, s.10b-5. 6 BŞS. 696, s.82a-1 2 194 elbiseleri giymemeleri ve ayrıca kasaplık yapmamaları emredilmektedir1. Bu emirlere uymayan zimmîler önce uyarılıyor, itaat etmezler ise mahkemeye sevk ediliyorlardı. Nitekim, Bali adlı zimmî kırmızı serpuş giymemesi hususunda uyarılmasına rağmen, giymekte ısrar etmesi üzerine mahkemeye sevk edilmiştir2. Zimmîlerin kendi içlerinde veya diğer dinî grupların arasında borç para alıp verdikleri ve ticarî ilişkilerde bulundukları da görülmektedir. İncelenen dönemde bu türden pek çok belge vardır3. Gerek zimmîler gerekse Müslümanlar birbirlerine dükkân kiralamakta veya satmaktaydılar. Dükkân kiralanması sırasında Müslüman - zimmî ayrımı yapılmaz, kim daha fazla para verirse ona icâra verilirdi. Nitekim, Cemâziyelahir 1012/ Kasım 1603’de İbrahim’in dükkânı her ay 35 akçe üzerinden Memi’de kira iken, Yano adlı zimmî 45 akçe fazlasıyla 80 akçe teklif etmesiyle, dükkânı kiralamıştır4. H.1030/ M.1620-21’de Manol adlı zimmî dükkanını ayda 60 akçeye Helvacı İbrahim’e kiraya vermiştir5. Ayrıca Kazancılar Çarşısı’nda zimmî Hristo dükkânını, Yeniçeri Mehmed’e 3.300 akçeye satmıştır6. Balıkesir’de Müslüman ve zimmîlerin iyi ticarî ilişkiler içinde olduklarını gösteren bu tür örnekleri çoğaltmak mümkün olup bu iki farklı zümre, ortak sermaye ile yağhâne gibi yerleri bile işletebiliyorlardı7. Balıkesir’deki gayrimüslimler çeşitli mesleklerle uğraşmaktaydılar. Bunların arasında en yaygın olanı kuyumculuk ve kazancılık idi8. Bu iki esnaf grubu kendi aralarından seçtikleri yiğitbaşı aracılığıyla yöneticilerle ilişki kuruyor, işlerini yürütüyorlardı9. Bu yapı, gayrimüslimlerin sivil özelliğini ve merkezî devletle ilişkilerini bir temsilcisi vasıtasıyla yürüttüğünü göstermektedir. Bu mesleklerin dışında şehirde abacılık10, cüllah11, yağhâne12, ekmekçilik13 yapan gayrimüslim esnaf da vardı. Şehre gelen gayrimüslim tüccarlar da oldukça yaygın 1 BŞS. 698, 22b-1 BŞS. 696, s.29a-4. 3 BŞS. 693, s.24b-2; 695, s.55a-2; 696, s.38b-1, 2, s.40b-5, s.41a-1. 4 BŞS. 693, s.72a-2. 5 BŞS. 696, s.28a-6. 6 BŞS. 694, s.2a-1. 7 BŞS. 696, s.56b-6; 698, s.1a-2. 8 BŞS. 698, s.11a-1; 696, s.56b-6, s.31a-4. 9 BŞS. 696, s.31a-4. 10 BŞS. 696, s.68a-7. 11 BŞS. 696, s.75b-5. 12 BŞS. 698, s.1a-2. 13 BŞS. 699, s.48a-4. 2 195 idi. Bunlar Balıkesir’de genellikle şehir çarşısına yakınlığı sebebiyle İlyas Paşa Hanınında kalıyorlardı1. Balıkesir şehrine ticaret amaçlı olarak gelip, sonra yerleşen gayrimüslim tüccar zümresi de vardı. Örneğin, Rumeli taraflarından Balıkesir’e kiremit işlemek için gelen iki gayrimüslim işlerini bitirdikleri halde içlerinden biri şehirden ayrılmış fakat diğeri ise buraya yerleşmiştir2. Gayrimüslimler öldüklerinde kanunî mirasçıları malına Müslümanlar gibi vâris olabilirlerdi. Ancak vârisi olmadan ölen gayrimüslimin malı mirîye kalıyordu3. Balıkesir’deki gayrimüslimlerin şehirde birçok sosyal olaya karıştıkları da oluyordu. Bunlar arasında hırsızlık, adam yaralama, kavga, içki yapmak ve içmek gibi olaylardı4. Zimmîler, dinî işlerinde serbest bırakılmış ve kendilerine bu konuda bir baskı yapılmamıştır. Fakat dinî âyinlerini yaparken Müslüman ahaliyi rahatsız etmemeleri için de gerekli uyarılar yapılmıştır. Balıkesir şehrinde yaşayan gayrimüslimlerin XVII. yüzyılın ilk yarısında ibadet edebilecekleri bir mabetleri yoktu. Gayrimüslim tebaadan Balıkesir’de en yaygın şekilde yaşayan Ermeniler’in, toplu halde ibadet yapacak yerleri olmadığı için kendi evlerinde âyinler düzenledikleri anlaşılmaktadır. Nitekim, Rebiyülevvel 1032/ Ocak 1623 tarihli belgede Eski Kuyumcular Mahallesi’nde ikamet eden Ermeni Bali evine papaz getirip, İncil okutup ve âyin tertip ettiği için mahallenin Müslüman ahalisi kadıya şikayette bulunmuşlardır5. Ermeni Bali’nin yapılan sorgusunda “Şehirde ibâdet edebilecek bir kilisemiz olmadığı için evimde âyin düzenledim” demiştir. Balıkesir’de meskûn olan Yahudiler’in sayıları bir cemaat oluşturacak kadar olmamalıdır ki, mabetlerinden bahseden belgeye rastlanmamıştır. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’deki gayrimüslimler arasında münferit de olsa, İslâmiyet’in yayılmakta olduğunu gösteren belgeler mevcuttur6. Bir ailenin içinde hem Müslüman hem de gayrimüslim fertler bulunabiliyordu. Bu durum, aile içi bazı sorunlar meydana getirmekteydi. Mesela, Ermeni 1 BŞS. 701, s.35a-4, 700a, s.45a-3. BŞS. 696, s.75b-5. 3 İlyas Paşa Hanında ölen Korgi’nin varisi olmadığı için malı mirîye kaydedi lmiştir. Bkz. BŞS. 697, s.6a-2. 4 BŞS. 693, s.115a-3, s.115a-5, s.91b-3, 694, s.71b-2, 3, s.100a-1, 697, s.104b-1. 5 BŞS. 698, s.71b-2. 6 BŞS. 693, s.92a-2, 694, s.83b-1, s.126b-1; 695, s.29a-4, 696, s.8b-3. 2 196 Marderus’un tahminen 12-13 yaşındaki oğlu Oruç, babasının Müslüman olmasın diye onu eve bağladığını, fakat kaçıp mahkemeye gelerek, kelime-i şehadet getirip, batıl dinden Muhammed Dini’ne geçtiğini mahkemede şahitler huzurunda tescil ettirmiştir1. Bu durum, gayrimüslimlerin Müslüman olmaları konusunda baskı görmediklerini, tam tersine İslâmiyet’e girmelerinin Hristiyanlarca engellendiğini, hatta bunun için kendi ailelerinin zulüm bile yaptıklarını göstermektedir. Bilinçli bir şekilde İslâm’ı kabul edenler bulunduğu gibi, sevdiği erkekle evlenmek için veya evlendikten sonra Müslüman olanlar da vardı. Nitekim, Mehmed adlı Müslüman bir gençle evlenen Ermeni Sultan mahkemede şahitler huzurunda İslâm’ı kabul etmiştir2. 3.4.3. Diğer Zümreler XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de bulunan diğer zümreler ise Araplar ve Çingeneler dir. Şehir içinde sosyal bir topluluk olan bu zümreler hakkında da kısaca bilgi vermek yerinde olacaktır. 3.4.3.1. Araplar Balıkesir’de incelenilen dönemde, Arap ırkından olan bir Müslüman topluluğunun da yaşadığı sicillere yansımış bulunan kayıtlardan anlaşılmaktadır. Bunlar, seyyid adı verilenlerden tamamen ayrı idiler. Şehirdeki sayıları hakkında belgeye rastlanılmamıştır. Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması sürecinde Batı Anadolu’ya kendilerine “Göçer Arap” denilen bazı aşiret ve cemaatlerin gelip yerleştiği bilinmektedir. Araplar’ın da bu süreçte Balıkesir’e gelip yerleştikleri düşünülebilir. Nitekim, XVI. yüzyılda Balıkesir ve civarında besledikleri develer ile tuz taşıyıcılığı yapan Araplar bulunmaktaydı3. XVII. yüzyılda Balıkesir’de bulunan Arap taifesi şehir içinde değişik mesleklerle iştigal etmekteydiler. Bunların ekmekçilik4 ve berberliğin5 yanı sıra 1 BŞS. 693, s.92a-2. BŞS. 694, s.83b-1. 3 Sevim, a.g.t, s.111-112. 4 BŞS. 697, s.98b-6. 5 BŞS. 693, s.110a-2. 2 197 hayvan alım-satımı1, borç para alıp-verme2 gibi ticarî işlerle de uğraştıkları görülmektedir. Balıkesir şehrinde yaptıkları bu işlerin dışında, ev satın almaları, onların da yerleşik düzene geçtiklerini göstermektedir3. İncelenen dönemde Balıkesir’de ayrıca az da olsa Arap asıllı köle bulunuyordu4. 3.4.3.2. Çingeneler (Kıptiyan) Balıkesir’de yaşayan diğer bir nüfus unsuru da belgelerde “Kıptiyan Taifesi” şeklinde geçen çingenelerdir5. Aslında Osmanlı Devleti’nde çingenelerin toplu olarak oturdukları yerler daha çok Rumeli’de idi6. Ancak Anadolu şehirlerinde küçük gruplar halinde çingenelerin yaşadıkları bilinmektedir7. Balıkesir’de de bir miktar çingene mevcut idi. Sayısı tespit edilmemekle birlikte aralarında Müslüman olanları da bulunmaktaydı8. Balıkesir şehrinde özellikle dış mahallerde oturmakta olup durumu iyi olanların diğer mahallelerde ev alıp ikamet ettikleri de oluyordu. Örneğin, 1603 tarihinde Kıpti Timur, Oruç Gazi Mahallesi’nde 4.000 akçeye bir ev satın almıştır9. Çingenelerin şehir içinde en çok hayvan alım satımı10 işiyle uğraştıkları, ayrıca borç alıp-verme gibi ufak ticarî işlerle de iştigal ettikleri anlaşılmaktadır11. Çingeneler arasında değiş şekillerde suç işleyen kişiler de mevcut idi. Bunlardan bazıları eşya ve hayvan hırsızlığı12, içki yapımı13 gibi pek çok adi suç işlemekteydiler. Bazen daha büyük suçlar işledikleri de oluyordu. Mesela, Zilhicce 1018/ Mart 1609 tarihinde Karesi Sancakbeyi’ne yazılan hükümde14, kazada bulunan bazı çingenelerin sipahi şeklinde gezip köylünün at ve katırlarını çaldıkları ve emval ve erzaklarını aldıklar, ayrıca yol ve geçitlere inerek buralarda 1 BŞS. 693, 52b-1. BŞS. 693, s.59a-1, s.63b-3, s.108b-3. 3 BŞS. 697, s.98b-6. 4 BŞS. 693, s.120a-3, s.120b-1, s.49a-1. 5 BŞS. 693, s.6b-2, s.114a-2. 6 M.Tayyib Gökbilgin, “Çingeneler”, İA, C:III, s.423. 7 Konya’daki çingene taifesi için bkz. Küçükdağ, a.g.t, s.96-97. 8 BŞS. 695, s.55a-2. 9 BŞS. 693, s.103a-1. 10 BŞS. 693, s.115a-2, s.35b-1; 695, s.77a-4; 696, s.56a-1, 2. 11 BŞS. 696, s.77b-2; 693, s.6b-2. 12 BŞS. 696, s.43a-1; 694, s.114a-4. 13 BŞS. 694, s.26a-1, s.69b-1. 14 BOA. MD. 79, s.247, h.615. 2 198 “kuttâ-i tarîk” yaptıkları bildirilmiştir. Bu tür harekete girenlerin acilen yakalanarak haklarından gelinmesi emredilmiştir. 3.5. SOSYAL OLAYLAR 3.5.1. Balıkesir ve Çevresinde Eşkıyalık Hareketleri Eşkıya kelimesi, Arapça “şeka” mastarının öznesi olan “şaki”nin çoğuludur. Fakat konu içinde farklı bir anlam kazanan eşkıya, kuttâu’t-tarîk (yol kesen), haydut, harami, ehl-i fesat anlamına gelmektedir1. Eşkıyalık çeşitli iç ve dış sebeplerle devletin merkezi otoritesinin zayıflaması ve bununla birlikte yasaların uygulanamaması neticesinde, haksızlık ve suistimal yaygınlaşır, bunlara karşı toplumlarda hak arayışı hareketi başlar; bunun sonucu yani eşkıyalık ortaya çıkar. Aslında eşkıyalık olaylarının kaynağını sosyal ve ekonomik nedenler oluşturmaktadır2. Eşkıyalık, XVI. yüzyıldan XVII. yüzyıla gelinceye kadar sadece Osmanlı Devleti’nde görülen bir hadise olmayıp, bütün Akdeniz ülkelerinde yaygın idi. Akdeniz Dünyasında eşkıyalığın artışına sebep olan hadiseler ise, köylülerin hayat standartlarındaki önemli düşüş ve sefaletin yaygınlaşmasıdır3. Osmanlı Devleti’nin XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren karşılaştığı en önemli dahilî problemlerden birisi, Anadolu’da yaşanan geniş çaplı halk hareketleri, yani eşkıyalık olmuştur. Devletin bünyesini sarsacak bu hareketin ortaya çıkmasındaki faktörlerin başında hızlı nüfus artışı gelmektedir. XVI. yüzyıl sonları ile XVII. yüzyıl başlarındaki krize yol açan etmenler arasında nüfus artışının yanı sıra, Avrupa’da yeni askerî teknolojininin kullanılması ile ekonomik bunalımı da sayılabilir. Osmanlı toplumunda ekonominin hakim olduğu esas alan tarıma dayalı düzendi. Sınırlardaki genişlemenin durmasına rağmen hızlı nüfus artışı, topraktan geçimini sağlayan pek çok kişiyi güç duruma düşürdü. Bu huzurluğun başlıca kaynaklarından biri de tımarlarını yitiren, ya da tımarları değer 1 Ali Bardakoğlu, “Eşkıya”, TDVİA, C:XI, İstanbul, 1995, s.463. Karen Barkey, Eşkıyalar Ve Devlet, Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, (Çev. Zeynep Altok), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999, s.181-194; Sabri Yetkin, Ege’de Eşkıyalar, Tarih Vakfı Yurt Yay. İstanbul, 1996, s.8-9. 3 Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, II, (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara, 1994, s.61-64,99. 2 199 kaybına uğrayan, tımarlı sipahiler idi. Bu insanlar, artık eskisi gibi toprağı ekipbiçmek suretiyle ailesini geçindiremediği için, çift-bozan olmuştur. Böylece yeni bir geçim kaynağı bulabilmek ümidiyle Anadolu’ya dağılmışlardır. Anadolu, daha XVI. yüzyıl ortalarında, özellikle şehzade Mustafa ile II. Selim arasında vuku bulan mücâdele sırasında, bu evsiz-yurtsuz insan kitlelerinin büyük gruplaşma ve rekabetine sahne olmaya başlamıştır. İşi gücü olmayan binlerce Anadolu köylüsü paralı asker olarak rakip şehzadelerin bayrağı altında toplanmışlardır. Bunlar, kendi tuttuğu taraf kazandığı takdirde askerî sınıfa yükselmeyi ummuşlardır. Buna ek olarak, genç köylülerden binlercesi de gelecekte dinî zümrenin ayrıcalıklarından yararlanmak umuduyla Anadolu kentlerindeki medreselere doluşmuşlardır1. Bütün Anadolu’da olduğu gibi Kuzey Batı Anadolu’da yer alan Karesi Sancağı da gerek Celâlî, gerekse Suhte ayaklanmalarından oldukça etkilenmiş görünmektedir. Özellikle XVI. yüzyılın ikinci yarısından başlayıp, XVII. yüzyılın ortalarına kadar ki döneme ait Mühimme Defterleri’nde kaydedilerek sancağa gönderilen pek çok fermân, Karesi ve ona bağlı kazalarda yaşanan Celâlî ve Suhte ayaklanmalarının çok büyük ölçüde buraları etkilediğinin anlaşılması bakımından önemlidir. İncelenen döneme ait Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde de Balıkesir’deki şehir halkına bu çalkantının nasıl yansıdığına dair pek çok kayıt bulunmaktadır. Şimdi konunun bütünlüğü bakımından, XVI. yüzyılın ikinci yarısında Balıkesir ve civarındaki eşkıyalık hareketlerine kısaca değinilecek, daha sonra XVII. yüzyılda bu hareketin hangi boyutlara ulaştığı izah edilmeye çalışılacaktır. Karesi Sancağı her türlü eşkıyanın barınması ve saklanması için oldukça müsait bir coğrafî yapıya sahipti. Muharrem 1001/ Ekim 1592 tarihinde Karesi Sanacağı Beyine gönderilen bir hükümde bu durum çok açık şekilde ifade edilmiştir; Karesi Sancağı’nın bir tarafı deniz, diğer tarafları Kazdağı ile çevrili olup, bu yerler de birçok ehli fesat ve kutta-i tarik bulunduğu, bunların Karesi Sancağı sahillerine denizden gelip karaya çıkarak bu yerlerdeki insanları öldürdükleri, mallarını yağmaladıkları, kadınları ve kızları kaçırdıkları ve zenginlerin evlerini basarak geceleyin mallarını gasp ettikleri yazılıdır2. Ayrıca 16 1 Mustafa Akdağ, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Celali İsyanları, Ankara, 1999, s.171-180; Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, C. I, Eren Yay. (Çev. Halil Berktay), İstanbul, 2000, s.58; Anonim, Osmanlı Devlet Düzenine Ait Metinler I, Kitâb-ı Müstetab, (Haz.Yaşar Yücel), Ankara, 1983, s.X-XI. 2 BOA. MD. 69, s.289, h.569. 200 Rebiyülevvel 1001/ 21 Aralık 1592 tarihli bir başka fermânda Karesi, Biga ve Hüdavendigar sancaklarında bulunan Demirkapı, Maslak, Kurugölcük, Dikili, Papaslık, Sularye, Çınarlıdere, Tolibeli, Turhaltepe derbentlerinin birbirine yakın olduğu, ehli fesat ve eşkıya olanlar bu adı geçen derbentlerde adam öldürüp diğer sancağa kaçarak takip edilmekten kurtuldukları bildirilmekte, bunu yapan eşkıyaların yakalanarak cezalarının verilmesi bu üç sancak beyinden istenmektedir1. Yine 9 Zilkade 1004/ 5 Haziran 1596’da Karesi Sancağı’ndaki kadılara gönderilen fermânda, livâda bulunan Kazdağı ve Sularye derbentlerinin eşkıyanın barınma yerleri olduğu, buralardan gelerek ahaliyi öldürüp, mallarına el koydukları, âcilen eşkıyalık yapanların cezalandırılması istenmiştir2. Karesi Livâsı Beyi, eşkıyanın barınması için oldukça müsait bir yer olan Balıkesir çevresinde eşkıyanın devamlı kontrol altında tutulması için gerekli tedbirleri alıyordu. Nitekim, 19 Cemaziyelâhir 996/ 16 Mayıs 1588’de Dergâh-ı Mualla çavuşlarından Bostan Çavuş oğlu Hasan Çavuş’a yazılan hükümde; Kazdağı ve diğer büyük derbentlerde mevcut ehli fesadın hareket üzere olduğundan, Karesi Sancağı Beyi’nin Şark seferine gitmesiyle Hasan Çavuşun serdar tayin olunduğu, livanın muhafazası için 40 sipahi ayrıldığı, bunlarla sancağın muhafazasını sağlaması isteniyordu3. Aynı tarihte yazılan başka bir hükümde, bu mevcut kuvvetler yeterli gelmez ise livâda bulunan kalelerin dizdarlarından tüfekli asker tedarik edilebileceği belirtilmektedir4. Bu alınan tedbirlere rağmen, Karesi ve Biga sancaklarının beyleri sefere katılmalarından dolayı, bu sancaklarda bulunan eşkıya rahat hareket etmeye başlamıştır. Bunun üzerine 20 Zilkade 975/ 17 Mayıs 1568 tarihinde Dergâh-ı Mualla çavuşlarından Bostan Çavuş bu yerlerin muhafazası için gönderilmiştir5. Bostan Çavuş, Balıkesir’de bulunduğu süre içersinde mutasarrıflık, sancakbeyi vekilliği ve nazırlık gibi önemli görevler yapmıştır6. Bostan Çavuş’tan sonra oğlu Mehmed Çavuş da Balıkesir ve civarının muhafazasında önemli hizmetler yapmıştır7. 1 BOA. MD. 70, s.31, h.56. BOA. MD. 74, s.19, h.26. 3 BOA. MD. 64, s.225, h.580. 4 BOA. MD. 64, s.228, h.588; 14 Şaban 973/ 6 Mart 1566 tarihli hüküm, BOA. MD.5, s.442, h.1182; BOA. MD. 6, s.296, h.632. 5 BOA. MD. 7, s.499, h.1439; BOA. MD. 18, s.62, h.128. 6 BOA. MD.10, s.69, h.103; MD.14, s.49, h.62; MD.14, s.348, h.500. 7 BOA. MD. 61, s.44, h.119; MD. 62, s.103, h.227. 2 201 Karesi’deki eşkıyaların yakalanması kolay olmuyordu. Çünkü, bir sancakta eşkıyalık yapan kişiler, hemen başka bir sancağa kaçıyor ve buranın sorumlusu bey ya da diğer resmi görevliler tarafından çoğunlukla korunuyorlardı. Nitekim, 22 Cemaziyelevvel 978/ 22 Ekim 1570 tarihli Bigadiç kadısına ve Bostan Çavuş’a yazılan bir fermânda; Karesi Vilâyeti’nin ehli fesadı emr-i şerif mucibince teftiş edildiğinde Hüdavendigar, Karesi ve Biga sancakları ve kazaları birbirine yakın olup bir fesat vaki olduğundan ehli fesadı ele getirmek lâzım olduğunda zikrolunan sancakların kadıları “emriniz Karesi Vilâyeti için geçirlidir”, diyerek kendi sancaklarında bulunan ehli fesadı vermedikleri ve bu kazaların teftişine müsaade etmedikleri için emr-i şerif üç sancağı da ihtiva edecek şekilde yeniden verilmiştir. Ayrıca emr-i şerife muhalefet edenlerin isim ve görevlerinin yazılarak bildirilmesi istenmiştir1. Bu şekilde eşkıyayı kollayan, yardımda bulunan veya halka zulüm yapan yerel idareciler derhal cezalandırılıyordu. 6 Safer 980/ 18 Haziran 1572 tarihinde Balıkesir âyânının merkeze yaptığı şikâyet üzerine Balıkesir mahkemesinde naip olan Ahmed Bey’in halka yaptığı “şirret ve şekavetden” dolayı Kıbrıs’a sürgüne gönderilmesi hakkında Balıkesir kadısına bir fermân gönderilmiştir2. Karesi Sancağı’nda bulunan suhte ve levent eşkıyası bazen kendi aralarındaki iç çekişmeden dolayı çatışıyorlardı. Bu çatışmalarda da en büyük zararı yine halk yaşıyordu3. Osmanlı Devleti, bölgedeki bu eşkıyalık faaliyetlerini ortadan kaldırmak için çeşitli tedbirler almaktaydı. Fakat bu tedbirlerden istenen sonuç alınamıyordu. Çünkü, bölgedeki eşkıyayı teftişe memur edilen resmî görevlilerin görev alanlarının sınırlı olması ve yerel idarecilerin kendi bölgelerindeki ehli fesadı korumaları ve bunları görevlilere teslim etmemeleri üzerine özellikle Hüdavendigar, Biga ve Karesi sancaklarında eşkıya ve ehli fesada rahat hareket etme ortamı hazırlanmaktaydı4. Ehli fesadı takip eden devlet görevlilerine sonradan daha geniş kapsamlı emr-i şerifler verildiyse de eşkıya ve ehli fesat başka sancaklara kaçmışlardır. Bu yüzden de bu tür faaliyette bulunanları yakalamak çok güç olduğu gibi takibi bile bazen mümkün olmamıştır5. Bu durumun tabiî bir sonucu olarak da bölgedeki eşkıyalık 1 BOA. MD. 14, s.456, h.644. BOA. MD.19, s.132,h.279. 3 BOA. MD. 12, s.626, h.1190; BOA. MD.19, s.122, h.460; BOA. MD.19, s.329, h.666. 4 BOA. MD. 69, s.19, h.35. 5 BOA. MD. 26, s.73, h.187; MD. 31, s.265, h.585. 2 202 hareketleri artarak devam etmiştir1. Özellikle sancakların beyleri sefer görevi gibi sebeplerle sancaklarını bırakıp gittiklerinde bu tür faaliyetler çok fazla artmıştır. Sancaklarda eşkıyalık hareketlerine müsaade edilmemesi ve bu işlere karışanları hızlı bir şekilde yakalanması amacıyla çoğu zaman sancak beyleri görevli oldukları seferlere kendileri bizzat iştirak etmemişler ve yerlerine vekâleten sancağın alay beyini göndermişlerdir2. Eğer kendileri memur oldukları göreve katılırlarsa, merkezden sancağın muhafazası için geniş yetkilere sahip Çavuşlar görevlendirilmiştir3. XVI. yüzyılın son çeyreğinde alınan bütün bu tedbirlere rağmen Anadolu Beylerbeyliği sınırları içersindeki sancakların hemen hemen hiçbirisinde daimî bir huzur sağlanamamıştır. Bunda etkili olan bir diğer faktörde sipahilerin veya leventlerin görevli oldukları halde görev yerlerine gitmemeleri ve yerlerine başkalarını göndererek kendi hakimiyet sahaları içerisinde yol kesme, adam soyma, kız kaçırma gibi birçok fesada karışmalarını da eklemek gerekmektedir4. Bu yüzyılın sonuna doğru çiftlik sahibi tımarlı sipahilerin çiftliklerini bırakarak çift bozan duruma düşmeleri, vergi vermemek için meskun bölgelere kaçarak burada etraflarına topladıkları işsiz-güçsüz reaya ile birlik olarak derbentlerde ve önemli yollarda tüccarları soymaları ve köyleri basmaları ve buralarda yaşayan insanların emval ve erzaklarını gasp etmeleri hatta masum birçok kişiyi öldürmeleri bölgedeki huzursuzluğu iyice arttırmıştır. Öte yandan devlet Suhte isyanlarını XVI. yüzyılın sonuna kadar pek ciddiye almamıştır. Merkezî devlet, ancak Suhteler İstanbul’a yaklaştığında, Bursa’yı, Balıkesir’i, daha doğrusu Batı Anadolu’nun tümünü Suhte korkusu sardığında bir şeyler yapma zorunluluğu hissetmiştir5. Suhte isyanları ile ilgili talebe-i ulûmdan on iki kişi Divân’a gelip, bazı ehl-i fesad suhteler yüzünden hepsinin lekelendiğini, kimisinin ise haksız yere idam edildiğini, şimdiye kadar işledikleri suçların affedilmesi halinde bundan sonra Suhteleri kontrol edeceklerini, kötülük yapanları teslim edeceklerini ve öylelerini imâretlerine sokmayacaklarını tekeffül etmişlerdir. Bunun üzerine Osmanlı Devleti, Anadolu genelinde bir huzur ortamı sağlayabilmek için 23 Muharrem 987/ 20 Mart 1579’te yayınladığı bir fermân ile Suhtelerin bu tarihe kadar işlediği suçlardan dolayı af 1 BOA. MD. 14, s.246, h.347. BOA. MD.21, s.245, h.590; MD.14, s.619, h.869. 3 BOA. MD. 61, s.44, h.119; MD.62, s.103, h.227. 4 BOA. MD.14, s.49, h.62; MD.14, s.348, h.500. 5 Barkey, a.g.e, s.165-167. 2 203 edildiğini ilan etmiştir1. Aynı tarihte bütün sancaklara yazılan bir fermân ile bu durum her yere bildirilmiştir2. Fakat affın çok da etkili olmayacağı kısa süre sonra anlaşılmıştır. 11 Rebiyülevvel 987/ 8 Mayıs 1579’ta yani genel aftan bir buçuk ay sonra Karesi ve Hüdevendigar sancaklarındaki Suhteler, levent gibi diğer eşkıya guruplarıyla işbirliği yaparak tüfek, ok ve yay ile halkı öldürmeye ve etrafı yağmalamaya başlamışlardır3. Eşkıyalığın artmasındaki önemli etmenlerden biri de ateşli silahların yaygınlaşıp kolayca elde edilir olmasıydı. XVI. yüzyılda tüfek, devlet eliyle imal ediliyordu. Ortaya çıkan isyanlarda tüfek, Celâlî, Suhte gibi isyancı gurupların eline geçmişti. XVI. yüzyılın sonunda bir tüfeğin fiyatı 300-600 akçe arasında değişmekteydi. Bu normal bir altının yarısı kadardı ki, buda tüfeğin ne kadar ucuz bir silah olduğunu göstermektedir4. Karesi Sancağı’nda levent ve Suhte eşkıyasının reisleri de bulunuyordu. 1 Safer 991/ 24 Şubat 1583’te Karesi Beyi’ne ve kadısına yazılan hükümde; Karesi’de levent ve Suhte reislerinden Acem Ali ve Çelebi oğlu Ahmed ve Demşik adlı kişilerin yoldaşları ile ev basıp türlü zulüm üzere oldukları, bazısının ele geçtiği, bazısının ise firar ettiği bildirmekte, her nerede iseler derdest edilip şerle cezalarının verilmesi istenmektedir5. Karesi Sancağı’nın merkezi olan Balıkesir şehri de Suhte ve Levent eşkıyasından oldukça fazla etkilenmekteydi. Özellikle XVI. yüzyılın sonlarına doğru Balıkesir’deki halkın haksız olarak mallarına el konulması gibi olaylara sıkça rastlanılmaktaydı. 14 Cemaziyelâhir 992/ 23 Haziran 1584’te Balıkesir kadısı ve nazır Mehmed Çavuş’a yazılan fermânda Balıkesir’de ehl-i fesadın Müslüman ahalinin mallarına el koyduğu ve bunları yapanların âcilen cezalandırılması emredilmektedir6. Bu fermândan iki gün sonra yine aynı konuda gönderilen fermânda Balıkesir’de halka zulüm eden kim olursa olsun cezasının verilmesi istenmiştir7. 1 BOA. MD. 36, s.143, h.399. BOA. MD. 36, s.144, h.400. 3 BOA. MD. 36, s.237, h.630; BOA. MD. 55, s.104, h.188; BOA. MD. 43, s.20, h.41; BOA. MD. 48, s.146, h.404. 4 Mücteba İlgürel, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Ateşli Silahların Yayılışı”, İÜEF. Tarih Dergisi, İsmail Hakkı Uzunçarşılı Hatıra Sayısı, S:32, (İstanbul, 1979), s.301,305. 5 BOA. MD. 48, s.311, h.919. 6 BOA. MD. 53, s.67, h.180. 7 BOA. MD. 53, s.68, h.183. 2 204 Balıkesir’deki medreselerde okuyan medrese talebelerinin, sosyal hareketlerde etkili oldukları, bunların te’dibi için çıkarılmış fermân suretinden anlaşılmaktadır1. Yine bu fermânda talebelerin yalnızca ilim ile meşgul olmaları, levent eşkıyasıyla işbirliği yapıp fesada karışmamaları, ayrıca yerel idarecilerin kendi halinde olup, sadece ilimle meşgul olan medrese talebesine dokunmamaları istenmektedir. Aynı tarihte Balıkesir’deki medreselerde okuyan talebelerin fesat ve şenaat çıkarmaları halinde bunların kontrolü için ümeranın yanında halka da selâhiyet verildiğine dair fetva dahi alınmıştır2. Karesi Sancağı ve Balıkesir’de Celâlî ve Suhteler arasında eşkıyalık zaman zaman yavaşlamasına rağmen XVI. yüzyılın sonlarına kadar bu çalkantılar devam etmiştir. Devlet, özellikle Suhte isyanları sırasında il erlerinden oldukça fazla istifade etmiştir. Böylece 1587-1597 yılları arasında Suhte ayaklanmaları, Anadolu genelinde oldukça zayıflamıştır. Fakat Balıkesir ve Uşak taraflarında talebe-i ulûm köylerden aldıkları destek ile eşkıyalığa devam etmişlerdir3. 1598 yılında Karaman’da çıkan Suhte isyanını bastırmaya Karayazıcı ve Hüseyin Paşa görevlendirilmiştir. Bu ikisinin de Celâlî olmaları birçok haksız uygulamayı da beraberinde getirmiştir. Kısa süre içinde Anadolu’da korkunç bir manzara ortaya çıkmıştır. Devlet, Suhte isyanlarını bastırması için memur ettiği Karayazıcı ve Hüseyin Paşa’nın üzerine bu kez kendisi 1599’da bir sefer düzenlemek zorunda kalmış4; fakat bu seferden kesin bir sonuç alınamamıştır5. Celalî çetelerinin 1596-1610 döneminde Anadolu’da sebep olduğu kargaşalık, büyük bir nüfus boşalmasına yol açtı. Devletin Rumeli, Kırım ve Suriye gibi uzak köşelerine dahi ulaşan ve dönemin kaynaklarında 1603-1608 “büyük kaçgun” adıyla anılan bu göç karşısında yönetim, söz konusu köylülerin Anadolu’da terk ettikleri köylere geri dönmelerini sağlamak için köklü önlemlere başvurdu6. Ayrıca 1593’ten 1606’ya kadar süren Avusturya savaşlarında, ateşli silahlarla donatılmış piyade birliklerini savaş meydanlarında kullanma, hem yeniçerilerin sayısında büyük bir artışa, hem de Anadolu’dan sekban denilen, 1 Cemaziyelahir 1001/ Mart 1593 tarihli fermân için bkz. BŞS. 692, s.26b-1. BŞS. 692, s.25b-4. 3 Akdağ, a.g.e, s.281-282. 4 Barkey, a.g.e, s.210-213. 5 Griswold, a.g.e, s. 20-31 6 İnalcık, a.g.e, s.69; Cevdet Türkay, Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve Cemaâtler, İstanbul, 1979, s.225; Cengiz Orhunlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskânı, İstanbul, 1987, s.17; Faruk Sümer, Oğuzlar, İstanbul, 1992, s.143. 2 205 çoğu köylü kökenli, hepsi ateşli silah kullanan, çok sayıda paralı asker toplanmasına yol açtı. Barış yapıldığında işsiz kalan ve maaş alamayan bu paralı askerler kırsal alanlarda kol gezip Anadolu halkından haraç toplamaya başlıyorlardır. Tımarlarını yitiren ya da artık timar gelirleri geçimlerine yetmeyen sipahiler de, bu tür silahlı gruplar arasına katılıyordu. Celalî olarak bilinen bu eşkıya çeteleri özellikle taşrada çok etkili oldular. Bu da kırsal nüfustaki azalmaya ve daha güvenli olan şehirlere göçü artırmış, dolayısıyla Anadolu’da tarımın yıkıma uğramasının başlıca sebebi oldu1. Bu nüfus kaybı veya kent içi yer değiştirmeler, şehirdeki önemli vakıf binalarının bile terk edilmesine ve giderek harap olmasına yol açtı2. 1603’den 1610’a kadarki İran savaşlarında devletin kötü durumu iyice hissedildi. Mesela, XVII. yüzyıl başlarında Osmanlı topraklarında, başıbozuk askerlerden kurulu ve herhangi bir yerel güce bağlı olmayan çeşitli ordular ortaya çıktı. 1603’te Ankara kısa süreli de olsa böyle bir eşkıya grubunun eline geçmiş ve şehir tamamen yağmalandı. Anadolu’da aynı duruma düşen daha küçük şehirlerde az değildi3. Osmanlı Devleti’nin 1550-1650 yılları arasındaki dönemi, iç çatışmalar ve eşkıya şiddeti ile sarsıldığı bir dönemdir. Eşkıyalık bu dönemde en çok köy ve kasabalarda yaşayan ahaliye zarar vermiştir. Osmanlılar’da eşkıyalık faaliyetlerin yoğunlaştığı 1590-1611 ile 1623-1648 yılları, belirgin benzerlikler göstermektedir4. XVII. yüzyılın önemli bir özelliği, Osmanlı Devleti’nin büyük sekban gruplarının başındaki eşkıya reislerinin taleplerini merkezle kaynaştırmak için sık sık siyasî anlaşmalar yapma ve merkeze dahil etme yöntemlerine başvurmasıydı. Bu anlaşmalar, aslında devletin aynı anda üç cephede birden savaşmak zorunda kalmaması için yapılmıştır. Böylece eşkıyalar devletle bütünleştirilmiştir5. XVII. yüzyılda beylerbeyleri ve sancakbeyleri, kendi eyâletlerini denetim altında tutmakta kullanacakları askerî birlikleri kendileri oluşturmak zorundaydılar. Bu yöneticiler, işlerini yapacak ateşli silah kullanan ve kendi silahını kendi sağlayan paralı askerler tuttular. Bu paralı askerler, yasal politik etkinliğin kendi tekellerinde olmasını isteyen kapıkulları değil, çoğu Müslüman 1 Akdağ, a.g.e, s.455-460; İnalcık, a.g.e, s.59. Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.39. 3 Akdağ, a.g.e, s.411-412. 4 Barkey, a.g.e, s. 202. 5 K. Barkey, aynı eser, s.198-199. 2 206 kökenli gençlerdi1. Bu yeni zümre zaman içinde başlarındaki beylerinden hak ettikleri ücretlerini alamayınca, elindeki yetkilere dayanarak kendi bölgelerindeki halktan haksız yiyecek ve vergiler talep etmeye başladılar. Bu da yeni sıkıntıları beraberinde getirdi. Bu kargaşalıklar sonucu XVII. yüzyılda Osmanlı Devleti, artık XVI. yüzyıldaki hayat gücüne sahip değildi. Ortaçağa özgü koşulların doğurmuş olduğu tımar sistemi bir daha onarılmaz biçimde parçalandı. Yerini, paralı tüfekçilerden oluşan bir ordu ile, gitgide nakdî vergi tahsilatına kayan bir merkezî hazineye bıraktı. Osmanlı akçesinin yerini Avrupa paraları aldı. Yukarıda kısaca açıklanmaya çalışılan XVI. yüzyılın sonu ve XVII. yüzyılın başlarında Karesi Sancağı ve Balıkesir şehri de oldukça çalkantılıdır. XVII. yüzyılda Balıkesir’de de gerek Celâlî- Suhte eşkıyaları gerekse sancak beyinin adamları şehirde ve köylerde bir çok mal gasbı, adam öldürme gibi eşkıyalık faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Suhte Eşkıyalığı: XVII. yüzyılın başlarında Suhteler, bir eşkıyalık dalgasının etkisi altına girdiler. Bu dönemde merkezî devlet, suhtelerle pazarlık ederek onlarla anlaşma yoluna gitti2. Bu çaba ile Suhtelerin tamamen yok edilmesi hedefleniyordu. Suhte eşkıyalığı, 1613 yılından sonra Anadolu’da kısman yok olmaya başlamışsa da bu tarihten önce ve sonra merkezden Karesi ve Balıkesir’e gönderilen Suhte eşkıyası ile ilgili fermânlar, bu yerlerde hâlâ etkin bir şekilde devam ettiğini göstermektedir. H.1018/ M. 1609-1610 tarihinde Karesi Sancakbeyi’ne ve livâdaki bütün kadılıklara yazılan fermânda, Suhteler’in vilâyet ahalisinin desteğiyle haklarından gelindiği için, uzun zamandan beri bir harekette bulunmadıkları, lâkin bu kez Celâlî eşkıyasının ortaya çıkması ile Suhteler’in bunları yok etmek için kara levent askeriyle birlikte ok, yay, tüfek gibi silahlar edinip Müslüman halka zulümde bulunmaya başladıkları ve adam öldürmekten çekinmedikleri, bunları yapanların yakalanması istenmektedir3. Bunun üzerine Karesi Sancakbeyi Yusuf, sancak askerleriyle birlikte Suhteler’in dernek ve cemiyet oldukları yerlere saldırmış, birçoğu öldürülmüş, meşhur Suhteler olan Tuzsuz Ali, Musa, Kara 1 M. Akdağ, “Genel Çizgileriyle XVII. Yüzyıl Türkiye Tarihi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, IV/67, Ankara, 1968, s.214-215; Metin Kunt, Bir Osmanlı Valisinin Gelir-Gideri Diyarbekir, 1670-71, Boğaziçi Üniversitesi Yay. İstanbul, 1981, s.54-56. 2 Barkey, a.g.e, s. 167-168. 3 BOA. MD. 78, s.50, h.134. 207 Davud ve otuz adamı Bergama’da bir kaleye kaçmayı başarmıştır. 28 Safer 1018/ 23 Mayıs 1609’daki hükümde Bergama’da kaleye kaçan meşhur Suhteler’in âcilen yakalanması için Hüdavendigar ve Karesi Sancakbeyi’ne emr-i şerif gönderilmiştir1. Karesi ve Biga sancaklarında Suhtelerle işbirliği yapan kişiler arasında medrese hocaları ile livâ kadıları da bulunmaktaydı. Bu kadılar, silahlı Suhte eşkıyaları ile birlikte köy, kasaba ve şehirleri dolaşıp halkın malına el koyup, çoğunu ise öldürmekteydiler. 18 Rebiyülahir 1018/ 21 Temmuz 1609 tarihli Karesi ve Biga sancakbeylerine ayrı ayrı yazılan fermânlarda Bayrakçı kadısı Abdullah, kadı Mustafa ve kayını Mehmed, Ezine kadısı Köse İbrahim, Yüzsüz Ali ve Bali adlı Suhte başlarının etraflarına topladıkları 200-300 kişi ile köy, kasaba gezip buralardaki ahaliyi soydukları ve devamlı vilâyette huzursuzluk çıkardıkları, Suhte başlarıyla konuşup vazgeçmeleri için ikna edilmeleri, eğer ikna olmazlarsa icap edenin yapılması istenmektedir2. Aynı tarihte Anadolu Beylerbeysi’ne gönderilen hükümde Suhte eşkıyası ile ortak hareket eden, hatta onlara önderlik eden kadıların suçları sabit ise haklarından gelinmesi emredilmiştir3. 1609 yılının yazında Karesi Sancağı’ndaki Suhtelerin sıkı bir takibi sonucu birçoğu ya yakalanmış ya da öldürülmüş idi. Fakat kaçan ufak bir grup Balıkesir’e gelmiş burada 3-4 sipahiyi öldürmüş ve kaçmışlarıdır. Karesi Beyi’nin takibi sonucu bir köyde sıkıştırılan bu Suhtelerin tamamı öldürülerek, başları İstanbul’a yollanmıştır. Öldürülen bu Suhteler arasında, Suhtelerin başı Ali Dursun ve 10 adamı, Divane Ahmed ve adamları bulunmaktaydı4. Bu başarıdan dolayı 3 Ramazan 1018/ 30 Kasım 1609’da padişahın iltifatına mazhar olduğunu bildiren bir fermân Karesi Sancakbeyine gönderilmiştir5. Karesi’de çok fazla Suhte eşkıyası bulunuyordu. Balıkesir’deki suhteler temizlense, bu kez başka kazada Suhte hareketi ortaya çıkmaktaydı. Nitekim, Balıkesir’de yakalanıp öldürülen Suhte başlarından sonra Edremid kazasında da 1 BOA. MD. 78, s.563, h.1445. BOA. MD. 78, s.239, h.631. 3 BOA. MD. 78, s.239, h.632. 4 BOA. MD. 79, s.241, h.601. 5 BOA. MD. 78, s.565, h.1450. 2 208 köy köy gezip ahaliyi öldüren, mallarını gasp eden, Mehmed ve Kara Fazlı adlarında Suhte başları ortaya çıkmıştır1. Yukarıda belirtildiği üzere Karesi livâsında pek çok Suhte vardı. Özellikle Balıkesir ve civarında da oldukça yaygın bir şekilde Suhte bulunuyordu. Suhteler, sipahi köylerinde veya vakıf topraklarında barınmakta ve bu yerlerin idarecileri tarafından kollanmakta idiler. Mustafa Akdağ’ın eserinde de belirttiği gibi, Balıkesir ve civarındaki Suhteler “köylerden aldıkları destek ile” eşkıyalığa devam etmekteydiler2. Karesi Sancakbeyi, 18 Muharrem 1019/ 12 Nisan 1610’da merkeze gönderdiği bir mektupta sancak dahilinde Suhte eşkıyasının fazla olmasının nedenini buna bağlamaktadır. Bu görüşünü şu şekilde izah etmektedir3: Karesi Sancağı’ndaki birçok Suhte başları ve yoldaşlarının haklarından gelinmesine rağmen, daha pek çok Suhtenin evkaf-ı vüzerat, züema, erbab-ı tımar ve havass-ı hümayun karyelerine yerleştikleri için yakalanamadığını, bu eşkıya yakalanmadıkça fesatları ve yandaşlarının günden güne arttığını, özellikle, Kazdağı ve Timur Koyu ve buralarda bulunan derbentlerde bunların hareketlerinin daha da çoğalmış olduğunu belirtmektedir. Karesi Sancakbeyi’nin, Balıkesir’deki Dergâh-ı Mualla çavuşlarından Ali Çavuş’un evini Suhtelerin basıp, bu kişiyi öldürmelerinin ardından 14 Safer 1019/ 8 Mayıs 1610 tarihinde bu konu hakkında merkeze yazdığı bir mektupta, Balıkesir ve köylerine yerleşmiş olan Suhtelerin tek tek isimlerini ve köylerini bildirmektedir4. Buna göre; Kalkan köyünden Musa, Tahtacıoğlu köyünden Sinan ve Hayreddin ve Şaban, Demirciler köyünden Çalık Sinan, Osmanlı köyünden Mustafa, Davudcu köyünden Mustafa, Altınlar köyünden İbrahim, Adiloğlu köyünden Ali, Kılıçdirekler köyünden Aşık, Val köyünden Ahmed, Mumcukeçi köyünden Abdullah, Göbek köyünden Selahaddin, Köseler köyünden Hayreddin, Yalçınlar köyünden Hasan ve Hamza Suhte olup, daima eşkıyalık yapmaktaydılar. 1610 yılının yaz ayları boyunca Suhte eşkıyalarının bulunduğu yerlere sancakbeyi tarafından baskınlar yapılmış ve Suhte eşkıyasının başı olan Ali Dursun, Yadigâr oğlu Muslihiddin ve yüzlerce adamları yakalanarak öldürülmüş 1 BOA. MD. 78, s.367, h.948. Akdağ, a.g.e, s.281-282. 3 BOA. MD. 79,s.137,h.335. 4 BOA. MD. 79, s.205, h.508. 2 209 ve bunların başları da Divan’a gönderilmiştir1. Böylece Balıkesir ve civarında kısa bir süre de olsa Suhte eşkıyasının tehdidi kısmen ortadan kaldırılmıştır. H.1022/M.1613-1614 yılında Anadolu Eyâleti Beylerbeyliği’ne gönderilen birçok fermândan eyâletin beylerbeysinin hâlâ kendi sancakları dahilinde devam eden Suhte eşkıyalığı ile uğraştığı anlaşılmaktadır2. Anadolu Eyâleti’nin sancaklarından olan Karesi Sancağı’nda ve dolayısıyla Balıkesir’de H.1024/ M.1615 tarihinde suhte hareketi tekrar meydana çıkmıştır3. Safer 1024/ Mart 1615’te Karesi Beyi ve Balıkesir kadısına yazılan fermânda, livâda bulunan Suhte eşkıyasından olan Kara Mehmed, Kara Akçan, Tepesi Delik, Estonlu İbrahim, Türk Alaeddin, Buladoğlu, Hacı Yusuf, Derbendli İbrahim, Türk İbrahim, Mihverli, Musa, Alaeddin, Yusuf Halife, Kıran köylü ve sair eşkıyaların devamlı fesat ve şenaat üzere olduğundan başka, bunların donanmaya ait bir kadırgayı ele geçirip batırdıkları bildirilmiştir4. Aynı tarihte sancağa yazılan fermânlarda bu Suhte eşkıyalarının yakalanıp haklarından gelinmesi istenmiştir5. Ramazan 1025/ Eylül 1616’da Karesi Sancakbeyi’ne ve Balıkesir kadısına yazılan hükümde, Balıkesir ve civarında Suhte eşkıyasının faaliyet halinde olduğu, bu yüzden şehrin evvelden Celâlî eşkıyası, şimdide Suhte eşkıyası yüzünden oldukça harap ve halkın perişan olduğundan, kimsenin Suhteye yardım etmemesi istenmiş; yapanların cezalandırılacağı belirtilmiştir6. Balıkesir’de 1616 tarihinden itibaren Suhte eşkıyasının faaliyeti iyice azalmıştır. Merkezî devlet, bölgesel nitelikteki bu tür hareketleri ortadan kaldırmak için sancak askerlerinden oldukça fazla istifade etmiştir. Eşkıyayı takip eden ve onları etkisiz hale getirmeye çalışan paşa kapısında bekleyen “il erleri” de denilen bu askerî zümre, halktan zorla yiyecek-içecek almış ve mallarını gasbetmişlerdir. Hatta çoğu kez bu hareketin içinde bizzat kendi beyleri dahi bulunmuştur. Yıllarca Celâlî ve Suhte eşkıyalığından “perişan ve perakende” olan Balıkesir halkı bu kez yerel idarecilerin zulmüne maruz kalmıştır. İncelenen dönemde Balıkesir’in muhafazası için gönderilen vezir İlyas Paşa’nın devlete baş kaldırması ve halka yaptığı zulüm bunlardan en fazla göze batanıdır. 1 BOA. MD. 79, s.405, h.1010. BOA. MD. 80, s.22, h. 50; MD. 80, s.71, h. 186; MD. 80, s.487, h.1153; MD.81, s.134, h.294; MD. 81 s.57, h.127. 3 BŞS. 694, s.95b-3. 4 BŞS. 694, s.93b-2,3. 5 BŞS. 694, s.95b-2. 6 BŞS. 695, s.60a-1. 2 210 İlyas Paşa : Soma’nın Fidanlı Köyü’nde H.990-1000/ M.1582-1591 yılları arasında doğmuş olmalıdır1. Babası padişahın korunmasından sorumlu Solak sınıfından Ma’den Ağa’dır2. İlyas Paşa, gençliğinden itibaren cesareti ve çevikliğinden dolayı kısa süre içinde devlet kademesinde ilerleme gösterdi. XVII. yüzyılın ilk yarsında memleketin hemen her yerinde meydana gelen eşkıyalık olaylarında bizzat görev aldı. Özellikle Suhte eşkıyası ve Kalenderoğlu’nun tedibinde gösterdiği yararlılıktan dolayı devlet nazarında önemli bir itibar kazandı3. 1620’lerde Balıkesir bölgesinde etrafına büyük bir kapı halkı topladı. Şevval 1031/ Ağustos 1622’de “ber vech-i arpalık” Hüdavendigar Sancağı’na mutasarrıf oldu. Zilhicce 1033/ Eylül 1624 tarihli Manisa Şer’iyye Sicilleri’nde bulunan bir belgede Anadolu Beylerbeyliği görevlerinde bulunduğu da anlaşılmaktadır4. İran seferlerindeki başarılarından ötürü Rumeli Beylerbeyliği’ne getirildi. H.1037/ M.1627-28 yılına kadar İran cephesinde bulundu5. Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde 8 Recep 1038/ 4 Mart 1629 tarihli bir hükümde İlyas Paşa, Rumeli Beylerbeysi olarak zikredilmektedir6. İlyas Paşa’nın devlet içindeki hızlı yükselişi, Boşnak Hüsrev Paşa’nın sadrazamlığa getirilmesi ile duraksadı. Çünkü, İlyas Paşa’nın arası Hüsrev Paşa ile iyi değildi. İlyas Paşa, Rumeli Beylerbeyi bulunduğu sırada Hâfız Paşa ve Şeyhülislam Yahya Efendi’nin arzusu ile kendisine vezirlik rütbesi verilerek Balıkesir ve civarında eşkıya teftişi için görevlendirildi. Aslında Veziriazam, İlyas Paşa’nın gücünden çekiniyordu. Bundan dolayı bir iç isyan çıkarmasını engellemek için İlyas Paşa’nın vezirliğini onaylamak zorunda kalmıştır. İlyas Paşa, vezir rütbesiyle görevine başladıktan kısa bir süre sonra maiyetine pek çok sarıca ve sekban almaya başladı. Ayrıca Safer 1033/ Kasım 1623 tarihinde İlyas Paşa’ya yazılan bir mektupta, Balıkesir ve civarında eşkıya 1 İlyas Paşa’nın doğum yeri hakkında değişik görüşler bulunmaktadır. Uzunçarşılı, Karesi Meşâhiri adlı eserinde, Balıkesirli olduğunu belirtmektedir. Esat Adil’in Kaynak Dergisi’nde yayınlanan “İlyas Paşa” makalesinde de Balıkesir’de doğduğu yazılıdır. Fakat Kamil Su, “İlyas Paşaya Dair” Kaynak Dergisi’nde yayınlanan makalesinde Balıkesir Sicilleri’ne dayanarak Soma’nın Fidanlı Köyünden olduğunu belirtmektedir. M. Çağatay Uluçay da, XVII. Asırda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri adlı kitabında Kamil Su’nun yayınlanan eserine atıf yaparak Manisa’nın Soma ilçesinin Fidanlı Köyü’nden olduğunu yazmaktadır. XVII. yüzyılın ilk yarısında idarî bakımdan Soma, Balıkesir’e bağlı olduğu için İlyas Paşa’nın Balıkesirli olduğuna dair görüş doğru kabul edilebilir. 2 Uzunçarşılı, Karesi Meşâhiri, s.160; Esat Adil, “İlyas Paşa”, Kaynak, S:1, (Şubat 1933), s.10. 3 Uluçay, a.g.e, s.37. 4 Uluçay, aynı yer. 5 Uzunçarşılı, Karesi Meşâhiri, s.160. 6 BŞS. 699, s.105b-3. 211 fazla olduğu için ahalinin şehri terk ettiğini, İlyas Paşa’nın merkezden istediği tüfekçilerin gönderildiğini ve şehir halkının tekrar eski yerlerine geri getirilmesini istenmektedir1. Fakat kendisine verilen dirlikler bu askerleri beslemeye yetmediği için sık sık haksız uygulamalar yapmaya başladı. Nitekim, İlyas Paşa’nın hakim olduğu Karesi Vilâyeti haricindeki Midilli zenginlerinden para almak için gönderdiği adamları buradaki ahaliye yaptıkları zulümden ötürü öldürüldüler. İlyas Paşa, bu haberi aldığında maiyetindeki askerleriyle birlikte Edremit ve etrafında bulunan Midilli ahalisini öldürüp mallarına da el koydu2. Bu olay duyulduğunda İstanbul’da pek fazla bir tepki oluşmadı. Çünkü İran savaşları devam ettiği için, devletin yeni bir isyanla uğraşacak gücü yoktu. İlyas Paşa, artık kendisinin çok güçlü olduğunu ve kimsenin onunla mücadele edemeyeceğini düşünüyordu. Paşa, Karesi Sanacağı dışındaki Manisa’yı da kendi idaresine almak istiyordu. Manisa Sancak Beyi Bıçakçı İbrahim Paşa ile sınır konularında dahi ufak sürtüşme yaratıyordu. Nihayet İlyas Paşa, Manisa Sancağına ait bir olayın Balıkesir’de görüşülmesi gerektiğini bildirmek için Manisa’ya mübaşir gönderdi. Bu olaya çok sinirlenen İbrahim Paşa, “Bir Celâlî benim sancağıma ne karışıyor” diyerek buyrultuyu yırtmış ve mübaşiri de orada katlettirmiştir3. Manisa’ya saldırmak için fırsat kollayan İlyas Paşa, bu olayı bahane ederek askerleriyle beraber Manisa’nın köyleri ile şehir merkezini üç gün boyunca yağmaladı4. İstanbul, bu olaya da sessiz kaldı. Bu durum İlyas Paşa’nın cesaretini daha da artırmış idi. Aslında Paşa’nın cesaretini artıran esas sebep, İstanbul’da kendisini destekleyen vezir Hâfız Ahmed Paşa ile Şeyhülislam Yahya Efendi’ydi5. 1632 yılında Sadrazam Hüsrev Paşa Bağdat seferinde başarısız olmuştu. Sultan IV. Murat onu görevden alıp öldürtmek istediyse de yeniçeri askerlerinin isyanı yüzünden başarılı olamadı. Sadrazamlıkta gözü olan Recep Paşa, bu isyanı iyi değerlendirerek başta Hâfız Ahmed Paşa ve Şeyhülislam Yahya Efendi olmak üzere daha pek çok kişiyi öldürttü. Bu tarihten itibaren IV. Murat idareyi bizzat eline aldı. Bu olaylar, İlyas Paşa tarafından gayet endişe verici bir şekilde takip edilmekteydi. Paşa, kendini koruyan ve destekleyen iki güçlü kişinin öldürülmesi üzerine sıranın kendisine geldiğini anlamıştı. Sadarette bulunan Recep Paşa, 1 BŞS. 698, s.22b-2. Naîma, Tarih, C:III, İstanbul, 1283, s. 128-129. 3 Naîma, Tarih, s.130. 4 Naîma, Tarih, s.130-131. 5 Naîma, Tarih, s.137. 2 212 Balıkesir’de kalabalık askerleri ile birlikte bulunan İlyas Paşa’yı etkisiz hale getirmek için Şaban 1041/ Şubat 1632’de ona Şam valiliğini tevcîh etti. Fakat paşa buraya gitmeyerek Yusuf Ağa’yı mütesellim tayin edip gönderdi1. Eşini ve çocuklarını Laçin Ağa ile Bergama Kalesi’ne yolladı2. İlyas Paşa’nın yakalanması için Gürcü Mehmed Paşa serdar tayin olunduğu gibi maiyetine Anadolu ve Karaman Beylerbeyleri verildi. Şubat 1632 yıllarının sonunda bütün askerî birliklerin Kütahya’da serdara mülaki olmaları için emr-i şerifler ilgili yerlere yollandı3. Şevval 1041/ Nisan 1632 ‘de Karesi ve Biga sancaklarındaki bütün kadılıklara gönderilen İlyas Paşa ile ilgili emr-i şerifte4, İlyas Paşa’nın asi ve eşkıya olduğundan Karesi ve Biga sancaklarında adamları bulunursa yakalanması istenmiştir. İlyas Paşa ve maiyetindeki on bin kişilik sarıca ve sekban askeri Adala civarında Karataş denilen yerde 3 Mayıs 1632’de Osmanlı ordusu ile muharebeye girişmiş ve paşa mağlup olarak Bergama kalesine sığınmıştır5. Bu yenilginin akabinde 1 Zilkade 1041/20 Mayıs 1632 tarihinde Balıkesir’e gönderilen bir fermânda İlyas Paşa ve adamlarının mağlup edildiği; Balıkesir ve civarında paşanın adamlarının yakalanması için İbrahim Ağa’nın görevlendirildiği belirtilmektedir6. İlyas Paşa, Bergama Kalesi’ne sığınmış olmasına rağmen, hâlâ Balıkesir ve civarından kendisine sekban ve silah toplamaya çalışıyordu. Nitekim, 1632 yılı Mayıs ayı sonlarına doğru Mihaliç sancakbeyi Mevlânâ Ahmed’in merkeze gönderdiği mektupta İlyas Paşa’nın Balıkesir’e 30-40 nefer atlı yollayıp, 40 adamı zorla sekban yaptığı ve her sekban başına 4.000 akçe, tüfek ve at aldıklarını bildirmiştir7. 1 Naîma, Tarihi’nde paşanın Şam’a gitmediğini yazmaktaysa da Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde Evasıt-ı Şaban 1041/ Şubat 1632’de İlyas Paşa’nın Şam’a hareket üzere bulunduğu ve Karesi müteselliğine de Laçin Ağa isminde bir adamın tayin edildiği yazılıdır. “ ...hâliyen der-i devlet medârdan Şam-ı cennet meşam eyâleti ile Karesi Sancağı ber vech-i arpalık bu cânibe tevcîh ve tefvîz olunmağın kendümüz eyâlet-i mezbûreye tevcîh ve azîmet kılub Karesi Sancağı’na bir müstakim ve dindar mütesellim koyub gitmek lâzım olmağın ağalarımızdan kıdvetü’l emâsil v e’lakrân Laçin Ağa zîde kadruhu tayin ve irsâl olunmuşdur...” bkz. BŞS. 699, s.42a-1. 2 Uluçay, a.g.e, s.44-45. 3 Uluçay, a.g.e, s.45. 4 “ İlyas Paşa için vârid olan emr-i şerifdir... hâliyâ isyan ve tuğyan üzre olan İlyas Paşa’nın ve fesad üzre olan eşkıyasının haklarından gelinmek fermânım olmağla anın gibi say’-ı mezburun eşkıyasından ve bölük ve sekbanlarından ve adamlarından gelip ahali -i vilâyetde teaddi üzere olanların zikr olunan kadılıklarda sakin kul taifesi âcilen ele getirilip marifeti şer’le s air eşkıya ve ehl-i fesadın hakkından gelinmesi babında ferman-ı âlişanım sadır olmuşdur..” BŞS. 699, s.137b3. 5 Uluçay, a.g.e, s.46. 6 BŞS. 699, s.44b-1. 7 BŞS. 699, s.125b-1. 213 Bergama Kalesi’nin zaptı kolay değildi. Kuşatma, fazla asker ölmemesi için uzatıldı. Bu arada İlyas Paşa ikna edilmeye çalışıldı. Nihayet İlyas Paşa kaleyi muhasara eden Ahmed Paşa’nın affedileceğine dair kefil olması üzerine teslim oldu. IV. Murad, İlyas Paşa’yı affettiğine dair bir irade imzalamışsa da huzuruna çıktığında çok ağır konuştuktan sonra kafasını kestirip öldürtmüştür1. İlyas Paşa’nın öldürülmesiyle, Balıkesir ve civarı, onun eşkıyalarından hemen temizlenemedi. Mesela, Rebiyülahir 1042/ Ekim 1632’de Eşme İnay kazasına tâbi Takmak köyüne gelen Balıkesir’de sakin İlyas Paşa’nın adamları Veli ve Mustafa etraflarına topladıkları adamlar ile ev basıp emval ve erzak yağmalayıp, 220 kuruş ile bir miktar hayvan alıp gitmişlerdir2. Lâkin, paşanın maktûlen ölümünden sonra Balıkesir’de yaptığı pek çok haksız mal gasbı ve adam öldürme olayları tek tek ortaya çıkmıştır. İlyas Paşa ve adamlarının Balıkesir ve civarında yaptıkları gasplar şöyledir: Kütahya’ya bağlı Tavşanlı nâhiyesi Derecik Köyü’nden 120 kuruş değerinde koyun ve sığır, Balıkesir’de Hacı İsmail Mahallesi’nde Mehmed Çelebi adlı kişiden 90.000 akçe, Kütahya’da Kemaş nâhiyesi Şah Melik Köyü’nden 87 koyun, 8 sığır3, Balıkesir’de Merkes Köyü’nden erzak ve mal4. İlyas Paşa, Balıkesir’de bulunduğu zaman içinde çok miktarda mal ve mülk edinmiştir. Bu malların bedeli ise 1.475.000 akçe etmekteydi (Tablo :20). Tablo :20 İlyas Paşa’nın Muhallefatı5 Malın Cinsi Han (Balıkesir’de) 7 adet çiftlik ve tevabii (muhtelif yerlerde) Nakit para (satılan eşyadan) Bir değirmen (Örpek Köyünde) Bir dükkân (yağhâne) Sara-yı atik Bazı hırdavat Bazı eşya Bir adet kahvehâne 2 adet değirmen Toplam Bedeli (Akçe) 200.000 500.000 220.000 30.000 15.000 250.000 100.000 100.000 30.000 30.000 1.475.000 1 İlyas Paşa’nın IV. Murad’ın huzurunda öldürülmesiyle ilgili bkz. Naîma, Tarih, C:III, s.135. H.1042/ M. 1632-1633 tarihli Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde buna benzer pek çok olay meydana gelmiştir. Bkz. BŞS. 699, s.135b-1, 699, s.60a-1, 699, s.60a-2, 699, s.67b-1, 699, s.69b-2, s.95a-2. 3 BŞS. 699, s.54a-1, s.54b-1, s.55a-2. 4 BŞS. 699, s.62b-1. 5 İlyas Paşa’nın muhallefatı için bkz. BSŞ. 699, s.93a-3. 2 214 İlyas Paşa’nın bütün malı 7 Rebiyülevvel 1041/ 2 Ekim 1631 tarihli bir emr-i şerifle ailesine verilmiştir1. Fakat bu tarihten yaklaşık on ay sonra Safer 1042/ Ağustos 1632 tarihinde Mihaliç, Balıkesir ve Bergama kadılarına yazılan bir hüküm ile İlyas Paşa’nın bütün mal ve emlâkinin kimsenin mülkü olmadığı, bu nedenle mirî için zaptedilmesi emredilmiştir2. Nitekim Balıkesir’deki han bu tarihten itibaren mirî tarafından iltizama verilerek işletilmeye başlanmıştır3. Diğer Eşkıya Grupları: XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir ve civarında ufak çapta eşkıyalık hareketlerinde bulunan gruplar da faaliyet göstermekteydi. Bu gruplar kendi başlarına teşkilâtlanmış olmayıp, etraftaki büyük eşkıya taifesi ile birleşerek hareket ediyorlardı. Nitekim, H.1012/ M. 16031604 tarihinde Hüseyin, Çalık Mustafa, Şeytan oğlu, Kara Kız isimli eşkıya başları etrafına 2.000’den ziyade atlı zorba toplayıp Kula, Akhisar ve Tırhala kasabalarını yağmalamışlardır4. Ayrıca bu gruplar, bazen bir araya gelerek önemli derbend ve yollara inip buralarda da eşkıyalık yapmaktaydılar5. Bu kalabalık eşkıya grubunun içinde Balıkesirli eşkıyalar da vardı. Balıkesirli eşkıyalar Üçpınar köyünde yakalanmışlar ve yapılan sorgularında Kula ve Akhisar kasabasında yapılan yağma ve öldürme olaylarını detaylı şekilde anlatmışlardır6. Balıkesir’de toplu halde faaliyet gösteren eşkıya grupları da vardı. Bunlar kendi bölgelerindeki köylere ve çiftliklere saldırıp, bu yerleri soymaktaydılar. Bazen bu eşkıyaların köylere büyük saldırılar tertip ettikleri de oluyordu. Balıkesir Kadısı ve Balıkesir Sancağı’nda olan kadılara 22 Şaban 1047/ 9 Ocak 1638’de yazılan bir hüküm, Piyade Yusuf, Mustafa, Hacı, Cafer ve Hüseyin adlı eşkıyalar Yünik Çiftliği’nde Mehmed’in evini basıp, kızı ve karısı ile birlikte iki cariye, bir kölesini; 5-6 bin kuruşluk emval ve erzakını alıp götürüp ziyade zulüm ve teaddi eyledikleri; eşkıyaların yakalanarak Asitane-i Saadet’e gönderilmesi hakkındadır7. XVII. yüzyılın ilk yarsında Balıkesirli olup, eşkıya reisliği yapan kişiler de mevcuttu. Bunlar kendi etraflarına topladıkları kişilerle soygun, mal gasbı ve adam öldürme gibi eşkıyalık hareketleri içinde bulunmuşlardır. 1 BŞS. 699, s.53a-2. BŞS. 699, s.49b-3. 3 BŞS. 697, s.104a-2. 4 BŞS. 693, s.87a-1. 5 BŞS. 698, s.29b-3. 6 BŞS. 693, s.92a-1. 7 BOA. MD.88, s.40, h.93. 2 215 Akbaş Sipahi: Balıkesirli’dir. Çolak oğlu demekle meşhurdur. H. 973/ M.1565-1566 tarihinde başlayıp XVII. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Balıkesir ve civarında eşkıyalık yapmıştır. İlk olarak Akbaş Sipahi ve adamları, 1565 yılındaki seferde donanma gemilerinde görevli olmalarına rağmen gitmemişler ve yerlerine başka kişileri gönderip, Balıkesir’e bağlı Balya nâhiyesinde eşkıyalık faaliyeti içinde bulunmuşlardır1. Karesi Sancakbeyi Pîrî’nin merkeze gönderdiği mektupta 25 Ramazan 990 / 8 Ekim 1582’de Akbaş Sipahi’nin sancağa gelerek her türlü fesadı yaptığı, Müslüman ahalinin ırz ve namusuyla oynadığı, halkı soyduğu bildirilmiştir2. XVI. yüzyılın sonuna kadar yakalanması mümkün olmayan Akbaş ve adamları, XVII. yüzyılda da eşkıyalık faaliyetlerine devam etmiştir. Nitekim, Karesi Sancakbey’ine yazılan 20 Rebiyülevvel 1024/ 29 Nisan 1615 tarihli hükümde; Akbaş Sipahi’nin 40-50 atlı asker ve birkaç sekban ile Karesi Livâs’ında çok “zulüm ve teaddi” eylediğinden gayri Başgelembe kazasına dahi gelerek Alahabalar köyünde sakin Şakiroğlu ile cenk etmiş; 43.000 akçe parasını ve Hacı Ahmed’den 6.000 akçe ve Boz Ali’den 4.000 akçe ve sair Müslümanlar’dan dahi birçok emval ve para almıştır. Bunların derhal ele getirilerek haklarından gelinmesi istenmiştir3. Bakıroğlu Mustafa : Balıkesir’de oturan Bakıroğlu Mustafa’nın işlediği suçlar genellikle şehir içinde idi. Şarap yapmak, sarhoş gezmek, Balıkesir’deki çarşı-pazara gelip silahıyla adam yaralamak gibi pek çok suçtan aranmaktaydı. Ayrıca bu şahıs, işlediği suçlardan dolayı Mütesellim Ali Çavuş’un gayretiyle zorla mahkemeye çıkarılmıştır4. İncelenen dönem içinde Bakıroğlu Mustafa’nın şehir içinde yaptığı eşkıyalıklarla ilgili daha pek çok kayıt bulunmaktadır5. Kara Mahmud: Balıkesir’e bağlı Edremit nâhiyesinden idi. Kara Mahmud, etrafına topladığı on nefer sekban ile Subaşı namıyla bölgede gezip, yol kesmiş, insanların at, katır gibi emval ve erzaklarını gasp etmiştir6. Kara Mahmud’un zaman içinde çevresinde eşkıya çoğalmıştır. Nitekim, 2 Rebiyülevvel 1 BOA. MD. 5 s.156, h.370. BOA. MD. 48, s.146, h.404. 3 BOA. MD. 80, s.537, h.1264. 4 BŞS. 696, s.21b-1,2,3,4. 5 BŞS. 696, s.22a-1,2,3. 6 BOA. MD. 80, s.338, h.822. 2 216 1024/ 1 Nisan 1615 tarihinde Karesi Sancakbeyi’ne ve Edremit kadısına yazılan emr-i şerifte, Edremit sakinlerinden olan Kara Mahmud’un, başına 20-30 sekban toplayarak eşkıyalık yaptığı, civardaki Müslümanları rencide ettiği ve âcilen hakkından gelinmesi gerektiği belirtilmiştir1. Piyale : Balıkesirli'dir. Balıkesir’de Veziriazamın Hassı olan Yenice köyüne yaptığı baskın ile adını duyurmuştur. 4 Zilkade 1022/ 16 Aralık 1613 tarihinde Karesi Sancakbeyi’ne ve Balıkesir kadısına yazılan hüküme göre Piyale adlı eşkıya, Veziriazam Nasuh Paşa’nın Balıkesir’in Yenice Köyü’nde vaki çiftliklerine adamlarıyla birlikte saldırmış ve çiftliklerde bulunan 52 kişiyi öldürmüş, pek çok mal, emval ve erzakı alıp kaçmıştır2. Piyale ve yoldaşlarından Süleyman, Yamuk Mehmed ve adamlarının âcilen yakalanıp haklarından gelinmesi için 21 Zilkade 1022/ 2 Ocak 1613’te Karesi Beyi Bektaş’a ikinci bir fermân gönderilmiştir3. Divane Ahmed : Balıkesir’in Oruçgazi Mahallesi’ndendir. Bu kişi, Balıkesir şehrinde yaşayan Müslüman ahalinin evlerine gizlice girip, onların malını, erzaklarını çalmakla meşhur idi. Divane Ahmed’le ilgili pek çok suçlama mahkemeye intikal etmiştir. Cemaziyelâhir 1024/ Haziran 1615 tarihli bir belgede hakkında şikâyetçi olan kişilerin arasında sarraf, müderris, debbağ, şeyh gibi varlıklı insanların bulunması, özellikle zengin kişileri soyduğunu göstermektedir4. Balıkesir’de bu eşkıyaların haricinde Melhat, ve Yağcı Mehmed isminde eşkıyalar da vardı. Bunlar da şehirde ufak soygunlar yapmakta ve Kaz Dağı, Sulariye derbendlerine inip, yolcuların mallarını gasp etmekteydiler5. Osmanlı Devleti’nin eşkıyalık ile mücâdelede en çok uyguladığı yöntem köylerde ve kırsalda yaşayan reayanın elindeki tüfeklerin toplatılmasıydı. Fakat bu iş için görevlendirilen kişiler, halktan haksız para ve yiyecek almaktaydılar. Bu da Celâlî ve Suhte eşkıyası tarafından yıllarca soyulan halkı daha da yoksul yapıyordu. Bu doğrultuda 2 Şaban 1018/ 1 Kasım 1609’da Balıkesir ve civarında tüfek toplamaya memur olan İskender Çavuş, bölgedeki 25 köyden 76 adet tüfek toplamıştır. İskender Çavuş, köylerden topladığı tüfek başına 2’şer kuruş kendisine hizmet parası almıştır. Bunun üzerine köy halkı, bu kişiyi merkeze 1 BOA. MD. 80, s.555, h.1306. BOA. MD. 80, s.214, h.538. 3 BŞS. 694, s.31a-3. 4 BŞS. 694, s.65a-3. 5 BOA. MD. 79, s.275, h.690, MD. 80, s.359, h.874. 2 217 şikâyet eden bir mektup göndermiştir. Bu mektupta köy ahalisi, köylerini basan eşkıyanın köy halkına zulüm yaptığından başka birçok para ve mallarını da gasbettiğini, askerî görevlilerin de köy halkından haksız yere altın aldıklarını, ayrıca tavuk, koyun, arpa, buğday gibi erzaklarını da alarak köy ahalisini yoksul ve fakir bir duruma getirdiklerini belirtilmektedir1. Balıkesir’deki cebeci askerleri de sefere katılmamakta, ayrıca işledikleri toprakların öşür, resim gibi vergilerini vermeyip, devamlı reayaya zulüm yapmakta idiler2. Balıkesir’in köylerinden merkeze bu konuda pek fazla şikâyet mektubu gitmiştir3. Bu eşkıyalar, genellikle ordu seferde bulunması ve sancak beylerinin sefere katılmasından istifade ederek daha rahat hareket etmekteydiler4. Balıkesir’deki askerî zümrelerin yaptığı bu haksız uygulamalar yalnızca cebeci, levent ve sipahilerle sınırlı değildi. Karesi Sancakbeyi, Balıkesir şehir kethüdası da halktan haksız para ve yiyecek almaktaydılar. Nitekim, H.1030/ M.1620-1621 tarihinde Balıkesir’in köylerindeki ahali merkeze yazdıkları mektupta Mirlivâ Ali Bey’in ve Şehir Kethüdası Teneci oğlu Hacı Ali’nin kendilerine zulmettiklerini, kanun dışı fazla para topladıklarını, yiyecek ve mallarını aldıklarını bildirmişlerdir5. Bunun üzerine Balıkesir Mirlivâsı ve Şehir Kethüdası’nın yapılan sorgusunda Tenecioğlu köy ahalisine yapılan zulmü “ben ettirdim” diyerek suçunu kabul etmiştir6. Bu olayın daha büyüğü, Şevval 1046/ Şubat 1637’de Balıkesir’de meydana gelmiştir. Bu tarihte Balıkesir Şehir Kethüdası olan kişi, etrafına topladığı 500 kişi ile Balıkesir mahkemesini basmış ve bir kişiyi öldürmüştür. Bunların yakalanarak cezalarının verilmesi için Karesi Sancakbeyi’ne ve Balıkesir kadısına bir fermân gönderilmiştir7. Yerel idarecilerin yaptıkları haksızlardan bir başkası da bölgede bulunan mevcut eşkıyanın korunmasıdır. Bu idareciler, kendilerine sığınan ya da kendi topraklarında saklanan eşkıyayı, görevli kişilere teslim etmedikleri gibi onları koruyorlardı. 18 Ramazan 1018/ 15 Aralık 1609’da Karesi Sancakbeyi’ne yazılan hükümde, kaza dahilinde bulunan Hanvarlı köyündeki eşkıyayı yakalamak için bir voyvoda gönderilmiş, fakat bu bölgede bulunan kale dizdarı, kethüdası ve 30-40 1 BOA. MD. 78, s.244, h.644. BŞS. 695, s.5a-1. 3 BŞS. 696, s.10b-6. 4 BOA. MD.87, s.71, h.180. 5 BŞS. 696, s.10b-1. 6 BŞS. 696, s.10b-2. 7 BOA. MD.87, s.70, h.177. 2 218 atlı asker, eşkıyaları emr-i şerife rağmen teslim etmemişlerdir. Bundan dolayı sancakbeyinden kale dizdarı ve kethüdasının görevden alınması istenmiştir1. Osmanlı Devleti, XVII. yüzyılın ilk yarısında bütün Anadolu’yu saran bu eşkıyalık hareketlerine karşı ciddî bir takım tedbirler almıştı. Bu tedbirlerin en başında yerel idarecilerin adaletli davranmaları ve halka zulmetmemeleri konusunda yayınladıkları adâletnâmelerdir. Bu adâletnâmelerden biri de Anadolu’da eşkıyalıktan en fazla etkilenen Karesi Sancağı’ndaki kadılıklara gönderilmiştir. Safer 1023/ Mart 1614 tarihili fermânda Karesi, Saruhan, Menteşe, Aydın ve Hüdavendigar sancaklarındaki suçluların affedildiğinden bu kişilerin mahkemelerinin adaletli bir şekilde görülmesi istenmiştir2. Aynı tarihte Karesi Sancağı’ndaki kadılara da yazılan bu adâletnâmeden gönderilmiştir3. Ayrıca Receb 1024/ Temmuz 1615 tarihinde Karesi Sancağı kadılarına gönderilen fermânda eşkıyalıktan dolayı perakende ve perişan olan reayanın tekrar eski yerlerine getirtilmesi ve bu konuda çok hassas olunması bildirilmiştir4. Sancak dahilinde bulunan şehir, kasaba, köy ve çiftliklerdeki tüfeklerin toplatılması, bu işlem için görevlendirilen kişilerin halka zulmetmemeleri, haksız yere para talep etmemeleri istenmiştir5. Karesi Sancağı’nda yeniçeri, acemi oğlan, cebeci olmadığı halde, bu askerî zümrenin kıyafetlerini giyip eşkıyalık yapan kişileri cezalandırmak ve bu kıyafetleri sadece mensup olan kişilerin giymesini sağlamak için tedbirler de alınmıştır6. Ayrıca sancak askeri olup, sefer zamanı iştirak etmeyen kişilerin ellerinden dirliklerinin alınması veya ücretlerinin kesilmesi gibi uygulamalarla eşkıyalığın önüne geçilmeye çalışılmıştır7. Fakat alınan bütün bu tedbirlere rağmen Karesi ve Balıkesir’de eşkıyalık, incelenen dönemde aktif bir şekilde yaşanmıştır. 1 BOA. MD. 78, s.798, h.2083. BŞS. 694, s.33a-1. 3 “Sûret-i emr-i şerîf adâlet-nâme, celâlî ve suhte isyanları bahanesiyle halka zulmetmemeleri için idarecilere yazılan adâlet-nâme: masum reayanın celâlîlere ve suhtelere yardım ettiniz diyerek malına ve parasına el konulmaması, haksız suçlamalardan kaçınılması ve bölgeyi terk ederek Rumeli’ne göç eden halkın tekrar eski yerlerine dönmesi için adaletli ve iyi davranılması ve özellikle de yerel ve askeri yöneticilerin bu konuda çok dikkatli olmaları” istenmektedir. Bkz. BŞS. 694, s.33a-3. 4 BŞS. 694, s.122a-1. 5 BŞS. 698, s.22b-3. 6 BŞS. 693, s.2b-1, s.3a-1. 7 BOA. MD.79, s.149, h.371. 2 219 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM EKONOMİK HAYAT İktisadî bakımdan şehir, yoğun bir iş bölümü ile uzmanlaşmış, üretim faaliyetlerinin gerçekleştiği, çevresine mal ve hizmet üreten, buna karşılık iaşe ve hammaddeleri ithal eden bir üretim ve tüketim merkezidir. Bunun yanında şehirleri köylerden ayıran temel fark, tarımsal faaliyetlerin yerini sanayi ve hizmet sektörünün almasıdır. XVII. yüzyılda, Osmanlı Devleti’nin diğer şehirlerinde olduğu gibi, Balıkesir şehrinde de tarımsal üretimin yanı sıra, çeşitli meslek kollarına ayrılmış esnaf ve sanatkârların mal ve hizmet üretimleri daha yoğun bulunmaktaydı. Aşağıda şehir ekonomisine katkıda bulunan diğer unsurların açıklanması ile incelenilen dönemde şehrin ekonomik hayatı ortaya çıkarılmaya çalışılacaktır. 4.1. ESNAF TEŞKİLÂTI Osmanlı Devleti’ndeki şehir ve kasabaların tamamında olduğu gibi Balıkesir şehirlerindeki esnaf örgütlenmesi de kadı ve muhtesib etrafında şekillenmektedir. Bunların esnaf üzerindeki etkileri, esnaf yöneticileri aracılığıyla yürütülmektedir. Ahî Baba, şeyh, kethüda ve yiğitbaşı gibi esnaf temsilcileri, kadı ile muhtesibin emirlerine tâbi olmakla birlikte, bu görevlilerle ortaya çıkabilecek bir uyuşmazlık halinde, her zaman veziriazam veya padişaha bizzat şikâyetlerini iletebilme özgürlüklerine sahiptiler. Osmanlı şehir ve kasabalarındaki üretim ve ticaret, esnaf örgütü tarafından yürütülüyordu. Bütün Osmanlı şehirlerinde olduğu gibi, Balıkesir’de de, gerek imâlat, gerekse ticâret ve hizmet sektöründe faaliyet gösteren esnaf, kendi 220 içerisinde sıkı bir otokontrol sistemine bağlı olup1, devlet karşısında da, başta ihtisâb kânûnnâmeleri ve narh olmak üzere önemli kurallara tâbi bulunmaktaydılar2. Çeşitli mesleklere mensup olan esnaflar, sıklıkla ehl-i hirfet ve ehl-i sanat terimleriyle ifade edilmekteydi3. Osmanlı şehirlerinin hepsinde yaygın ve kuvvetli bir esnaf teşkilâtı vardı. Bu teşkilât, gerçekte Anadolu’da Selçuklular ve Beylikler döneminde, şehir ve kasabalardaki farklı esnaf grubunun kendi mensupları içinden seçtikleri bir ahînin önderliğinde fütüvvet geleneğine göre şekillenmiş olan, XIII. ve XIV. yüzyıllardaki Ahî hareketinin bir devamı idi4. Bu yüzyıllar içinde ilk Osmanlı sultanlarının Ahî geleneklerine sıkı sıkıya bağlı olması, hatta Osmanlı Devleti’nin Ahî kökenli ilim, fikir ve devlet adamlarının görüşleri doğrultusunda kurulması5, ahîliğe dayalı Esnaf Örgütü’nün etkinliğini artırmıştır. XIII. ve XIV. yüzyıllarda Osmanlı şehirlerindeki esnaf, ahîlerin geleneksel düzeni içinde iş görmekteydi. Fakat Ahî teşkilâtı, XVI. yüzyılda Osmanlı merkezî otoritesi altında zayıflamış, ilk zamanların kuvvetli ve bağımsız karakterini yitirmiştir6. Bununla birlikte merkezî devlet, taşrada bulunan şehir ve kasabalarda esnafın üzerindeki ahî örgütlenmesinin devam etmesini istiyordu. Çünkü, üretim ve ticaret erbabının köklü bir geleneğe ve teşkilâta sahip olması, devletin bu gruba karşı izlediği politikayı da etkilemekteydi. Ayrıca bu zümre, üretim ve ticaret yaparak halkın kıtlık çekmemesini sağladığı gibi vergi vermek suretiyle hazineye de önemli bir katkıda bulunuyordu. Bu doğrultuda “Şeyh ve ihtiyarları ma’rifetiyle” düzenlerini sürdüren, mahkemeye şeyhleri ve yiğitbaşıları tarafından getirilen lonca mensuplarının Ahî geleneklerine dayalı düzenlerinin yaşatılması 1 M.S. Kütükoğlu, “Osmanlı Esnafında Oto-kontrol Müessesesi”, Ahilik ve Esnaf (Konferanslar ve Seminer ve Tartışmalar), İstanbul, 1986, s.55-85. 2 M. Genç, “Osmanlı Esnafı ve Devletle ilişkileri”, Ahilik ve Esnaf (Konferanslar ve Seminer ve Tartışmalar), İstanbul, 1986, s.113-130. 3 Hirfet, kelimenin çoğulu olan hiref de kullanılabilir ve sanat kelimeleri anlam olarak birbirlerine yakındırlar, aynı şekilde eşdeğer terimler olan erbab-ı hirfet ve ashab-ı hirfet diye de yazılmaktadır. 4 N. Çağatay, Bir Türk Kurumu Olarak Ahilik, Ankara, 1974, s.8; İlhan Şahin, Feridun M. Emecen, “XV. Asrın İkinci Yarısında Tokat Esnafı”, Osmanlı Araştırmaları, S. VII-VIII, (İstanbul, 1988), s.290. 5 Y. Küçükdağ, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Etkin Rol Oynayan Konyalı İlim, Fikir ve Devlet Adamları”, Yeni İpek Yolu, Konya Ticaret Odası Dergisi, Konya Kitabı, (Editör: Yusuf Küçükdağ), Özel Sayı Konya, 2002, s.187-206. 6 Ö. Ergenç, “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fizik Yapıya Etkileri”, Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Birinci Uluslar arası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Tebliğleri, Ankara, 1980, s.107; Rifat Özdemir, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, KBY, Ankara,1998, s.226. 221 için merkez tarafından Osmanlı taşra şehirlerine XVII. yüzyılda fermanlar gönderildiği bilinmektedir1. Bu durum, XVII. yüzyılda merkezî yönetimin taşradaki esnaf teşkilatı içinde Ahî geleneğinin yaşatılmasının gerekliliğini göstermektedir. Balıkesir’de incelenen dönem içerisinde Ahîliğin esnaf yöneticileri arasında aktif bir rolüne rastlanmamıştır. Bununla birlikte şehirde Ahîlere ait eski dönemlerde ve sonrasında zâviyelerinin bulunduğu bilinmektedir. XIV. yüzyılda Balıkesir’i ziyaret eden İbn Battuta, Ahî Sinan Zâviyesi’nde kalmıştır2. XVI. yüzyılda Balıkesir’de Sahın Hisar Mahallesi’nde Ahî Mehmed ve Ahî Mustafa Mescidi ve Zâviyesi’nin inşa edilip zengin vakıflar tahsis edildiği de bilinmektedir3. Bu örnekler, Ahîler’in Balıkesir’de XVII. yüzyıla kadar oldukça etkili olduklarını göstermektedir. Ahîliğin şehirdeki işlevini yitirmeye başlaması, muhtemelen XVII. yüzyıldadır. Balıkesir’de Ahîliğin dışında, diğer farklı esnaf yöneticilerinin ortaya çıkmasıyla bu durum izah olunabilir. Nitekim Balıkesir şehrinde farklı işi yapan esnafın farklı birer çarşısı ve her birinin ayrı teşkilâtı vardı. Kethüda, Yiğitbaşı, gibi esnaf temsilcileri, Ahîlerin ve Ahî Şeyhlerinin görevini üzerlerine almış görünmektedirler. Bu durum, XVII. yüzyılda Anadolu’daki diğer şehirlerde de aynıdır. Örneğin, XVII. yüzyılın ikinci yarısında ve sonrasında Konya’da Ahî Baba sadece debbağların başı olarak bulunmaktaydı4. Belki de aynı yüzyılda merkezin Ahîlik geleneğini yaşatmak için Trabzon şehrindeki esnaflara yönelik olarak yerel yöneticilere gönderdiği fermân, Anadolu’nun birçok şehrinde Ahîliğin unutulmaya başlamasından dolayı gündeme gelmiş olmalıdır. Osmanlı döneminde şehir ve kasabalarda belirli bir teşkilâta ve kurallara dayalı olarak lonca/hirfet düzeni içinde faaliyet gösteren esnaf, sadece dükkân sahibi küçük üretici ve ticaret kesiminden ibaret değildi. Şemhâne, bezirhâne, buzhâne, değirmen, fırın gibi temel tüketim maddelerinin yapıldığı sektörlerle 1 Örneğin Aralık 1632 tarihinde Trabzon şehrine gönderilen bir ferman, bütün Osmanlı topraklarındaki beylerbeyleri, sancak beyleri ve kadılara hitaben; “Memâlik-i mahrûsemde olan debbağ ve sâir ehl-i sınayi’ ve ehl-i hiref tâifelerinin câniblerine kadîmden süregelen erkânların ve kuşak kuşanmayub ve revân olmayan şagirdlerin revân almayınca ve kuşak kuşanmayınca min ba’d dükkân ve dizgâh kullanmayub, işlemeyüb, madam ki şagirdler revân olub ve Ahiler kuşak kuşanub ve icâzet olmayınca dükkân ve dizgâh açturmayub...” diye yazılmıştır. Bkz. Oğuzoğlu, Osmanlı Devlet Anlayışı, s.135. 2 İbn Battuta, a.g.e, s.339. 3 BOA. Cevdet Evkaf, 2944. 4 Oğuzoğlu, a.g.t, s.117. 222 pamuk, yün, ipek, deri ve maden gibi hammaddelere dayalı üretim yapan sanayi kesimi ayrı loncalar oluşturmuşlardı. Ayrıca, tellâl, canbaz, simsar gibi ticaret düzenleyicileri ile mimar, neccar gibi inşaat elemanları ve mekârî, deveci gibi nakliyeciler, esnaf teşkilâtı içinde birer “cemaât” olarak yer almaktaydılar1. Osmanlı şehirlerinde bir sanat koluna mensup olan esnaf, belli sayıda bir grup oluşturarak faaliyette bulunmaktaydı. Bu grubun içinden biri ölür veya başka sebeple ayrılırsa, onun yerini alacak kişi esnaf örgütünün belli kuralları ve düzeni içinde almaktaydı. XVII. yüzyılda Balıkesir şehrinde her esnaf gurubunun başında pazarbaşı, kethüda ve yiğitbaşı gibi esnaf temsilcileri bulunmaktaydı. Bunlar, kendi meslek gruplarından olan ustaların oylarıyla seçilmekteydi. Bu seçim işlemi kadı sicillerine kaydedildikten sonra esnaf temsilcisi göreve başlardı2. Balıkesir’de esnaflık yapan gayrimüslim halk da Türkler gibi loncalarda örgütlenmişlerdir. Gayrimüslim esnaf zümresi, icra ettikleri sanata göre teşkilâtlanmakta ve kendi meslek guruplarının ustaları arasından bir temsilci seçmekteydiler. Seçtikleri temsilciyi onlar da mahkemede tescil ettirmek zorundaydılar3. Bazen bu seçim, bizzat gayrimüslim esnafın talep etmesi üzerine mahkemede kadı huzurunda da olabilmekteydi. Bu durumda kadı bu gurubun kendi temsilcilerini adil bir şekilde belirlemesine yardım etmekteydi. Esnaf teşkilâtının taşradaki bu sivil özelliği, şehirlerin dokusuna da yansımıştır. Bunun sonucu olarak Bedesten, Hanlar, Kapan Hanı, Uzunçarşı ve esnaf çarşıları (sûk) belirli bir alana toplanmıştı. Aynı durum Balıkesir için de geçerli olup aşağıda esnaf işyerleri hakkında ayrıntılı bilgi verilecektir. Esnaf teşkilâtının, özellikle kalite kontrolünü ve ticaret ahlâkını düzenleyen iç yapısı, esnaf temsilcileri olan Pazarbaşı, Kethüda ve Yiğitbaşı tarafından sürekli olarak denetleniyordu. Her esnaf, üretim için gerekli hammaddeyi fiyat ve darlık yaratmadan kendi temsilcileri aracılığıyla sağlayarak içlerinde adaletli olarak dağıtıyorlardı. Bir lonca içinde kurallara uymayanlar çıktığı takdirde, lonca temsilcileri ile bu durumdan zarar gören şehirli mahkemeye 1 Oğuzoğlu, a.g.e, s.134; Özer Ergenç, “Osmanlı Şehirlerindeki Yönetin Kurumlarının Niteliği Üzerine Bazı Düşünceler”, VIII. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Ekim 1976 Kongreye Sunulan Bildiriler, C.I, Ankara, 1981, s.1268 vd. 2 Bu konuda XVII. yüzyıl ait Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde pek çok kayıt vardır. Bkz. BŞS. 693, s.126b-5; BŞS. 699, s.23a-3. 3 BŞS. 696, s.31a-4. 223 başvurarak müdahale edebiliyordu1. Balıkesir’de de Hacı Mustafa adlı kimse mahkemeye gelerek, bayramda papuç ustası Hızır’dan bir çift ayakkabı aldığını, fakat ayakkabının kısa süre sonra delindiğini bildirmiş; yapılan araştırmada papuç ustasının yapım hatası olduğu tespit edilmiştir2. 4.1.1. Esnaf Yöneticileri 4.1.1.1. Bazar-Başı Anadolu şehirlerinin hemen hepsinde bazar-başı bulunurdu. Bunlarda seçimle göreve getirilirdi. Ancak bazar-başı seçimi hakkında farklı uygulamalarda vardı. Örneğin, XVII. ve XVIII. yüzyıla ait Konya Şer’iyye Sicilleri’nde bazarbaşı olacak kişi “cümle erbâb-ı hiref taraflarından” yani tüm esnaf temsilcileri tarafından seçilir, sonra mahkemede tescil ettirilip, merkezden berâtı istenirdi3. Balıkesir şehrinde esnaf örgütleri arasında en etkin kişi olarak bazar-başı görülmektedir. Bazar-başı da diğer esnaf temsilcileri gibi seçimle belirlenir; seçim işlemi tamamlandıktan sonra kadıya sunulup, sicile kaydedilirdi. Şehirde bazarbaşı olacak kişinin nasıl seçildiği ve görevlerinin neler olduğu hakkında Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde bulunan 18 Rebiyülahir 1040/ 24 Kasım 1630 tarihli bir belge detaylı bilgiler vermektedir4. Bu belgede; “Medîne-i Balıkesir’in bakkallarına bazar-başı olan Mehmed fevt olup, hâlâ bazar-başılık hizmeti mahlûl olup, bir bazar-başı lâzım ve mühimm olmağın cümle bakkal ustaları ma’rifetleri ile Mehmed bin Hızır nâm kimesne bazar-başı ta’yîn olunup bazar-başılık umûrundan bakkallar müracaat edeler ve kadimden bazar-başı olan kimesne kantar hizmetini ol görüp muhtesib tarafından müdâhale olunmayıp vech-i meşrûh üzre bazar-başılık kayd-ı sicil olundu...” denmektedir. Bazar-başının görevleri ise, yukarıdaki belgede işaret edildiği gibi, bakkallar arasındaki sorunları gidermek, çarşı ve pazara gelen malların bakkallara dağıtılması ve satılması, kantar kontrolünün yapılması ile ilgili tek yetkili olup bu konuda muhtesibin bile müdahale etmemesi dikkat çekici bir noktadır. Ayrıca 1 Bu konuda değişik örnekler için bkz. Y. Küçükdağ, “Osmanlı Döneminde Konya’da Ahîlik ve Ahîler”, II. Ululararası Ahîlik Kültürü Sempozyumu Bildirileri,13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.214-228. 2 BŞS. 699, s.7b-1. 3 Bkz. Oğuzoğlu, a.g.t, s.117; Küçükdağ, a.g.t, s.144. 4 BŞS. 699, s.23a-3. 224 bazar-başı, şehirde bakkal olacak kişiyi kadı siciline kaydettirir1, şehir pazarında veya çarşısında pazarcılık yapacak kişilere icâzet verdirirdi2. Tahte’l-kale’de meyve ve sebze satacak olan kişilerin bakkallarda satılan fiyattan bir akçe ucuza satmalarını, fiyatı daha fazla indirmemelerini ve buna uymayanların cezalandırılmasını sağlardı. Yine bakkalların sattığı pirinç gibi gıda maddelerinin pazarda satışına da o izin verirdi3. Balıkesir’de “Sûk-ı Sultânî” denilen mezat meydanına yük getirip, pazara getirmeyenlere; bu malları alanlara ve bazarbaşının haberi olmadan mahalle ve çarşılardan meyve gibi nesne alanlara ceza olarak yüz akçe para almak ve elli değnek vurulmak da onun görevleri arasında idi4. Yukarıda söylenenlerin haricinde esnafın şehir yöneticileriyle olan işlerini yürütmek, esnaflar arasındaki anlaşmazlıklara müdahale edip çözüm bulmak da onun yetkisi dahilinde idi. Bazar-başının yaptığı bu işlere bakarak aslında onun sadece şehirde bulunan bakkalların değil tüm esnafın başı olduğu söylenebilir. Öyle ise, Konya’daki bazar-başının geniş yetkileri, Balıkesir’dekinde de bulunyordu. 4.1.1.2. Kethüda Şehirdeki esnaf yöneticileri arasında bazar-başından sonra gelen yetkili ikinci kişi kethüdadır. Balıkesir’deki esnafların her birinin ayrı ayrı kethüdaları bulunmaktaydı. Esnaflar, kendi mensup oldukları gurubun içerisinden seçtikleri bir kişiyi başlarına kethüda atamaktaydılar. Seçilen bu kişi, kadı tarafından mahkeme sicillerine kaydedilmekteydi. Örneğin Zilhicce 1012/ Mayıs 1604 tarihinde Çilingir esnafı kendi meslektaşlarından olan Ebubekir oğlu İbrahim’i kethüda seçmişler ve kadıya bu seçimi tescil ettirmişlerdir5. Özellikle XVII. yüzyılda Ahîliğin esnaf teşkilâtı üzerindeki işlevinin azalması kethüdanın konumunu daha da artırmış gözükmektedir. H.1031/ 16211622 yılında Balıkesir debbağları koyun derilerini kethüdaları vasıtasıyla kasaplardan alıp yine kethüda başkanlığında aralarında pay etmekteydiler6. 1 BŞS. 696, s.43b-2. BŞS. 692, s.41b-3. 3 BŞS. 696, s.73b-7. 4 BŞS. 695, s.75b-3. 5 BŞS. 693, s.126-5. 6 BŞS. 698, s.26b-2. 2 225 Esnafın başı olan kethüda, sadece esnaf arasındaki tartışmalarda hakemlik yapmakla, bunların çıkarlarını mümkün olduğunca gözetmekle kalmamakta, aynı zamanda onları hükümet ve memurların nezdinde temsil etmekte idi. Ayrıca kethüdalar esnafın dilekçe, şikayet ve itirazlarını da gerekli mercilere aktarmaktaydılar. Kethüda, kendi esnafı üzerinde söz sahibi olup çıraklıktan ustalığa geçmek isteyenlerin yeterlilik imtihanını şeyh ve yiğitbaşıyla birlikte yapardı1. Kethüdalar görevlerini hakkıyla yapar, evlâtları da kendi sanat erbablarından ise bu görevi kendinden sonra yetiştirdikleri oğluna bırakabilirlerdi. Örneğin Balıkesir şehrinde H.1136/ 1723-1724 yılında pabuççular kethüdası olan Hacı İbrahim’in kardeşi Yahya 15 sene, ondan evvel babası 50 sene olmak üzere 1649-1724 yılları arasında tahminen 75 yıl bu görevi yapmışlardır2. 4.1.1.3. Yiğitbaşı Esnaf yöneticilerinin bazar-başı ve kethüdadan sonra gelen üçüncü yetkili kişisi yiğitbaşı idi. XVII. yüzyılın ilk yarısında yiğitbaşı, esnaf üyelerinin seçilmiş bir temsilcisi, kethüdanın muavini, ama ondan daha alt bir derecede hükümet ve yerel yetkililer nezdinde resmî bir temsilci olarak belirtilmektedir. Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde en çok adı geçen esnaf yöneticisi yiğitbaşıdır. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’deki esnaflardan pabuççuların3, debbağların4, çilingirlerin5 birer yiğitbaşı bulunmaktaydı. Şehirde faaliyet gösteren diğer esnaf guruplarının da birer yiğitbaşı olduğu muhakkaktır. Daha önce değinildiği üzere şehirde yaşayan ve esnaflıkla uğraşan gayrimüslimlerin de kendi yiğitbaşlarını seçip, kadıya tescil ettiriyorlardı. Özellikle Balıkesir’de kuyumculuk ve kazancılık meslekleri gayrimüslimlerin elinde bulunmaktaydı. Bu mesleklere mensup kişiler aralarından birini H.1030/ M.1620-1621 yılında kadı huzurunda yapılan seçim ile yiğitbaşılığa getirmişlerdir6. 1 M. Çağatay Uluçay, Manisa’da Ziraat,Ticaret ve Esnaf Teşkilatı, XVII. Asırda, İstanbul, 1942, s.115-116. 2 K. Su, XVIII. yüzyıl Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’ne ait bir belgeden naklen bu bilgiyi vermektedir. Bkz. a.g.e, s.42. 3 BŞS. 701, s.47b-1. 4 BŞS. 700, s.8a-2. 5 BŞS. 701, s.10a-4. 6 BŞS. 696, s.31a-4. 226 Yiğitbaşı, esnafın birinci şikâyet kademesi idi. Onun halledemediği konulara kethüda bakardı. Mensup olduğu esnaf içinde nizama aykırı gördüğü işleri kethüda ile beraber muhtesib ve kadıya haber vermek, kendi esnafına alınan malzemeyi dağıtmak ve satmak yiğitbaşının en önemli görevlerindendi. Ayrıca yiğitbaşı, halkın veya bir esnaf gurubunun anlaşmazlığa düştüğü konulara çözüm bulmak, loncadan tahsili istenen vergileri toplamak, muhtesib ve hükümet görevlilerine karşı lonca mensuplarının haklarını aramak ve lonca esnafına hammadde sağlamak gibi görevleri de bulunmaktaydı1. 4.1.1.4. Ustabaşı Şehirdeki her esnafın, özellikle kethüda ve yiğitbaşıları olmayan esnafın ustaları tarafından seçilen ustabaşları vardı. Kethüda ve yiğitbaşıları olmayan esnaflarda onların görevlerini ustabaşıları görürlerdi. XVII. yüzyılın ilk yarısında da Balıkesir şehrinde bazı esnafın ustabaşıları bulunmaktaydı. Şehirdeki kasap esnafının kethüdası ve yiğitbaşısı olmayıp, onların işini yapan bir kasapbaşı vardı. Bu kasap başının görevi, kasap esnafından toplanan derinin debbağlara nöbetleşe taksim edilmesini sağlamaktı. Balıkesir’de kasapbaşı olacak kişinin çok dürüst ve adaletli olması gerekiyordu. Çünkü, kasap esnafının ustaları, derinin dağıtımında bir usulsüzlük yapılmaması için kasapbaşı yaptıkları kişiye bütün esnaf huzurunda talak-ı selaseyi şart koşmakta ve mahkemeden bu konuda hüccet dahi almaktaydılar. 7 Receb 1061/ 26 Haziran 1651 tarihli sicil kaydına göre, bu şartı kabul ederek kasapbaşı olan Mehmed adlı kişi göreve başladıktan iki sene sonra deri dağıtımında nöbet usulünü bozduğu için kasap esnafının ustaları mahkemeye başvurarak, kasapbaşı olan Mehmed’in sözünü tutmadığı için Zelfi ve İnayet adlı eşlerinden boş olması gerektiğini bildirmişlerdir2. Anadolu’nun diğer şehirlerinde de bu tür uygulamanın örnekleri vardır. Örneğin, Manisa şehrinde de aynı yüzyılda ekmekçi ve terzi esnafının kethüda ve yiğitbaşısı yoktu. Onların görevini mensup oldukları esnafın ustaları tarafından 1 Oğuzoğlu, a.g.t, s.118, 119; Y. Oğuzoğlu, “XVII. Yüzyılda Konya Şehrindeki Üretim Faaliyetleri Hakkında Bazı Bilgiler”, İÜEFTD, Prof. Tayyib Gökbilgin Hatıra Sayısı, XII, İstanbul, 1982, s.613. 2 BŞS. 701, s.10a-4. 227 seçilen ustabaşları yürütmekte; bu seçim işleminden sonra ustabaşı olan kişiye merkezden berat gönderilmekteydi1. 4.1.1.5. Nakip Şeyh, esnafı idare edenlerin başında gelen kişidir. Şeyhlerin atanması normalde kendi arzları üzerine berâtla olmaktaydı. Fakat Şeyh seçiminde kendinin ait olduğu esnaf örgütünün de etkisi bulunmaktaydı2. Osmanlı esnaf teşkilatı içerisinde son zamanlara kadar yaşayan esnaf şeyhliğinin önemli görevleri de vardı. Osman Nuri’nin, Mecelle-i Umûr-u Belediye adlı eserinde esnaf temsilcileri arasında bulunan şeyhin çoğunlukla törenlerde loncayı temsil ettiğini 3 yazmaktadır . Şeyh, ustalık ve diğer merasimlerde esnafa riyaset etmek, esnafın cezayı mucip hallerinde onlara para ve sopa cezası vermekle yetkili idi. Ayrıca esnaf arasında çıkan ihtilafları çözmek onun önemli görevleri arasındaydı4. Balıkesir şehrinde incelenen dönem içerisinde esnaf şeyhi ile ilgili belgeye rastlanmamıştır. Bununla birlikte şehirde debbağların “nâkib” adı verilen bir yöneticileri bulunmaktaydı5. Bunun Balıkesir’de esnaf örgütlerindeki şeyhin yerine geçtiği kabul edilebilir. Nakibler esnaf arasından seçilir ve esnafla şeyh arasında bağı sağlarlardı. Ayrıca görevleri arasında bazı merasimlerde şeyhi temsil etmek, ustalık merasiminde dualar okumak ve kalfalara peştamal kuşatmaktı6. Bu durum, esnaf loncalarının yönetimini artık dinî vasıf taşıyan kişilerin yerine yönetsel ve uygulama sorunlarıyla çok fazla meşgul olan kethüda gibi kişilerin eline geçmiş olduğunu göstermektedir. Böylece esnaf loncalarının dinsel görüntüsü, XVII. yüzyıldaki yönetsel ve uygulamaya yönelik hareket karşısında gerilemiştir. Ancak hâlâ bu yüzyılda ve daha sonraki dönemlerde Anadolu şehirlerinde esnaf şeyhi atanmasına devam edilmiştir7. Fakat bu atamaları XVII. yüzyılda esnaf üzerinde eski büyük otoritesini muhafaza 1 Uluçay, a.g.e, s.118,119. Küçükdağ, a.g.t, s.145. 3 Osman Nuri, Mecelle-i Umûr-u Belediye, C. I, İstanbul, 1922, s.560. 4 Uluçay, a.g.e, s.113-114. 5 BŞS. 700, s.8a-2. 6 Uluçay, a.g.e, s.114. 7 İstanbul, Şam, Denizli, Amasya, Bor ve Konya gibi şehirde esnaf şeyhlerinin atandıkları görülmektedir. Bkz. Uluçay, Manisa’da Ziraat, Ticaret ve Esnaf Teşkilatı, XVII. Asırda, s.113; Yusuf Oğuzoğlu tezinde XVII. yüzyılın ikinci yarısında Konya da lonca şeyhi ile ilgili bir belgeye rastlamadığını belirtmektedir. Yusuf Küçükdağ ise XVIII. yüzyıl sicillerinde Konya’da lonca şeyhlerinin bulunduğunu tezinde yazmaktadır. 2 228 edemeyen esnaf şeyhliğinin fütuvvet geleneğinden gelen saygıdan kaynaklandığını düşünülmelidir. 4.1.1.6. Ahî Baba Ahîler gibi az veya çok dinsel yönden esnafla ilişkili olan bu kişilerin esnaf üzerindeki etkileri, XIV. yüzyılda Anadolu’da ve özellikle Ankara’da çok güçlüydü. XV. yüzyıldan itibaren doğrudan Ahî Baba’nın yönetimine tâbi olmaya devam eden deri tabakçıları ve bunlara bağlı esnaf dışında bu temsilci kaybolmuştur1. Ahîliğin merkezi konumundaki Konya’da bile Ahî Baba sadece debbağlar arasında önemini korumaktaydı2. Manisa’da ise hem debbağların ve hem de diğer esnafın şeyhi olan Ahî Baba’nın yerini kethüda almıştır3. Bu durumu diğer Anadolu şehirleri içinde söylemek mümkün gözükmektedir4. Şehirde XIV. yüzyıldan beri Ahî zâviyelerinin bulunduğu bilinmekteyse de incelediğimiz dönemde ahîlerin halk üzerindeki dinî ve sosyal etkisi devam etmekte, fakat esnaf yöneticiliği sıfatı kaybolmuş görünmektedir. XVII. yüzyıl ilk yarısında Balıkesir şehrinde Ahî Baba ile ilgili sicillerde herhangi bir kayda rastlanmamıştır. Manisa’da olduğu gibi Balıkesir’de de Ahî Baba’nın yerini tüm esnaf örgütlerinde kethudanın aldığı görülmektedir5. XVIII. yüzyılda ise Osmanlı Devleti’nde dericilerin güçlü bir lonca örgütleri mevcuttu. Farklı şehirlerdeki loncalar arasında bağlantı vardı ve ustalığa yapılacak atamalar, Kırşehir’deki Ahî Evren Zâviyesi şeyhinin gönderdiği bir temsilci huzurunda yapılırdı. XV. ve XVI. yüzyıllarda İstanbul ve Manisa debbağ loncalarının başkanlıklarını “Ahî Baba” yapmaktaydı6. Taeschner’e göre XVIII. yüzyıldan itibaren Ahî Evren şeyhinin nüfuzu zayıflamaya başlamış ve XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Ahî Baba adının Kırşehir’deki Ahî Evren zâviyesi şeyhinin denetimindeki lonca görevlileri için kullanılmaya başlandığını belirtmiştir7. 1 Robert Mantran, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, Kurumsal, İktisadi, Toplumsal Tarih Denemesi, C:I, (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay-Enver Özcan), TTKB, Ankara, 1990, s.108. 2 Bkz. Oğuzoğlu, a.g.t, s.117; Küçükdağ, a.g.t, s.145. 3 Uluçay, a.g.e, s.114. 4 Şahin, Emecen, “XV. Asrın İkinci Yarısında Tokat Esnafı”, s.290. 5 BŞS. 693, s.126a-5. 6 Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.193. 7 Franz Taeschner, “Kırşehir’deki Ahî Evran Zâviyesinin Mütevellisine ait bir Berat”, Vakıflar Dergisi, S: III, (Ankara, 1956), s.93-96. 229 4.1.1.7. Dellâlbaşı Aslında tellâl, esnaftan değildir. Yaptığı iş tam anlamıyla ticaret olmayıp, tüccarlarla alıcı arasında aracılık yapmaktadırlar. XVII. yüzyılda tellâlar, yaptığı bu iş karşılığında satışı yapılan maldan %1 “dellâliye” almaktaydılar1. Konya’da cambazların merkep ve beygir alım ve satımlarını yürüten dellalların şeyhine “dellâlbaşı” denilmekteydi2. XVIII. yüzyılda Konya’da beş kişi tellâl olarak görev yapmakta olup, bunlardan birisi tellâlbaşıydı. Balıkesir şehrinde de XVII. yüzyıl içinde görev yapan tellâllar bulunmaktaydı3. Fakat bunların sayısı ve Konya’daki gibi görev dağılımları hakkında belgelerde bilgi mevcut değildir. 4.1.2. Esnaf Denetçileri Klâsik Müslüman fakihlerinin geliştirdiği bir teoriye göre, halkın kullandığı gerçek ihtiyaç maddeleri ile lüks eşya arasında bir ayrım yapılmalıdır. Buna göre pratikte, çoğu tüccar tarafından ithâl edilen lüks emtianın devletin fiyat denetimi kapsamına girmemesine karşılık, günlük pazarda satılan ihtiyaç maddeleri ile yerel ürünler, devletin atadığı muhtesib’in sıkı denetimi altında tutulmaktaydı. Bu ihtiyaç maddelerine uygulanacak narh sistemi ile çarşıdaki fiyat, ölçü ve ağırlıkların sürekli denetlenmesi, devletin başı olarak sultanın veya yerel kadının en önemli sorumlulukları arasındadır. Önemine binaen Osmanlı sultanlarının bu görevi son derece ciddiye aldıkları görülmektedir4. Anadolu şehirlerinde esnafın, çarşı-pazar fiyatlarının, ölçü ve ağırlıkların denetlenmesi işini sultan adına kazalarda görev yapan kadılar üstlenmişlerdi. Kadılara bu konuda en çok yardımcı olan kişisi ise muhtesib idi. Ayrıca “ehl-i hibre” denilen uzman bilirkişi de gerektiğinde mahkemece görevlendirilip çeşitli konulardaki ihtilafların çözümünü sağlamada kadıya yardımcı olmaktaydı5. 1 Mantran, a.g.e, C:II, s.76,77. Küçükdağ, a.g.t, s.146. 3 BŞS. 698, s.36b-4. 4 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, s.83-84. 5 Esnaf denetçilerinden olan kadı hakkındaki detaylı bilgiler Kazanın yönetimi kısmında bulunmaktadır. 2 230 4.1.2.1. Muhtesib Şehirde esnafın denetlenmesinde kadının en önemli yardımcısı muhtesib idi. Muhtesib, kadının şehirdeki ahalinin kamu yaşamında ve alışverişlerinde şeriat kurallarına uygun davranmalarını kontrol eden adamı, müfettişidir. Özellikle çarşı bölgesinde faal olup, ağırlık ve ölçüleri, malların fiyat ve kalitesini kontrol etmektedir1. Şehir kadısına bağlı olan bu devlet görevlisi, pazara ulaşan malların fiyat ve kalitesini denetlemek ve düzenlemekten sorumluydu2. Muhtesiblerin görev ve yetkileri kanunnâmelerinde belirtilmiştir. Buna göre, muhtesib olan kişi, kadının emir ve talimatlarına göre şehirdeki narhı saptayabiliyor, denetlediği zanaatkârlardan kötü mal üreten olursa o zanaatkârı kadı önünde yargılatıp, ceza almasını sağlıyordu. At, katır, eşek gibi hayvanların nalsız dolaştırılmaması, aşırı yük yüklenmemesi ve zayıf, güçsüz hayvanların çalıştırılmaması, bunlara uymayanların cezalandırılması da onun görevleri arasında idi. Eğer muhtesib, çarşı ve pazar esnafıyla anlaşır ve saptanmış olan fiyattan daha aşağı fiyata satanlara göz yumarsa, bu durumda kendisi de cezalandırılmaktaydı3. Bunların haricinde muhtesibin görevleri arasında ölçü, tartı, âlet ve birimlerindeki hileler, her türlü iktisadî faaliyetteki aldatmalar, vaktinde ödenmeyen borçlar, komşuluk hakları ihlalleri gibi sıkça karşılaşılan ticarî ve sosyal sorunları çözüme kavuşturmak da gelmekteydi. Eski görevleri arasında kamu hukukuna veya ticarete karşı işlenen suçlar, dinsel kurallara uyulmasını denetlemek olduğu kadar, iman suçlarına karşı da önlem almak gelmekteydi. Örneğin, XVI. yüzyıla ilişkin İstanbul pazaryerlerinin asayişine ilişkin bir kanunda muhtesib, Ramazan orucu tutmayanlara, mezarları karıştıran hayvanlara müeyyide uygulamaktaydı4. Fakat sonraki dönemlerde oldukça hızlı bir şekilde, muhtesibin eski görevleri değişmiş ve yetkileri sınırlanmıştır. Muhtesibin şehirdeki rolü, XVI. yüzyılın sonundan itibaren giderek artan bir şekilde, tüccarların veya zanaatkârların hilelerini cezalandırmaya yönelmiş görülmektedir. Nitekim XVII. yüzyılın ilk yarısına ait Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde muhtesibin 1 BŞS. 694, s.127b-12,13,14,15. Ziya Kazıcı, Osmanlılarda İhtisâb Müessesesi, (Ekonomik, Dinî ve Sosyal Hayat), İstanbul, 1987, s.29 vd. 3 H.1041/1680 tarihli IV. Mehmed’in muhtesib Kanunu için bkz. Osman Nuri, Mecelle-i Umûr-u Belediye, C. I, s.408. 2 4 Mantran, a.g.e, s.135. 231 görevleriyle alâkalı kayıtların tamamı esnafın ve pazar yerlerinin denetlenmesi ve tartı, ölçü gibi âletlerin kontrol edilmesiyle ilgili olması, bu görüşü doğrulamaktadır. Balıkesir şehrinde XVII. yüzyılın ilk yarısında muhtesibin, belirli aralıklarla düzenli olarak bütün esnafı denetlediği görülmektedir. Özellikle tartı ve ölçüde hilenin çok yapıldığı ekmekçi, çörekçi-börekçi, leblebici, bakkal, sabuncu, mumcu, keçeci ve kasap esnafı denetleneceği zaman bu guruba mensup bütün esnaf aynı gün denetlenmekte ve tartısı, ölçüsü bozuk ve eksik olanlar muhtesib nezaretinde mahkemeye sevk edilmekteydi. Bu esnaf gurubundan ekmekçilere ait olan on adet dükkânın H.1024/M.1615 tarihinde aynı gün yapılan denetimde, hepsinin imal ettiği ekmeğin gramajını 5 ile 10 dirhem eksik geldiği tespit olunmuştur1. Aynı tarihte üç adet börekçi dükkânı da gramaj kontrolünden geçirilmiş ve onların da yaptıkları böreklerin tamamında 10 dirhem noksan geldiği saptanmıştır2. Zilhicce 1029/ Ekim 1620 tarihinde iki mumcu esnafı denetlenmiş, bunlardan Oruçoğlu adlı mumcunun bir testide 15 dirhem eksiği geldiği, diğerinin ise mum yapımında koyun yağı makbul iken sığır yağından mum imal ettiği belirlenmiştir3. Bu örnekleri Balıkesir’deki diğer bütün esnaf için de vermek mümkündür. Muhtesib, esnafı ve pazarı denetlerken yanında beratla görev yapan bir terazici bulundurmaktaydı. Muhtesib, tartılarda ağırlık olarak kullanılan taş ve kâse gibi nesneleri tartmakta ve bunların belirlenen ağırlıkta olup olmadığını da tescil etmekteydi. Şehirde Ahmed adlı kişinin bir vukiyye olarak imal ettiği taş muhtesib tarafından mahkemede tartılmış ve taşın 10 dirhem noksan geldiği saptanmıştır4. Yine sabuncu Hasan’ın sabun tarttığı taş, buçuk vukiyyede 20 dirhem noksan gelmiştir5. Çörekçi Musa’nın çörek yapımında kullandığı kâsenin evvelki teftişte 80 dirhem noksanı varken son teftişte 20 dirhem noksan geldiği belirlenmiştir6. Muhtesib, yukarıda değinildiği gibi sadece esnafın tartı ve ölçülerini kontrol etmez, üretilen malın standartlara uygun ve kaliteli olmasını da sağlardı. Ekmekçi esnafına yapılan denetimler esnasında Ali adlı ekmekçinin sattığı ekmeğin çiğ, pişmemiş ve hamur olduğu7, yine Ahmed ve Derbeder adlı 1 BŞS. 694, s.127b-1, 2, 3, 4, 6, 7, 9, 10, 11, 18. BŞS. 694, s.127b-8, 16, 17. 3 BŞS. 696, s.20a-7, 8. 4 BŞS. 693, s.117a-2. 5 BŞS. 693, s.118b-7. 6 BŞS. 699, s.23a-4. 7 BŞS. 693, s.111a-1. 2 232 ekmekçilerin de sattıkları ekmeklerin pişmemiş ve çiğ olduğu belirlenmiş, bunun üzerine muhtesib tarafından bir daha böyle ekmek yapmamaları konusunda tembih edilmişlerdir1. Ekmekçi Kulu’nun ise hem ekmeğinin eksik gramajlı olduğu, hem de içine nohut unu kattığı tespit olunmuştur2. Aynı dönemde sabuncuların yaptıkları sabunun çiğ olmaması ve keçecilerin kaliteli keçe imal etmeleri konusunda sık sık uyarıldıkları görülmektedir3. Muhtesibin görevlerinden birisi de, esnafın sattığı mallarda önceden saptanmış olan narha uymasını sağlamaktı. Bu konuda esnaf temsilcileri ve halk da muhtesibe yardım etmekteydi. Bakkal Şaban, Rebiyülâhir 1041/ Ekim 1631 tarihinde kızıl pirincin narhı 9 akçe iken Mehmed adlı bir kişiye 11 akçeye sattığı için, bu şahıs tarafından mahkemeye verilmiştir4. İhtisâb, Arapça’da “hesap etmek, saymak, yeterli olmak” anlamlarındaki hasb (hisâb) kökünden türeyen bir terimdir. İhtisâbla ilgilenen kişi de muhesibtir. İhtisâbiye vergileri, adından da anlaşılacağı gibi, başlangıçta muhtesib adı verilen pazaryeri denetçilerine bir gelir sağlaması için konmuş olmakla birlikte bazı hallerde saraya ait oldukları kabul edilmiş ve hazine tarafından açık artırmaya çıkarılarak iltizama verilmiştir5. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir İhtisab Mukataası geliri iltizama verilmek suretiyle işletilmekteydi. Böylece Balıkesir şehrinin muhtesibi aynı zamanda bir mültezim olmaktaydı. Çünkü, ihtisab iltizamını bir yıllık bir süre için satın alabilmektedir. Şehrin ihtisâbı, 1 Safer 1025/ 19 Şubat 1616 tarihinde itibaren her ay 3.600 akçe olmak üzere yıllık 43.200 akçeye Hacı Mehmed Efendiye verilmiştir6. Fakat Hacı Mehmed, ihtisâb bedelini tek başına ödemeye gücü yetmediği için olsa gerek, iki ay sonra Abdullah Çelebi ve Mehmed Ağa adlı kişileri de yanına alarak üçü müştereken Balıkesir İhtisâbı’nı her ay 3.800 akçeye bir yıllığına yeniden kiralamışlardır7. Balıkesir İhtisâbı’nın her zaman düzenli bir şekilde bir yıllığına kiraya verildiğini düşünmek yanlış olur. Çünkü, farklı uygulamalar da vardı. Örneğin, 1 Şevval 1030/ 20 Ağustos 1621 yılında ihtisâb iki aylığına 7.000 akçeye kiraya verilmiştir8. 1 BŞS. 699, s.7b-2, 4. BŞS. 695, s.55a-4. 3 BŞS. 692, s.35a-4.; 699, s.20b-2. 4 BŞS. 699, s.39b-3. 5 Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.87. 6 BŞS. 695, s.13b-1. 7 BŞS. 695, s.35b-2. 8 BŞS. 696, s.40b-2,3. 2 233 Muhtesib olan kişi iltizamı aldıktan sonra, bedel-i mukataa adı verilen parayı peşin öder ve böylece görev berâtını alırdı. Muhtesib, aldığı yerin iltizamı dahilinde kendi hesabına damga resmi, mizan resmi, evzan resmi, bac-ı pazar ve yevmiye-i dekâkin gibi çeşitli vergileri toplamaya başlardı. XVII. yüzyılda Balıkesir’in bac-ı pazar geliri Karesi Sancakbeyi’ne ait olduğu için muhtesib pazar gelirlerine müdahale etmemekteydi1. 4.1.2.2. Ehl-i Hibre (ehl-i vukûf) Esnaf arasından atanan “ehl-i hibre”, uzman bilirkişi olarak mahkemece görevlendirilip çeşitli ihtilafların çözümünü sağlamaktaydı. Bunların görevleri arasında esnafın imal ettiği şeyleri kontrol etmek, tartıları damgalamak ve kadıya ihtisas gereken işlerde yardım etmek gelmekteydi. Balıkesir’de esnaf veya halktan bir kişi, mağdur olduğu konu hakkında mahkemeye başvurmaktaydı. Kadı soruşturduğu olayın gidişatına göre konunun uzmanı olan ehl-i hibrenin görüşünü almakta ve ona göre karar vermekteydi. Yani kadının tek başına çözemeyeceği, meslekî ustalık isteyen durumlarda ehl-i hibre kadıya danışmanlık yapmaktaydı. Zaten şehirde ayakkabı, pabuç ve çizmeyi kontrol eden muhtesib değil ayakkabıcılar ehl-i hibresi idi. Bu sadece dikicilere tanınmış bir imtiyazdı2. Şevval 1039/ Mayıs 1630 tarihinde mahkemeye intikal eden bir olay buna güzel bir örnek teşkil etmektedir. Balıkesir’de yaşayan Hacı Mustafa adlı kimse mahkemeye gelerek, bayramda pabuç ustası Hızır’dan bir çift ayakkabı aldığını, fakat yirmi günde ayakkabının delindiğini bildirmesi üzerine konu ehl-i hibreden Hacı Halil ve İbrahim’e danışılmış ve olayda pabuç ustasının hatası olduğu tespit edilmiştir3. Bir başka olayda da Balıkesir debbağlarına dışarıdan getirdiği boyaları satan Mehmed adlı tüccarla deri ustaları arasında vuku bulmuştur. Tüccar Mehmed, dericilere sattığı boyanın ayakkabılar için uygun olmamasından dolayı, derici ustaları mahkemeye şikâyette bulunmuşlardır. Ehl-i hibre Yakup, Mustafa ve Hasan tüccar Mehmed’in sattığı boyaların ayakkabı boyası değil ipek boyası olduğunu mahkemeye bildirmişlerdir4. 1 “...kasaba-i Balıkesir’de vâki olan bâc u bazar defter-i cedîd-i hakanîde livâ-yi mezbûra mutasarrıf olanlara hâsıl kayd olunmağla...” bkz. BŞS. 699, s.114a-1. 2 Uluçay, a.g.e, s.76. 3 BŞS. 699, s.7b-1. 4 BŞS. 696, s.30b-2. 234 4.1.3. Esnaf Grupları XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de bir Anadolu şehrinde olması gereken bütün esnaf zümresinin bulunduğu mevcut belgelerden anlaşılmaktadır. Özellikle şehirde dokuma, yağ işleme ve gıda sektörünün, diğerlerine nazaran daha canlı olduğu söylenebilir. Bunun yanı sıra dericilik ve kıymetli madenlerin işlenmesine dayalı esnaflarda oldukça kalabalık bir gurup oluşturmaktaydılar. Aşağıda bu esnaflar, ilgili oldukları sanayi ve sanat kollarına göre gruplayarak tanıtılacaktır. 4.1.3.1. Deri Sanayii Kent sanayiine yün ve deri gibi temel hammaddeleri temin eden hayvancılık, gerek Doğu’da gerekse Avrupa’daki sanayi öncesi toplumlar açısından hayati bir ekonomik önem taşıyordu. Bu bağlamda, Osmanlı hakimiyetindeki Anadolu ve Balkanlar’dan Avrupa’ya ihraç edilen ürünler listesinde ilk sırayı XIV. yüzyıldan XX. yüzyıla kadar hep yün ve deri almıştır1. İncelenen dönemde Balıkesir’deki deri işlemenin ve ondan imal edilen ürünlerin dışarıya ihraç edilecek kadar olmasa da, şehir halkının ihtiyaçlarını karşılayacak oranda olduğu anlaşılmaktadır. Şehirde debbağ, haffaf, saraç, terlikçi, pabuççu, çizmeci ve kürkçü esnafı, deri iş kolunu meydana getirmekteydi. 4.1.3.1.1. Debbağlar Deri iş kolunda Balıkesir’de en yaygın meslek debbağlıktır. Deriyi tabaklayarak, mamul hale getiren esnaf ve sanatkârlara debbağ denilmektedir. XVII. yüzyılın ilk yarısında şehirde debbağ esnafına ait yirmi iş yeri vardı2. Bu tabak esnafının hepsi kethüdalarının marifetiyle kasaplardan aldıkları ham deriyi aralarında eşit şekilde, nöbetleşe paylaşmaktaydılar3. Fakat debbağlar arasından bazen bu düzeni bozmaya çalışanlar da çıkmaktaydı. Hacı Mehmed adlı debbağ ustasının kasaplara fazla akçe vermek suretiyle bütün ham deriyi kendi almaya başlaması üzerine, 3 Cemaziyelâhir 1053/ 19 Ağustos 1643 tarihinde kethüdaları nezaretinde mahkemeye gelen debbağ esnafı bu durumdan şikâyetçi olmuşlardır. Mahkemede yine eskisi gibi derinin nöbetleşe taksim edilmesine karar verilmiştir. 1 İnalcık, a.g.e, C. I, s .77. BŞS. 700, s.8a-2. 3 BŞS. 698, s.26b-2. 2 235 Balıkesir’deki bu olayın benzeri ve daha büyüğü yine XVII. yüzyıl ortalarında Bursa’daki debbağlar arasında meydana gelmiştir. Bursa’da bazı varlıklı debbağların işlerini genişletmeleri ve piyasadaki bütün derileri almaları nedeniyle daha yoksul halli ustalar işlerini sürdüremez hale gelmişlerdir. Hatta bu zengin debbağların bazılarının lonca aracılığıyla dükkanlara dağıtılan deri hisseleriyle yetinmemişler, paylarını artırmak için dutluk, demirci atölyesi, keçe dükkânı gibi yerleri debbağhâne haline getirmeye başlamışlardır. Bu yerlerin eskiden hepsinin debbağhâne olduğu ve dolayısıyla deri hissesi almaya hakları olduğunu iddia etmişlerdir. Bursa’daki bu duruma karşı çıkan orta halli debbağlar, merkezî idareye şikayette bulunarak bir ferman almışlardır. Fermânda zengin debbağlara lonca kurallarına uymaları emrediliyordu1. Şu halde devlet haksız şekildeki tekelciliğe müsaade etmemiştir. Debbağçılık sanatı zor ve zahmetli bir işti. Çünkü, eskiden bir derinin meydana gelebilmesi için aylarca uğraşmak gerekiyordu2. Örneğin koyun ve keçi derisi üç ayda, at ve deve derileri beş-altı ayda, manda derisi ise bir-iki senede mamul hale getirilebiliyordu3. Deri işlemek zor olduğu kadar, bazı alt yapı tesislerini de gerektirmekteydi. Bunların başında bol su kaynağının bulunması geliyordu. Balıkesir’deki debbağlar su sıkıntısı çekmemekteydi. Çünkü esnafın çoğu Tabakhâne olarak adlandırılan, ortasından Çay Deresi’nin geçtiği yerde faaliyet göstermekteydiler. Ayrıca şehirde debbağlara yakın Okçu Kara Çarşısı’nda da debbağ dükkânı bulunmaktaydı. Bu dükkânın içinde su kuyusu, bahçe, taş ve deri yıkmaya yarayan teknesi vardı4. Fakat tabaklama sürecinde çıkan kokuların imalâthânelerin bulunduğu yerlerde yaşamı olumsuz etkilemesi sonucu Balıkesir’de debbağ dükkânlarının çarşı merkezine yakın yerlerden 1 Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.195,196. Bir derinin hazır hale gelebilmesi için şu aşamalardan geçmesi gerekiyordu: Ham olarak kasaptan alınan deri içinde kireç söndürülen teknelerde bekletilir, çıkarıldıktan sonra havuzların içinde bol suda yıkanır ve akabinde sehpalara yatırılarak suları süzdürülür. Daha sonra derinin kötü kısımları “kavelata” denilen araçla temizlenir. Temizlenen deriler sepileme denilen bir işlem den geçirilir, burada kullanılan ana malzeme palamut, mazı ve somak gibi içinde bol miktarda tanen bulunan bitkilerdir. Sepileme işleminden sonra derinin üzerinde kalan tanenin çıkarılması için deriler, tekrara su havuzuna atılır ve sonra tıraş edilerek üretime hazır hale gelirdi. Daha detaylı bilgi için bkz. Zeki Tekin, Tanzimat Dönemine kadar Osmanlı İmparatorluğu’nda Dericilik, (Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1992, s.8-12. 3 Uluçay, a.g.e, s.71. 4 BŞS. 696, s.36a-1. 2 236 uzaklaştırılması yönüne gidilmiştir1. Kayseri şehrinde böyle bir süreç XVII. yüzyılın başında2, Afyon da ise XIX. yüzyılın sonunda yaşanmıştır3. Tabaklamada kullanılan zorunlu maddelerden diğeri de palamut ve mazıdan çıkarılan tanen idi. Balıkesir debbağ esnafı bu açıdan da şanslı sayılırdı. Çünkü, şehre yakın olan Çeşme yöresinde, Ayazmend’de, Behram Tuzlası ve Midilli Adasında çok miktarda tanen elde edilmekteydi4. Balıkesir debbağlarının deriyi renklendirmek için kullandıkları boya dışarıdan, tüccarlar vasıtasıyla şehre getirilmekteydi. Bazen bu tüccarların debbağlara sattıkları boyaların kalitesiz ve deri boyamakta kullanılmayan türden olduğuna da rastlanmaktaydı. Böyle durumlarda bütün esnaf mahkemeye başvurarak sahte boyayı satan tüccarı şikayet etmekteydiler5. Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde, debbağhânedeki dükkân satışları ile ilgili belgeler de bulunmaktadır. Şaban 1001/ Mayıs 1593 tarihinde debbağhânede Hâce Kapısı yanında bulunan dükkan 6.200 akçeye satılmıştır6. Bu satıştan yaklaşık otuz yıl sonra yani Rebiyülahir 1030/ Şubat 1621 tarihinde Okçu Kara Çarşısı’nda bulunan debbağ dükkânı 6.000 akçeye satılmıştır7. Zaman içinde debbağ dükkânı satışında artış olmaması bu zanaatın zor ve çok kârlı bir iş kolu olmamasıyla izah olunabilir. Tabakhânede incelenen dönemde nadir de olsa ufak hırsızlık olayları yaşanmaktaydı. Örneğin, Cemaziyelahir 1012/ Ekim 1603 tarihinde Tabakhânede bulunan Seyyid Hüseyin dükkânından 250 akçelik ham derinin Yusuf adlı kişi tarafından çalındığını mahkemeye bildirmiştir8. 4.1.3.1.2. Haffaflar Balıkesir’de deri işlemeyle ilgili zanaatlar çok daha sık görülmektedir. Bunlardan biri olan haffafalar, debbağların ürettiği gön, kösele ve sahtiyanı işleyerek postal, ayakkabı, çizme yapan dikicilere satmaktaydılar. Şehirdeki 1 XVIII. yüzyılda Balıkesir’deki Tabak esnafı sadece Çay Deresi’ndeki debbağhanede faaliyette bulunmaktaydı. Bkz. Ünlüyol, a.g.t, s.156. 2 Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.198,199. 3 Y. Küçükdağ, “Afyonkarahisar’da XIX. Yüzyılda Sağlıkla İlgili Alınan Önlemler”, VI. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar 10-11 Ekim 2002, Ankara, 2003, s.111-120. 4 Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.197-198. 5 BŞS. 696, s.30b-2. 6 BŞS. 692, s.2a-1. 7 BŞS. 696, s.36a-1. 8 BŞS. 693, s.72a-1. 237 haffafların dükkânları Başmakçılar Çarşısı’nda bulunmaktaydı1. Ayrıca Zağanos Paşa’nın “Dikiciler Arsası” denilen yerdeki dükkânlarda da haffaflar ve dikiciler oturmaktaydı. Burada dükkânı olan esnafın başka yere gidip satış yapması yasaktı2. Haffaf esnafı, kendi dükkânlarının bulunduğu çarşıda hariçten gelen haffafların durmasına karşı çıkmaktaydılar. Örneğin, Cemaziyelevvel 1012/ Ekim 1603 tarihinde Başmakçılar Çarşısı’nda dükkânı bulunan altı haffafçı esnafı Mehmed adlı kişinin çarşılarında bulmasına rızalarının olmadığını mahkemeye bildirmişlerdi3. 4.1.3.1.3. Dikiciler ve Ayakkabıcılar Balıkesir’de bulunan ve genel olarak dikiciler diye adlandırılan esnaf, haffaflardan aldıkları gön, kösele ve sahtiyandan terlik, pabuç, postal, çizme gibi ayakkabılar yapmaktaydılar. Bu ayakkabıcı esnafının haffaflarla birlikte paylaştıkları ve Başmakçılar adlı çarşıda imal ettikleri ayakkabılarını satmaktaydılar4. Bu çarşının haricinde şehirde Kefşkerli Çarşısı’nda da pabuççu dükkânları vardı5. XVII. yüzyılda dikicilerin ayakkabıları üç değişik ölçüde imal ettikleri anlaşılmaktadır. Buna göre H.1031/ M.1621-1622 tarihlinde postalın birincisi 40, ortası 35, küçüğü 30 akçeye; başmağın birincisi 30, ortası 28, küçüğü 25 akçeye; Pabucun birinci 50, ortası 40, küçüğü 35 akçeye; Kurt ağzı astarlı pabucun birincisi 40, ortası 34 akçeye; çizmenin kırmızısı 110, siyahı 70 akçeye; terliğin birincisi 7, ortası 6, küçüğü 5 akçeye satılmaktaydı6. Bu fiyatlardan da anlaşılacağı gibi Balıkesir’de halkın yaz ve kış ayında kendi bütçesine göre alıp giyebileceği ayakkabılar üretilmekte ve satılmaktaydı. Dikicilerin ayakkabı yapımında kullandıkları deri bazen kalitesiz olmaktaydı. Bu durumda da imal ettikleri ayakkabılar fazla dayanıklı olmuyordu. Şevval 1039/ Mayıs 1630 tarihinde Hacı Mustafa’nın bayramda pabuç ustası Hızır’dan aldığı ayakkabı yirmi günde delinmiş ve mahkemece görevlendirilen 1 BŞS. 693, s.8b-1. Su, a.g.e, s.40. 3 BŞS. 693, s.38a-2. 4 BŞS. 698, s.82a-5. 5 BŞS. 692, s.5a-1. 6 BŞS. 698, s.19a-2. 2 238 bilir kişilere göre pabuç ustasının kullandığı derinin arızalı olduğu tespit olunmuştur1. Pabuççu esnafı, dükkânlarındaki ayakkabıların çalınmasından dolayı oldukça muzdarip olmaktaydılar. Böyle hallerde bazen pabuççular bizzat kendileri çalınan ayakkabılarını aramakta ve hırsızı dahi yakalayabilmekteydiler. Ramazan 1012/ Şubat 1604 tarihinde dört pabuççu ustası dükkânlarından çalınan ayakkabılarını arayarak Mehmed adlı birinin dükkânında bulduklarını mahkemeye bildirmişlerdi2. 4.1.3.1.4. Saraçlar Saraçlar, at koşumu ve eğer takımlarını, aldıkları köseleden dikip satan esnaf grubuydu. Balıkesir’de sadece bu işle uğraşan esnafın dükkânlarının yer aldığı “Saraçhâne Çarşısı”nın bulunduğu düşünülürse, saraçlar şehirde oldukça gelişmiş bir meslek kolu olduğu söylenebilir3. 4.1.3.1.5. Kürkçüler Balıkesir şehrinde kürkçüler de bulunmaktaydı. Bu meslek grubuna ait iki kişinin ismine Şevval 1025/ Ekim 1616 tarihli bir ev satışına şahitlik yapanların arasında tesadüf edilmektedir4. Balıkesir ve Bigadiç’te avlanan vaşak, zerdevâ, sansar, kurt, tilki, ayı ve diğerlerinin post ve pastırmaları her altı ayda bir İstanbul’a gönderilmekteydi5. Şu halde Balıkesir’deki kürkçülerin bu hayvanların kürklerinden faydalanamadığı düşünülürse, muhtemelen Konya kürkçüleri gibi koyun derisinden kürk yapıp satmaktaydılar6. 4.1.3.2. Dokuma Sanayii Batı Anadolu’da değerli kumaş üretiminin başlıca merkezi Bursa’dır. Özellikle ipekli kumaş üretiminde Bursa devletin önde gelen üretim ve pazar kentlerinden biriydi7. Bu tür üretim çevre kasabalara da yayılmıştır. Mesela 1 BŞS. 699, s.7b-1. BŞS. 693, s.93a-2. 3 BŞS. 693, s.74b-1. 4 BŞS. 695, s.55b-4. 5 BŞS. 695, s.18a-1. 6 Küçükdağ, a.g.t, s.151. 7 H. İnalcık, “Bursa I: XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten, XXIV, S.9396 (1960), s.45-66, 224-258. 2 239 Bilecik’te sırma işlemeli bir tür kadife olan zerbaft dokunurdu. Anadolu’nun bazı kentlerinde de dokumacılık gelişmişti. Nitekim Tokat, dokuma ve basma atölyeleri ile dönemin sanayi şehri denebilecek bir üretim ve boyama potansiyeline sahiptir1. Osmanlı Devleti’nde pamuklu dokumaların dışında özel dokuma ürünlerinde uzmanlaşmış kentler ve bölgeler de vardı. Ankara ve çevresi sadece bu bölgede yetiştirilen tiftik keçisinin yününden üretilmiş kumaşlarıyla meşhurdu2. XVII. yüzyılın ilk yarısındaki mevcut belgeler, Balıkesir’in de bu dokuma alanında sınırlı da olsa bir üretim kapasitesine sahip olduğunu göstermektedir. Batı Anadolu’da tekstil üretim merkezleri içinde yer alan Balıkesir şehri, 1500-1650 yılları arasında kendi bölgesinde yaygın bir şekilde çuval ve keçi kılından üretilen Manyas, Mihaliç (Karacabey) ve Edincik ile birlikte devletin önemli bir tekstil merkezi konumunda idi3. Nitekim, Balıkesir kadısına ve mukataa nazırına Receb 1024/ Temmuz 1615 tarihli gönderilen emr-i şerifte; matbah-ı âmire emini olan Mustafa’ya fırın-ı âmire mühimmatı için gerekli üç yüz çift beyaz çuvalın tedarik edilerek acilen İstanbul’a yollanması istenmiştir4. Şehirde dokumacılık için gerekli olan iplik Hoca Kapısı Çarşısı’nda bulunan dükkânlarda iplikçi esnafı tarafından imal ediliyordu. Bu dokunan ip, esnafa yeterli olmadığı için, ayrıca dışarıdan şehre tüccarlar da ip getirmekteydiler5. Balıkesir’deki bir iplikçi dükkânında genellikle yedi parelik penbe (pamuk) ipliği tarağı, çenber ve mekik bulunmaktaydı6. Bunun haricinde Balıkesir’de, mutaf, abacı, bezzaz, cüllâh, keçeci, boyacı ve terziler dokuma meslek gurubunu meydana getirmekteydiler. 4.1.3.2.1. Mutaflar Keçi kılından eğrilen iple çuval, heybe, at çulu, urgan, yem torbası, yular gibi çeşitli eşya dokuyup satan esnafa mutaf denilmekte idi. Mutafçılığın temel hammaddesi keçi kılı olup, bunu özellikle debbağlardan temin ediyorlardı. XVII. 1 M. Genç, “17.-19. Yüzyıllarda Sanayi ve Ticaret Merkezi olarak Tokat”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, (2-6 Temmuz 1986), Ankara, 1987, s.145-170. 2 S. Faroqhi, “XVII. Yüzyıl Ankara’sında Sof İmalatı ve Sof Atölyeleri”, İFM, 41/1-4 (1984), s.237-260. 3 Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.167. 4 BŞS. 695, s.6a-1. 5 BŞS. 700a, s.22a-1. 6 BŞS. 700, s.12a-1. 240 yüzyılda Manisa debbağları da keçi kılını ilk önce mutaflara satmak zorundaydılar1. Balıkesir’de ise durum biraz daha farklıydı. Çünkü eskiden Karesi Sancağı dahilinde olan bugün Balıkesir’in ilçeleri olan Edincik, Manyas, Erdek ve Bursa’ya bağlı Mihaliç kazalarından bol miktarda keçi kılı elde edilmekteydi. Bu iş Bursa yöresinin bütün köylerinde yapılmaktaydı. Kenevir ve keçi kılından yapılan çuval ve benzeri kaba bezlerin üretimi açısından, Balıkesir şehri önemli bir yerdi. Nitekim, H.1027/1617-1618 tarihinde merkezden yazılan bir arzuhalde çuval bezinin Bursa’da üretilmeyip, Karesi Vilâyeti dahilinde Balıkesir’de üretildiği belirtilmektedir. Bu tarihte Bursa’da çuval ihtiyacı düzenli bir biçimde karşılanamıyor, hatta İstanbul’daki Saray fırınlarının un gereksinimini 2 karşılamakla görevli kişi bile çuval bulmakta güçlük çekmekteydi . Balıkesir’de pek çok kişi bu sanatla uğraşmaktaydı. Mutafların dükkânları Saraçlar Çarşısı’nda ve şehrin değişik yerlerinde mevcuttu3. 4.1.3.2.2. Abacılar Balıkesir’de dokumacılıkla uğraşan esnaf arasında en çok tanınanları ise aba imal eden abacılardı4. Bu meslek Balıkesir’de çok eski dönemlerden beri yapılmakta olup rivayetlere göre Rumeli’de yapılan savaşlar esnasında bu taraftan gelen kişilerin şehre abacılığı getirdiği söylenmektedir. Aba yapımı oldukça meşakkatliydi. Abacılar abalarını yaptıktan sonra dinge verirlerdi. Abalar dinkte dövüldükten sonra abacılara iade edilmekteydi. Şehirde Müslümanlar’ın yanı sıra gayrimüslimler de abacılıkla uğraşmaktaydı5. XVII. yüzyılın ilk yarısında şehirde bu işle iştigal olan esnafın münferit olarak bu işi yaptığı ve bir teşkilâtlarının olmadığı anlaşılmaktadır6. Bu durumdan istifade etmeye çalışan Balıkesir mütesellimi, XVII. yüzyılın sonunda H.1102/ 1690-1691 tarihinde aba damgacılığını aldığını söyleyerek, abacı esnafından 1 Uluçay, a.g.e, s.77, 78. BOA. MAD. 2874, s.220. 3 BŞS. 693, s.58b-5.; 699, s.58b-4. 4 Osmanlı döneminde kaba yün iplikle dokunarak, dövülüp keçeleştirilen kalın kışlık dokuma olan Aba aynı zamanda bu kumaştan yapılan, dervişlerle aşağı tabakadaki ilmiye mensuplarının ve medrese talebesinin giydikleri paltoya benzer bir giysidir. Anadolu’nun pek çok yerinde aba dokunmuş olup, Balıkesir abaları sağlamlığından dolayı çok meşhurdur. Bkz. Emine Bayram, “Osmanlı’dan Günümüze Gaziantep’te Giyim Kuşam Örneklerinden Aba”, Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu, (Editör: Yusuf Küçükdağ), Gaziantep, 2000, s.354. 5 BŞS. 696, s.68a-7. 6 K. Su, “Balıkesir’de Eski Tarihlerde Abacılık”, Kaynak, S.50, (Balıkesir, 1937), s.33. 2 241 haksız para almaya başlaması üzerine olay derhal merkeze haber verilmiş ve merkezden gönderilen bir fermânda “kasaba-yı mezbûrede kadimü’l- eyyâmdan bu ana gelince aba damgacısı olagelmiş değil iken hilâf-ı şer’ ve kanun Balıkesir mütesellimi kanûn-ı kadîme mugayir aba damgacılığını aldım deyü bir alay fukarayı rencîde ve remîde eylediği vâki’ ise câiz değildir.” denilmek suretiyle mütesellimin haksız hareketi engellenmiştir1. Balıkesir’deki abacılar, ancak XVIII. yüzyılın ortalarına doğru teşkilâtlanmışlar ve bu tarihte aba dinkçileri ile top abacıları başına bir kethüda tayin olunmuştur. Aba diken terziler ise bu iki sınıftan ayrı olarak çalışmakta olup bunlarında başında bir kethüda vardı2. XVII. yüzyılda Balıkesir’de ve köylerinde yaşayan halkın büyük bir çoğunluğunda abadan imal edilen yağmurluk, yelek, zıbın gibi giyecek eşyalarının olduğu tereke kayıtlarından anlaşılmaktadır3. Ayrıca şehir ve köylerde aba alımsatımı da çok sık yapılmaktaydı. H.1024/ M. 1615 tarihinde bir top abanın satışı 100 akçe idi4. Balıkesir’de üretilen abanın daha sonraki tarihlerde dışarıya ihraç edildiği görülmektedir. Amerika’yla imzalanan 1862 tarihli ticarî anlaşmaya göre Osmanlı Devleti, Amerika’ya; Balıkesir sahtiyanının yanı sıra asker için abadan yapılan yağmur da gönderilmekteydi5. 4.1.3.2.3. Bezzazlar Bez ve kumaş satan esnafa bezzaz denilirdi. Kumaş satılan çarşıya bezzazistan veya bedesten adı verilirdi. Ancak bu çarşılarda yalnızca kumaş değil, çeşitli kıymetli eşya ve silah gibi mallar da satılabilmekteydi6. XVII. yüzyılda Balıkesir’de bezzaz esnafının bulunduğu iki bedesten bulunmaktaydı. Bunlardan biri Sahın Hisar Mahallesi’nde Halep Beylerbeyi tasarrufunda bulunan Atik Bedesten idi7. Diğeri ise Zağanos Paşa tarafından yaptırılmış olup, yeri Paşa Camii ile Paşa Hamamı civarındaydı8. Zağanos Paşa’nın yaptırdığı bedesten çok canlı ve hareketli bir yerdi. Buradaki esnaf 1 Su, a.g.e, s.46. Su, a.g.e, s.47; aynı yazar, a.g.m, s.34. 3 Bkz. BŞS. 694, s.118a-2; 696, s.2b-3; 700a, s.11a-2; Ünlüyol, “XVIII. Yüzyılda Balıkesir’de Kullanılan Giyim Malzemeleri”, I. Balıkesir Kültür Araştırmaları Sempozyumu (1-2 Haziran 1998) Bildirileri, Balıkesir, 1999, s.356-366. 4 BŞS. 694, s.124b-7. 5 Mine Erol, Osmanlı İmparatorluğu’nun Amerika Birleşik Devletleriyle Yaptığı Ticaret Antlaşmaları, Konya, s.34,36. 6 Celal Esad Arseven, Sanat Ansiklopedisi, İstanbul, 1943, C.I, s.247. 7 BŞS. 694, s.116b-2,3. 8 BŞS. 694, s.52b-2. 2 242 sadece bez ve kumaş satmıyor aynı zamanda bunların imali ile de uğraşıyordu1. Zağanos Paşa vakfına ait 92 adet dükkân ve bedesten Zilhicce 1053/ Şubat 1644 tarihinde meydana gelen yangında büyük hasar görmüştür2. Bedesten tamamen yanmıştır. Daha sonra Receb 1054/ tarihinde Eylül 1644 yapılan onarımla eski haline gelmiştir3. Şehirde bulunan tüccar taifesinin bedesten haricinde pazar, çarşı gibi yerlerde kumaş, bez ve sair eşyayı satmaları kesinlikle yasaktı. Bedestenin bir de bedestencisi oluyordu. Bu kişinin görevi çarşı kapandıktan sonra buradaki dükkânları ve malları hırsızlara karşı korumaktı. Safer 1069/ Ekim 1658 tarihinde bedestenci olan Simavlı Mehmed yaşlı ve çarşıyı koruyacak kudreti kalmadığı için görevden feragat etmiş yerine, bedesten esnafının isteği üzerine dindar ve güvenilir olan Hacı Mehmed getirilmiştir4. 4.1.3.2.4. Cüllâhlar Cüllâhlar, ipçi esnafından aldıkları iplerden astar, makrame, gömlek gibi eşyalar dokuyarak satmaktaydılar. Balıkesir’de bu iş kolunu Müslim ve gayrimüslimler birlikte yürütmekteydiler5. Balıkesir’deki cüllâhlar ile tüccar taifesi arasında sürekli alacak verecekten dolayı sorun yaşandığı için bu durum devamlı mahkemeye yansımıştır6 4.1.3.2.5. Keçeciler Keçeciler, yün ve tiftikten keçe yapan esnaftı. Balıkesir’deki keçeciler özellikle eşek, katır ve at gibi hayvanlardan keçe yapmaktaydılar7. Şehirdeki üç keçecinin Rebiyülevvel 1040/ Ekim 1630 tarihinde yapılan kontrollerde eksik dirhem kullandıkları tespit edilmiş ve bunun tekrar etmemesi konusunda mahkemece uyarılmışlardır8. 1 BŞS. 693, s.78a-4. BŞS. 700, s.14a-3. 3 BŞS. 700a, s.22a-2. 4 BŞS. 701, s.1a-1. 5 BŞS. 696, s.67b-2. 6 BŞS. 694, s.25a-4.; 694, s.11a-3. 7 BŞS. 699, s.20b-2,4. 8 BŞS. 699, s.20b-3. 2 243 4.1.3.2.6. Boyacılar ve Terziler Balıkesir’de büyük bir boyahâne yoktu. Fakat Eski Kuyumcular Mahallesi’nde ufak boyacı dükkânları da vardı1. Dokunan kumaşların boyanması buralarda yapılmaktaydı. Fakat bu dükkânlar şehre yeterli gelmediği için tüccarlar dışarıdan boya getirmekteydiler2. Terziler, dokunan kumaşları diken esnaftı. Bu esnafın şehrin hangi yerinde dükkânlarının olduğu tespit olunamamıştır. Bu esnafların haricinde şehirde hallaçlar ve yorgancılar da vardı3. Hallaçların bir kısmı Yıldırım Han evkafına ait hallaç dükkanında oturuyorlardı4. 4.1.3.3. Kıymetli ve Madeni Eşya Meslek Kolu Bu esnaf gurubu arasında Balıkesir’de yaygın olarak kuyumcular, kazancılar, demirciler, çilingir, nalbant ve nalçacılar bulunmaktaydı. 4.1.3.3.1. Kuyumcular Balıkesir’de kuyumculuk eski ve yaygın meslek olarak görülmektedir. Şehirde XVI. yüzyılda Kuyumcular Mahallesi bulunmaktaydı. Kuyumcu esnafının oturdukları ve iş yaptıkları bu mahalle, şehrin merkezî bir yerindeydi. XVII. yüzyılda kuyumcu esnafının dükkânları Eski Kuyumcular Çarşısı’ndaydı. Balıkesir’deki kuyumcu esnafının çoğunluğunu gayrimüslimler oluşturmaktaydı. Şehirde bu mesleği yapan Müslümanlar varsa da azınlıkta oldukları anlaşılmaktadır5. Böyle bir kanaate varılmasının nedeni ise, H.1030/ 1620-1621 yılında kuyumcu ve kazancı esnafının mahkemeye başvurarak kendilerine gayrimüslim bir yiğitbaşı tayin etmiş olmalarıdır6. Balıkesir’deki Müslüman kuyumcular daha çok altın işleme işiyle uğraşıyordu. Bu kuyumcular altın, inci, gümüş gibi kıymetli şeyleri işleyip satmaktaydılar. İncelenen dönemde büyük kuyumcu soygunları da olmaktaydı. Şaban 1012/ Ocak 1604 tarihinde kuyumcu Hacı İbrahim’in dükkânına gece giren Hamza adlı hırsız 14 miskal altını, 6 çift altın küpeyi, 4 filori kıymetli “berub küpesini”, 1 gümüş zinciri, 2 1 BŞS. 698, s.57b-1. BŞS. 696, s.30b-2. 3 BŞS. 693, s.106b-4. 4 BŞS. 693, s.63b-1. 5 BŞS. 693, s.32a-1,2. 6 BŞS. 696, s.31a-4. 2 244 takım gümüş yuları, 2 miskal inciyi, 180 adet ayrı inciyi ve daha nice eşyayı çalmıştır1. 4.1.3.3.2. Kazancılar Kazancılık, Balıkesir’de yaygın bir meslek koluydu. XVII. yüzyılda kazancı esnafının toplu halde dükkânlarının bulunduğu büyük bir çarşıları vardı2. Bu mesleğe mensup esnafın tamamı ise gayrimüslim idi. Kazancılar, şehirde bulunan hamamların kazanlarını tamir ederler ve bu işten de oldukça iyi para kazanırlardı. Örneğin, Rebiyülahir 1054/ Haziran 1645 tarihinde Karabulut adlı zımmî Fatma Hatun Hamamı’nın kazanını 2.200 akçeye tamir etmiştir3. Kazancıların da yukarıda bahsedildiği gibi kuyumcu esnafıyla birlikte seçtikleri yiğitbaşıları vardı. Bu esnafın da dükkânlarında çok sık hırsızlık olayları yaşanmaktaydı4. 4.1.3.3.3. Demirciler Demirden alet ve edevat yapan demirci esnafı, XVII. yüzyılda Balıkesir’de Tahte’l-Kale yakınında bulunan çarşılarında bu işi yapmaktaydı5. Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’ndeki kayıtlardan şehirdeki demircilerin tamamının Müslüman olduğu anlaşılmaktadır6. 4.1.3.3.4. Çilingirler Çilingir, kilit ve anahtar yapan kişilere denilmektedir. İncelenen dönemde çilingir esnafının bir kethüda ve bir yiğitbaşısı vardı7. Bu durum, XVII. yüzyılın ilk yarısında çilingirlerin teşkilâtlanmış bir yapısı olduğunu göstermektedir. 1 BŞS. 693, s.86b-1. BŞS. 694, s.2a-1. 3 BŞS. 700a, s.43a-2. 4 BŞS. 698, s.11a-1. 5 BŞS. 694, s.6b-1. 6 BŞS. 695, s.47b-1. 7 BŞS. 693, s.126b-5. 2 245 4.1.3.3.5. Nalbantlar ve Nalçacılar Nalbantlar, at, eşek gibi hayvanlara nal takan sanatkârlardır. Bu esnafın Balıkesir’in özellikle Eski Kuyumcular Çarşısı’nda ve başka yerlerde dükkânları vardı1. XVII. yüzyılda kendilerine ait bir çarşıları yoktu2. Nalçacılar, ayakkabı ve çizmelerin altına demir mıhlayan esnaftı. Şehir Çarşısı’nda, Bostan Çavuş evkafına dahil bir nalçacı dükkânı mevcuttu3. 4.1.3.4. Gıda Meslek Kolları XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’in yiyecek ihtiyacını karşılayan esnaf gurubu arasında bakkal, ekmekçi, börekçi-çörekçi, helvacı, bozacı, leblebici, kahveci, attar, kasap, yağhâneler, değirmenler ve tuzcular bulunmaktaydı. Bunlar aşağıda ayrı başlıklar altında incelenecektir. 4.1.3.4.1. Bakkallar Bakkallar şehre, temel gıda olan pirinç, bal, yağ gibi maddeleri sağlayan teşkilâtlanmış en büyük esnaf gurubunu oluşturmaktaydı4. Balıkesir’de yirmi bakkal dükkânı vardı. Bunların hepsi kendi çarşılarında faaliyet gösteriyorlardı. Fakat şehir merkezinden uzakta olan Hoca Kuyusu gibi yerlerde de bakkal dükkânı bulunuyordu5. Bir bakkalın çarşıdaki dükkânı haricinde Tahte’l-Kale gibi pazar yerlerine çıkıp mal satması yasaktı ve bu duruma ancak belirli kurallara uymak şartıyla izin verilebiliyordu. Örneğin bir bakkalın pazar yerinde malını ancak narhtan bir akçe ucuza satmasına müsaade ediliyordu. Bu fiyattan pahalı satanlar ise muhtesib tarafından cezalandırılmaktaydı6. Bakkallar esnafı şehre gelen malı, kendi seçtikleri bazar-başı marifetiyle aralarında eşit bir şekilde pay etmekteydiler7. 4.1.3.4.2. Ekmekçiler 1 BŞS. 699, s.55a-3.; 696, s.24a-1. Fakat XVIII. yüzyılda toplu halde dükkânlarının yer aldığı çarşılarında faaliyet göstermeye başlamışlardır. Bkz. Ünlüyol, a.g.t, s.157. 3 BŞS. 699, s.47a-1. 4 BŞS. 696, s.66b-9. 5 BŞS. 696, s.43b-2. 6 BŞS. 696, s.50b-1. 7 BŞS. 699, s.23a-3. 2 246 Balıkesir’de bakkallardan sonra gelen ikinci kalabalık ve teşkilâtlanmış esnaf gurubu ekmekçilerdi. Bunlar şehrin ihtiyacı olan ekmeği fırınlarında yaparlar ve yine kendi dükkânlarında satarlardı1. Belgelerde sıkça “nân-ı aziz” olarak geçen ekmek, Balıkesir’de sadece buğdaydan yapılırdı. Ekmekçilerin kendilerine ait bir çarşıları yoktu. Şehrin hemen her yerinde bir ekmekçi dükkânı mevcuttu. Fakat incelenilen dönem içinde bu ekmekçilerin yaptıkları ekmeklerin devamlı eksik gramajlı oluşu sebebiyle, sıkı denetime tâbi tutuldukları anlaşılıyor2. Balıkesir’de ekmekçi sayısı kısa süre içinde büyük artış göstermiş ve bundan dolayı fazla karı olmayan bir meslek haline gelmiştir. Bunun üzerine H. 1024/ M. 1615 tarihinde sekiz ekmekçi bu işi bıraktıklarını mahkemeye kaydettirmişlerdir3. Balıkesir’de ekmekçilik sadece Müslümanlar’ın yaptığı bir iş değildi. Şehirde yaşayan gayrimüslimlerden de ekmekçilikle uğraşanlar bulunuyordu4. 4.1.3.4.3. Börekçiler ve Çörekçiler Börekler, ekmek hamurundan dörtgen veya ay şekilleri yapılarak içlerine et ya da sebze konulurdu, sonra yağda kızartılır veya fırında pişirilirdi5. Balıkesir’deki narh fiyatlarına göre şehirde koyun etli, sığır etli, ıspanaklı ve peynirli börek çeşitleri yapılmaktaydı. Balıkesir’de kaba, yağlı ve susamlı çörek yapan esnaf da vardı6. Börekçi ve çörekçilerin şehirde genellikle Zağanos Paşa Camii ve Çarşısı içinde dükkânları bulunuyordu7. Bu esnaf kolu da aynı ekmekçiler gibi yaptıkları börek ve çörekleri sürekli eksik gramajlı çıktığı için sıkı şekilde kontrol ediliyordu8. 4.1.3.4.4. Helvacılar Balıkesir’de şehrin bakkallar çarşısında ve diğer birkaç çarşıda daha helvacı esnafına ait dükkânlar vardı9. Helvacıların narh fiyatlarına göre sade, 1 BŞS. 693, s.116a-2; 693, s.129b-3. BŞS. 694, s.127b-1, 2, 3, 4, 5, 6. 3 BŞS. 694, 126b-2. 4 BŞS. 699, s.48a-4. 5 Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, s.225. 6 BŞS. 699, s.23a-4. 7 BŞS. 694, s.7b-2. 8 BŞS. 694, s.127b-8, 16, 17. 9 BŞS. 694, s.5a-5. 2 247 susamlı, ballı, bademli, ve Ramazan gününe mahsus “Ramazan Helvası” gibi çeşitli helvalar yapıp dükkânlarında sattıkları anlaşılmaktadır. 4.1.3.4.5. Bozacılar İncelenilen döneme ait sicil kayıtlarında eski bir Türk içeceği olan bozanın Balıkesir’de de bir meslek kolu olarak yapıldığı ve bozacılar tarafından satıldığı anlaşılmaktadır1. 4.1.3.4.6. Leblebiciler Bakkalların haricinde şehirde sadece leblebi satan esnafa ait dükkânlar da 2 vardı . Bazen bu leblebicilerin bakkallığa geçtiği de olmaktaydı. Örneğin leblebici olan Mehmed Ramazan 1024/ Eylül 1615 tarihinde bakkallığa geçmiştir3. 4.1.3.4.7. Kahveciler Kahve, XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hem evlerde hem de kahvehânelerde içiliyordu. XVIII. yüzyılın başlarında daha yaygınlaştı. Kahve zevki, daha Ortaçağ’da kahvesiyle ünlenmiş olan Yemen’den Mekke’ye, oradan da hacılarla Mısır’a gelen bir yenilikti. XVI. yüzyılın sonlarına doğru bu içecek Avrupa’da hemen hemen bilinmezken, Anadolu’nun ücra köylerinde bile içiliyordu. Ancak XVII. yüzyılda kahve tüketimi padişah emriyle sık sık yasaklandı, hatta bu yüzden kahvehâneler kapanmak zorunda kaldı4. Balıkesir’e de tütün içilmesi, ekilmesinin yasaklanmasıyla ilgili fermanlar gönderilmiştir5. Fakat incelenilen dönemde kahvenin içilmesinin yasaklanması ve kahvehânelerin kapatıldığına dair bilgi yoktur. XVI. yüzyılın sonlarına doğru ve daha sık olarak da XVII. yüzyılda en azından büyük kentlerin pazarlarında ödenen vergiler arasında kahve satışından alınan ve tahmis-i kahve denen verginin adı geçmeye başlamıştır6. XVI. yüzyılın sonlarına ait Balıkesir sicillerinde kahvenin içildiği ve kahvehânelerle ilgili bilgi 1 BŞS. 696, s.37b-1. BŞS. 693, s.116b-4, 120b-4. 3 BŞS. 694, s.125a-3. 4 Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, s.236,237. 5 Tütün yasağı ile ilgili Karesi Sancağı beyi ve kadılarına Rebiyülevvel 1031/ Ocak 1622 ve Cemaziyelevvel 1040/ Aralık 1630 tarihlerinde olmak üzere iki fermân gönderilmiştir. Bkz. BŞS. 696, s.57b-1; 699, s.112a-2. 6 Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.86. 2 248 yoktur. Bununla birlikte XVII. yüzyılın başlarında Balıkesir’de kahveye ve kahvehânelere ilişkin vergilere oldukça sık rastlandığını görülmektedir1. Şu halde şehirde kahvenin kullanılması ve kahvehânelerin açılması, XVII. yüzyılın başlarıdır. Balıkesir’de yaygın bir şekilde kahve içilmekteydi. Bu nedenle şehrin çarşılarında birçok kahvehâne vardı. Kahvecilerden kahve vergisi olarak her gün 20 akçe para alınmaktaydı2. Bu vergi şeklinde toplanan para mirî adına alınıp, düzenli olarak merkezî devlete gönderilmekteydi3. 4.1.3.4.8. Attarlar Baharat ve şifalı bitkiler satan esnafa attar denilmekteydi. Balıkesir’de yaygın bir şekilde attarlar mevcuttu. Şehirde genellikle Zağanos Paşa, Mahmud Ağa vakıfları içinde yer alan bu attar dükkanları vakıf mütevellileri tarafından kiraya verilmek suretiyle işletilmekteydi4. Bu vakıf yerleri haricinde attarların çoğu kendi çarşılarında bulunan dükkânlarında faaliyet göstermekteydiler5. 4.1.3.4.9. Kasaplar Kasaplar, şehrin koyun, keçi, sığır, öküz eti ihtiyacını karşıladıkları gibi, bu hayvanların derilerini debbağlara, iç yağlarını ise sabuncu ve mumculara satmaktaydılar. Şehirde kasap başı olan kişi kasaplardan aldığı deriyi nöbetleşe ve adaletli olarak debbağlara dağıtmaktaydı6. Balıkesir’deki kasap dükkânları, genellikle han gibi yapıların önünde ve yakınında bulunuyordu7. Ayrıca Balıkesir’in bir alış-veriş merkezi olan Tahte’l - Kale içinde de kasap dükkânları vardı8. Şehirde XVII. yüzyılın ilk yarısında küçükbaş ve büyükbaş hayvan kesip satmakla uğraşan iki tür kasap bulunmaktaydı. Bunlardan koyun ve keçi kasaplığı yapan on bir kişi vardı. Bunlardan üçü keçi etini diğerlerinden birer akçe noksana satmaktaydı. Sığır ve öküz gibi büyükbaş hayvanın kasaplığını beş kişi yapıyordu. 1 BŞS. 696, s.6a-2.; 697, s.106a-2. BŞS. 698, s.24a-3. 3 BŞS. 693, s.108b-1. 4 BŞS. 692, s.16b-2; 699, s.56b-1, s.56a-3; 699, s.48a-4. 5 BŞS. 692, s.21a-1. 6 BŞS. 701, s.10a-4. 7 BŞS. 696, s.19a-4; 694, s.57b-2. 8 BŞS. 696, s.49b-2. 2 249 Gerek küçük, gerekse büyük baş hayvan kasaplarının en önemli görevi, Balıkesir’e yaz-kış boyunca et tedarik etmekti1. 4.1.3.4.10. Yağhâneler Balıkesir’de hayvanî yağların dışındaki sıvı yağlar, şehirde değişik yerlerde bulunan yağhânelerde çıkartılmaktaydı2. XVII. yüzyılda şehirde dört değişik yağı narhlarda fiyatlandırıldığı görülmektedir. Bunlar, revgan-ı sade (sade yağ), şirugan (susam yağı), revgan-ı zeyt (zeytin yağı) ve şem’ yağı (mum yağı)’dır. Günümüzde önemli bir zeytincilik ve zeytin yağı üretim bölgesi olan Balıkesir’in, incelenen dönemde hem zeytin, hem de susam yağı işlendiğini göstermektedir. Şehirde susam yağı işleyen yağhâneler daha yaygın durumda idi. Bu kanaate varılmasının sebebi, şehirde on bir-on iki civarında var olan yağhânelerin, yedisinin susam yağı işleyen türden imalathânelerden oluşmasıdır3. Fakat bu yağhânelerin tamamı büyük işletmeler olmayıp, küçük kapasiteli imalathâneler olduğunu düşünmek gerekir. Çünkü, Cemaziyelevvel 1040/ Aralık 1630 tarihli Ayşe e Ayda adlı iki kız kardeşe ait yağhâne içinde bulunan bir yağhâne, bir anbar, altı adet küp, üç adet taş teker, bir yağ güğümü, bir yağ haranası, bir yağ bakracı, bir yağ tepsisi, bir yağ tenceresi, bir yağ değirmeni ve sair levazımı ile İlyas Paşa’ya 10.000 akçeye satılmıştır4. Bu satış belgesi, şehirde bulunan yağhânelerin fiyatları hakkında bilgi verdiği gibi, bir yağhânede bulunması gerekli aletler ve eşyalar hakkında da fikir edinilmesini sağlamaktadır. XVII. yüzyılda Balıkesir’deki yağhânelerin bir kısmı iki kişinin müştereken katılımıyla işletilmekteydi. Bu sermaye ortaklığı iki Müslüman arasında olabildiği gibi5, Müslüman ve gayrimüslim kişiler ile de olabilmekteydi6. Yani şehirde gayrimüslim kişiler de yağhâne işletebiliyordu. Balıkesir’de zaman içinde yağhânelerin sayısındaki artış sebebiyle, bazı eski yağhâneler yıkılmıştır. 1 BŞS. 699, s.146b-1, 2, 3. Balıkesir’de Selahaddin, Sahın Hisar, Hacı Gaybî, Mustafa Fakih, Karaoğlan mahallerinde yağhâneler vardı. Ayrıca yerini tespit edemediğimiz fakat, Ahî Mehmed, Hacı Bali ve Vâfirzâde Mehmed Çelebi vakıflarına ait yağhâneler de mevcuttu. Bkz. BŞS. 696, s.16b-3, s.2b-2; 692, s.32b-1; 693, s.2a-1, s.24b-1, s.80a-1; 699, s.26a-2, s.72a-2; BOA. Cevdet Evkaf, 93. 3 BŞS. 693, s.116b-2. 4 BŞS. 699, s.26a-2. Mustafa Fakih Mahallesi’nde bulunan Vafirzâde Mehmed Çelebi vakfına ait yağhânede bir anbar, üç kazan ve birkaç toprak küp mevcuttu. Bkz. BŞS. 696, s.2b-2. 5 BŞS. 693, s.80a-1. 6 BŞS. 698, s.1a-2. 2 250 Örneğin, Receb 1052/ Eylül 1642 tarihinde Karaoğlan Mahallesi’nde bulunan vakıf yağhânenin kirası İğneci Mescidi imamına şart edilmiş iken, yağhâneye kimsenin talip olmaması üzerine Hacı Halil adlı kişi arsa bedeli olarak vakfa yıllık yirmi akçe mukataa vermeyi kabul ederek, yağhânenin yerine kendi malından misafirhâne yaptırmıştır1. 4.1.3.4.11. Değirmenler Değirmenler, tarımsal faaliyetlerin bir yan kolu olarak değerlendirilen küçük işletmelerdir. Balıkesir’deki değirmenlerin büyük bir çoğunluğu un öğütmek için kullanılıyordu. Ancak attar dükkânlarında da değirmen vardı. Attarlar değirmeni bazı bitkileri öğütmek için kullanıyorlardı2. Şehrin merkezinde ve civardaki köylerde oldukça yaygın değirmen bulunmaktaydı3. Bir değirmene öğütmek için tahıl getiren köylü, değirmencinin ücretini nakit olarak değil, getirdiği tahılın içinden aynî olarak yani tahıl cinsinden ödemekteydi. Değirmenin vergisi ise değirmende bulunan dönen taş adetine göre alınmaktaydı4. Balıkesir’de Bostan Çavuş, Zağanos Paşa vakfına ait değirmenler en ünlüleri idi5. 4.1.3.4.12. Tuzcular Tuz yalnızca beslenme rejiminin vazgeçilmez bir parçası olmakla kalmıyor, aynı zamanda et, balık ve sebzelerin bozulmasını önlemek için imparatorluğun her yanında yaygın olarak kullanılıyordu. Osmanlı yönetimi bu iş için ayrılıp sınırları çizilen yörelerde tuz üretimi ve dağıtımını özel yönetmeliklerle örgütlemekteydi. Tuz madenleri ve yatakları devlete ait sayılıyordu. İncelenen dönemde Balıkesir’in tuz ihtiyacı, şehre yakın olan Behram Tuzlası ve Kızılca Tuzlası’ndan tedarik ediliyordu6. Behram Tuzlası, mirî tarafından mukataaya verilmek suretiyle işletilmekte idi7. Ayrıca Balıkesir eskiden beri Kızılca Tuzlası’nın da örüsü8 idi. Yani Balıkesir’de yaşayanlar 1 BŞS. 700a, s.3a-2. BŞS. 692, s.16b-2. 3 Balıkesir sicillerinde değirmen satışları ile ilgili oldukça fazla belge vardır. Bkz. BŞS. 693, s.2a1, s.41b-1; 693, s.67b-1; 699, s.87a-5. 4 Hüseyin Çınar, Osman Gümüşçü, Osmanlıdan Cumhuriyete Çubuk Kazası, Ankara, 2002, s.184. 5 BŞS. 699, s.89b-5. 6 BŞS. 699, s.134a-3, 699, s.118b-2. 7 BŞS. 699, s.106a-1. 8 Örü terimi, devletin doğrudan doğruya bir iktisadi işletmede ve mali faaliyette, bu faaliyetin devamı için lüzumlu hammaddeyi temin eden veya fiskal muamelelerin cereyan ettiği coğrafi bölgeyi ifade ettiği gibi, bilhassa iktisadi işletmenin mahsullerinin satıldığı coğrafi bölgeyi de 2 251 Kızılca Tuzlası’nda üretilen tuzu, satın almak zorundaydı. Bu her iki tuzlada üretilen tuzun şehre yeterli geldiği anlaşılıyor. Tuzun fırıncı, aşçı ve bakkal gibi tuzdan yararlanabilecek kişilere dağıtılması ve satılması için Balıkesir kadısı, şehre tuzlalardan tuz getirenlere yardımcı olmaktaydı1. 4.1.3.5. Diğer Meslek Kolları Yukarıda bahsedilen sanayi ve üretim kollarının yanı sıra Balıkesir’de daha birçok sanat meslek sektörünün şehrin ihtiyacı olan mal ve malzemeyi yapıp sattığı belgelerden anlaşılmaktadır. Bunlar semerciler, buzcular, berberler, testiciler, mezarcı, mumcular ve sabuncular idi. Bunlar, aşağıda ayrı başlıklar altında incelenecektir. 4.1.3.5.1. Semerciler Şehirde hayvanlara semer yapmakla uğraşan esnafta bulunmaktaydı. Bu meslek erbabının dükkânları nalbant ve nalçacıların da bulunduğu Eski Kuyumcular Çarşısı’nda idi2. 4.1.3.5.2. Buzcular Buzhânelerde kışın toplanan sular dondurularak yaz aylarında meşrubat ve şerbetçilere soğutucu olarak kullanılması için satılırdı. Balıkesir’de Mustafa Fakih Mahallesi’nde bu doğrultuda faaliyet gösteren bir buzhâne vardı3. 4.1.3.5.3. Berberler Balıkesir şehri içinde berberler de mevcuttu4. Arap asıllı kişiler de berberlik yapmaktaydı5. Bunlar sadece insanların saçı ve sakalını tıraş etmedikleri aynı zamanda halkın ufak sağlık sorunlarına da çözüm bulmaya çalıştıkları anlaşılmaktadır6. ifade etmektedir. Bkz. Lütfi Güçer, “XV.-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Tuz İnhisarı ve Tuzlaların İşletme Nizamı”, İFM, XXIII/1-2 (1962-63), s.119. 1 BŞS. 699, s.118b-2, s.106a-1. 2 BŞS. 699, s.55a-3. 3 BŞS. 701, s.11a-1. 4 BŞS. 696, s.64b-8. 5 BŞS. 693, s.110a-2. 6 BŞS. 699, s.4a-2. 252 4.1.3.5.4. Testiciler Şehirde testi yapımıyla uğraşan testi ustaları vardı. Bu kişilerin, narh fiyatlarından öğrenildiği kadarıyla, Balıkesir’de büyük testiyi dört, orta testiyi iki, küçük testiyi bir ve abdest ibriğini ise bir akçeye satmaktaydılar1. 4.1.3.5.5. Mezarcı Defin işleriyle uğraşan kişiler de bu faaliyetlerini şehirde bulunan dükkânlarda yürütüyorlardı. Balıkesir’de incelenen dönem içinde bir mezarcı dükkânının olduğu tespit olunmuştur2. 4.1.3.5.6. Mumcular ve Sabuncular Mumcular, kasaplardan aldıkları iç yağdan mum yapıyorlardı3. Mum, geceleri evlerin aydınlatılmasında kullanıldığı kadar, şehirdeki cami, mescit, han ve diğer dinî ve sosyal yapıların da ışıklandırılmasında elzem bir maddeydi. Fakat mumcular yaptıkları mumlarda koyun yağı kullanmak yerine piyasada daha bol ve ucuz elde ettikleri sığır yağı kullanarak mum yapmaktaydılar. Buda imal edilen mumun kalitesini düşürdüğü için, mumcu esnafı sık sık koyun yağından mum yapmaları ve eksik dirhemli olmaması konusunda muhtesib tarafından sürekli uyarılıyordu4. Şehrin sabun ihtiyacını karşılamak amacıyla faaliyet gösteren sabunhâneler vardı5. Fakat şehirde üretilen bu sabun kafi gelmediğinden daha kaliteli sabun imal eden İzmir Urla sabunu da şehirde satılmaktaydı6. Nitekim XVII. yüzyılın ilk yarısına ait Balıkesir narh fiyatlarında Urla sabununun bir vukiyyesi 16 akçeye, şehirde üretilenden sabununun ise bir vukiyyesi 14 akçeye satılması Ural sabunun daha kaliteli olduğunu göstermektedir7. Balıkesirli sabuncu esnafı da aynı mumcular gibi imal ettikleri sabunu çiğ ve yumuşak yapıp, kaliteli imal etmemekteydi. Ayrıca tartılarının da devamlı 1 BŞS. 694, s.127a-1; 699, s.146a-1. BŞS. 693, s.129a-1. 3 BŞS. 693, s.20b-2. 4 BŞS. 696, s.20a-5; 694, s.127b-14,15. 5 BŞS. 696, s.2b-2. 6 BŞS. 700, s.34a-2. 7 BŞS. 696, s.73b-1, 2, 3. 2 253 dirhemi noksan gelmekteydi. Bu yüzden sabuncu esnafının da sürekli uyarıldığı anlaşılmaktadır1. 4.2. TİCARET Balıkesir şehri tarihî olarak İstanbul’a giden Gediz ile Bakırçay vadilerinden Mihaliç’ten geçen önemli eski yolların üzerinde bulunmaktaydı2. Bu yolların önemi Bizanslılar zamanında da devam etmiştir3. Karesi Beyliği zamanında Balıkesir’i gezen İbn Battuta da buranın kalabalık nüfuslu, zengin ve işlek çarşıları bulunan bir şehir olduğunu anlatmaktadır4. Buda bize Karesi Beyliği döneminde şehrin ticarî açıdan oldukça faal olduğunu göstermektedir. Balıkesir’in ticarî önemi, Osmanlı döneminde de pek değişmemiştir. Nitekim, Antalya’dan Bursa’ya giden bir ticaret yolu da Manisa-Balıkesir üzerinden geçen Batı Anadolu yolu idi. Bu yol, Balat, İzmir, Ayasuluğ ve Sakız adası yolu ile Batı ticaretine bağlandığından uzun süre önemini korumuştur5. Daha önce incelendiği üzere Balıkesir’den geçen bu Batı Anadolu yolu şehzade sancağı olan Manisa şehrinden İstanbul’a varmak isteyen şehzadelerin tercih ettikleri en kestirme yol idi6. Ancak Balıkesir, doğudaki İslâm ülkelerine ve Balkanlara giden büyük askeri yolların ve menzillerin dışında kalıyordu. Bu sebeple sefer zamanında devletin aynî olarak satın aldığı sürsat malını Karesi Sancağı nakdî olarak ödüyordu7. Askerî açıdan önemli olan menzillerin üzerinde bulunmaması Balıkesir ticaretini sekteye uğrattığı gibi, sefer zamanlarında halkın ve idarecilerin para bulma güçlüğünü de beraberinde getiriyordu. XVII. yüzyılda Balıkesir şehri, İstanbul’dan batı ve güney Anadolu’ya giden ve oradan dönen ulakların hem geçiş yaptıkları hem de yol ihtiyaçlarını gördükleri önemli bir merkezdi. Nitekim, Cemaziyelevvel 1034/ Şubat 1625 tarihinde İstanbul’dan yola çıkan ulak Kütahya, Karahisar, Hamid, Aydın, 1 BŞS. 692, s.35a-4.; 693, s.120b-2, 3. Ramsay, a.g.e, s.168-169. 3 Steven Runciman, a.g.e, s.12. 4 İbn Battuta, a.g.e, s.339. 5 H. İnalcık, “Bursa I; XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten, C.XXIV, S.93-96, (1960) s.48-49. 6 Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası, s.66, 67. 7 L. Güçer, XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler, İstanbul, 1964, s.96,97. 2 254 Saruhan, Menteşe, Alanya, Sultanönü, Teke taraflarına giderken Balıkesir’den geçmiştir1. Özellikle İstanbul’dan Aydın ve Saruhan’a giden ulakların uğradıkları ve hayvan ikmali yaptıkları yer Balıkesir idi. İncelenen dönemde bu konuya ait birçok belgenin varlığı, bu güzergahın etkin bir şekilde kullanıldığını göstermektedir2. Yol güvenliğini sağlayarak ticareti canlandırmak ve ulaşımı kolaylaştırmak maksadıyla Karesi Sancağı’na Osmanlı döneminde belirli yerlere derbendçi köyler, kervansaraylar ve hanlar yaptırılmıştır. Balıkesir-Bursa arasında biri Ömer Köy, diğeri Kozluca (Susurluk) olmak üzere iki büyük derbend vardı3. Bu derbentler sayesinde, Kömürcü Geçidi ve Hatab Geçidi korunuyor ve buradaki yollardan güvenli şekilde geçiş yapılması mümkün oluyordu. Balıkesir-Manisaİzmir güzergâhında ise iki önemli derbend mevcuttu: Bunlardan birisi Çömlekçi Köyü’nde4 ötekisi ise Başgelembe Köyünde idi5. Balıkesir-Kütahya arasında Kuyucak ve Devebili köylerinde iki derbend vardı6. Bu yaptırılan derbentler sayesinde Karesi Sancağı dahilinde bulunan yerleşim yerlerine ulaşım ve ticaret sağlandığı gibi, Anadolu’nun diğer bölgeleriyle kurulan bağlantı sayesinde diğer şehirlere ulaşım ve ticarette güvenli ve kolay bir hale gelmiştir. Kara yolu taşımacılığı haricinde Karesi Sancağı’nda deniz taşımacılığı da yapılmaktaydı. Denize Balıkesir’den ulaşım daha çok nehir yoluyla oluyordu. Balıkesir, İstanbul’un bazı ihtiyaçlarını karşılayan önemli bir kentti. XVI. yüzyılda Balıkesir ve civarından İstanbul’a gönderilecek zahire ve diğer gıda maddeleri Susurluk Çayı üzerindeki Kozluca Köyü’nden Marmara Denizi’ne kadar teknelerle nakledilmekteydi7. Karesi Sancağından İstanbul’a ulaşımı hızlandırmak için taşımacılıkta Manyas Gölü’nden de istifade edildiği ve Manyas’ın Kebeler mevkiine bu doğrultuda bir iskele kurulduğu bilinmektedir8. Ege Denizi kıyılarında bulunan Ayazmend, Edremid ve Boğazhisarı nâhiyelerine birer iskele inşa edilmiştir. 13 Ramazan 994/ 28 Ağustos 1586 tarihinde Saruhan ve Karesi sancakları kadılarına yazılan fermânda, İstanbul’un 1 BŞS. 698, s.33b-3. BŞS. 693, s.130a-2; 698, s.12a-2, 38a-2; 699, s.86a-2. s.94a-4. 3 BOA. TT. 166, s.289; Sevim, a.g.t, s.250. 4 BŞS. 693, s.124a-4. 5 BOA. TT. 166, s.252. 6 BOA. TT. 166, s.266 7 Güçer, a.g.e, s.34. 8 Sevim, a.g.t, s.252. 2 255 ziyade ihtiyacı olan zahire ve kuru meyvenin bu sancaklara bağlı kazalardan tedarik edilmesi ve Ayazmend ve Çandarlı ve Karaca ve Foça iskelelerinden sevk edilerek acilen İstanbul’a gönderilmesi istenmekteydi1. Balıkesir’den İstanbul’a deniz yoluyla kereste de gönderiliyordu. Balıkesir ve çevresinden XVII. yüzyılda İstanbul’a nakledilecek çam ve keresteler EdremitKemer iskelesinden gönderilmekteydi. Nitekim, 22 Muharrem 1062/ 4 Ocak 1652 tarihinde, Çak, Kala-i Sultaniye, Biga, Güvercinlik, Lapseki, Aydıncık, Gönen, Manyas, Mihaliç, Kermesti, Fart maa Şamlı, Kebsut, Balıkesir, Bigadiç, Sındırgı, Başgelembe, Ayverendi, Ayazmend, Kozak, Edremid, Kemer Edremid, Ezine, Bayramiç ve Tuzla kadılarına gönderilen fermânda; Tersane-i Amire’de bina olunacak kadırgalar için kereste talep edilmiştir. Bunun için Tersane-i Amire ocaklığı kazalarından 500.000 akçe bedel-i muavenet toplanması gereği vurgulanmıştır. Bu paranın 78.500 akçesi gerekli olan kerestenin kesimi için Çak kazası reayasına, 315.000 akçesi Kemer iskelesine camız arabalarıyla taşıyacak Biga ve Güvercinlik kazası reayasına ve 100.000 akçe kereste toplamaya memur olan mübaşire verilmesi istenmiştir. Ayrıca fermânda bu kerestelerin Kemer iskelesinden âcilen nakledilmesi de emredilmiştir2. Bu fermandan da anlaşıldığı gibi sadece Karesi sancağı dahilinde olan kazalar değil aynı zamanda Biga Sancağından da toplanan keresteler Kemer iskelesi yoluyla İstanbul’a nakledilmekteydi. Balıkesir kazası aynı zamanda Gelibolu Baruthânesi’nin de ocaklığı idi3. Baruthâne için Karesi Sancağı’ndan satın alınan güherçile Kemer ve Çandarlı iskelelerinden deniz yoluyla Gelibolu’ya taşınıyordu4. Karesi Sancağı, merkezin yük hayvanı tedariki için de önemli idi. Karesi ve Uşak muhassılığına 4 Rebiyülahir 1031/ 16 Şubat 1622 tarihinde yazılan bir 1 BOA. MD. 61, s.81, h.200. BOA. MAD. 3844, s.94. Balıkesir Tersane-i Âmire ocaklığı kazalarından birisiydi. Bu yüzden her yıl kazadan merkeze çam ve kereste naklediliyordu. Örneğin, H.1025/ M.1616 yılında yapılacak olan on kadırga gemisi için Balıkesir’den kereste alımı için 12.650 akçe 2, Safer 1051/ Mayıs 1641 tarihinde ise 7.275 akçe bedel toplanmıştır 2. Yine 23 Safer 1023/ 5 Nisan 1615 tarihinde Balıkesir, Bigadiç, Manyas, Kermesti, Gönen, Sırma, Aydıncık, Tırhala, Gökçe Dağ, Göger Çelik, Başgelembe, Fırt Cemaati Şamlı kadılarına gönderilen fermânda; kadırga binası için adı geçen kazalardan on kat kifayet miktar çam kerestesi kestirilerek tersane-i amireye irsal olunması ve vaki olan kura ahalisine ber vech-i adalet kat’ı fermanım olan 10 kıta kadırga kerestesi bulunan yerlerden kestirilerek nakli münasip olan iskelelere getirip, İstanbul’a sevki emredilmektedir. Bkz. BOA. MD. 81, s.230, h.523. 3 Su, a.g.e, s.76. 4 Ünlüyol, a.g.t, s.145. 2 256 emr-i şerif ile Karesi ve Uşak’ta bulunan yük katırlarının âcilen toplanıp Istabl-ı Amireye gönderilmesi istenmektedir1. 1 Zilkade 1053/ 10 Şubat1644 tarihli Karesi kadısına yazılan fermânda sancak dahilindeki kazalarda bulunan cümle at, katır, deve ve sair davarları âcilen Asitane-i Saadet’e nakledilmesi belirtilmektedir2. Bunun yanı sıra Balıkesir ve Bigadiç’te avlanan vaşak, zerdevâ, sansar, kurt, tilki, ayı gibi hayvanların post ve pastırmaları her altı ayda bir mültezim nezaretinde İstanbul’a gönderilmekteydi. Bu hizmetlerine karşılık olarak da Balıkesir’in Okuf köyü avarız-ı divaniye, menzil ve tekalif-i örfiyeden muaf tutulmuşlardır3. Ayrıca Balıkesir’in köylerinde merkez için şahin, atmaca gibi kuş yetiştiren Bazdar çiftlikleri de vardı4. Bu köyler ve çiftliklerde devlet tarafından vergiden muaf tutulmuş ve yerel yöneticilerin bunlara müdahale etmesi engellenmiş, haksız yere vergi talep etmeleri kesinlikle yasaklanmıştı5. Karesi Sancağı, İstanbul’un önemli miktarda buğday, arpa ve nohut gibi zahire ihtiyacını karşılayan merkezlerden biri idi. XVI. yüzyılda sancak dahilindeki yerlerden sahile kaçak olarak zahire getirilip, Avrupalı tüccarlara satılmakta idi. Bu yüzden gerek sancakta gerekse İstanbul’da zahire sıkıntısı çekiliyordu. Bunun önüne geçebilmek için Karesi sancakbeyine ve kadılara İstanbul tarafından sık sık fermânlar gönderilmekteydi6. Fakat yine de bu durumun önüne geçilemediği anlaşılmaktadır. Nitekim, 17 Muharrem 976 tarihinde Karesi sancakbeyine ve Edremit kadısına yazılan fermânda; deve, katır ve merkep ile sahile zahire indirip Avrupalı tüccara zahire satıldığı haberinin alındığı; hariçten kimseye zahire satılmasına müsaade edilmemesi gerektiği ve satanların cezalandırılacağı belirtilmektedir7. XVII. yüzyılda Karesi Sancağı’nda sahillerden kaçak zahire satışının önüne geçildiği anlaşılmaktadır. Çünkü bu yüzyılda Karesi Sancağı’nın merkezin 1 BŞS. 696, s.65a-2. BOA. MD. 89, s.105, h.262. 3 BŞS. 695, s.18a-1. 4 BŞS. 694, s.64b-2 5 BŞS. 695, s.2a-2. 6 H.972/ M.1564-1565’te Mihaliç, Aydıncık, Gönen ve Manyas kadılarına gönderilen hükümde; bu yerlerde yaşayan bazı kimselerin develerle sahile zahire getirip İstanbul için emir ile gelenlere değil haricen satış yapmaları ve bunun yasaklanması hakkında. Bkz. BOA. MD. 6, s.20, h.43; 6 Safer 972/ 13 Eylül 1564 tarihli Karesi sancakbeyine ve Edremit kadısına yazılan bir başka hükümde; bazı kimselerin hariçten olan kimselere zahire satarak müzayakaya sebep oldukları Edremitliler tarafından bildirilmesi üzerine zahire ihracının kontrol altına alınması ve muhalefet edenlerin tutuklanması istenmektedir. Bkz. BOA. MD. 6, s.60, h.125. 7 MD. 7, s.620, h.1733. 2 257 istediği zahireyi karşılamaya devam ettiği görülmektedir. Ayrıca zahire yalnızca İstanbul’a gönderilmiyordu. Aynı zamanda sefere çıkılacak ordunun ihtiyacına da cevap vermekteydi. 7 Şevval 1047/ 22 Şubat 1638’de Saruhan ve Karesi sancaklarında muhassıl olan Mehmed’den; sefere gidecek ordunun ihtiyacı olan zahirenin âcilen yetiştirilmesi için bir fermân gönderilmiştir1. Belgelerden Karesi Sancağı’nda merkez kaza olan Balıkesir’den İstanbul’a gönderilen buğday, arpa ve nohut gibi zahirenin bir kısmı tedarik ediliyordu2. H.1024/ M.1615 tarihinde Karesi Sancağı kazalarının İstanbul’a gönderdikleri arpa miktarı bu konuda bir fikir vermektedir3 (Tablo :21) . Tablo :21 Karesi Sancağı Kazalarından İstanbul’a Gönderilen Arpa Miktarı Kazanın Adı Arpa miktarı (kile) Bedeli (kilesi 12 akçeden) Mihaliç 1.500 18.000 Manyas 1.000 12.000 300 3.600 Edremid 1.000 12.000 Ayazmend 1.500 18.000 Kemer 1.000 12.000 Balıkesir 800 9.600 Sındırgı 900 10.800 Bigadiç 1.000 12.000 İvrindi 800 9.600 Kozak 100 1.200 Başgelembe 100 1.200 10.000 120.000 Fart Toplam Tablodan da anlaşılacağı üzere Balıkesir, İstanbul’a gönderilecek arpanın %12.5’i karşılamaktadır. Bu oran nohutta daha da yüksek gözükmektedir. Şöyle ki, 10 Receb 1024/ 5 Ağustos 1615 tarihli bir emr-i şerife göre; Balıkesir kazası Matbah-ı Amire mühimmatı için her sene 1.000; Kirmastı ise 500 kile nohut iştira etmekteydi4. 1 BOA. MD.87., s.149, h.247. BŞS. 693, s.60a-4.; s.60b-1. 3 BŞS. 694, s.42a-3, s.43a-1,2. 4 BŞS. 695, s.6a-2. 2 258 XVII. yüzyılda Karesi Sancağı Mukataası geliriyle yılda bir kere yeniçerilere verilen astarların bedelleri de karşılanmaktaydı. Karesi sancağı muhassılı olan Saruhan Sancakbeyi Hüseyin Bey, H.1012/ M.1603-1604 yılına ait astar bedeli olarak 74.130 akçe toplamıştır1. Mirî yeniçerilerine astar bedeli olarak toplanan bu para ile Mehmed subaşı Bergama’da bulunan cüllâhlardan bir topu 35 ve 36 akçeden olmak üzere 920 top satın almıştır2. Bu hesaba göre her topun 35.5 akçeden alındığı düşünülürse 32.660 akçe harcanmıştır. Bu paranın tamamı Karesi Mukataası gelirinden karşılanmıştır. Fakat yeniçeri astarları için her zaman böyle nakit para bulmak kolay olmuyordu. Nitekim, 17 Safer 1018/ 22 Mayıs 1609 tarihinde, Karesi Sancağı’nda muhassıl-ı emvâl olan Karaman Beylerbeysi Mahmut’a gönderilen fermândan anlaşıldığına göre, dergah-ı mualla yeniçerileri için 22.000 top astarı tedarik etmek üzere astar emini zağraçlarından Mehmed ve Divan-ı Hümâyûn kâtipleri şakirtlerinden İbrahim gönderilmiştir. Lâkin üzerinden altı ay geçmesine rağmen astarın gelmemiş olduğu ve âcilen astarların irsali istenmiştir3. Balıkesir şehri, özellikle keçi kılından yapılan çuval üretiminde oldukça ileriydi. Daha önce değinildiği üzere, Receb 1024/ Temmuz 1615 tarihinde Balıkesir’den Fırın-ı Âmire mühimmatı için gerekli üç yüz çift beyaz çuval tedarik edilerek, İstanbul’a gönderilmiştir4. Ayrıca Istabl-ı Âmire’deki atlara çul dokumak için Balıkesir’den keçi kılı satın alınmaktaydı5. İncelenen dönem içinde Balıkesir’in Batı Anadolu’yu İstanbul’a bağlayan yolların geçiş güzergahında bulunması, ayrıca doğu-batı istikametinde uzanan ve Ege limanlarına ulaşan yolun başlangıç noktası da burasıydı. Yukarıda anlatılanlar Balıkesir’de canlı bir ticaretin bulunduğunu göstermektedir. Balıkesir’in çevre kazalarla da sıkı bir ticareti bulunuyordu. Balıkesir’in iktisadî faaliyetlerde daha çok komşu illerin ticaret merkezi olduğu görülmektedir. Şehre değişik yerlerden tüccarlar mallarını satmak amacıyla gelmekteydiler. Bu tüccarların çuka, kumaş ve tülbend ticareti ile uğraşanları genellikle gayrimüslimler idi. Dokuma sektöründe çalışan cüllahlar dışarıdan gelen bu gayrimüslim tüccarlardan mal 1 BŞS. 693, s.119b-1. BŞS. 693, s.120b-1. 3 BOA. MD.78, s.34, h.90. 4 BŞS. 695, s.6a-1. 5 Su, a.g.e, s.69. 2 259 tedarik etmekteydiler1. Bursa dokumaları tüccarlar vasıtasıyla Balıkesir’e gelmektedir. Yine Germiyan-ili tüccarları Balıkesir pazarına uğradıktan sonra Bursa’ya geçiyorlardı2. Kayseri’den şehre gelen tüccarlar, yanlarında çoğunlukla dokumada kullanılan ipi getirip Balıkesir’de satmaktaydılar3. Dokuma alanında olduğu gibi debbağlar da şehre dışarıdan gelen tüccarlardan mal almaktaydı. Balıkesirli debbağlar, deri boyamada kullandıkları boyaları daha çok dışarıdan tüccarlar vasıtasıyla temin ediyorlardı. Fakat bazen debbağlara boya satan tüccarların boyalarının kalitesiz çıktığı da oluyordu. Böyle hallerde debbağların hepsi bir araya gelerek mahkemeye gitmekte ve bu tür boya satan tüccardan şikayetçi olmaktaydılar4. Balıkesir tüccarı, ürettiği malı dışarıdan gelen tüccarlara satar, karşılığında bazen değişik mallar alırdı. Ticarette her zaman para ile alış-veriş yapılmamaktaydı. Şehirde bulunan tüccar taifesi sattığı malın karşılığı olarak para yerine ihtiyacı olan bir malı almak suretiyle işlerini gördükleri oluyordu. Mesela, tüccar taifesinden Hamza Musa adlı kişiden 600 akçeye bir merkep almış ve bunun karşılığı olarak 40 kıyye sabun vermiştir5. XVII. yüzyılda şehir halkı dışardan gelen tüccarlarla yaptıkları ticaretin dışında kendi aralarında da mal alım-satımı veya mal takası yapmakta idi. Oruç Gazi Mahallesi’nden İbrahim, Yenice Mahallesi’nde oturan Dilaver’e 2.000 akçe değerinde İzmir sabunu vermiş hâlâ parasını alamadığından mahkemelik olmuşlardır6. Aynı şekilde Ali adlı biri Yusuf’a 1.000 akçelik ayakkabı satmış fakat parasını alamamıştır7. Belgelerde bu tür örneklere çok sık rastlanmaktadır. Buda bize incelenen dönem içinde şehirde canlı bir iç ticaretin bulunduğunu göstermektedir. Balıkesir’i ticarî açıdan önemli yapan bir başka nokta da şehrin, Marmara ve Ege gümrük bölgelerinin tam ortasında yer almasıdır. Bu gümrük limanlarından İstanbul ve Mudanya Marmara’da olup, Bandırma ve Erdek iskeleleri İstanbul gümrüğüne bağlı idiler. Balıkesir’in güney yönünde yer alan İzmir limanı da Batı Anadolu’nun en büyük gümrüğü idi. Balıkesir pazarlarına 1 BŞS. 694, s.25a-4. BŞS. 692, s.116-1. 3 BŞS. 700a, s.22a-1. 4 BŞS. 696, s.30b-2. 5 BŞS. 693, s.30a-4. 6 BŞS. 700, s.34a-2. 7 BŞS. 693, s.54a-3. 2 260 İzmir yoluyla gelen tüccarlar vergilerini bu limana vermekteydiler1. Bu nedenle Halep, Tokat, Karaman ve Bor’dan gelen tüccarların İzmir’e uğrayıp gümrüklerini verdikten sonra Balıkesir’de ticaret yapmaları istenmektedir. Balıkesir’e ticaret yapmak için gelen tüccarların gece konaklamak için özellikle şehir merkezinde bulunan İlyas Paşa Hanı’nı tercih etmekteydiler. Bu handa kalan tüccarların mallarının çalındığı da olmaktaydı. Cemaziyelevvel 1054/ Temmuz 1644 tarihinde İlyas Paşa Hanı’nda kalan tüccar taifesinden Yasef, Sefer ve Murad adlı zimmîlerin yanlarında getirdikleri mallar çalınmıştır2. Sonuç olarak alındığındaBalıkesir’in denebilir ihracatı ki, saraya ithalatından gönderilenlerde daha öndeydi. göz önüne Balıkesir’den İstanbul’a keçi yünü, çuval, kereste, arpa, buğday, nohut, yük hayvanları deve, katır at ve daha buna benzer pek çok şey gönderilmekteydi. Batı Anadolu yolu üzerinde bulunduğu için İzmir ve civarından İstanbul’a gelen-giden tüccarlar ve yolcular şehre uğrarlar, alış-veriş yaptıktan sonra yollarına devam ederlerdi. Şehrin İzmir gümrüğüne dahil olması Anadolu’dan, İran ve Ortadoğu’dan tüccarların da zorunlu olarak Balıkesir çarşı ve pazarlarına gelmelerine sebep oluyordu. Bu da şehirde canlı sayılabilecek bir ticarî hareketliliğe sebep olmaktaydı. 4.3. PAZAR VE ÇARŞILAR 4.3.1. Pazarlar Karesi Bey tarafından merkez yapılarak bir kasaba halini almaya başlayan Balıkesir kısa sürede gelişerek daha XIV. yüzyılın ortalarında kalabalık nüfusu ve çarşı, pazarı olan bir belde şeklini almış gözükmektedir3. Karesi Beyliği zamanında şehri gezen İbn Battuta da büyük ve güzel çarşı, pazarlarından bahsetmektedir. Görülüyor ki, Balıkesir’de pazar, Karesioğulları devrinde bile mevcuttu. 1 Ünlüyol, a.g.t, s.146. BŞS. 700a, s.45a-3. 3 Uzunçarşılı, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, s.83. 2 261 Osmanlı Devleti idarî yapısı içinde Karesi Sancağı’nın merkez kazası olan Balıkesir şehrinde XVI. yüzyılda pazar kurulmaktaydı1. Şehirde kurulan bu pazarın haricinde Balıkesir’e bağlı Toy Turhan Bey Köyü’nde de bir pazar vardı2. XVI. yüzyılda Balıkesir pazarının ticarî hacmini ve bac-ı bazar vergisini tespit etmek mümkün olmamıştır. Bunun sebebi, Tahrir Defterleri’nde bac-ı bazar gelirinin diğer başka gelirlerle birlikte kaydedildiği içindir. XVI. yüzyılda bu iki pazarın dışında Karesi Sancağı genelinde Edremid, Ayazmend, Manyas, Bigadiç, İvrindi, Kemer ve buralara bağlı kasaba ve köylerde toplam on beş pazar vardı3. Sancak içinde ulaşımın güvenli hale gelmesi, kurulan pazarlarla birlikte adı geçen yerleşim merkezlerinde ticarî canlılığı artmış olmalıdır. Pazar yeri, genellikle malın cinsine göre ayrılır ve o adla anılırdı. Bu pazarların dağılımı bazı durumlarda o yörenin tarımsal üretim yapısını yansıtırdı. Örneğin Tire ve Bergama’da ayrı pirinç pazarları, Manisa ve Ankara’da pamuk pazarları vardı4. XVII. yüzyılda Balıkesir şehrinde “yevm-i sÂlis”te yani salı günü büyük bir pazar kurulmaktaydı. Bu pazara civar kasaba ve köylerden tüccarlar, köylüler mal getirip satmaktaydılar5. Kasaba ve köylülerin katılımıyla kurulan ve oldukça büyük olduğu anlaşılan pazara gelen kişilerin bazen yolda saldırıya uğradıkları da oluyordu. Nitekim, Muharrem 1030/ Kasım 1620 tarihinde Atnos köyünden Balıkesir Pazarı’na gelen bir kişi yolda öldürülmüştür6. Bütün Osmanlı Devleti dahilinde olduğu gibi Balıkesir’de de kurulan pazara, toptan satılmak üzere getirilen mallardan bac denilen çarşı-pazar resimleri alınırdı. Pazar yerlerinde bac-ı bazarın alınması belli esaslarla belirlenmişti. Şöyle ki, köylerde yapılan satışlardan bac alınmamasına karşılık, taşrada kurulan panayırlarda yapılan satışlar pazar resimlerine tâbiydi. Pazar resimleri, yük, heybe, ağırlık veya değeri üzerinden alınırdı. Odun, saman ve balık gibi ucuz ve hacimli malların bacı, araba yükü hesabıyla; yiyecek maddeleri ile ucuz 1 Bu yüzyılda batı ve güney sancaklarında kurulan diğer pazarlar için bkz. S. Faroqhi, “16. Yüzyılda Batı ve Güney Sanacaklarında Belirli Aralıklara Kurulan Pazarlar: İçil, Hamid, Karahisar-ı Sahib, Kütahya, Aydın, Menteşe”, ODTÜ Gelişme Dergisi 1978 Özel Sayısı, (Ankara, 1979), s.39-85. 2 Sevim, a.g.t, s.248. 3 Sevim, a.g.t, s.248,249. 4 Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.39-40. 5 BŞS. 696, s.8a-2. 6 BŞS. 696, s.23b-2,3. 262 kumaşlarınki, at heybesi, ağırlık hesabıyla; şarabınki fıçı hesabıyla ödenirdi. Baharat, demir, kalay, kurşun ve bakır gibi pahalı mallar ise kantarda tartılır ve pazar resimleri bu ağırlık üzerinden hesaplanırdı. Kapalı kaplarda ağırlık hesabıyla satılan tereyağı, bal ve meyva kuruları gibi yiyecek maddelerinin bacını satıcı yük hesabıyla öderdi. Taze meyve ve sebzelerin pazar resimleri, at heybesi veya araba yükü hesabıyla; canlı hayvanlarınki baş hesabıyla tahsil edilirdi1. Evler, bağlar ve un değirmenleri gibi gayri menkullerin satışı, yerli makamların ısrar ve iddiasına karşın, pazar resmine tâbi değildi. Askerî ve idarî personelin tüketimi için şiddetle ihtiyaç duyulan bazı mallardan pazar resmi aynî olarak alınabilirdi2. Pazar baclarının oranına gelince bunlar mütevazi düzeylerde tutuluyor ve kırkta bir olarak alınan İslamî malvarlığı vergisi yani zekât temelinde takdir ediliyordu. Fakat bunun her mal için uygulandığını düşünmek yanlış olur. Çünkü, kumaş veya kalay için at yükü başına 2 akçe, bir at yükü tahıl için bir akçe bac alınmaktaydı3. Pazar vergisi olan bac yöreden yöreye küçük farklılıklar göstermekteydi. Bazı önemli pazarlardaki oranlar kimi zaman özel kanunnamelerle düzenlenirdi. XVI. yüzyılda Balıkesir’in bac gelirleri Larende ve Niğde’nin de bac gelirleri gibi mirliva hassına dahil idi4. XVII. yüzyılda da Balıkesir şehrindeki pazar bacı, mirliva hassı olarak değerlendiriliyordu5. Bu gelir bizzat sancak beyi tarafından işletilmeyip, iltizama verilmekteydi. Balıkesir Pazarı’ndan elde edilen bac gelirini tek başına tespit etmek mümkün olmamıştır. Çünkü, bac-ı bazar ve ihtisab vergileri birlikte aynı kişiye iltizama verilmekteydi. Mesela, Şaban 1041/ Şubat 1632 tarihinde Balıkesir’deki bac-ı bazar ve ihtisabı bir seneliğine 30.000 akçeye Şehir Kethüdası Sinan-zâde Hacı Mehmed adlı kişiye verilmiştir. Bu kişi her altı ayda bir 15.000 akçeyi Sancakbeyi’nin kethüdasına teslim edecekti6. Mirliva Hassı olan bac-ı bazar, bazen Balıkesir’deki vakıf giderlerine de kaynak olabilmekteydi. Örneğin, 2 Rebiyülahir 1023/ 12 Mayıs 1614 tarihinde Yıldırım Camii vakfına ait gelirlerin, camide görevli personelin maaşlarına yetmemesi üzerine Mirliva hassı 1 O. Nuri, Mecelle-i Umûr-ı Belediye, I, s.364-370; İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, s.254; Fuad Köprülü, “Bâc”, İA, II, s.187-190. 2 İnalcık, a.g.e, s.255. 3 Aynı yer. 4 Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.33. 5 BŞS. 699, s.114a-1. 6 BŞS. 699, s.122b-2. 263 olan Balıkesir İhtisabı’ndan günde on akçe bu vakfa aktarılmıştır1. Böylece cami görevlileri ücretlerini alabilmişlerdi. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir Pazarı’nda haksız rekabet ve yolsuzluk olaylarına da rastlanılmaktadır. Bunların sebebi köylülerden alınan vergilerin bir kısmının nakdî olarak ödenmesi gerektiğinden, doğrudan gereksinimlerinin üstünde çok az şey üreten aileler bile ürünlerinin bir kısmını satmak zorunda kalıyorlardı. Ayrıca, tımar sahipleri kendilerinin ve adamlarının tüketebileceğinden daha fazla miktarda tahılı vergi olarak toplayabiliyorlardı. Böyle bir durum söz konusu olduğunda köylüler tımar sahibinin payını pazara götürmekle yükümlüydüler. Çeşitli kanunnâmeler, bu ürünün en yakın pazara götürülmesini ve bu yolculuğun belli bir süreden fazla sürmemesini zorunlu kılıyordu2. Bu durum kaçınılmaz bir şekilde yerel pazarlarda şehirliler ile köylüler arasında rekabet meydana getirmekteydi. Bu rekabet bazen şehre mal getiren tüccarların bac vermemek için pazara çıkmayıp, mahalle ve sokak aralarında mal satmalarıyla daha da şiddetlenmekteydi. Bundan olumsuz yönde en çok etkilenen pazar esnafının yanı sıra oranın gelirine sahip olan sancakbeyi idi. Balıkesir Pazarı’nda yolsuzluk yapılmasını ve pazara gelen tüccarlar tarafından pazar harici yerlerde mal satılmasını engellemek için merkezi devlet tarafından tedbirler alınmaktaydı. Bu doğrultuda Balıkesir kadısına Cemaziyelevvel 1031/ Mart 1622 tarihinde yazılan emr-i şerifte, Balıkesir Pazarı’na gelen rençper taifesi, satmaya getirdikleri tereke ve sair mallarına bac-ı bazar vermemek için şehirde mahalle aralarında satış yaptıkları, bunun yanı sıra yanlarında getirdikleri çuval ve abaları dahi gizlice sattıkları ve pazar bacı teklif edildiğinde vermedikleri bildirilmektedir. Bu kişilerden bac alınması için terekeleri, kanun ve defter mucibince Galle Pazarı’nda satmaları gerektiği söylenmektedir. Ayrıca pazara dışarıdan çuval ile mal getirenlerin bac verdiklerine dair çuvallarında işaret bulunmadığı için çoğu kez bac verenle vermeyenin ayırt edilmesi mümkün olmadığı için bundan sonra bac alınan çuval veya abaya işaret konulması istenmektedir3. Böylece hiç kimsenin haksızlığa uğramadan rahat bir şekilde pazara mal getirip, satması sağlanmıştır. 1 BŞS. 694, s.37b-2. Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.33. 3 BŞS. 699, s.114a-1. 2 264 Daha önce icelendiği üzere, şehir pazarlarına gelen mallar, kadının belirlediği sabit fiyattan satılmak zorundaydı. Başlıca görevi, pazar yerinde düzeni sağlamak olan muhtesibin yalnız şehir zanaatkârları ve esnafı değil, ürünlerini şehir pazarlarına satmaya gelen köylüleri de denetliyorlardı. Balıkesir Pazarı’nda bazen narha uyulmadan satış yapılmaktaydı. Böyle durumlarda halk derhal kadıya şikayet ediyor ve narh fiyatından satılması hususunda bu kişiler derhal uyarılıyordu. Receb 1030/ Mayıs 1621 tarihinde buğdayın kilesi 100 akçe iken 160 akçeye satılması üzerine fazla paraya satanlar hemen uyarılmıştır1. 4.3.2. Çarşılar Çarşılar, şehir ve kasabalardaki ticarî ve ekonomik hayatı canlı tutan, esnaf gruplarının toplu halde faaliyet gösterdikleri iş yerlerinin bulunduğu yerlerdir. Balıkesir’deki esnafın, aynı meslek grubundan olanlar ile genellikle birlikte çalıştıkları, kendi adlarını verdikleri “Sûk” denilen çarşıları olduğu incelenen Şer’iyye Sicilleri’nde ortaya çıkmaktadır. Bu da bize Balıkesir şehrinde XVII. yüzyılın ilk yarısında ekonomik etkinliklerin belli başlı yerlerde yoğunlaştığını göstermesi açısından önemlidir. Bu çarşıların haricinde şehirde bulunan iki Bedesten ve Tahta’l-Kal’a da diğer önemli iş merkezleri arasında yer almaktadır. İncelenilen dönem içinde “Şehir Çarşısı” veya “Balıkesir Çarşısı” Balıkesir şehrinin ticarî, ekonomik bakımdan en büyük ve en faal yeri olarak gözükmektedir. Çarşının bulunduğu yer Zağanos Paşa Camii ile Deve Loncası’na giden yolun her iki yanındaki bugün büyük hal binası ve çeşitli esnaf dükkânlarının yer aldığı alan idi. Şehir Çarşısı’nda özellikle Zağanos Paşa ve Bostan Çavuş vakfına ait dükkânlar bulunduğu gibi, aynı esnaf gruplarının oluşturduğu küçük sokaklar da yer almaktaydı2. Çarşıda aynı zamanda açık artırma yolu ile malların satışının yapıldığı “Sûk-ı Sultânî” denilen mezat meydanı bulunuyordu. Sûk-ı Sultânî’de herhangi bir sebeple mallar açık artırmaya çıkarılır, kim fazla para verirse, o kişi alırdı3. Şehir Çarşısı’nda kahvehâneler, berberler, attarlar, nalçacılar gibi dükkânlar vardı. Bunlar genellikle vakıflar tarafından işletildiği için kiraya 1 BŞS. 696, s.12b-6. BŞS. 699, s.56a-3. 3 BŞS. 693, s.68a-2. 2 265 verilmekteydi. Mesela, Şehir Çarşısı’nda Bostan Çavuş vakfına ait attar dükkânı 18 Zilhicce 1041/ 6 Temmuz 1632 tarihinde Mehmed Çelebi’ye bedeli altı ayda bir ödenmek üzere günde altı akçeye kiraya verilmiştir1. Cemaziyelahir 1042/ Aralık 1632’de Zağanos Paşa’nın Şehir Çarsısında bulunan bir kahvehâne ve bir attar dükkânı vakıf tarafından günde on sekiz akçeye beş yıllığına kiraya verilmiştir2. Şehir Çarşısı’nda Lonca ve İlyas Paşa Hanı bulunmaktaydı. Lonca’da daha XVI. yüzyılda debbağ dükkânları vardı. Daha sonra abacılar esnafı da buraya yerleşmiştir. İlyas Paşa Hanı, Lonca esnafına yakın olarak Şehir Çarşısı’nda XVII. yüzyılın ilk çeyreğinde yaptırılmıştı. Bundan dolayı daha sonraki yılarda bu hana Abahâne denilmeye başlanmıştır. İlyas Paşa Hanı, gerek çarşı esnafına gerekse debbağlara ve abacılar yakın olduğu için şehre gelen tüccarların tercih ettikleri konaklama yeriydi. İlyas Paşa Hanı, XVII. yüzyılda şehir merkezinde bulunmasından dolayı oldukça işlek bir handı. Burada konaklayanların büyük bir çoğunluğu, Balıkesir’e ticaret için gelen Ermeni ve Yahudi asıllı tüccarlar idi3. Kapan hanları, tek cins ticaret maddesinin toptan satışı veya dağıtımının yapıldığı, kapalı pazar yerleriydi. Buraya getirilen ürünler, kantara vurulup resimleri alındıktan sonra dükkanlara dağıtılırdı. Kapan hanları çoğunlukla dağıtımını yaptıkları malın adını almaktaydı. Balıkesir’de Şehir Çarşısı’nda bulunan Kapan Hanı, un dağıtımıyla ilgili olduğu için Unkapanı ismini almıştır4. Balıkesir’de Şehir Çarşısı’nın dışında aynı türden esnafın kümeleştiği ufak çarşılar da mevcuttu. Ancak aralarında az sayıda da olsa farklı esnafın dükkânları da bulunuyordu. Mesela, XVII. yüzyılda şehirde kuyumcu esnafının yer aldığı Eski Kuyumcular Çarşısı’nda kuyumculara ait dükkânların yanı sıra nalbant, semerci gibi diğer esnafların işyerleri de yer alıyordu5. Çarşıdaki kuyumcu esnafı çoğunlukla gayrimüslimlerden oluşuyordu. Fakat bu işi azda olsa müslüman kuyumcularda yapmaktaydı6. 1 BŞS. 699, s.47a-1. BŞS. 699, s.56a-3. 3 BŞS. 700a, s.45a-3; BŞS. 701, s.35a-4. 4 Ünlüyol, a.g.t, s.152. 5 BŞS. 699, s.55a-3. 6 BŞS. 693, s.32a-1, 2. Bugün Eski Kuyumcular olarak bilinen yerde hiçbir kuyumcu esnafı yoktur. Bu alandan şimdi farklı esnaflar ve Cumartesi günleri Pazar kurulmak suretiyle istifade edilmektedir. 2 266 Aynı şekilde şehre yiyecek tedarik etmede önemli yeri olan bakkallar da kendi adlarını taşıyan Bakkallar Çarşısı’nda faaliyet gösteriyorlardı. Çarşıda bulunan bir bakkal dükkânının satışıyla ilgili belgeden Bakkallar Çarşısı’nın, Kasaplar Mahallesi’ndeki Kasaplar Camii etrafında toplandığı anlaşılmaktadır1. Bu çarşıda helvacı, ekmekçi, börekçi-çörekçi dükkânları da vardı2. Bakkallar Çarşısı’ndaki Kuyumcu Musli’nin bakkal dükkânı Safer 1031/ Aralık 1621 tarihinde 18.000 akçeye satılmıştır. Rebiyülahir 1023/ Mayıs 1614’te Bakkallar Çarşısı’ndaki helvacı dükkânı 13.000 akçeye helvacı Ali adlı kişi almıştır3. Balıkesir’de ayakkabı yapıp satan esnafın, Karaoğlan Mahallesi’nde bulunan Başmakçılar Çarşısı’nda toplu halde dükkânları vardı4. Bu çarşıdaki dükkânların kiraya verilmesiyle ilgili pek çok belge olması, buranın ticarî açıdan kârlı bir iş sahası olduğunu göstermektedir. Başmakçılar Çarşısı’nda dükkân satışlarına da rastlanılmaktadır. Örneğin Şaban 1042/ Ocak 1633’te Başmakçılar Çarşısı’ndaki “Tectiyar Kapısı”na bitişik haffaf dükkânı 13.000 akçeye satılmıştır5. Bu çarşıların dışında Balıkesir’de Tahta’l-Kal’a yakınında demir işleriyle uğraşan esnafın Demirciler Çarşısı vardı6. Rebiyülâhir 1023/ Mayıs 1614 yılında çarşı içindeki demirci dükkânı 3.800 satılmıştır7. Çarşıdaki demirci dükkânlarının fiyatının diğer esnaf çarşılarıyla mukayese edildiğinde çok daha ucuza satıldığı görülmektedir. Şehirde kazancı esnafına ait Kazancılar Çarşısı da mevcuttu. Bu esnafın tamamı gayrimüslimlerden oluşuyordu8. Bu çarşıdaki dükkânlar da aynı demirci dükkânları gibi ucuza satılmaktaydı. Şöyle ki, Safer 1023/ Mart 1614’te çarşıdaki bir dükkân Hiristo adlı bir zimmiye 3.300 akçeye satılmıştır9. Balıkesir’de debbağların ayrı bir iş merkezleri yoktu. Çay Deresi’nin her iki yanındaki Tabakhâne ile yine buraya yakın Okçu Kara Çarşısı’ndaki tabakhânelerde faaliyette bulunuyorlardı10. 1 BŞS. 696, s.51a-4. BŞS. 694, s.5a-5. 3 BŞS. 694, s.5a-5. 4 BŞS. 698, s.82a-5. 5 BŞS. 699, s.59a-1. 6 BŞS. 695, s.47b-1. 7 BŞS. 694, s.6b-1. 8 BŞS. 696, s.56b-6. 9 BŞS. 694, s.2a-1. 10 BŞS. 696, s.36a-1. 2 267 Çarşı ve pazarların en işlek yerini bedesten oluşturmaktaydı. XVII. yüzyılda Balıkesir’de iki bezzazistan bulunmaktaydı. Bunlardan biri Sahın Hisar Mahallesi’nde Halep Beylerbeyi tasarrufunda bulunan Atik Bedesten idi1. Bu bedesten 1583 yılından kısa bir süre önce Bostan Çavuş tarafından inşa ettirilen bedesten olmalıdır. Çünkü Bostan Çavuş’un vakfiyesine göre, şehrin Sahın Hisar Mahallesi’nden güneye inildiğinde bu kesimlerde Zağanos Paşa’nın vakıf dükkânlarının bulunduğu, güney-doğu ve doğu kesimlerinde alışveriş ihtiyacının giderildiği Bostan Çavuş’un Bedesten’nin var olduğu yazılıdır2. XVII. yüzyılda âtıl bir durumda olduğu için atik olarak bahsedilmektedir. Diğeri ise, incelenilen dönemde çok önemli bir ticaret yeri olduğu anlaşılan Zağanos Paşa tarafından yaptırılan bedesten idi. Yeri, Zağanos Paşa Camii ile Paşa Hamamı civarındaydı3. Zağanos Paşa’nın yaptırdığı bedesten daha XVI. yüzyılda bile çok canlı ve hareketli bir yerdi; 1530 yılında 24 dükkânı vardı4. Buradaki esnaf sadece bez ve kumaş satmıyor aynı zamanda bunların imali ile de uğraşıyordu5. Zilhicce 1053/ Şubat 1644 tarihinde meydana gelen yangında Zağanos Paşa vakfına ait 92 adet dükkan büyük hasar görmüş6; dükkânların yakınındaki bedesten tamamen yanmıştır. Receb 1054/ Eylül 1644 tarihinde Eylül 1644 yapılan onarımla eski haline gelmiştir7. Tahta’l-Kal’a, Balıkesir şehrinde bir başka çarşı ve ticaret merkezi idi. Burada kasap ve ekmekçi dükkânları yer almaktaydı8. Şehirdeki bakkal ve sair esnafın Tahta’l-Kal’a ya gelip mal satmaları yasaktı. Ancak bir bakkal narhtan bir akçe eksik fiyata satış yapmayı kabul ederse Tahta’l-Kal’a da mal satmasına izin verilmekteydi9. Bu yerde et, ekmek gibi temel gıdaların yanında taze meyve ve sebzenin de satıldığı anlaşılıyor10. XVII. yüzyılda Tahta’l-Kal’a çarşı olarak toptan kiraya verilmek suretiyle işletilmekteydi. Burayı kiralayan müstecir, bu çarşıda bulunan dükkânları kiraya vermekte idi. Cemaziyelahir 1012/ Eylül 1603 yılına ait bir belgede Tahta’l- 1 BŞS. 694, s.116b-2,3. VAD. 602, s.83. 3 BŞS. 694, s.52b-2. 4 Çarşı içindeki dükkânlarla birlikte bu sayı 146’ya varmaktaydı. Bkz. BOA. TT. 166, s.253. 5 BŞS. 693, s.78a-4. 6 BŞS. 700, s.14a-3. 7 BŞS. 700a, s.22a-2. 8 BŞS. 696, .s.49b-2. 9 BŞS. 696, s.73b-7. 10 BŞS. 692, s.41b-3. 2 268 Kal’a’nın “ber vech-i maktû’ müsteciri” olan İbrahim’in Nasuh adlı kişiye çarşıdaki yedi dükkânı Eylül ayından sene sonuna kadar 200 akçe icâreye verdiği kayıtlıdır1. 4.4. TARIM VE HAYVANCILIK 4.4.1. Tarım Ekonomisinin temelini tarımın teşkil ettiği ve halkının büyük bir kesiminin geçimini ziraattan sağladığı Osmanlı Devleti’nde, Rumeli ve Anadolu’da geniş ziraat sahaları mevcuttu. Anadolu’daki verimli toprakların büyük kısmı Batı Anadolu’da bulunmaktaydı. Coğrafî özellikleri sebebiyle tarım için oldukça elverişli olan Karesi Sancağı’nda arpa, buğday, nohut gibi tarım ürünlerinin büyük miktarda ekimi yapılmaktaydı. Balıkesir, ova üzerine kurulmuş bir şehirdir. Kent, deniz seviyesinden 170 metre yükseklikte olup, ilin doğusunu çevreleyen 140 km² alana sahip önemli bir tarım alanıdır. Aynı şekilde Gönen, Manyas ve Susurluk ovaları da verimli geniş tarım alanlarına sahiptir. Balıkesir ilinin toplam alanı 1.441.264 hektardır. Bunun 471.878 hektarı tarımsal üretimde kullanılmaktadır. Başka bir deyişle tarımsal amaçlarla kullanılan arazinin toplam arazi içindeki oranı %32.74’tür2. Bugünde Balıkesir’deki en önemli bitkisel ürün buğdaydır. Kentte 171.182 hektar alan buğday için kullanılmış ve buradan 548.102 ton ürün elde edilmiştir. Balıkesir ve çevresi günümüzde olduğu gibi geçmiş dönemler açısından da aynı tür zirai üretimin yoğun yapıldığı bir yerdir. Balıkesir’de XVII. yüzyılda buğday, arpa, nohut gibi ürünlerin ekimi yapılmaktaydı. Anadolu’da üretilen buğdayın köylü ve kentlilerin ihtiyacını sağlayan miktarın dışındaki ürün İstanbul’a sevk ediliyordu. Özellikle merkezî devletin buğday ihtiyacı sefer zamanlarında hat safhaya ulaşıyordu. Balıkesir şehri de merkezi devlete buğday ve arpa göndermekteydi. Bunun miktarını tespit etmek mümkün olmamakla birlikte 10 Receb 1024/ 5 Temmuz 1615 tarihli hükümde, Matbah-ı Âmire mühimmatı için her sene Balıkesir’den 1.000 kile nohudun 1 BŞS. 693, s.73b-2. Bedriye Tunçsiper, Nihat Karakoç, Burhan Aydemir, “Ekonomi”, Balıkesir Bir Kentin Kimliği, Ankara, 1997, s.144,146. 2 269 gönderildiği yazılıdır1. Yine H.1033/ 1623-1624 yılında Balıkesir kadısına yazılan fermanda kilesi 80 akçeden 1.200 kile arpa, kilesi 120 akçeden 120 kile buğday, tanesi 300 akçeden 80 adet koyun, vukiyyesi 70 akçeden 80 vukiyye revgan-ı sade (sade yağ), vukiyyesi 30 akçeden 40 vukiyye balın alınarak âcilen İstanbul’a gönderilmesi istenmektedir2. Aynı belgede Karesi Sancağı’na bağlı Balya kazasından 1.000 kile arpa, 100 kile buğday, 100 adet koyun, 100 vukiyye yağ, 30 vukiyye bal talep edilmiştir. H.1024/ M.1615 tarihinde Karesi Sancağı’ndaki kazaların tamamından İstanbul’a 10.000 kile arpa gönderilmektedir3. Balıkesir üzerine düşen pay 800 kiledir. Buna göre Karesi Sancağı’ndan İstanbul’a gönderilecek arpanın, Balıkesir %12.5’ini karşılamaktadır. Şehir merkezlerinde esasen ekonomi tarım dışı gelirlere dayanmaktadır. Bununla birlikte Balıkesir kentinde tarımla iştigal edenler de bulunmakta ve şehir içinde hububat ekimi de yapılmaktaydı. H.1040/ M. 1630-1631 tarihinde Abdi adlı biri Balıkesir’de ekilmiş olan hububatı korumak için görevlendirilmişti4. Daha önce zikredildiği üzere XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’e gönderilen fermânlardan anlaşıldığına göre şehir, merkezî devletin ve ordunun hububat ihtiyacını belli ölçüde karşılamaya yetecek tarım sahasına sahipti. Balıkesir ve çevresindeki arazide buğday, arpa ve nohut haricinde en çok yetişen ürünün, pirinç (çeltik) olduğu anlaşılmaktadır. Bu kanaate varılmasının sebebi, şehrin doğusunda yer alan sulak ovanın, pirinç ekimine elverişli tarlalara sahip olmasıdır. Nitekim, Nergis Nehri civarından, Kavak Nehri ayağına kadar olan sahada ve Hoca Sinan evkaf köylerinden olan Çayırhisar nehri ayağına pirinç ekilmekteydi5. Ayrıca pirinç, halk arasında yaygın bir şekilde alınıpsatılmaktaydı6. İncelenen döneme ait narh listelerinde pirinç ve kırmızı pirinç adı altında iki değişik pirincin fiyatlandığı görülmektedir7. Balıkesir kazası köy ve çiftliklerinde ekimi yapılan diğer bir ürün ise tütün olup oldukça fazla ekiliyor olmalıdır. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir ve çevresinde tütün ekilmesinin ve içilmesinin yasaklandığına dair biri Rebiyülevvel 1 BŞS. 695, s.6a-2. BŞS. 698, s.33a-2. 3 BŞS. 694, s.42a-3, s.43a-1,2. 4 BŞS. 699, s.120a-5. 5 Ünlüyol, a.g.t, s.180. 6 BŞS. 693, s.43a-1,2. 7 BŞS. 699, s.1b-1a. 2 270 1031/ Ocak 16221 ve diğeri Cemaziyelevvel 1040/ Aralık 16302 tarihlerinde iki ferman gönderilmiştir. Bu yasaklara rağmen narh listelerinde tütün fiyatları ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Bu da Balıkesir’de tütün ekme yasağına pek uyulmadığını göstermektedir. 27 Şevval 1039/ 9 Temmuz 1630 tarihli narh fiyatına göre alâ tütünün sekiz dirhemi 1 akçeye, vasat tütünün on dirhemi 1 akçeye, edna tütünün yirmi dirhemi 1 akçeye satılıyordu3. XVIII. yüzyılda ise tütün üretimi “Duhan Dönümü Gümrük Mukataası” şeklinde vergilendirilmiştir. Bu yüzyılda Karesi Sancağı tütün geliri, Biga Sancağı ile birlikte iltizama verilmiştir4. XVII. yüzyılda Balıkesir şehrinde oturan insanların bir kısmı da bağcılıkla uğraşmaktadır. İncelenen döneme ait muhallefatlarda şehir halkının bir kısmının Balıkesir ve çevresinde bağı olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca yine sicillerde şehir etrafında bulunan bağlara bekçi atanması ve narh listelerinde üzüm satış fiyatlarının çok sık belirlenmesi, şehirde en yaygın tarım sektörünün bağcılık olduğunu göstermektedir. Gerçekten Balıkesir şehrinin çevresinde bağlar bulunmaktaydı. XVII. yüzyılın ilk yarısında şehrin civarında5; Kara Tepe bağları, Kara Yokuş bağları, Kazgan Ağa deresindeki Kazgan Ağa bağları, Kızanağa bağları, Karlık bağı, Arap Kapısı bağları, Rıhleti Kapısından Kara Tepeye kadar olan yerler, Keşfi Efendi Kapısı yakınındaki bağlar, Döşeme bağları, Koruk Dere bağları, Kuk bağları, Karayer bağları, Nakkaş Çayırı bağları, Fakirler ucundaki bağlar, Bergama yolundaki bağlar, Deliklitaş bağları, Tahtacı Kapısı bağları, Çayırhisar köyü yolunda bağlar bulunuyordu. Bu bağlık yerlerin hırsızlardan korunması, hayvanların girmesini engellemek ve bağın gerekli bakımının yapılabilmesi amacıyla üzüm toplama zamanına kadar mevsimlik bekçiler tayin edilmekteydi6. Özellikle büyük bir alana yayılmış olan Kazgan Ağa, Karayokuş, Kara Tepe, Döşeme, Arap Kapısı ve Çayırhisar yolu üzerindeki bağlara düzenli olarak dört-beş adet bekçi atandığı 1 BŞS. 696, s.57b-1. BŞS. 699, s.112a-2. 3 BŞS. 699, s.146a. 4 Ünlüyol, a.g.t, s.180. 5 Bu bağ yerleri Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde bulunan bağ satışı, bağlara bekçi atanması ve muhallefatlardan çıkarılmıştır. 6 BŞS. 699, s.66b-5, 695, s.72a-3, 692, s.35a-1. 2 271 mevcut belgelerden anlaşılmaktadır1. Bunların ücretleri ise çoğunlukla hasat zamanı elde edilen ürüne göre belirleniyordu. Örneğin 1 Ramazan 1030/ 20 Temmuz 1621 tarihinde Eylül’ün sonuna kadar yaklaşık iki ay Karayokuş bağlarında bekçilik yapan iki kişiye her bağdan birer sepet üzüm veya onun yerine üç akçe ücret verilmesi uygun görülmüştür2. İncelenilen dönemde Balıkesir’de birçok bağın satış yoluyla el değiştirdiği görülmektedir (Tablo :22). Tablo :22 Balıkesir’deki bağ satışları ve fiyatları Satış Tarihi H.1001/1592-933 Ş 1001/Mayıs 15934 N 1001/Haziran 15935 B 1023/Ağustos 16146 S 1031/Aralık 16217 R 1031/Şubat 16228 L 1039/Mayıs 16309 M 1043/Temmuz 163310 Za 1051/Şubat 164211 Ca 1053/Temmuz 164312 S 1054/Nisan 164413 Bağın yeri Fakirler ucundaki bağlar Karayer bağları Kızanağa bağları Kara Tepe bağları Bergama yolunda Kazgan Ağa civarı Kara Tepe bağları Döşeme bağları Nakkaş Çayırı Bergama yolunda Kazgan Ağa civarı Karayer bağları Kuk bağları Miktarı 1 kıt’a Değeri (Akçe) 250 1 kıt’a 1 kıt’a 1 kıt’a 1 kıt’a 1.500 1.100 1.200 800 1 kıt’a 1 dönüm 1 kıt’a 1 kıt’a 500 1.200 1.050 3.000 1 kıt’a 1 kıt’a 2.880 1.000 Yukarıdaki tabloda verilen satışların dışında muhallefatlarda da bağ satışları ile ilgili bilgiler vardır. Fakat bunların çoğunda bağın bulunduğu yer belirtilmemiş, sadece “bir kıt’a” bağ denilerek, bedeli yazılmıştır. Bu yüzden ayrı bir tablo yapılmamıştır. Bununla birlikte yukarıdaki tabloda normal satışı yapılan bağlarla, terekelerdeki satış fiyatlarında büyük farkların olduğunu belirtmek gerekir. Mesela, Cemaziyelâhir 1012/ Ekim 1603 tarihli bir terekede Kazgan 1 BŞS. 696, s.17a-5, s.39b-1, 5, 6, 7, 8, s.89b-1; 698, s.8a-3, s.9a-1; 694, s.59a-1. BŞS. 696, s.17a-4. 3 BŞS. 692, s.7a-1. 4 BŞS. 692, s.12b-2. 5 BŞS. 692, s.14b-1. 6 BŞS. 694, s.13a-3. 7 BŞS. 696, s.41b-5. 8 BŞS. 696, s.59b-4. 9 BŞS. 699, s.5a-1. 10 BŞS. 699, s.69a-1,2. 11 BŞS. 697, s.98b-6. 12 BŞS. 700, s.7a-2. 13 BŞS. 700, s.17b-1. 2 272 Ağa’daki iki kıt’a bağ 1.500 akçeye 1, yine başka bir terekede H.1025/ M.1616 yılında aynı yerde bir kıt’a bağ 300 akçeye satılmıştır2. Bu farkın ortaya çıkmasındaki sebep, muhtemelen terekelerin açık arttırma yolu ile malların satışının yapıldığı “Sûk-ı Sultânî” denilen mezat meydanında satılıyor olmasından kaynaklanmaktadır. Balıkesir’de bağcılığın yaygın bir şekilde yapılması, şarap gibi içilmesi yasaklanan içkilerin kanunsuz olarak üretimini de arttırmıştır. XVII. yüzyılın ilk yarısına ait sicillerde “şirb-i hamr” denilen şarap yapımı ile ilgili çok fazla kayıt bulunmaktadır3. Şehirdeki kaçak içki üretimi genellikle gayrimüslimler ve kıptiler arasında yaygın idi4. Şehirde elde edilen üzüm taze tüketildiği gibi, şıra hânelerde Müslümanlar tarafından şıra imalinde de kullanıldığı anlaşılmaktadır5. İncelenen dönemdeki narh fiyatlarına göre, Balıkesir’de üretilen üzümün siyah cins olduğu ve yaş olarak tüketildiği görülmektedir. Ayrıca üzümden pekmez yapımında da istifade ediliyordu. Balıkesir şehrinde incelenilen narh listeleri arasında bostan, armut, şeftali, kiraz, kayısı, döngel, badem, incir, muz, taze soğan, sarımsak gibi meyve ve sebzelerin isimlerine de sıkça rastlanmaktadır. Bu da şehirde üzüm kadar olmasa da bu tür mevsimlik meyvelerin ve sebzelerin üretildiğini göstermektedir. Nitekim sicillerde Balıkesir yakınında Nakkaş Çayırı’nda bostan tarlalarının bulunduğu ve buraları korumak için bekçi tayin edildiği kayıtlıdır6. Ayrıca şehirde yaşayanların ekip-dikmek için kiraya verdikleri bahçeleri de vardı7. Muhtemelen meyve ve sebzeler bu bahçelerde yetiştiriliyordu. Balıkesir’de üretilen mallara verilen narh listelerinde sebze ve meyvelerin çeşitlerini görmek mümkündür. Sebze ve meyveler taze olarak kullanıldığı gibi, bir kısmı da çeşitli saklama usulleriyle kış için kurutuluyor; kışın gıda ihtiyacını karşılamak için kullanılıyordu. Buğday, Balıkesir halkının temel gıdalarından idi. Bu nedenle buğdaydan 20’ye yakın yiyecek çeşidi elde edilmekte idi (Tablo :23) 1 BŞS. 693, s.151a-1. BŞS. 695, s.62b-1. 3 BŞS. 694, s.29a-1; 696, s.49b-6; 693, s.46a-4, s.46b-1. 4 BŞS. 694, s.26a-1. 5 BŞS. 700, s.17a-3. 6 BŞS. 694, s.58b-1. 7 BŞS. 693, s.102a-2, 699, s.15b-3, s.17a-1. 2 273 Tablo :23 XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Çeşitli Zamanlarda Narh Verilen Balıkesir Emtiasının Listesi1 Ekmek ve Et ve Hayvan Ürünleri Yaş-Kuru Sebze ve Diğerleri Hububat Türü Türü Emtialar Meyve Türü Emtialar Emtialar Nan Lahm-ı Oğlak (Oğlak İncir Kurusu Susamlı Helva Ekmek Eti) Gayet Ala İncir Ramazan Helvası Susamlı Çörek Lahm-ı Ma’z (Keçi Eti) Taze Üzüm Ballı Helva Simit Çöreği Lahm-ı Ganem (Koyun Siyah Üzüm Beyaz Helva EkmekYağlı Çörek Eti) İnce Üzüm Pekmezli Susamlı Helva Katmer Sade Yağlı Lahm-ı Kara Sığır(Sığır Gayet Ala Kara Üzüm Ballı Bademli Helva Katmer Eti) Gayet Ala Kızıl Üzüm Mum Yağlı Halka Lahm-ı Su Sığır Kızıl Üzüm Tuz Çörek Lahm-ı Bakar Öküz Avenek Üzüm Asel (bal) Sade Yağlı Çörek Lahm-ı Bakar İnek Kestane Şem’i Asel Yağsız Çörek Kara Sığır Pastırma Zerdali Şem’i Revgan (Mum Kaba Çörek Pastırma Zerdali Kurusu Yağı) Börek Beyin, İlik Armut Kurusu Sabun Şehir Sığır Etli Börek Tulum Peyniri Armut Sabun Koyun Etli Börek Revgan-ı Sâde (Sade Kiras Sabun Araki Ispanaklı Börek Yağ) Şeftali Kara Sabun Simit Revgan-ı Şîr (Kaymak) Pirinç Duhan Şem’i Kâhi İç Yağ Badem Duhan (Tütün) Şair (Arpa) Peynir Badem İçi Eşek Nalı Hınta (Buğday) Kuru Peynir İncir Başmak (Ayakkabı) Leblebi Taze Peynir Kırmızı Muz Büyük Pabuç Alef Çanak Yoğurt Siyah Muz Astarlı Pabuç Kase Yoğurdu Küfter (Üzüm pestili) Postal Soğan Kırmızı Çizme Taze Soğan Terlik Sarımsak Küçük Katır Nalı Revgan-ı Zeyt (Zeytin At Nalı Yağı) Penbe (Pamuk) Kara Pekmez Penbe İpliği Elma Buğası (Astar) Piyas Kurusu Aba Taze Piyas Beyaz Aba Fındık Harir (ipek) Fıstık Keten İğde Büyük Boğmaklı Testi Zeytin Vasat Testi Karpuz Büyük Abdest İbriği Kavun Küçük Testi Abdest Erik Kurusu İbriği Küçük Ağız Bardağı Büyük Ağız Bardağı Saman Kara Sığır Gönü Su Sığırı Gönü Meşin Sahtiyan Urgan Boyalı Astar Beyaz Üzer Eşek Yuları Öküz Yuları 22 Kalem 19 Kalem 38 Kalem 50 Kalem 1 Bu tabloda, BŞS. 693, 694, 696, 698, 699, 701 numaralı Balıkesir Şer’iyye Sicili defterlerinden istifade edilmiştir. 274 4.4.2. Hayvancılık Hayvancılık, XVII. yüzyılda Balıkesir ve çevresinde tarım sektörü kadar yaygın değildi. Bununla birlikte hayvancılık yapılmaktaydı. Özelikle koyun, keçi ve oğlak gibi küçük baş hayvan yetiştiriciliği daha yaygın idi. Hayvancılığın sahip olduğu önem sadece Karesi Sancağı ve bölgeye mahsus olmayıp, Balıkesir’e bağlı köylerdeki otlak, yaylak ve meselelerinden anlaşıldığı kadarıyla, hayvancılık köylerde birinci planda görülmektedir. Hayvancılık sadece köylerde değil, bizzat Balıkesir şehir merkezinde de yapılmaktadır. İncelenilen dönem içinde muhallefat kayıtlarından şehir halkının çeşitli hayvanlara sahip olduğu anlaşılıyor. Bunların içinde öküz, sığır, inek ve camız, at, katır, merkep ve deve bulunmaktadır. Bunlara ilâve olarak, küçükbaş hayvanlardan cinsleri belirtilmeden koyun, keçi de vardı. Şehirde mevcut bu hayvanların otlatılması için de çoban tutulduğu ve çobanların hayvanları sabah götürüp, akşam şehre tekrar geri getirdiği anlaşılmaktadır1. H.1033/ 1623-1624 yılında Balıkesir kadısına yazılan fermanda tanesi 300 akçeden 80 adet koyun ve sair malların acilen İstanbul’a gönderilmesi istenmektedir2. Ayrıca koyun vergileri daha sonra, XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde “Âdet-i Ağnam Mukataası” şeklinde Karesi Sancağı’nın bütün kazalarından toplanmaktaydı3. Buda küçük baş hayvancılığın sadece Balıkesir’de değil bütün sancak genelinde yetiştirildiğini göstermektedir. Osmanlı Devleti sefer zamanında yük ve mühimmat taşımak için kullandığı deve, katır gibi büyükbaş hayvanların bir kısmını Karesi Sancağı’ndan tedarik etmekteydi. Bu doğrultuda İran seferi sırasında H.1020/ 1611 tarihinde Karesi Sancağıbeyine ve Karesi mukatta müfettişine yazılan fermânda, sefer için gerekli on devenin bütün donanımıyla birlikte tanesini 4.800 akçeye alıp acilen gönderilmesi istenmektedir4. Aynı şekilde 4 Rebiyülâhir 1031/ 16 Şubat 1622 yılında gönderilen başka bir emr-i şerifte ise, Karesi Sancağı’ndan tam tekmil on beş katırın tanesi 4.500 akçeden satın alınarak İstanbul’a yollanması 1 BŞS. 692, s.6b-2. BŞS. 698, s.33a-2. 3 Ünlüyol, a.g.t, s.183; Su, a.g.e, s.83. 4 BŞS. 695, s.9a-1. 2 275 emredilmektedir1. Diğer taraftan Balıkesir şehrinde mevcut bulunan deve ve katırlar Kemer, Çandarlı ve Mihaliç iskeleleri ile Balıkesir arasında taşımacılık işlerinde de kullanılıyordu. Balıkesir’de bugün Çay Dersi’nin bulunduğu yere Deve Loncası denilmektedir. Burası, Balıkesir’de deve taşımacılığı yapanların oturduğu yer idi. Hayvanların ürünlerinden şehirdeki ve köydeki ev halkı faydalandığı gibi, fazlası pazara çıkarılıp satılmaktadır. Çünkü, bu hayvanlardan elde edilen ürünlerin pazardaki satış fiyatı tespit edilerek narh verilmiş olması bunu göstermektedir. Narh verilen hayvan ürünleri arasında sığır, öküz, koyun, keçi, oğlak eti ve bu etlerden elde edilen pastırma, iç yağlar, beyin, ilik vardır. Hayvanların etinden börek-çörek gibi besin maddeleri yapımında da istifade edilmekteydi. Ayrıca bu hayvanların sütlerinden yapılan çeşitli peynirler, yağ, kaymak ve yoğurt da bulunmaktadır2. Balıkesir’de ve köylerinde canlı küçük ve büyük baş hayvan alım-satımları çok yaygın idi. Fakat bu satışlarda sabit bir fiyat yoktu. Şöyle ki, 22 Rebiyülevvel 1012/ 30 Ağustos 1603’te şehirde Kurt Bey 14 adet koyununu tanesi 110 akçeden Süleyman adlı kişiye satmıştır3. Aynı yıl Mehmed adlı biri 15 adet koyununu tanesi 200 akçeden kasap Mustafa’ya satmıştır4. Yine aynı yıl içinde Balıkesir’e bağlı Gök Köy’de 35 adet koyun tanesi 100 akçe fiyatı ile verilmiştir5. Şehirde kümes hayvancılığı yapıldığına dair gerek narhlarda gerekse diğer belgelerde malumat yoktur. Ama arıcılığın yaygın bir şekilde yapıldığı anlaşılmaktadır. Narh fiyatlarında bal ve bal karıştırılarak yapılan helva gibi besin maddelerinin fiyatlarına da rastlanmaktadır. Ayrıca bal üretiminde kullanılan kovanların satışı da yapılıyordu. Receb 1054/ Eylül 1644 tarihinde Hacı Hasan Şehir Kethüdası Zarif-zâde Hacı Mehmed’e 300 adet kovanı tanesi bir kuruştan olmak üzere 300 kuruşa satmıştır6. Balıkesir’de vahşî hayvan avcılığı da yaygındı. XVII. yüzyılda Balıkesir ve Bigadiç çevresinde avlanan vaşak, sansar, zerdevâ, kurt, tilki, ayı gibi vahşî 1 BŞS. 696, s.65a-2. Bu konuda Tablo 22‘ye bakınız. 3 BŞS. 693, s.27a-6. 4 BŞS. 693, s.140b-3. 5 BŞS. 693, s.117a-3. 6 BŞS. 700a, s.25a-3. 2 276 hayvanlar avlanır, kürklerinden kürk yapılır ve etlerinden ise pastırma imal edilir; altı ayda bir düzenli olarak İstanbul’a gönderilirdi1. 4.5. ŞEHİR EKONOMİSİNİ ETKİLEYEN DİĞER FAKTÖRLER 4.5.1. Mukataalar Mukataa, kira mukavelesi, iltizam, kiranın kendisi, senelik tahmini yapılıp maliye kayıtlarına ayrı bir birim olarak geçirilen gelir kaynağı anlamına gelirdi. Yani mutlaka köylü olması gerekmeyen herhangi bir kimse tarafından, alelâde bir kira sözleşmesiyle tasarruf edilen topraklardır. Bunlar tapulu arazi için söz konusu olan yükümlülüklere tâbi değillerdi; yani tasarruf sahibinin toprağı bizzat ekip biçmesi ve bazı kişisel hizmetlerde bulunması da gerekmezdi. Toprağı üçüncü kişilere kiraya verebilirlerdi. Mukataa’yı alan kişinin yükümlülüğü, ilk sözleşmeyle kararlaştırılan nakit veya öşür miktarını devlete veya devleti temsil eden kişiye teslim etmekti. Bu toprakları kiralayanlar, daha çok köylü toplulukları, şehirliler ve askeri sınıf mensuplarıydı2. Nitekim, H.1012/ M.16031604 tarihinde Karesi Mukâtaası muhassılığını baş defterdarlıktan emekli olan Defterdar Mehmed Efendi yapmakta idi3. Şehirdeki ekonomik etkinliklerin, özellikle ticaretin hacmine ilişkin sayılar konusunda en iyi ve genellikle tek kaynak mukâtaa hesaplarıdır. Ancak aynı mültezimin topladığı bütün vergilerin birlikte kaydedilmesi nedeniyle birçok kayıt neredeyse hiç kullanılmayacak durumdadır. Merkezî idare, vergiden düşülebilecek bütün masrafların ayrıntılı olarak belirtilmesini istiyordu, mültezimin topladığı vergiler ise genellikle toplu bir miktar olarak defterlere kaydediliyordu. Bir arada kaydedilen vergilerin sayısı ve türü bir üç yıllık dönemden diğerine değişebilirdi. 1 “Fazîletlü Balıkesrî ve Bigadiç efendilerinin huzûr -ı şerîf-i vâcibü’t-teşrîf-i fâyizü’n- nûrlarına inhâ olunur ki: Hâlâ taht-ı adâlet-unvanınızda Ulu nâm karyeniz sakinlerinden Mustafa nâm kimesne hassa sayyâddan olup her sene hâsıl eylediği vaşak ve zerdevâ ve sansar ve kurd ve tilkü postların her altı ayda bir Âsitâne-i Sa’âdetime getürüp teslîm idüp hidmetde kusûru yok iken hidmeti mukabelesinde avârız-ı dîvâniye, bedel-i nüzül vesâyir tekâlîf-i örfiyenin küllîsinden mu’âf ve müsellem iken hâlâ sancakbeyi ve âdemleri ve ümerâ ve ummâl tâifesinin mezbûrun sayd eylediği şikârlarına ve zağarlarına dahl eylediklerinden bu cânibe bildirüb mektûb taleb eylemeğin tahrîr olunub irsâl olunmuşdur. Şeref-vusûlde me’mûldür ki; mezbûrun üzerinden nazarınız dirîğ eylemeyüp anın gibi sayd ü şikâr olunan postların ve pasdırmaları âhardan bir ferd dahl ü rencîde itdürmeyüb mürüvvet eyleyesiz. Bâki hemîşe izz ü rif’at izdiyâd-ı terakki ve behremendler”. Bkz. BŞS. 695, s.18a-1. 2 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, s.183. 3 BŞS. 693, s.33a-1, s.34b-2. 277 Bu durum şehirdeki mukâtaaların ekonomik yapısı hakkında yorum yapmayı daha da güçleştirmektedir1. XVII. yüzyılda Balıkesir şehri, Karesi Mukataası içine dahil bulunuyordu. Ayrıca Karesi Sancağı’nın da dahil olduğu Haremeyn Mukataası, Kocaeli Kıptiyan Mukataası sadece Karesi ve Balıkesir’i içermediği için gelirleri hakkında fikir edinmek mümkün olmamaktadır2. Şehre ait olan bâc-ı pazar, ihtisabiye ve diğer birkaç mukâtaa hariç diğerleri Karesi Mukataası içindeki şehir, kasaba ve köylerle toplu olarak hesaplanmaktaydı. Bu tür mukataaların ne kadar geliri olduğu ise kısmen tespit edilebilmektedir. XVI. yüzyılda Balıkesir’de bulunan bâc-ı pazar, ihtisabiye ve sair küçük mukataalar, yerli ahaliden olan kişilere iltizama veriliyordu. Fakat bunların haricinde bölgedeki zeamet ve has topraklarının da iltizama verilmesi üzerine, 28 Muharrem 985/ 17 Nisan 1577 tarihli Balıkesir kadısına yazılan bir fermânda, Balıkesir’de zeamet ve has topraklarını tasarruf eden beylerin bu toprakları kendileri veya adamları tarafından işletilmesi, emr-i şerife muhalefet edip, başka kişilere iltizama vermemeleri istenmektedir3. Bu durumun devam etmesi üzerine merkezi idare 8 Rebiyülâhir 985/ 25 Haziran 1577’de yine Balıkesir kadısına, has ve zeamet topraklarının iltizama verilmemesi ve herkesin kendisinin bu toprakları işletmeleri konusunda bir fermân göndermiştir4. XVII. yüzyılda bu tür uygulamaların sona erdiği anlaşılmaktadır. H.1023/ M. 1614-1615 tarihinde Karesi ve Tevabii Mukataaları nazırı Hamza Çavuş nezaretinde Balıkesirli Hasan Çavuş’a Karesi Sancağı’ndaki on üç kıt’a mukataa 3.712.480 akçeye iltizam edilmiştir. Ayrıca Biga Sancağı Mütekait Mukataası da 100 bin akçeye aynı kişiye iltizama verilmiştir5. Bu kayıtlarda Karesi Sancağı dahilindeki mukataa gelirleri ayrı olarak belirtilmediği için, bu toplam gelirin ne kadarının Balıkesir’e ait mukataalardan elde edildiği tespit olunamamıştır. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de değişik adlarda mukataalar da bulunuyordu. Şehir ve çevresinde üretilen mallardan kaydedilen gelir, Karesi Mukataası’nda toplanıyordu. Bunun bir kısmı bizzat Karesi Mukataa Nazırı tarafından merkeze götürülürken6, diğer kısmı merkezdeki yeniçerilere 1 Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.20. BOA. Nezaret Öncesi Evkaf Defteri(EV.HMH.) 42, s.16,17, 60; BOA. Kamil Kepeci (KK.) 3362, s.13,14,15. 3 BOA. MD. 30, s.33, h.80. 4 BOA. MD. 30, s.321, h.744. 5 BOA. (EV.HMH.) 42, s.36. 6 BŞS. 693, s.60a-4, s.60b-1.; BŞS. 694, s.34b-3. 2 278 alınacak astarlar1 ve sefer zamanında ordu mühimmatının tedarik için kullanılmaktaydı2. Bunların haricinde Karesi Mukataat gelirleri ile merkezî devlet tarafından görevlendirilmiş kişilerin maaşları da ödenmekteydi3. Fakat her seferinde bu nakit paranın hemen bulunup, gerekli ödemenin yapılması mümkün olmuyordu. Çoğu zaman Karesi Mukataası muhassılı olan kişi, kendi malından bu parayı karşılıyordu 4. Bu kısa değerlendirmeden sonra XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de şehir ekonomisini etkileyen bir unsur olarak mukataalar ve bunların gelir durumları üzerinde ayrı başlıklar altında durulacaktır. 4.5.1.1. İhtisâb Mukataası XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir İhtisab Mukataası geliri iltizama verilmek suretiyle işletilmekteydi. Şehrin ihtisâbı 1 Safer 1025/ 19 Şubat 1616 tarihinde itibaren her ay 3.600 akçe olmak üzere yıllık 43.200 akçeye Hacı Mehmed Efendiye verilmiştir5. Fakat Hacı Mehmed ihtisâb bedelini tek başına ödemeye gücü yetmediği için olsa gerek, iki ay sonra Abdullah Çelebi ve Mehmed Ağa adlı kişileri de yanına alarak üçü müştereken Balıkesir İhtisâbını her ay 3.800 akçeye bir yıllığına yeniden kiralamışlardır6. Bu gelirin büyük bir kısmı merkeze gönderilmekte veyahut merkezin ihtiyaçlarına sarf olunmakta, diğer küçük kısmı mahalli ihtiyaçlara kullanılmaktaydı. Örneğin, H.1023/ M.1614-1615 yılına ait Balıkesir İhtisabı gelirinin ayda 300 akçesi Yıldırım Camii’nde görev yapan bir imam, iki müezzin, altı cüz han, bir kayyım ve bir mumcunun ücretlerine karşılık verilmekteydi7. Fakat Ba1ıkesir İhtisab geliri içinde nelerin bulunduğu ile ilgili bir belge tespit olunamamıştır. Bununla birlikte Cemaziyülevvel 1031/ Mart 1621 tarihli vesikada “...kasaba-i Balıkesir’de vâki olan bâc u bâzâr defter-i cedîd-i hakanîde livâ-yi 1 BŞS. 693, s.48a-1. Karesi Sancağı Beyi ve Karesi Mukataat müfettişine yazılan bir fermânda; Öküz Mehmed Paşa’nın İran seferi için gerekli develer ile levazımatının biran önce tedarik edilerek gönderilmesi, on devenin bütün donanımlarıyla birlikte 4.800 akçeye tanesini alıp, masrafın ol yerlerdeki mukâtaa gelirlerinden tahsil edilip ödenmesi istenmektedir. Bkz. BŞS. 695, s.9a-1. 3 “...Sabıka südde-i saadetimde Vezir-i sani olan Hafız Ahmed Paşa’nın karındaşı olup dergah-ı muallam müteferrikalarından 130 akçe ulufeye mutasarrıf olan Mehmed’in üç aylık ulufesinin Karesi mukâtaasından verilmesi” hakkında 6 Cemaziyelevvel 1012/ 12 Ekim 1603 tarihli fermân için bkz. BŞS. 693, s.49b-1. 4 BŞS. 693, s.49b-2. 5 BŞS. 695, s.13b-1. 6 BŞS. 695, s.35b-2. 7 BŞS. 694, s.37b-2. 2 279 mezbura mutasarrıf olanlara hasıl kayd olunmağla...” yazılıdır. Buna göre Balıkesir’in bac-ı pazar geliri Karesi sancakbeyine ait olduğu için muhtesibin pazar gelirlerine müdahale etmediği anlaşılmaktadır1. Aynı şekilde Lârende ve Niğde’nin de bac gelirleri mirliva hassına dahil idi2. Balıkesir İhtisab Mukataası gelirleri XVII. yüzyılın ilk yarısında pek fazla değişikliğe uğramamıştır. Şöyle ki, Şevval 1030/ 20 Ağustos 1621 yılında ihtisâb iki aylığına 7.000 akçeye kiraya verilmiştir3. 1 Receb 1034/ 8 Nisan 1625 tarihinde her ay 2.500 akçe olmak üzere bir yıllığına 30.000 akçeye iltizama verilmiştir4. Şaban 1041/ Şubat 1632’de yılda iki defa 15.000 akçe vermek şeklinde 30.000 akçeye5, XVII. yüzyılın ikici yarsında ise ihtisab mukâtaası gelirinde yüzde yüz bir artış olmuştur. Cemaziyülevvel 1068/ Şubat 1658’de ise her ay 5.000 akçe olarak, bir senelik 60.000 akçeye iltizam edilmiştir6. 4.5.1.2. Yenice ve Çine Mukataaları Balıkesir şehrinin hemen yakınında bulunan Yenice ve Çine Hasları dahilindeki, beytü’l-mal, bâd-ı hevâ, cürüm ve cinayet ve sair mîrîye ait olan mahsulâtın hepsi mukataa gelirlerini oluşturmaktaydı. Yenice ve Çine Mukataaları 1620 yılı Mart ayının başından itibaren bir sene tamamına değin Ali Bey adlı kişiye 40.000 akçeye iltizama verilmişti7. Bu paranın tamamı mültezim tarafından yarısı peşin olmak üzere merkeze gönderilmekteydi. Bu mukataanın daha sonraki yıllarda iltizamı artmış ve 1629, 1630, 1631 yıllarında senesi 72.000 akçeye iltizam edilmiştir8. Fakat 1632 yılında vuku bulan İlyas Paşa isyanı sebebi ile Yenice ve Çine Mukataası ahalisi yerlerini terk edip kaçmış ve buralar boşaldığı için kimse iltizamı almak istememiştir. Bunun üzerine tekrardan buraların ihya edilip, ahalinin eski yerlerine dönmesi için fermân yazılmıştır9. 1 BŞS. 699, s.114a-1. Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.33. 3 BŞS. 696, s.40b-2,3. 4 BŞS. 698, s.40a-3. 5 BŞS. 699, s.122b-2. 6 BŞS. 701, s.100a-1. 7 BŞS. 696, s.74b-2. 8 BŞS. 699, s.93a-2. 9 BŞS. 699, s.90a-1. 2 280 4.5.1.3. Karacalar Mukataası Balıkesir ve civarında yaşayan Karacalar Cemaati’ne ait olan vergiler, merkezî devlet tarafından iltizama verilmek suretiyle toplanmaktaydı. Karacalar Cemaati’nin Balıkesir şehrinde sekiz, Balya kazasına bağlı adı belirtilmeyen köyde bir, Karacalar ve Çukur Karacalar köylerinde bir olmak üzere toplam on avarız hâneleri vardı1. Karacalar Mukataası, 17 Zilhicce 1041/ 5 Haziran 1632 tarihinde bir yıllığına 83.333 akçeye iltizama verilmiştir2. Fakat Karacalar Mukataası’nı alan mültezim ile Karacalar Cemaati arasında vergi toplamadan kaynaklanan devamlı bir sürtüşme meydana gelmekte idi. Bu olaylar, bazen vergi vermemeye kadar vardığı için olaya devletin müdahale ettiği de olurdu. Mesela, 10 Ramazan 1023/ 14 Ekim 1614 tarihinde Karesi Sancakeyi’ne yazılan bir hükümde, Karacalar Mukataası’na mültezim olan Hasan, Balıkesir kazasına tâbi Çobanlar Köyü üç hane, Halkadolu Köyü iki hane, Kekliçik Köyü iki hane ve Çınarcık Köyü iki hane olduğunu, fethedildikleri günden beri avârızlarını Karacalar kadılarına, diğer vergileri ise Karacalar mukataa eminlerine verdiklerini, fakat artık vermediklerinden dolayı iltizamı zarara uğrattığını bildirmekte ve bu Karacalar Cemaati’nin eskiden olduğu gibi avârızlarını kadılarına, vergilerini mültezime vermeleri istenmektedir3. 4.5.1.4. Güherçile Mukataası Karesi Sancağı, Gelibolu baruthânesinin ocaklığı idi. Bu baruthâne için Karesi Sancağından satın alınan güherçile, Kemer ve Çandarlı iskelelerinden deniz yoluyla Gelibolu’ya naklediliyordu. Balıkesir Güherçile Mukataası, XVII. yüzyılda Karesi Sancakbeyi tarafından iltizam edilmekteydi. Safer 1034/ Kasım 1624 tarihinde Balıkesir’in güherçile mukâtaası bedeli 40.000 akçe olup bu para peşin olarak alınmaktaydı4. XVIII. yüzyılın başında Karesi Sancağı, Gelibolu baruthânesine 5.500 kıyye güherçile göndermekte idi. Bu miktarın Karesi Sancağı’ndaki kazalara dağılımı ise kıyye olarak şöyleydi: Balıkesir 939, Kemer Edremit 939, Bigadiç 1 BŞS. 696, s.70a-1. BŞS. 699, s.86a-1. 3 BŞS. 695, s.14b-1. 4 BŞS. 698, s.31a-1. 2 281 629, İvrindi 225, Kozak maa Fesleke 225, Sındırgı 442, Başgelembe 225, Edremit 938 ve Ayazment 9381. Buradan da anlaşıldığı üzere, Karesi Sancağının dokuz kazası içinde Balıkesir’in Güherçile Mukataası’na katkısı %17.07 dir. Balıkesir’de ihtisab ve diğer bazı yerlerin işletmeleri mukataa gelirleri içinde görünmesine rağmen, şehirdeki bedesten, tabakhâne, yağhâne, boyahâne gibi ticarî ve sınai işletmelerinin mukataa şeklinde olmadıkları anlaşılmaktadır. Bu ticarî ve sınai kuruluşları küçük işletmeler şeklinde oldukları için ancak şehrin ve civar köylerin ihtiyacını karşılamaktaydılar. Ayrıca şehirde büyük bir görünüm arz eden bedesten Zağanos Paşa vakfı tarafından işletiliyordu. Bunlardan dolayı bu yerler mukataa dahiline alınmamış olmalıdır. 4.5.2. Vakıflar Vakıf, tüm İslâm topluluklarının sosyal ve ekonomik hayatında önemli rol oynayan dinî-içtimâî bir kurumun adıdır. Vakıfın kelime olarak manası durdurmak, alıkoymak olup, uygulanış itibarıyla bir kimsenin mülkiyetindeki maldan feragat ederek, onu âmme menfâatine ebedî tahsis etmesi anlamına gelmektedir2. Osmanlı devrinde vakıf müessesesi daha da gelişerek, camiler, mescitler, zâviyeler, medreseler, imâretler, hastaneler, okullar, çeşmeler, hamamlar, hanlar ve kervansaraylar gibi dinî, sosyal ve eğitim kurumları, toplum içinde durumu müsait olan kişiler tarafından vakıf aracılığıyla yaptırılmıştır. Osmanlı döneminde toplumdaki sosyal denge büyük ölçüde vakıflar tarafından sağlanıyordu. Bilhassa devlet-toplum ilişkisi açısından vakıfların yüzyıllarca sosyal barışın ve sosyal adaletin sağlanmasında birinci derecede vazife üstlendiği bilinmektedir. Böylece vakıflar, toplum ve devlet hayatında önemli bir rol üstlenmişlerdir. Vakfın en etkili olduğu alanlardan biriside şehir hayatı olmuştur. Bütün Osmanlı şehir ve kasabalarının, fizikî, içtimâî ve iktisadî bakımdan incelenmesi durumunda, her birinin, temel fonksiyonları itibariyle, şehre merkezlik etme 1 K. Su, a.g.e, s.76-78. A. Akgündüz, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Ankara, 1988, s.2945; Pakalın, a.g.e, C.III, s.577-579; B. Yediyıldız, “Vakıf”, İA, C.XIII, İstanbul, 1986, s.153; aynı yazar, “Müessese Toplum Münâsebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır Türk Toplumu ve Vakıf Müessesesi”, Vakıflar Dergisi, S.XV, Ankara, 1982, s.26. 2 282 durumunda olan vakıf kuruluşları etrafında geliştiği görülmektedir1. Balıkesir’de esas itibariyle bu tür vakıf müesseseleri etrafında gelişmiş olan bir Türk şehridir. Bütün dinî ve içtimâî müesseselerin yanı sıra sosyal hizmetlerin vakıflar aracılığıyla yerine getirildiği ve oldukça eski bir geçmişe sahip olduğu için Balıkesir şehrinde çok sayıda vakıf mevcuttu. Bunların hem fonksiyonları bakımından, hem de ekonomik kapasiteleri açısından en önde geleni Zağanos Paşa evkafıdır. Bunu Hoca Sinan, İne Bey, Bostan Çavuş, Şerafeddin Paşa ve Yıldırım Han vakıfları takip etmektedir. Balıkesir’deki toplumun ihtiyaçlarının hemen tümüne cevap vermeye çalışan bu vakıfların, şehir ekonomisine çeşitli yollardan etkisi bulunmaktaydı. Şehirdeki mevcut vakıfların dükkân, arsa, han, hamam, yağhâne, değirmen, tarla, bağ, bahçe gibi yerlerin kiraları dışında, köylerdeki vakıf arazilerinden gelen öşürleri ve vergi gelirlerinden ayrılan payları büyük yekun oluşturuyordu. Bu durum Balıkesir şehir hayatını olumlu etkilediği gibi, ekonomisine de canlılık getirmekteydi. Osmanlı döneminde Balıkesir ve civarında Karesioğulları zamanında ve daha sonra Karesioğulları ailesinden gelen kişilerin yaptırmış olduğu vakıflar bulunmaktaydı. Bunların Karesi Sancağındaki vakıfları arasında 8 köy, 6 çiftlik, 1 bahçe, 1 ceviz ağacı ve 1 kestane ağacı vardır. Bu vakıfların 1530 yılındaki toplam geliri ise 17.474 akçe olup, bu miktar 1573 yılında 18.474 akçeye çıkmıştır. Bu gelirin Balıkesir’deki Okuf Köyü ve Yenice Köyündeki bir çiftlikten elde edilen gelir ise 1530 tarihinde 7.878 akçe olup 1573’te ise bu miktarlar değişmemiştir2. Yani Balıkesir ve civarı Karesioğulları vakfının gelirinin %45’ini oluşturuyordu. 1530 tarihinde Karesi Sancağının genelindeki vakıfların yıllık gelir toplamı 865.438 akçedir3. Zağanos Paşa evkâfının gelirleri XVI. yüzyılda vakıf mütevellisi nezâretinde İstanbul’a götürülmekteydi4. XVII. yüzyılda bu vakıf, Balıkesir’deki en büyük vakıf gelirine sahip bulunuyordu. Bu vakfın H.1012/ M. 1603-1604’teki bir senelik geliri ise şöyle idi1 Bkz. (Tablo :24). 1 O. Ergin, Türk Şehirciliğinde İmâret Sistemi, İstanbul, 1939, s.5-15; H. Ziya Ülken, “Vakıf Sisemi Ve Türk Şehirciliği”, Vakıflar Dergisi, S.IX, (Ankara, 1971), s.30. 2 Sevim, a.g.t, s.161-163. 3 BOA. TT. 166, s.299. 4 BOA. MD. 29, s.25, h.57; BOA. MD. 41, s.8, h.15. 283 Tablo :24 Zağano Paşa Vakfının H.1012/ M. 1603-1604 Tarihindeki Gelirleri Adı Geliri (Akçe) At Köy 16.095 Demirci nâm-ı diğer Paşa Köy 8.226 Diğer bir Köy (isim yok) 4.439 Baş hâne 3.000 Çifte Hamam 6.480 Bedesten, ma’mur 11, harap 13 kıt’a 1.000 Dükkân, icâr 15 adet 888 Dükkân, icâr 17 adet 1.848 Dükkân, icâr cedîd ve atik 11 adet Dükkân, kuyumcu icâr 14 adet Dükkân, çarşıda icâr 22 adet 900 1.242 636 Dükkân, icâr 25 adet ve imâret 1.632 Dükkân, icâr diğer yerlerde 18 adet 1.782 Mukataa-ı zemin Toplam 165 48.333 Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı üzere Zağanos Paşa evkâfının köylerdeki geliri 28.760 akçe, şehirde bulunan baş hâne, hamam ve dükkânların geliri 19.573 akçe olup2 toplam geliri 48.333 akçedir. Aynı zamanda bu evkâf dükkânlarından elde edilen gelir yine şehir içindeki vakıf görevlilerin ücretleri, dükkân ve sair malın tamirine sarf olunuyordu. 1603 yılındaki Zağanos Paşa evkâfına sarf olunacak gider 55.864 akçedir3. Buna günde 5 akçeden 1.800 akçe imam ve hatibin alacağı parada ilâve edilince bu 57.664 akçeye çıkmaktadır. Yine XVII. yüzyılın ortalarına doğru Zilhicce 1053/ Şubat 1644 tarihinde çıkan yangında Zağanos Paşa’nın Balıkesir’de bulunan evkafına ait 92 adet dükkân, bedesten yanmış; hamamın külhanı büyük hasar görmüştür. Yapılan keşifte 169.700 akçeye tamir olunabileceği belirtilmiştir4. Evkafının onarımı yangından yaklaşık yedi ay sonra Eylül 1644 tarihinde 280.000 akçeye sağlanabilmiştir5. Bu masraflar Zağanos Paşa evkâf gelirlerinin çok üstünde görülmektedir. Gerekli olan para merkezden gönderilmek suretiyle karşılanmış olmalıdır. Bu büyük 1 BOA. TT. 697, s.29. Defterde bu gelirlerin toplamı 600 akçe fazla hesaplanıp 20.173 akçe olarak yazılmıştır. Bkz. BOA. TT. 697, s.29. 3 BOA. TT. 697, s.29. 4 BŞS. 700, s.14a-3. 5 BŞS. 700a, s.22a-2. 2 284 akarlara sahip Zağanos Paşa evkâfının daha sonraki dönemlerde gelirleri daha da artmıştır. Nitekim, bu vakfın XVIII. yüzyılda devlete ödediği vergi miktarı senede 100.000 akçeyi buluyordu1. İncelenen dönemde Balıkesir’deki vakıflara ait tesislerin onarımı sırasında inşaat sektörüne yapılan yatırım sadece Zağanos Paşa vakfı ile sınırlı değildir. İlyas Paşa Hanı’nın onarımı için 1644 yılında 15.700 akçe sarf edilmiştir. Şehirdeki Fatma Hatun Hamamı, Şerafeddin Paşa hamamları, İne Bey hamamlarının onarımı ve kazanlarının tamiri, ayrıca şehirdeki cami ve mescitlerin tamiri de yapılmaktaydı2. Böylece sırf inşaat sektöründe faaliyet gösteren esnaf ve zanaatkarlar değil kazancılık başta olmak üzere diğer esnaf kolları da güçlenmiştir. Balıkesir’deki diğer önemli vakıf, II. Bayezid Han’ın hocası Mevlânâ Hoca Sinan Efendi’ye ait olandır3. Bu vakfa bağlı Üçpınar Köyü’nün H.1012/ M. 1603-1604’teki mera, hububat öşrü, susam, bostan, çeltik öşrü, bahçe öşrü, resm-i arusiye, deşbani, resm-i çift, resm-i nim çift, bennak ve resm-i ganemden oluşan bir senelik geliri 12.514 akçedir4. Çayır Hisar Köyü’nün gelirleri arasında mera, hububat öşrü, susam, resm-i bostan, bahçe öşrü vardır. Fakat geliri kayıtlı değildir5. Balıkesir’in kuzey yönünde bulunan Ayşebacı Köyü, Üsküdar’da medfun olan Hersek-zâde Ahmed Paşa’nın İstanbul’da yaptırdığı cami ve imâretin evkâfından idi6. Ayşebacı Köyü iltizama verilmek suretiyle işletiliyordu. Bu köyün H.1032/M.1623 yılına ait geliri 20.000 akçe idi7. H.1034/ M.1625’te 16.000 akçe8, H.1040/ M.1631’de 8.000 akçeye9 ve H.1042/ M. 1632’de ise 10.000 akçeye iltizam edilmiştir10. Sancakbeyi ve adamlarının devamlı köyden haksız yiyecek ve para almaları, köyün zaman içinde iltizam miktarının düşmesinde önemli etken olmuştur11. 1 Ünlüyol, a.g.t, s.149. Bu vakıf eserlerinin onarım tarihleri ve yapılan masrafların miktarları için II. Bölümün ilgili kısımlarında detaylı bilgi vardır. Burada aynı bilgileri bir daha tekrar etmemek için yazılmamıştı r. 3 K.K. Akpınarlı, “Balıkesir’de Mühim Vakıflar ve Bunlara Ait Vesikalar”, Kaynak, S.75, (19.04.1939), s.30-31. s.28-29. 4 BOA. TT. 697, s.30. 5 Aynı yer. 6 BŞS. 698, s.11b-5. 7 Aynı belge. 8 BŞS. 698, s.30b-5. 9 BŞS. 699, s.118a-2,3. 10 BŞS. 699, s.82b-1. 11 BŞS. 699, s.85b-3. 2 285 Yıldırım Bayezid’in şehirde bulunan medrese, cami ve imâreti akarları içinde Eftelye ve Kesirvin köyleri vardı1. Ayrıca camide görevli imam ve müezzinler vakfın bir tarla ve bir bağını her sene 10 akçe mukâtaaya veriyorlardı2. Ayrıca şehirde bulunan büyük vakıflara ait olan han, hamam ve dükkânlar kiraya verilmek suretiyle işletilmekteydi. Mesela, Mahmud Ağa vakfına ait han ve hanın kapısının önünde bulunan kasap dükkânı kiraya verilmekteydi3. Han, 6 Safer 1030/ 31 Aralık 1620 tarihinde bir yıllığına 8.160 akçeye4, Han kapısı önündeki kasap dükkanı da 1 Cemaziyelâhır 1030/ 23 Nisan 1621 yılında 1.620 akçeden icâr edilmiştir5. Aynı şekilde Bostan Çavuşun Şehir Çarşısı’nda bulunan dükkanları, İne Bey vakfına ait Taşpazar Hamamı 6 Zilkade 1042/ 14 Haziran 1633 tarihinde günde 7 akçeye6, İne Bey evkâfı içinde şehirde bulunan beş adet zemin yıllığı 6.000 akçeye kiraya verilmiştir7. Fatma Hatun vakfına ait hamam 12 Şubat 1644 tarihinde 10 akçeden üç yıllığına kiralamıştır8. Şerafeddin Paşa evkâfına dahil Küçük Hamam, 1620 yılında günde 18 akçeden, Eski Hamam ise 1632’de 15 akçeden icâra verilerek işletiliyordu9. Balıkesir şehrinde eskiden özel mülk iken sahipleri tarafından vakıflara bırakılan dükkânlar da vardı. Böyle dükkanların birkaç yüz akçeyi geçmeyen yıllık gelirleri genellikle mahalle camii veya mescidi bakımına tahsis edilirdi ya da bu para bu dinî yapılarda görevli imam, müezzin gibi kişilere bırakılırdı. Ayrıca bu parayla bağış yapanların ve akrabalarının ruhlarına Kur’ân okutulurdu. Böylece kalabalık bir semtin camisi imamın yönetiminde istek üzerine gerçekleştirilen hizmetlerle, gelir kaynaklarını artırabilirdi10. Nitekim, Eski Kuyumcular Mescidi’nde 26 Şevval 1031/ 27 Ekim 1617 tarihinde imamlık yapan Osman Halife, Eski Kuyumcular Mahallesi’nde bulunan boyahâne dükkânının günlük iki akçe olan kirasının yarısını camideki hizmetine karşılık almaktaydı11. Bunun yanı sıra şehirde yaşayan bazı kimseler hayattayken kendi mülk evlerini de 1 BOA. Cevdet Maarif, 2510. BŞS. 699, s.41a-1. 3 BŞS. 696, s.19a-4. 4 BŞS. 696, s.29a-5. 5 BŞS. 696, s.37b-6. 6 BŞS. 699, s.62a-3. 7 BŞS. 699, s.34a-3. 8 BŞS. 700a, s.14a-2. 9 Balıkesir’deki hamamların kiraları, kira müddetleri ve kiralayan kişiler II. Bölümdeki hamamlar kısmında tablolar halinde gösterilmiştir. 10 Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, s.37. 11 BŞS. 698, s.57b-1. 2 286 bir camide veya mescitte görev yapan imamlara oturmaları için vakfedilebiliyordu. İncelenen dönemde biri Börekçiler, diğeri de Sahın Hisar Mahallesi’nde olmak üzere iki ev bu şekilde mahalle mescidindeki imamlara vakfedilmiştir1. İncelenen dönemde Balıkesir’de ufak para vakıfları da bulunmaktaydı. Hacı Durmuş vakfının 35.000 akçelik2, Gazazzâde vakfının ise 8.000 akçeden oluşan para vakıfları vardı3. XVII. yüzyılın sonunda yapılan bir sayımda Balıkesir şehrinde bulunan vakıfların toplam sayısı 30 olarak tespit edilmiştir4. 13 Şevval 1105/ 7 Haziran 1694 tarihli Karesi ve Biga Sancakları Evkâf Defteri’nde, Balıkesir’de bulunan muhtelif medrese, zâviye, mezraa, çiftlik, cami, mescit ve muhallimhâne gibi vakıfların isimleri ve yıllık gelirleri kayıtlıdır (Tablo :25). Tablo :25 XVII. Yüzyılda Balıkesir’de Bulunan Vakıflar ve Gelirleri Vakfın Adı Zağanos Paşa Yıllık Geliri (Akçe) 30.240 Üçpınaroğlu Zâviyesi 720 Kavakçı Mezraası 720 Şerafeddin Zâviyesi Selçuk Zâviyesi 1.440 720 Mirahor Hasan Paşa Zâviyesi 1.440 Hoca Sinan ve Bostan Çelebi 2.880 Şeyhü’l-İslâm Yahya Efendi 1.080 İne Bey 4.320 Sultan Yıldırım Bayezid 7.260 Paşa Sultan Köyü 720 Oruç Gazi Mescidi 720 Sinan Efendi ve Hoca Sultan 1.080 Kaya Bey Medresesi 1.160 Balizâde 720 Halil Efendi 1.080 İbrahim Bey 720 Hüsameddin 720 1 BŞS. 699, s.58a-1, s.142b-2. BŞS. 694, s.37a-2. 3 BŞS. 699, s.13b-1, s.32b-1. 4 BOA. MAD. 6025, s.2. 2 287 Martlu Mescidi 3.600 Ahî Mehmed Mescidi 540 Balım Sultan 720 Erdilek Mescidi 360 Hanzâde (?) Muallimhânesi 720 Hacı Ömer Hocazâde Mescit ve Medresesi 1.440 360 Mehmed bin Sinan Çavuş 1.440 Hadım Mahmud Ağa 3.600 Fatma Hatun Medresesi 720 Börkçü Mahallesi Mescidi 720 Selçuk Camii 360 1 Toplam 72.320 Karesi ve Biga sancaklarında bulunan diğer yerlerin vakıf gelirleri ise şöyledir: Kavak 5.940, Lapseki 19.260, Biga 9.720, Bayramiç 15.300, Bigadiç 2.340, Edremit 19.620, Kozluca-Tuzla 3.960, Ayazment 6.860, Kaz Dağı 1.440, Sultanhisarı 1.440, Ezine 7.200, Sultaniye 1.440 akçe. Karesi ve Biga sancaklarındaki 13 kazanın toplam geliri 167.780 akçedir2. Balıkesir şehrinin vakıf gelirleri, 13 kazanın toplam vakıf gelirlerinin %43.10’nu oluşturmaktadır. Bu da Balıkesir’in vakıflar açısından çok gelişmiş bir şehir oluşturduğunu göstermektedir. 4.6. PARA VE FİYATLAR 4.6.1. Para XVII. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde en yaygın olarak kullanılan para akça idi. Türkçe bir kelime olup, beyaz sikke manasına gelen “akça” saf gümüşten yapılmaktaydı3. Osmanlı Devletinde tedavülde olan bu paranın yanında, ülke 1 Balıkesir’de bulunan 30 vakıfın toplam geliri defterde 73.260 akçe olarak gösterilmiştir. Bizim tek tek hesapladığımızda ise 72.320 akçelik tutar ortaya çıkmıştır. Bkz. BOA. MAD. 6025, s.2. 2 BOA. MAD. 6025, s.2, 3,4,5. 3 N. Aykut, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sikke Tecdidleri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S.XIII, (İstanbul, 1987), s.258. 288 içinde yabancı altın ve gümüş paralar da serbestçe kullanılmaktaydı. Çünkü Osmanlı Devletinde altın ve gümüş nadir bulunan madenler arasında idi1. Yabancı devletlere ait Venedik, Macar altını, İspanyol ve Avusturya gümüş sikkesi de kullanılıyordu2. Öyle ki; XVII. yüzyılın ortalarına doğru artık eyâlet bütçeleri altın ve akçe ile değil Hollanda parası olan Esedî kuruş ve İspanya parası Riyal kuruşla hesaplanır hale gelmişti3. Osmanlı Devleti’nde II. Murad devrinden itibaren akçanın değerinde düşüş yaşanmaya başlamıştır. 1430 yılında 100 dirhem gümüşten 260 adet akça kesilmesiyle bir akçanın ağırlığı 1,182 gr olarak kabul edilmiştir4. Fatih ve II. Bayezid döneminde akçanın değerindeki azalma devam etmiştir. Kanunî Sultan Süleyman’ın son zamanlarında 1565 tarihinde 100 dirhemden 450 akça basılmış akçanın gramı 0,683 inmiş ve 1586’da III. Murad devrinde 100 dirhem gümüşten 800 adet akçe darbedilmesiyle bir akçe bulunan gümüş miktarı 0,384 grama kadar düşmüştür5. XVII. yüzyılın ilk yarısında akçanın değerinde sürekli değişiklik yapılmak zorunda kalınmıştır. III. Mehmed zamanında 1600’de sikke tashihi yapılarak 100 dirhemden 950 akçe kestirilerek akçanın vezni 0,323 grama gerilemiştir. 1618 tarihindeki akça tashihi ile 100 dirhem gümüşten 1.000 akçe basılarak bir akçenin değeri 0,307 grama inmiştir. IV. Murad devrinde iki kez yapılan tashihlerde akçanın değeri değişmemiştir6. XVII. yüzyılda akçanın yanı sıra altın fiyatlarında da yükselme hızlı bir şekilde devam ediyordu. 1620’de bir altın 150 akça idi. Bu daha sonra devamlı artmış, 1621’de 170, 1623’te 200-270, 1624’te 310, 1630-1623’de 200-220, 16351637 arasında 240-250 akçeye fırlamıştır. Böylece yeni sikke tashihi yapılamak zorunda kalınmıştır7. Osmanlı Devletinde özellikle XVII. yüzyılda akçanın değerinde ortaya çıkan bu hızlı düşüş, bir yandan paraların kenarlarını kırparak ayarını düşüren 1 Ö. Ergenç, “XVI. Yüzyılın Sonlarında Osmanlı Parsı Üzerinde Yapılan İşlemlere İlişkin Bazı Bilgiler”, ODTÜ, Gelişim Dergisi: Özel Sayısı, (Ankara, 1978), s.85. 2 BŞS. 700, s.30a-3. 3 H. Sahillioğlu, “Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri 1300-1750”, ODTÜ Gelişme Dergisi, Özel Sayı, (Ankara, 1978), s.16. 4 Aykut, a.g.m, s.273. 5 N. Aykut, “Osmanlı İmparatorluğu’nda XVII. Asır Ortalarına Kadar Yapılan Sikke Tashihleri”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul, 1991, s.347. 6 Aykut, a.g.m, s.354-359. 7 Sahillioğlu, a.g.m, s.1-38. 289 sahtekarların ortaya çıkmasına ve diğer yandan ise Avrupa’dan ayarı düşük kuruşların gelmesine sebep olmuştu. Bu durum para piyasasında karışıklık yaratmıştı1. Osmanlı Devleti’nde sonraki devirlerde de parasının sık sık “tashih” edilerek içinde daha düşük miktarda gümüş bulunan akça ya da kuruş darbedilmiştir. 1584 yılında 1 akça 0,68 gr gümüş içermekte olup, 1 altın 65 akçe idi. 1689 yılında ise her biri 0,23 gr gümüş içeren 270 akça, 1 altın etmekteydi2. 1690 yılında Osmanlı kuruşunun içinde 15,6 gram gümüş vardı. Osmanlı Devleti’nde 1618 tarihinden itibaren tedavül eden yerli ve yabancı paralar, rayiç listesinde yayınlanmaya başlanmıştır. Buna göre; Polye kuruş, 8,75 dirhem ağırlığında ve 170 akçe kıymetinde idi. Venedik menşeli Dukad denilen kuruş, 7 dirhem ve 137 akçe değerde idi3. Ak rub’ Polonya parası olup, Almanların Tuna yolu ile Osmanlı topraklarına ulaşıyordu. Fakat bu rub’lar Polonya paralarının sahteleri idi4. XVII. yüzyıl Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde Osmanlı Devleti’nde tedavülde olan para çeşitleri hakkında detaylı bilgiler bulunmaktadır. Buna göre, 14 Ramazan 1024/ / Ekim 1615 tarihinde sancakta sefere katılacak olan zeamet ve tımâr sahiplerinin, sefer bedellerinin toplanması hususunda gönderilen fermânda, tedavülde olan para birimlerinin hangi rayiç üzerinden işlem göreceği belirtilmektedir. Bu doğrultuda altının 118 akçeye, kâmil kuruşun 78 akçeye, esedî kuruşun 68 akçeye ve eğer akçe alınmak zorunda kalınırsa bir dirhemi dokuz buçuk gelen akçelerden alınmasını, zayıf ve müsakkal akçenin toplanması ise yasaklanmıştır5. Yine Karesi Sancağı’nda bulunan Ermeni, Rum ve Arnavut perakende reayanın H.1024/ M. 1615 yılına ait cizyelerinin toplatılmasıyla ilgili sancak kadılarına yazılan hükümde, altının ve kâmil kuruşun ikişer akçe noksan 1 Ö. L. Barkan, “XVI. Asrın İkinci Yarısında Türkiye’de Fiyat Hareketleri”, Belleten, XXXIV/136, (1970), s.574-576; Sahillioğlu, a.g.m, s.14-18; M. Çizakça, “Osmanlı Ekonomisinde Akçe Tağşişinin Sebepleri Üzerine Kısa Bir İnceleme”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, 4-5, (İstanbul, 1977), s.21-27. 2 Şevket Pamuk, Osmanlı İmparatorluğunda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yay. İstanbul, 1994, s.151, 178, 210. 3 Sahillioğlu, a.g.m, s.39. 4 Sahillioğlu, a.g.m, s.44. 5 BŞS. 695, s.6b-1. 23 Zilkade 1024/ 14 Aralık 1615 tarihli kürekçi bedeli avarız vergilerinin tahsili için gönderilen fermânda, yine altını 118 akçeye, kâmil kuruşu 78 akçeye, esedî kuruşu 68 akçeye aldırılması istenmektedir. Bkz. BŞS. 695, s.s.11a-1, 11b-1. 290 alınması, eğer akçe almak zaruri olursa, bir dirhemi dokuz buçuk gelen akçelerden alıp, vezni eksik, zayıf ve müsakkal toplatılmaması istenmektedir1. XVII. yüzyılda gerek batıya, gerekse doğuya yapılan seferler sonucunda ülke ekonomisi iyice sarsılmış ve devamlı olarak akçenin değerinde bir düşüş yaşanmıştır. Böylece piyasada birçok zayıf ve kırpılmış paralar ortaya çıkmıştır. Bu da halk ve devlet arasında güvensizlik ve huzursuzluk yaratmıştır. Merkezî devlet para konusunda ortaya çıkan rahatsızlığı halledebilmek için zaman zaman, paranın ayarının kontrol altına alınabilmesi amacıyla fermânlar da yayınlanmıştır. Bu fermânlar taşrada bulunan sancaklara gönderilmiştir. Böylece yeni basılan paraların piyasadaki diğer paralar karşısındaki değeri belirtilmiş oluyordu. Para değerinin kontrolü, sefer zamanı veya diğer vergiler toplanırken, halkın elinde bulunan paranın ne kıymette olduğu konusunda fikir edinmesine yardımcı oluyordu. Ayrıca yerel yöneticilerin vergi toplarken haksızlık ve usûlsüzlük yapmalarını da engelliyordu. Karesi Sancağı’na Rebiyülevvel 1034/ Aralık 1624 tarihinde gönderilen bir hükümde, yeni tedavüle giren akçenin piyasada bulunan her çeşit para karşısındaki değeri tespit edilmiştir (Tablo :26)2. Tablo :26 Aralık 1624’te Karesi Sancağı’ndaki Paraların Akçe Olarak Değeri Paranın Cinsi Akçe Altın 120 Kâmil Guruş 80 Esedî Guruş 70 Zolota Guruş 50 Babka (Papka) 6 Mısır parası 3 Osmanî 3 Bu tabloda geçtiği üzere Aralık 1624 tarihinde Karesi Sancağı’nda bulunan paralar altın, kâmil kuruş, esedî kuruş, zolota kuruş, babka, Mısır parası ve Osmanî’dir. Ayrıca aynı fermânda sancakta bulunan kızıl, kırkık ve eski akçenin geçerli olmadığı ve sadece yukarıda belirtilen paralarla yeni akçenin 1 2 BŞS. 695, s.8b-1. BŞS. 698, s.28b-1. 291 değiştirilebileceği de belirtilmektedir1. Bu da eski akçenin piyasada bol miktarda bulunduğunu göstermektedir. IV. Murad’ın son zamanlarında 1640 yılında yapılan sikke tashihinde 100 dirhemden 1.000 akçe kestirilmiş ve bir akçenin ağırlığı 0,307 gram olarak belirlenmiş idi2. Balıkesir’de yeni darbedilmiş bu sikkelerden bulunmadığı için halk ve tüccar büyük sıkıntılar yaşamıştır. Bunun üzerine 1 Cemaziyülevvel 1052/ 28 Temmuz 1642 tarihinde, Balıkesir kadısına yazılan bir hükümde; Balıkesir ve civarında cedid akçe olmadığı, bu durumdan ahalinin çok sıkıntı çekmekte olduklarının bildirilmesi üzerine Asitane-i Saadet’te “kat’ olunmuş sahîhü’l ayâr” cedid üç yük akçe gönderildiği yazılıdır. Ayrıca gönderilen bu cedit akçelerin talep olanlara verdirip mukabelesinde Zolota’yı otuz sekiz akçeye ve Ak rub’ı on dörder akçeye alıp, halk arasında ak rub’u ve zolota ile tahsil ettirmemesi, bu konuda vilâyette bir ferde zulüm olunmaması istenmektedir3. XVII. yüzyılda akçenin değerindeki düşüş, kalpazanların piyasaya bol miktarda sahte para sürmelerine sebep olmaktaydı. Nitekim, 7 Safer 1020/ 21 Nisan 1611 Karesi sancakbeyine yazılan hükümde; Şeyh Alaeddin adlı kişinin devamlı Müslümanlar’a zülm ve teaddi üzere olduğundan gayri sahte akçe bastığı için Kıbrıs’a sürgün edilmesi için emr-i şerif gönderilmiş fakat aynı eşkıya kazanın yakınında bir çok eşkıyayı etrafına toplayarak zülme ve eşkıyalığa devam ettiği, civar köylerden Koyun köyünden Halay Mustafa, Mustafa, Mehmed, ve diğer şakilerle birlik olarak eşkıyalık hareketlerini çoğaltmaları üzerine bunların tamamının hakkından gelinmesi emredilmiştir4. Yine Muharrem 1024/ M. Ocak 1615 Balıkesir’e bağlı Balya kazasının Kayılar Köyü’nde Suhte Ahmed üzerinde sahte para bulunmuştur5. Bu olayın detaylı araştırılması için bir tespit raporunun hazırlanması istenmiştir6. Osmanlı Devleti’nin akçe değerini azaltması ve para konusunda bir istikrarın sağlanamamış olması en çok ticaretle uğraşan tüccar taifesini zarara uğratmıştır. Tüccarlar vadeli yaptıkları mal satışlarında, genellikle piyasadaki geçerli olan akçe üzerinden anlaşma yapmaktaydılar. Fakat devletin özellikle 1 Aynı belge. Aykut, a.g.m, s.359. 3 BOA. MD. 89., s.20, h.55. 4 BOA. MD. 79, s.241, h.601. 5 BŞS. 694, s.53b-2. 6 BŞS. 694, s.54b-1, s.55a-4. 2 292 XVII. yüzyılda sık sık akçenin değerini azaltması bu tüccarları alacakları konusunda zor durumda bırakıyordu. Bu tür olaylara Balıkesir şehrinde de rastlanıyordu. Mesela, H.1052/ M. 1642-1643 yılında Oruçgazi Mahallesi’nde oturan İbrahim, Muslihiddin Efendi’ye atik akçe tedavülde olduğu zaman 2.000 akçe kıymetinde İzmir sabunu vermiş ve borcun ödenmesi hususunda mahkemeye başvurmuştur1. Yine Kayseri’den gelip, Balıkesir’de ip satan tüccar Hacı Halil atik akçenin geçerli olduğu zaman İskender adındaki zımmîye bir vukiyyesi 28 akçeden 66 vukiyye ip satmış ve borcunu alamadığı için bu kişiden şikayetçi olmuştur2. Bunlardan da anlaşılacağı üzere tüccarlar hem paralarını alırken sıkıntı çekmekteler, hem de borca verdikleri malların paralarını geri alışlarında zarara uğramaktaydılar. Bu yüzden tüccarlar vadeli olarak satacakları mallardan zarar etmemek için devletin her zaman itibar gösterdiği kuruş cinsi para ile satış yapmayı uygun bulmaktaydılar. Nitekim, Recep 1054/ Eylül 1644 tarihinde Hacı Hasan adlı bir kişi şehir kethüdası Zarif zâde Hacı Mehmed’e 300 adet kovanı 300 kuruşa satmıştır3. İncelenen dönemde paranın faize verme yoluyla işletilmesi de sürmekteydi. Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde mahkemeye yansımış olan kayıtlardan anlaşıldığı kadarıyla, istirbah târikiyle, onu onbir buçuk hesabıyla genellikle de vakıflara ait paranın işletildiği görülmektedir4. Bu paralar ile vakfın parasının değeri korunduğu gibi, vakfa ait olan cami, mescit, mektep gibi yapıların tamiri ve ihtiyaçları, burada görevli kişilerin ücretleri ve vakıf idaresindeki mütevelli, nazır gibi görevlilerin aylıklarının da düzenli ödenmesi sağlanıyordu5. 4.6.2. Fiyatlar Osmanlı Devleti’nin geleneksel yönetim anlayışı içinde, halkının sıkıntıya düşmesini önlemek için alınan önemler arasında şehirlerin yiyecek ve tüketim malları açısından gereksinimlerini karşılamak, sanat ve ticaret hayatının düzenini sağlamak geliyordu. Bu noktada en önemli konu şehirde üretilen veya dışarıdan 1 BŞS. 700, s.34a-2. BŞS. 700a, s.22a-1. 3 BŞS. 700a, s.25a-3. 4 BŞS. 696, s.25b-1, 699, s.57a-2. 5 BŞS. 696, s.31b-1, 699, s.57a-5. 2 293 gelen yiyecek, içecek ve diğer mallara narh vermekti1. Bu ihtisâb görevi arasında yer alan narhın nasıl verileceği meselesi, ihtisâb kanunlarında açıkça belirtilmekteydi. Örneğin, H.1153/ M. 1740-1741 tarihli bir kanunnâmede, “...muhtesib olan kimesne kadı marifeti ile narh vire, ammâ narh vireceği zaman eğer şehirde ve eğer köyde ve eğer kasabada ve eğer sâir yerde olur, ol yerin âyânından ve pîrlerinden ve fakîrlerinden kassâblarından, ekmekçilerinden ahvâlin bilür kimesneleri getirüb hesâb edib tamam bir hoşça hesâb idüb andan sonra onun ondört üzerine narh vireler... narh verdikden sonra tenbîh edeler ve muhâlefet edenleri te’dîb edip haklarından geleler...” diye yazılıdır2. Yine H.1087/ M. 1676-1677 tarihli Kanun-u Narh’ta, “... taraf-ı sultâniden ta’yîn-i narh lâzım geldikde evvelâ müdîr-i umûr-ı cumhûr olan vekîl-i devlet bî garaz ehli vukûfla meşveret edüb bâyi’lere ve müşterilere zarar olmamak şartıyla akvât-ı nâsa ve sâir mühimmata ve akvât-ı behayime ta’yîn-i narh içün kadı efendiye yahud meclise hitâben buyururlar... ” denilmektedir3. Bu kanunnâmelerde de görüldüğü gibi kadı ve muhtesibin rolleri narh tespit etmede de öncelliklidir. Kadı ve muhtesib, şehir ekonomisinin yönetsel bakımdan sorumluları idiler. Bu niteliklerinden ötürü de esnaf başkanlarıyla sürekli temas halinde olmaları gerekiyordu. Esnaf temsilcileri ile yapılan toplantılarda yürürlükteki kanunnâmelerin muhafaza edilmesine veya değiştirilmesine karar verirlerdi. Bunu yapmadan önce de yerel piyasanın durumu, iaşe koşulları, kente dışarıdan getirilen malların fiyatları, gümrük, ihtisab ve diğer vergiler incelenmekteydi. Kanunnâmelerde belirtildiği üzere narh verilmesinde tek yetkili kişi kadı ve muhtesib değildi. Fiyat saptanmasında ayân ve eşraftan olan kimselerinde önemi büyük idi. Bu durumun uygulamada gerçekleştiği, XVII. yüzyılın ilk yarısına ait Balıkesir Şer’iyye Sicilleri’nde bulunan çeşitli narhların incelenmesiyle anlaşılmaktadır. Mesela, 22 Şevval 1039/ 4 Haziran 1630 tarihinde narh tespiti, kadı huzurunda ayân ve eşrafın meşveretiyle belirlenmiş ve meşverete katılan bu kişilerin isimleri de yazılmıştır4. Ayrıca Şevval 1030/ Ağustos 1621 tarihinde 1 Narh konusunda detaylı bilgi için bkz. M.S. Kütükoğlu, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, İstanbul, 1983, s.3-5; aynı yazar, “1009 (1600) Tarihli Narh Defteri’ne Göre İstanbul’da Çeşitli Eşya ve Hizmet Fiyatları”, İÜEF, Tarih Enstitüsü Dergisi, S:9, (İstanbul, 1978), s. 1-86. 2 Yaşar Yücel, Osmanlı Ekonomi, Kültür, Uygarlık Tarihine Dair bir Kaynak, Es’ar Defteri (1640 Tarihli), TTKB, Ankara, 1992, s.23. 3 Milli Tetebbular Mecmuası, C:I, Fas: 3, Temmuz-Ağustos 1331 (1915), s.505. 4 BŞS. 699, s.146a-1. 294 ekmek ve et fiyatları saptanırken ekmekçi ve kasap isimlerinin bulunması1, narh tespiti yapılırken esnaftan olan kişilerin de görüşlerinin alındığını göstermesi bakımından önemlidir. Narhlar, yıl içinde yetişen ürünlerin, şehre gelen malların durumuna göre birkaç kez verilebileceği gibi, mevsim şartlarındaki değişiklikler, bolluk, kıtlık, tabii afetler, savaş durumu, sikke tashihi, para ayarlaması gibi olağan dışı hallerde de her türlü mala ve yiyeceğe narh verilebilirdi. Narh tespitinde, yukarıdaki durumların dışında, esnafın müracaatı ve kadının uygun görmesi halinde de fiyatlarda değişiklikler veya yeni saptamalar yapılabiliyordu2. Böyle bir olay, XVII. yüzyılın ikinci yarısında Konya’da meydana gelmiştir. Aralık 1672 tarihinde Konya’da mahkemeye başvuran ekmekçiler, zarar ettiklerini ve ekmeğin narhının yeniden belirlenmesini kadıdan talep etmişlerdir. Bunun üzerine mahkeme tarafından görevlendirilen üç bilir kişi işçilik fiyatı ile diğer masrafları ayrı ayrı değerlendirmiş ve %7’lik bir kâr payı ile ekmeğin narh fiyatını yeniden belirlenmiştir3. Şehirde bir malın fiyatı saptanacağı zaman kadı veya muhtesib esnaf temsilcileri ile görüşür ve ona göre belirleme yapılırdı. Esnafın kendi başına fiyat saptaması, o fiyattan satış yapması katiyetle yasaktı4. Bizzat kadı ve muhtesib kontrolünde tutulan narhlara uymayan esnaf ya da pazarcılara önce tembih yapılır, eğer hâlâ uymazlar ise durumlarına göre ceza verilirdi5. İncelenen dönemde, Balıkesir’deki kadılar da şehirde satılan malların narh fiyatından satılmasını da sıkı şekilde kontrol etmekteydiler. Narh fiyatına uygun satış yapmayan esnaf ya da pazarcı kadı tarafından cezalandırılıyordu. Nitekim, Rebiyülahir 1041/ Ekim 1631 tarihinde şehirde bakkallık yapan Şaban kızıl pirincin narhı 9 akçe iken, Mehmed adlı birisine 11 akçeye satmıştır. Bu durumun alıcı tarafından kadıya aktarılması üzerine, bakkal Şaban’ın işlediği suç Şer’iyye Sicil Defteri’ne kaydedilmiştir6. Balıkesir şehrine ait, XVII. yüzyılın ilk yarısındaki Şer’iyye Sicil Defterleri’nde 1614, 1615, 1621, 1625, 1626, 1630, 1632 ve 1652 tarihlerinde 1 BŞS. 696, s.48b-1. Kütükoğlu, a.g.e, s.10-11; Yücel, a.g.e, s.23. 3 Oğuzoğlu, a.g.t, s.138-139. 4 Kütükoğlu, a.g.e, s. 18-19. 5 H.1087/ M. 1676-1677 tarihli Kanun-ı Narh’ta, “... Kadı efendiye yâhud meclise hitâben fermân buyururlar. Anlar dahi fremân mucibince ta’yîn-i narh edüb dâimâ icrâsıyla mukayyed olurlar. Narh tutmayanları hallerine göre ta’zîr ederler...” şeklinde belirtilmektedir. Bkz. Milli Tetebbular Mecmuası, C:I, Fas: 3, (Temmuz-Ağustos 1331), s.505. 6 BŞS. 699, s.39b-3. 2 295 tutulmuş narh listeleri bulunmaktadır. Bunlar incelendiğinde şehirdeki bazı malların, yoğurt, elma, şeftali, deri, testi gibi bazı maddelerin her listede yer almadığı görülmektedir. Buna karşın, bazı gıda maddelerinin fiyatı bir yıl içinde defalarca yeniden düzenlenmiştir. Örneğin, kirazın yıl içinde birçok kez fiyatının belirlenmesine rağmen, aynı ay içinde bile birkaç kez fiyat tespiti yapılmıştır. Bu şekildeki çok sık fiat değişikliğinin nedeni, bu meyvelerin şehir ve çevresinde yetiştirildiği göstermektedir. Narh listelerinde şehir dışından mal getirenler, “getirici” olarak belirtilmiştir. Bunların şehir içinde satış yapan “mukim”lerden daha ucuz fiyata mal satmalarına müsaade edildiği görülmektedir. Yani dışardan mal getirenler ile şehirde mal satan mukimler için ayrı ayrı fiyat tespitleri yapılmıştır. Buna göre narh listelerinde, getiriciler muzun kıyyesini 3 akçeden satarlarken, aynı malı bakkallar 4 akçeden satıyorlardı. Bu Urla sabunu, incir, üzüm, kiraz gibi emtiada da aynı şekilde olmaktaydı. Aşağıdaki yedi tabloda Balıkesir şehrindeki Nisan 1614- Kasım 1651 yılları arasındaki gıda ve emtianın fiyat hareketlerini izlemek mümkün olmaktadır (Tablo :27, 28, 29, 30, 31, 32, 33). Tablo :27 Narhlara Göre 25 Nisan 1614 Tarihinde Balıkesir Şehrinde Fiyatlar1 Emtianın Cinsi Miktarı Kıyye Dirhem Emtianın Cinsi Akçe Fiyatı Miktarı Kıyye Dirhem 1 8 Şem’-i Asel Lahm-ı Kuzu 1 12 Armut Kurusu Lahm-ı Kara Sığır İneği 1 5 Taze Soğan Lahm-ı Kara Sığır Öküz 1 4 Sarımsak Lahm-ı Camız İnek 1 4 Piyaz Kurusu 1 2 Lahm-ı Camız Öküz 1 3 İğde 1 3 Lahm-ı Ma’z 1 8 İğde (bakkal) 1 4 Lahm-ı Erkeç 1 7 Lahm-ı Bakar Börek 50 1 1 Lahm-ı Ganem Börek 45 1 1 Kara Pekmez 100 1 170 Yoğurt (Bir Çanak) 42 Akçe Lahm-ı Ganem Sade Yağlı Çörek 1 Fiyatı 1 1 3 300 1 40 adet 1 İncir (bakkal) 1 3 Kiraz 1 İncir 1 2 Simit 4 Zeytin 1 3 Zerdali 1 Zeytin (bakkal) 1 4 Elma 1 Sade Yağ (bakkal) 1 24 Simit Çöreği 170 1 Pirinç 1 5 Sade Yağlı Katmer 140 1 Pirinç (bakkal) 1 6 Ekmek 300 1 Siyah Üzüm 1 3 Ekmek 275 1 Siyah Üzüm (bakkal) 1 4 Ekmek 320 1 Peynir 1 12 Taze Üzüm 400 1 1 4 3 3 BŞS. 694, s.127a-1. 296 Kuru Peynir (bakkal) 1 5 Armut 1 Taze Peynir 1 3 Tulum Peyniri 1 Helvayı Susamî 1 10 Soğan Pazarcı Şir-i Revgan 1 14 Nân 1 Şeftali 1 Şem’-i Revgan 18 2 5 300 1 250 1 5 Revgan-ı Zeyt 1 16 Kestane 1 4 Badem 1 16 Şair 1 24 Asel 1 18 Vasat Testi Muz 1 5 Büyük Abdest İbriği Elma 1 6 Sırlı Bardak 2 alan 2 Küfter 1 8 Sırlı Bardak 3 alan 3 Zerdali Kurusu 1 8 Küçük Ağız Bardağı 2 adet 1 Leblebi 1 4 Büyük Ağız Bardağı 1 adet 1 Leblebi (bakkal) 1 4 Sabun Şehir 1 16 32 Sabun Urla 1 20 İç Yağ 120 2 1 Tablo :28 Narhlara Göre Eylül 1614- Mart 1615 Yılları Arasında Balıkesir’de Fiyatlar1 Emtianın Cinsi NarhTarihi Miktarı Eylül 1614 Kıyye Akçe Narh Tarihi Mart 1615 Miktarı Kıyye Fiyatı Dirhem Akçe Katmer Yağlı Çörek 120 1 - - - Yağlı Halka Çörek 125 1 - - - Yağsız Çörek 140 1 - - - Revgan-ı Sade 1 24 1 24 Asel 1 14 1 14 Midilli Peyniri - - - 1 35 3 17 1 - - - 6 1 Duhan - - 10 1 Zerdali Kurusu 8 6 1 5 Badem 1 14 1 16 Badem (getirici) 1 12 - - - İncir 1 2 - - - İncir (bakkal) 1 3 - - İncir Kurusu - - 1 Kırmızı Muz (bakkal) 1 4 1 Kırmızı Muz (getirici) 1 3 - Siyah Muz (bakkal) 1 3 1 Siyah Muz (getirici) 1 2 1 Küfter (bakkal) 1 8 - Leblebi 1 5 1 Şem’-i Asel 1 5.5 - - - Soğan 1 1 - - - Şem’-i Revgan Duhan Şem’i Sarımsak - Şir-i Revgan 1 Revgan-ı Zeyt 1 Zeytin - Armut Kurusu 1 Lahm-ı Bakar Börek 1 Fiyatı Dirhem - - - 40 - - 16 4 5 - 3 2 - 4 200 1 12 1 12 16 1 14 - 1 2 3 1 2 1 60 1 Bkz. BŞS. 694, s.126a-1.; BŞS. 694, s.126a-2. 297 Börek Ganem Ispanaklı Börek - Kara Pekmez 35 1 40 1 - - 60 1 150 1 - - - Elma 1 3 - - Taze Üzüm 1 1 - - Pirinç - - - 1 Pirinç (bakkal) - - Şair (arpa) 1 İç Yağ Yoğurt (Çanak) - Nân - 1 24 - - 28 1 - - - - 6 220 1 1 170 Kestane 1 6 - Sabun Şehir 1 14 1 - 1 16 Sabun Urla - - 1 Helvayı Ramazan 1 16 - - - Lahm-ı Ganem 1 8 - - - Lahm-ı Ma’z 1 6 - - Lahm-ı Kara Sığır 1 4 1 - 1 3 - Lahm-ı Bakar Öküz - Lahm-ı Su Sığır 1 - 5 - Helvayı Susamî 30 1 18 5 4 - - 50 1 Tuz 1 1.5 - Tuz (bakkal) 1 2 1 Avenek Üzüm 1 4 - Piyaz Kurusu 1 5 200 1 Taze Piyaz - - 300 1 Fındık 1 - - İğde - 10 1 Nân Kasım 1614 Nân Aralık 1614 - 6 - 200 1 Nisan 1615 180 1 Temmuz 1615 - 3 - - - 160 1 180 1 Lahm-ı Ganem “ “ 1 9 - - - Lahm-ı Ma’z “ “ 1 7 - - - Kara Sığır Pastırması “ “ 1 18 - - - 1 Pastırma - - - 18 Sabun (bakkal) “ “ 1 19 - - - Sabun “ “ 1 20 - - - Susamî Çörek “ “ 120 1 - - - Eşek Nalı - - - - - - 14 Katır Nalı Küçük - - - - - - 20 At Nalı - - - - - - 24 Büyük Pabuç - - - - - - 3 Başmak - - - - - - 2 298 Tablo :29 Narhlara Göre Balıkesir’de Temmuz 1615-Eylül 1615 Tarihleri Arasındaki Fiyatlar1 Emtianın Cinsi Miktarı Tarih Nân 1 Fiyatı kıyye Emtianın Cinsi Akçe Fiyatı Miktarı Tarih kıyye Akçe Temmuz 1615 80dirhem 1 Karpuz Temmuz 1615 4 1 Yağlı Çörek “ “ 130dirhe 1 Kavun “ “ 3 1 Koyun Etli Börek “ “ 40dirhem 1 Tuz “ “ 1 2 Sığır Etli Börek “ “ 50dirhem 1 Şem’-i Asel “ “ 1 5 Helvayı Susamlı “ “ 35dirhem 1 Lahm-ı Bakar İnek “ “ 1 4 Lahm-ı Ganem “ “ 1 8 Lahm-ı Bakar Öküz “ “ 1 3 Lahm-ı Ma’z “ “ 1 6 Lahm-ı Oğlak “ “ 1 6 Lahm-ı Oğlak “ “ 1 7 Ramazan Helvası “ “ 18dirhem 1 İç Yağ “ “ 1 10 Lahm-ı Oğlak Ağustos 1615 1 6 Şem’-i Revgan “ “ 20dirhem 1 Helvayı Susamî “ “ 30dirhem 1 Sabun Şehir “ “ 1 14 İncir Kurusu “ “ 1 3 Sabun Urla “ “ 1 18 Siyah Üzüm “ “ 1 2.5 Şir-i Revgan “ “ 1 12 Meyve “ “ 150dirhe 1 Revgan-ı Zeyt “ “ 1 12 Kestane “ “ 1 4 Revgan-ı Sade “ “ 1 24 Yağlı Çörek “ “ 80dirhem 1 Badem “ “ 1 18 Zerdali Kurusu “ “ 1 8 Asel “ “ 1 14 Tulum Peyniri “ “ 1 6 Tulum Peyniri “ “ 1 6 Armut “ “ 1 3 Pirinç “ “ 1 6 Tuz “ “ 1 2 Siyah Üzüm “ “ 1 3 Kestane “ “ 1 3 Kızıl Üzüm “ “ 1 4 Kara Üzüm Eylül 1615 1 4 Leblebi “ “ 1 5 Helvayı Ramazan “ “ 18dirhem 1 Fıstık “ “ 1 14 Kestane “ “ 1 2 Fındık “ “ 1 12 İnce Üzüm “ “ 300dirhe 1 Piyaz Kurusu “ “ 1 1 Armut “ “ 1 4 Zerdali Kurusu “ “ 1 8 Meyve “ “ 1 4 Yaş Üzüm “ “ 1 1 İncir Kurusu “ “ 150dirhe 1 Armut “ “ 1 2 Nân “ “ 160dirhe 1 Elma “ “ 1 1 Kızıl Üzüm “ “ 1 5 Şeftali “ “ 1 4 İncir “ “ 1 4 Armut Kurusu “ “ 1 3 Âveng Üzüm “ “ 1 2 BŞS. 694, s.125b-1.; s.125b-2. 299 Tablo :30 Narhlara Göre Balıkesir’deMart 1621-Ekim 1621 Tarihleri Arasındaki Fiyatlar1 Emtianın Cinsi Fiyatı Emtianın Cinsi Tarih Vukiyye Akçe Sabun Urla Mart 1621 1 16 Sabun Şehir Sabun Şehir “ “ 1 14 Ramazan Helvası Sabun (bakkal) “ “ 1 18 Şem’-i Revgan “ “ 20dirhem Lahm-ı Ganem “ “ Sığır Eti (şehir kasabı) Lahm-ı Bakar İnek Lahm-ı Öküz Fiyatı Miktarı Tarih Vukiyye Temmuz 1621 1 14 “ “ 1 20 Susamlı Helva “ “ 1 16 1 Asel “ “ 1 16 1 12 Revgan-ı Zeyt Ekim 1621 1 18 “ “ 1 10 Şir-i Revgan “ “ 1 16 “ “ 1 4 Nân “ “ 80dirhem 1 “ “ 1 - Lahm-ı Ganem “ “ 1 11 Lahm-ı Ganem Mayıs 1621 1 8 Lahm-ı Erkeç “ “ 1 8 Lahm-ı Oğlak “ “ 1 8 Pirinç “ “ 1 6 Lahm-ı Keçi “ “ 1 4 Tuz “ “ 1 3 Revgan-ı Sade “ “ 1 20 Soğan “ “ 1 3 Sabun Şehir “ “ 1 14 Üzüm “ “ 1 4 Sabun Urla “ “ 1 16 Siyah Muz “ “ 1 5 Şem’-i Revgan “ “ 20dirhem 1 Revgan-ı Sade “ “ 1 24 Tuz “ “ 1 3 Asel “ “ 1 18 Tuz (getirici) “ “ 1 2 Sabun Şehir “ “ 1 14 Susamlı Helva “ “ 1 16 Sabun Urla “ “ 1 16 Revgan-ı Zeyt “ “ 1 14 Şem’-i Revgan “ “ 20dirhem 1 Haziran 1621 1 3 Badem “ “ 1 16 Zerdali 1 Miktarı Akçe Kiraz “ “ 1 4 Helvayı Susam “ “ 1 25 Nân “ “ 80dirhem - Leblebi “ “ 1 10 Koyun ve Kuzu Eti Temmuz 1621 1 8 Kestane “ “ 1 3 Keçi ve Oğlak Eti “ “ 1 7 Zerdali “ “ 1 4 Taze Üzüm “ “ 1 2 Zeytin “ “ 1 5 Karpuz “ “ 2 1 Fındık “ “ 1 12 Kavun “ “ 1.5 1 Börek “ “ 30dirhem 1 Sabun Urla (bakkal) “ “ 1 18 Kase Yoğurt “ “ - 14 Sabun Urla (getirici) “ “ 1 16 Helvayı Asel “ “ - - BŞS. 696, s.65a-1.; s.73b-1,2,3. 300 Tablo :31 Narhlara Göre Balıkesir’deki H.1035/ M.1625-1626 Tarihleri Arasındaki Fiyatlar1 Emtianın Cinsi Miktarı Tarih Emtianın Cinsi Akçe Miktarı kıyye Fiyatı Akçe 150 dirhem 1 Başmak orta - Hınta 1 40 Başmak küçük - 25 Şair 1 24 Çizme Kırmızı - 110 Lahm-ı Ganem 1 8 Çizme Siyah - 70 Lahm-ı Keçi 1 6 Terlik a’lâ - 7 200 dirhem 1 Terlik orta - 6 Sade Yağ 1 24 Terlik küçük - 5 Şir-i Revgan 1 12 Kara Sığır Gönü a’lâ - 150 Yağlı Çörek 1625-1626 Çörek Ekmek Susamlı Sabun Şehri 28 1 12 Kara Sığır Gönü Evsat - 120 80 dirhem 1 Kara Sığır Gönü Edna - 80 Sabun Araki 1 16 Su Sığır Gönü a’lâ - 400 Asel 1 10 Su Sığır Gönü evsat - 200 Pirinç 1 6 Su Sığır Gönü edna - 100 Lahm-ı Bakar 1 4 Meşin a’lâ - 20 Revgan-ı Zeyt 1 18 Meşin evsat - 15 Penbe (Pamuk) a’lâ - 80 Meşin edna - 12 Penbe orta - 60 Sahtiyan Çizme Kırmızı a’lâ - 20 Penbe aşağı - 50 Sahtiyan Çizme Kırmızı edna - 15 Aba Beyaz a’lâ - 100 Sahtiyan Çizme Kırmızı evsat - 12 Aba Beyaz Evsat - 80 Sahtiyan a’lâ - 35 Aba Beyaz Edna - 70 İbrişim ve ipek 1dirhem 4 Keten 1 20 Dikilmiş Pazarî Kaftan 1 adet 450 Harir (İpek) 1 - Dikilmiş Buğası 1 adet 350 Astar (buğası) a’lâ - 160 Boyalı Astar - 84 Astar evsat - 140 Keçi Derisi Kırmızı a’lâ - 40 Astar Edna - 120 Keçi Dersi siyah Evsat - 35 Pabuç a’lâ - 50 Koyun Derisi Sade a’lâ -evsat Pabuç orta - 40 Penbe ipliği a’lâ 100 dirhem 18 Pabuç küçük - 35 Penbe İpliği evsat 100 dirhem 16 Aba Renkli - 160 Penbe ipliği edna 100 dirhem 15 Postal a’lâ - 40 Urgan a’lâ - 12 Postal orta - 35 Urgan Evsat - 8 Postal küçük - 30 Öküz-At Yuları - 4 Astarlı Pabuç a’lâ - 40 Hımar Yuları - 2 Astarlı Pabuç orta - 35 Ulû Ayak Pabuç Saray - 58 Başmak a’lâ - 30 Orta Pabuç Saray - 38 Börek 1 Fiyatı kıyye 10 BŞS. 698, s.19a-2.; 26b-1. 301 Tablo :32 Narhlara Göre Balıkesir’de Mayıs 1630-Nisan 1632 Tarihleri Arasındaki Fiyatlar1 Emtianın Cinsi Miktarı Tarih Emtianın Cinsi Akçe Fiyatı Miktarı Tarih kıyye Akçe Kiraz 25 Mayıs 1630 1 8 Zeytin 25 Kasım 1630 1 6 Kiraz 27 Mayıs 1630 1 6 Alef, Şair “ “ 1 44 Kiraz 3 Haziran 1630 1 4 Saman “ “ 1 1 Koyun Eti 9 Haziran 1630 1 10 Soğan (getirici) “ “ 1 2.5 Kuzu Eti “ “ 1 12 Döngel “ “ 1 5 Keçi Eti “ “ 1 8 Koyun Eti 7 Aralık 1630 1 12 Sığır Eti “ “ 1 5 Beyin (sakatat) “ “ 1 10 Öküz Eti “ “ 1 4 Revgan-ı Şem’ 13 Aralık 1040 14dirhem 1 Ekmek “ “ 180dirhem 1 Susamlı Helva 27 Şubat 1631 1 18 Kaba Çörek “ “ 150dirhem 1 Revgan-ı Sade “ “ 1 36 Yağlı Çörek “ “ 90dirhem 1 Kiraz 22 Mayıs 1631 1 5 Revgan-ı Şem’ “ “ 16dirhem 1 Nân “ “ 100dirhem 1 Ala Duhan “ “ 8 dirhem 1 Kara Üzüm “ “ 1 5 Vasat Duhan “ “ 10dirhem 1 Fıstık “ “ 1 16 Edna Duhan “ “ 20dirhem 1 Fındık “ “ 1 12 32 Kiraz 11 Haziran 1630 1 4 Revgan-ı Sade “ “ 1 Zerdali “ “ 1 4 Revgan-ı Şem’ “ “ 16dirhem 1 Armut “ “ 1 6 İç Yağ “ “ 1200dirh 35 Kiraz 25 Haziran 1630 1 5 Badem “ “ 1 23 Kiraz 30 Haziran 1630 1 6 Koyun Eti “ “ 1 10 Armut “ “ 1 5 Keçi Eti “ “ 1 8 Büyük Boğmaklı testi “ “ 1 adet 4 Sığır Eti “ “ 1 5 Vasat testi “ “ 1 adet 2 Öküz Eti “ “ 1 4 Küçük Testi “ “ 1 adet 1 İncir 17 Mart 1632 1 5 Abdest İbriği “ “ 1 adet 1 Siyah Üzüm “ “ 1 6 17 Ağustos 1630 160dirhem 1 Pirinç “ “ 1 10 Kaba Çörek “ “ 80dirhem 1 Asel “ “ 1 20 Yağlı Çörek “ “ 60dirhem 1 Revgan-ı Sade “ “ 1 36 İncir “ “ 1 5 Badem İçi “ “ 1 4 İncir (getirici) “ “ 1 4 Zeytin “ “ 1 4 Siyah Üzüm “ “ 1 5 Şem’ “ “ 16dirhem 12 Siyah üzüm(getirici) “ “ 1 4 Şem’ Yağı “ “ 1 35 Susam Pekmez Helva 10 Kasım 1630 1 16 Kırmızı Pirinç “ “ 1 8 Ballı Bademli Helva “ “ 1 24 Şir-i Revgan “ “ 1 18 Ekmek “ “ 140dirhem 1 Sabun Tırpulısı “ “ 1 20 Kaba Çörek “ “ 110dirhem 1 Kara Sabun “ “ 1 16 Yağlı Çörek “ “ 70dirhem 1 Nân 1 Fiyatı kıyye BŞS. 699, s.146a.; s.1a,1b. 302 Tablo :33 Narhlara Göre Balıkesir’de Nisan-Kasım 1651 Tarihleri Arasındaki Fiyatlar1 Emtianın Cinsi Miktarı Tarih Ala Beşgen yünlü Fiyatı Dirhem Emtianın Cinsi Akçe 27 Nisan 1651 400 14 Şair “ “ 340 12 Ala Yağlı Etli Fiyatı Miktarı Tarih Dirhem Akçe Kasım 1651 150 1 “ “ 70 1 nemed Keçesi Bargir Katır için Ala Beşgen nemed Keçesi Ala Beşgen Nemed Börek “ “ 220 8 Susam “ “ 1 kıyye 12 Sade Yağ “ “ 1 kıyye 20 Susamlı Helva “ “ 1 kıyye 12 Leblebi “ “ 1 kıyye 4 Leblebi “ “ 1 kıyye 3 Lahm-ı Ganem “ “ 1 kıyye 7 Yağlı Çörek “ “ 100 1 Lahm-ı Kuzu “ “ 1 kıyye 8 Lahm-ı Ganem “ “ 1 kıyye 7 Mum “ “ 26 1 Lahm-ı Keçi “ “ 1 6 Susam “ “ 1 18 Lahm-ı Öküz “ “ 1 2 Susam 20 Ağustos 1651 1 18 Mum “ “ 22 1 Mum “ “ 24 1 Kara Sabun “ “ 1 kıyye 12 Yağlı Etli Börek “ “ 90 1 Pirinç “ “ 1 8 Yağlı Çörek “ “ 200 1 Pirinç (getirici) “ “ 1 7 Ala Yağlı Çörek “ “ 120 1 İzmir Sabunu “ “ 1 16 Kara Sabun “ “ 1 kıyye 10 Ramazan Helvası “ “ 1 kıyye 16 Asel “ “ 1 kıyye 12 Soğan “ “ 1 kıyye 1 Keçesi Bu tablolara bakıldığında 37 yıl içinde Balıkesir’deki koyun etinin fiyatında bir değişikliğin olmadığı, kuzu etinin ise %40, öküz etinin %30, keçi etinin %20 oranında ucuzladığı görülmektedir. İncelenen dönemde Balıkesir’deki medreselerdeki görevli müderrislerin ise ayda ortalama 900 ile 1.200 akçe ücret aldıkları bilinmektedir2. Buna göre bir müderris aldığı bu ücret ile ortalama ayda 112.5 ile 150 kıyye kuzu eti alabilmektedir. Bu oran öküz etinde 450 ile 600 kıyye’ye kadar çıkmaktadır. Buda Balıkesir şehrindeki ekonomik hayatın çokta pahalı olmadığını göstermektedir. 1 2 BŞS. 701, s.1a-1,2. Müderris ücretleri için bkz. II. Bölüm. 303 SONUÇ Bu araştırmada kuzey-batı Anadolu’da Osmanlı taşra teşkilâtının bir örneğini oluşturan Balıkesir şehrinin XVII. yüzyılın ilk yarısında fizikî, demografik, sosyal ve ekonomik yönleri incelenip, bir bütün halinde ortaya konulmaya çalışılmıştır. Elde edilen sonuçları şu şekilde vermek mümkündür. Balıkesir, eski çağlarda Batı Anadolu’nun Mysia bölgesinde bulunmaktaydı. Şehrin tam olarak nerede ve hangi tarihte kurulduğu belli değildir. Şehrin Türkler zamanında bugünkü Atatürk Parkı civarındaki İlyaslar Mezarlığı denilen yerde kurulup, iskâna açıldığı ve bundan sonra gelişme gösterdiği anlaşılmaktadır. Balıkesir şehrinin ilk imâr ve inşa faaliyeti, her şeyden önce buraya gelip yerleşen insanların güvenliğini sağlamak için yapılmış olan ve şehrin planında da önemli rol oynayan kaledir. Balıkesir’de bugüne ulaşan bir kale kalıntısı yoktur. Bununla birlikte incelenen dönem ve sonrasında Hisariçi Mahallesi’nin bulunması ve şehrin bu noktadan itibaren gelişme ve büyüme göstermesi, burada ufak bir kalenin bulunduğunu göstermektedir. Şehrin esas gelişmeye başlaması Karesioğulları zamanındadır. Karesi Beyliği’nin XIV. yüzyılın ilk yarısında Osmanlılar’ın eline geçmesiyle birlikte şehir, yeni oluşturulan Karesi Sancağı’nın merkez kazası haline gelmiştir. Ayrıca Osmanlıların ilk zamanlarında Balıkesir şehzade sancağı da olmuştur. Balıkesir şehri, tarihî olarak Batı Anadolu’dan İstanbul’a giden yolların üzerinde bulunmaktaydı. Bu özelliği Eski Çağlar’da ve Bizans döneminde olduğu gibi Türk hakimiyeti zamanında da devam etmiştir. Teke ve Hamid sancaklarından çıkıp, İzmir-Bursa yolu ile İstanbul’a ulaşan yollar Balıkesir’den geçmekteydi. Güney Marmara’dan batıya ve kuzeye giden deniz yolları da Balıkesir’den geçiyordu. Bu durum, şehrin ana yerleşimini ve kısa sürede gelişmesini etkileyen sebeplerin başında gelmektedir. Şehirdeki yerleşimi etkileyen önemli faktörlerden biri de Zağanos Paşa Bedesteni ve Balıkesir Çarşısı idi. Bu iki yer şehrin merkezi durumunda olduğu için, birçok esnaf çarşısı, han, cami ve mescitler buralarda kümeleşmişlerdi. Dinî ve sosyal yapıların bu bölgede toplanması, ticaretin canlı ve nüfusun da yoğun olmasına sebep olmuştur. İncelenen dönemde Balıkesir’in merkezinde 7 han ve merkeze bağlı önemli ticaret yolları üzerinde 2 vakıf hanı vardı. Balıkesir, XVII. yüzyılın ilk yarısında câmi ve mescitler bakımından oldukça zengin bir görünüm arz etmektedir. Şehirde bu dönemde 8 cami ve 24 304 mescit olduğu toplanmıştır. tespit Mescitler olunmuştur. ise Camiler mahallelere özellikle şehrin dağılmıştır. merkezinde Şehirde yaşayan gayrimüslimlerin, kiliseleri olmayıp, çoğunlukla kendi cemaatlerine mensup kişilerin evlerinde düzenledikleri ayinlerle ibadetlerini yapmaktaydılar. Balıkesir şehrinin gelişimine dinî açıdan olduğu kadar, sosyal ve kültürel yönden de büyük katkı sağlayan kurumlardan biri de hiç şüphe yok ki, zâviyelerdir. İncelenen dönem içinde şehir merkezinde biri ahîlere ait olmak üzere toplam 13 zâviye vardı. Osmanlı Devleti’nde eğitim-öğretim işleri muallimhâne ve medreselerde yürütülmekteydi. Balıkesir’de bu müesseselerin oldukça yaygın bulunduğu anlaşılmaktadır. Balıkesir şehrinde XVII. yüzyılın ilk yarısında 14 mektep tespit edilmiştir. Mahallelerdeki cami ya da mescitlere bitişik olarak inşa edilen mekteplerde çocuklara eğitim verilmekteydi. Hemen her mahallede bir mektebin bulunduğu düşünülürse, Balıkesir şehrindeki mektep sayısının bu çalışmada belirlenenden çok daha üzerinde muallimhâne bulunuyordu. Şehirde XVI. yüzyılın sonunda 5 medrese mevcut idi. XVII. yüzyıla gelindiğinde ise medreselerin sayısı 7’ye çıkmıştır. Balıkesir, sosyal yapılar itibariyle de oldukça zengin bir görünüm arz etmekteydi. Şehirde halkın temizlik ihtiyaçlarını karşılayan çeşitli vakıflara bağlı 6 hamam, yoksul, fakir ve medrese talebelerinin ücretsiz yemek yediği 3 imârethâne, şehrin su ihtiyacını karşılayan çeşmeler ve pek çok su kuyusu da vardı. Ayrıca şehri ikiye ayıran Çay Deresi üzerinde, Bey Köprüsü’nün de bulunduğu tespit olunmuştur. Balıkesir, incelenen dönemde Karesi Sancağı’nın merkez kazası idi. Bu nedenle sancak yöneticisi olarak atanan sancakbeyi ile mütesellim ve kadı burada oturmaktaydı. Fakat Karesi Sancağı’na “ber vech-i arpalık” olarak atanan sancakbeyleri, görev yerlerine pek gitmezler; sancağı onların adına kendi atadıkları mütesellimlere havale ederlerdi. Bu dönemde Karesi Sancağı 11 kazadan meydana geliyordu. Kazalara ayrılmış olan Karesi sancağı ehl-i örf denilen yöneticiler tarafından idare ediliyordu. Bu yöneticilerin sancakbeyi, mütesellim, yeniçeri serdarı, kethüda yeri, alaybeyi, çeribaşı ve subaşı oldukları belirlenmiştir. Şehirde ümerâya yardımcı olan ulemâ zümresi de vardı. Bunların başında, adalet işlerini yürüten kadı ve naibler gelmekteydi. Kadı ve naibler, yargı 305 işlerinin yanında yönetim, maliye ve belediye hizmetlerini de yürütüyorlardı. Bu görevlerinde mahkemde görev yapan kâtipler, muhzırbaşı ve muhzırlar kendilerine yardımcı olmaktaydılar. Ulemâ sınıfından olan müftü, idârî işlere bakmaz, sadece halli güç olan hukukî konularda fetva verirdi. Bunların haricinde ulemâ sınıfından kabul edilen müderris, cami ve mescitlerde görev yapan vâiz, imam, hatip, müezzin, kayyım gibi birçok görevli de şehirde bulunuyordu. Osmanlı şehirlerinde her kesimin seçimle belirlenen bir temsilcisi vardır. Bunlar, resmî makamlara karşı temsil ettiği kimselerle ilgili konularda sorumlu olurlardı. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir halkının temsilcileri şehir kethudası, âyân ve mahalle yiğitbaşısı idi. Esnaf gruplarını ise naipler, yiğitbaşılar, kethuda ve ustabaşılar temsil ediyordu. Şehrin imar işleri, mimarbaşıya bağlı şehir mimarları tarafından, sağlık hizmetleri ise hekimler tarafından yürütülüyordu. Buna rağmen sağlık hizmetlerinin çağdaş seviyede olmayıp, bu yüzden ahaliden bazıları hastalarını iptidaî usullerle tedavi yönüne gidiyordu. Balıkesir şehrinin nüfusunun, XVI. yüzyıl sonlarında 1573-1574’te 7.500-8.000; XVII. yüzyılın ilk yarısında ise tahminen 7.879 civarında idi. Yaklaşık elli yıl sonra şehrin nüfusunun artmamasının nedeni ise, kazanın maruz kaldığı eşkıya saldırılarıdır. Bu dönemde merkezî idareden gönderilen pek çok fermân, Balıkesir ahalisinin Celâlî ve Suhte eşkıyalığından dolayı perişan olduğu ve bu yüzden şehrin boşaldığından bahsetmektedir. Ayrıca gerek batıda gerekse doğuda sürekli devam eden savaş halinin de nüfusu olumsuz etkilediği ortadadır. Balıkesir’de incelenilen dönemde hakim ırk, Türkler idi. Bunların dışında sayıları çok yüksek olmamakla birlikte Yahudi, Ermeni, Arap ve Çingene de yaşamaktaydı. Bunların ortak dilleri Türkçe idi. Ermenilerin XVII. yüzyılın başında Celâlî eşkıyasından dolayı kendi köy ve kasabalarını terk edip, Balıkesir’e gelip yerleşmişlerdir. Ayrıca şehirde bir grup câriye ve köle de yaşıyordu. Özellikle Osmanlılar’ın Balkanlar’da ve Avrupa’da yaptığı savaşlarda ele geçirilen bu esirlerin büyük bir çoğunluğunu Rus, Macar, Eflak, Arap, Hırvat ve Bosnalılar oluşturuyordu. Balıkesir’de XVI. yüzyılda 22 olan mahalle sayısı, XVII. Yüzyılın ilk yarısında 20’ye düşmüştür. XVI. yüzyıldaki, Börkciler ve Debbağlar Mahallesi, kendilerine yakın oan Hacı İsmail ve Okçukara mahallelerine dahil edilmişlerdir. Bu mahalleler içinde avârız-hâne sayısı bakımından ilk sırayı Hacı İshak, Martlu 306 ve Hacı İsmail mahalleleri alırken, Şeyh Lütfullah, Ali Fakih, Eski Kuyumcular, Yenice, İzmirliler ve Selahaddin Mahallesi en az, diğer Börekçiler, Dinkçiler, Mirzabey, Karaoğlan, Oruçgazi, Umur Bey, Sahın Hisar, Okçukara, Hacı Gaybî mahalleleri ise orta sırada yer almaktaydı. Balıkesir mahallelerinde genellikle tek odalı veya iki odalı ahşap evlerin kullanıldığı görülmektedir. Ancak az sayıda üç odalı evlere de rastlanmaktadır. Bu odaların yanı sıra bir avlu, onların içinde meyveli ve meyvesiz ağaçlar, kiler, fırın ve kenef de bulunuyordu. Şehirdeki yüksek dereceli memurların kendilerine ait saray ya da konakları bulunmuyordu. İncelenen dönemde bunların kendilerine ait mütevazı birer evde ikamet ettikleri görülmektedir. Osmanlı şehirlerinin önemli özelliklerinden biri, dinsel ve etnik grupların ayrı bir mahallede oturmasıdır. XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir’de Yahudi ve Ermeniler’den oluşan gayrimüslimlerin, Müslümanlar’dan ayrı oturdukları bir mahalleleri yoktu. Bunlar, Balıkesir’in Karaoğlan, Martlu, Ali Fakıh, Eski Kuyumcular, Okçukara mahallelerinde Müslümanlarla birlikte ikamet etmekteydiler. Bunlar, şehirde çeşitli işlerle uğraşmakta olup Müslümanlarla ortak iş yerleri dahi çalıştırıyorlardı. Gerek inanç gerekse gelenek ve kültür bakımından farklı özelliklere sahip olan gayrimüslimlerin Müslümanlar ile birlikte aynı mahallelerde oturmalarına rağmen, iyi ilişkiler içinde bulumakta idiler. Bunlar birbirlerine ev, dükkân alıp-satıyor, kiraya veriyor ve mahalle içindeki ilişkilerde birbirlerine kefil oluyorlardı. İncelenen dönemde münferit olarak gayrimüslimlerden İslâm olanlara rastlanmaktadır. İncelenen dönem içinde Balıkesir’in Batı Anadolu’yu İstanbul’a bağlayan yolların geçiş güzergâhında bulunması, ayrıca doğu-batı istikametinde uzanan ve Ege limanlarına ulaşan yolun başlangıç noktası olması, şehirde canlı bir ticaret oluşturmuştur. Bu noktada Balıkesir’in iktisadî faaliyetlerde daha çok komşu illere pazar olduğu görülmektedir. Balıkesir’i ticarî açıdan önemli yapan bir başka nokta da şehrin Marmara ve Ege gümrük bölgelerinin tam ortasında yer almasıdır. Balıkesir’in ihracatı ithalatından daha fazlaydı. İhracatın tamamına yakınını İstanbul’a yapılmaktaydı. Balıkesir’den İstanbul’a keçi yünü, çuval, kereste, arpa, buğday, nohut, yük hayvanlarından deve, katır, at ve daha buna bezer pek çok şey gönderilmekteydi. 307 Balıkesir şehrinde değişik esnaf grupları faaliyet göstermekteydi. Bunlar kendi isimleri ile anılan çarşılarda toplu olarak oturuyorlardı. Hemen her esnaf grubunun bir temsilcisi vardı. Bu esnaf temsilcileri tedarik ettikleri hammaddeyi kendi esnaf grubu içinde adaletli bir şekilde dağıtırdı. Ayrıca idare ile ilgili işlerlerde kendi esnafını temsil etmekteydiler. XVII. yüzyılda Balıkesir’in en gelişmiş sektörü, dokumacılık idi. Batı ve Orta Anadolu’da tekstil üretim merkezleri içinde yer alan Balıkesir, kendi bölgesinde yaygın bir şekilde çuval üretmekteydi. Abacılık da çok yaygın olup, Balıkesir abaları oldukça meşhurdu. Deri ve diğer iş kollarında sınırlı da olsa bir üretim kapasitesine sahip bulunmaktaydı. Balıkesir ve çevresinde tarım ve hayvancılık da yapılmaktaydı. Bu bölgede en çok yetiştirilen ürünler hububat, çeltik, her türlü sebze-meyve, üzüm, zeytin ve susam olup, ufak çapta tütün ekimi de yapılıyordu. Hayvancılıkta deve, katır gibi yük hayvanları sefer zamanında ordunun ihtiyaçlarını karşılamada kullanıyordu. Bunun yanı sıra büyük ve küçükbaş hayvanlar şehrin et ihtiyacına yetecek düzeydeydi. Küçük çapta arıcılığın yapıldığı da görülmektedir. İncelenen dönemde Balıkesir şehrinin ekonomik düzeyini artıran bazı unsurlar da vardı. Bunlar mukataalar ile vakıfların gelirleriydi. Şehirdeki ihtisab mukataasının geliri Karesi sancakbeyine ait idi. Balıkesir’in hemen tüm ihtiyaçları, çeşitli adlarla kurulmuş vakıfların gelirleri ile görülmekteydi. Bu sayede pek çok kişi vakıflarda çalışıp geçimini temin ediyordu. Vakıflara ait han, hamam gibi yapıların tamir ve onarımı için harcanan para ile çalıştırılan işçi ve ustalara ödenen paralar, şehir ekonomisine önemli bir gelir olmaktaydı. Balıkesir’de para ve fiyat hareketlerinde de bir canlılık gözlenmektedir. Çarşı ve pazarlarda satılan her türlü maddenin fiyatı kadı nezaretinde muhtesib, âyân ve esnaf temsilcilerinin katılımıyla belirlenmekteydi. Balıkesir’de et, yağ gibi temel gıda maddelerinin yılın ortasına doğru % 30-%40 arasında ucuzladığı görülmektedir. Kısaca buraya kadar verilen malumattan, XVII. yüzyılın ilk yarısında Balıkesir şehrinin sahip olduğu demografik yapısı ve ekonomik potansiyeli ile gerek Karesi Sancağı içinde gerekse Batı Anadolu bölümünde önemli bir yere sahip olduğu anlaşılmaktadır. 308 BİBLİYOGRAFYA 1. Arşiv Kaynakları I. Yayınlanmamış Arşiv Kaynakları A. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) 1) Tapu Tahrir (TT) Nr. 166, 697. 2) Mühimme Defterleri (MD) Nr. 5, 6, 7, 10, 12, 14, 18, 19, 21, 26, 29, 30, 31, 36, 41, 43, 48, 49, 53, 55, 61, 62, 64, 69, 70, 71, 74, 78, 79, 80, 81, 85, 87, 88, 89, 91, 96. 3) Maliyeden Müdevver Defterler (MAD) Nr. 2751, 2874, 3167, 3844, 6025. 4) Kamil Kepeci (KK) Nr. 2560, 3362. 5) Nezaret Öncesi Evkaf Defteri (EV.HMH) Nr. 42. 6) Bâb-ı Defteri, Cizye Muhasebesi, Nr. 26639. 7) Cevdet Evkaf Nr. 99, 1990, 2944, 3144, 4254, 4688, 4906, 5110, 7032, 11871, 12942, 13040, 15413, 16066, 18667, 19991, 31707. 8) Cevdet Maarif Nr. 2313, 2510, 3265, 3343, 4176, 4545, 5113, 5655, 6462, 7094, 7650, 8881. 9) İbnülemin Vakıf Nr. 357, 585, 966, 1298, 1433, 1869, 2233, 2585, 3079, 3415, 3624, 6206, 6567, 7166. 10) İbnülemin Ensab Nr. 509. 10) Ali Emîrî Tasnifi IV. Mehmed devri, Nr. 286, 531, 2504, 11391, II. Sultan Süleyman devri, Nr. 1278. B. Ankara Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VAD) Defter Nr. 579, 582/1, 602, 614, 1255. 309 C. Ankara Milli Kütüphâne Balıkesir Şer’iyye Sicilleri (BŞS): 692, 693, 694, 695, 696, 697, 698, 699, 700, 701. II. Yayınlanmış Arşiv Kaynakları Mühimme Defteri, 113, (Yay. Haz. Yusuf İhsan Genç), İstanbul, 1987. Teke Sancağı Şer’iyye Sicilleri I (1223-1232/1807-1812), (Yay. Haz. Hasan Moğol), Ankara, 1996. 2. Diğer Kaynaklar ve İncelemeler ADİL, Esat, “İlyas Paşa”, Kaynak, S:1, (Balıkesir, 1933), s.10-13. AKDAĞ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi (1453-1559), II, İstanbul, 1995. _______, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Celali İsyanları, Ankara, 1999. _______, “Genel Çizgileriyle XVII. Yüzyıl Türkiye Tarihi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, IV/6-7, Ankara, 1968, s.201-247. AKGÜNDÜZ, Ahmet, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Ankara, 1988. AKÖZ, Alaaddin, “XVI. Yüzyıl Sonunda Karaman”, Osmanlı Araştırmaları, S:9, İstanbul, 1989, s.331-345. AKPINARLI, K. Kâni, Balıkesir’de Yatırlar, Balıkesir, 1973. _______, “Balıkesir’de Mühim Vakıflar ve Bunlara Ait Vesikalar”, Kaynak, S.75, (19.04.1939), s.28-35. _______, “Zağnos Paşaya Dair Bir Vesika”, Kaynak, S:59, (19 Birinci Kanun 1937), s.307-308. _______, “Karasi oğlu İmir Vakfı I”, Kaynak, S.97, (Balıkesir, 1941), s.454,455.; S.99, s.490-492.; S.100, s.503,504. AKURGAL, Ekrem, Anadolu Kültür Tarihi, Ankara, 1998. AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, Ankara, 1985. ALTOK, Zeynep, (bkz. Barkey, Karen). ANONİM, Kitâb-I Müstetâb, (Nşr. Yaşar Yücel), Ankara, 1980. 310 ________, Tevarih-İ Al-İ Osman, (Neşr. F. Giese, Çev. Nihat Azamat), İstanbul, 1992. ARSEVEN, Celal Esad, Sanat Ansiklopedisi, C:I, İstanbul, 1943. ASLANAPA, Oktay, Osmanlı Mimarisi, İstanbul, 1996. AŞIKPAŞA-ZÂDE, Tevârih-i Âl-i Osman, İstanbul, 1332. ATAÖV, Aslı (bkz. CERASI, Maurice M.). AYDIN, M. Akif, İslâm-Osmanlı Aile Hukuku, İstanbul, 1985. AYHAN, Aydın, “Antik Tarih”, Balıkesir Bir Kentin Kimliği, Ankara, 1997, s.115. AYKUT, Nezihi, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sikke Tecdidleri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S.XIII, (İstanbul, 1987), s.257-297. ______, “Osmanlı İmparatorluğu’nda XVII. Asır Ortalarına Kadar Yapılan Sikke Tashihleri”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul, 1991, s.343-360. AYN ALİ EFENDİ, Kavânîn-i Ali Osmân Der-Hulasa-i Mezâmin-i Defteri Dîvân, İstanbul, 1280. AYVERDİ, Ekrem H., Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, C.I, İstanbul, 1966. AZAMAT, Nihat, “Hacı Bayram-ı Veli”, TDVİA, C:XIV, s.442-447. BALCIOĞLU, Tahir Harimi, Tarihte Edremit Şehri, Balıkesir, 1937. BALTACI, Cahid, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, Teşkilât, Tarih, İstanbul, 1976. BARDAKOĞLU, Ali, “Eşkıya”, TDVİA, C:XI, İstanbul, 1995. s.463-466. BARKAN, Ömer Lütfi, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları, I, Kanunlar, İstanbul, 1943. ________, “Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İÜİFM, XIII/1-4, İstanbul, 1951-52, s.56-78; XV/1-4 (1953-54), s.209-237. ________, “Şehirlerin Teşekkül ve İnkişaf Tarihi Bakımından Osmanlı İmparatorluğunda İmâret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”, İÜİFM, XXIII/1-2, (1962-63), s.239-296. ________, “Tarihî Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, X, (İstanbul, 1953), s.1-26. ________, “XVI. Asrın İkinci Yarısında Türkiye’de Fiyat Hareketleri”, Belleten, XXXIV/136, (1970), s.557-607. ________, “Avârız”, İA, C:II, s.13-18. 311 BARKEY, Karen, Eşkıyalar Ve Devlet, Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, (Çev. Zeynep Altok), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999. BAYINDIR, Abdülaziz, İslam Muhakeme Hukuku (Osmanlı Devri Uygulaması), İstanbul, 1986. BAYKARA, Tuncer, Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş I, Anadolu’nun İdârî Taksimatı, Ankara, 1988. ________, Türkiye’nin Sosyal ve İktisadi Tarihi (XI-XIV. Yüzyıllar), Ankara, 2000. BAYRAM, Emine, “Osmanlı’dan Günümüze Gaziantep’te Giyim Kuşam Örneklerinden Aba”, Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu, (Editör: Yusuf Küçükdağ), Gaziantep, 2000, s.351-362. BAYRAM, Mikail, “Ahîliğin Selçuklulardan Osmanlılara İntikali”, Osmanlı Öncesi ile Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri, 9-10 Mayıs 2002, (Bildiriler), II, İstanbul, 2003, s.93-104. BAYSUN, C., “Naib”, İA, C:IX, s.50-52. BERKİ, A. Himmet, “İslam’da Vakıf, Zağanos Paşa ve Zevcesi Nefise Hatun Vakfiyeleri”, Vakıflar Dergisi, IV, (Ankara, 1959), s.19-37. BERKTAY, Halil, (bkz. İNALCIK, Halil). BİLGE, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1984. BRAUDEL, Fernand, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay), II, Ankara, 1994. CERASI, Maurice M., Osmanlı Kenti, Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi, (Çev. Aslı Ataöv), İstanbul, 2001. CEZAR, Mustafa, Osmanlı Tarihinde Levendler, İstanbul, 1965. ÇADIRCI, Musa, “II. Mahmud Döneminde Mütesellimlik Kurumu”, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXVIII/3, (1970), s.278-296. _________, “Türkiye’de Muhtarlık Teşkilâtının Kurulması Üzerine Bir İnceleme”, Belleten, XXXIV, (Ankara,1970), s.409-420. ÇAĞATAY, Neşet, Bir Türk Kurumu Olarak Ahilik, Ankara, 1974. ÇAVULDUR, Ekrem, “Balıkesir Tarihçesine İlgili Eski Bir Vesika”, Kaynak, S.59, (Balıkesir, 1937), s.303-304. _________, “Eski Eserler Korunmalı”, Kaynak, S:49, (Balıkesir , 1937), s.48-52. _________, “Paşa Sultan Türbesi”, Kaynak, S.64, (Balıkesir, 1938), s.396-397. 312 _________, “Zagnos Paşa ve Balıkesir’le Alakası”, Kaynak, S:31, (19 Ağustos 1935) s.700-702; S:26, (19 Mart 1935), s.534-532; S:27, (19 Nisan 1935), s.548-550. _________, “Zağnos Paşa ve Balıkesir’le Alakası-3”, Kaynak, Yıl 3, S. 30, (19 Temmuz 1935) s.700-702. ÇINAR, Hüseyin, Osman Gümüşçü, Osmanlıdan Cumhuriyete Çubuk Kazası, Ankara, 2002. CİN, Halil, İslâm ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Konya, 1988. ÇİZAKÇA, Murat, “Osmanlı Ekonomisinde Akçe Tağşişinin Sebepleri Üzerine Kısa Bir İnceleme”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, 4-5, (İstanbul, 1977), s.21-27. DAĞLIOĞLU, Hikmet Turhan, “Zaganos Paşa Hakkında”, Kaynak, S:37, (19 Şubat 1936), s.8-10. DARKOT, Besim, Türkiye İktisadî Coğrafyası, İstanbul, 1972. ________, “Coğrafî Bakımdan Balıkesir Şehri ve Bölgesi”, Kaynak Dergisi, S:101, (Balıkesir, 1941), s.520. ________, “Balıkesir”, İA, C:II, s.276-277. DEMİREL, Ömer, Muhiddin Tuş, Adnan Gürbüz, “Osmanlı Anadolu Ailesinde Ev, Eşya ve Giyim-Kuşam (XVI-XIX Yüzyıllara)”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, C:II, İstanbul, 1993. s.703-728. DENKER, Bedriye Tolun, Balıkesir Ovasında Yerleşme ve İktisadî Faaliyetler, İstanbul, 1970. DOĞAN, Ahmet Işık, Osmanlı Mimarisinde Tarîkat Yapıları Tekkeler, Zâviyeler ve Benzer Nitelikteki Fütüvvet Yapıları, İstanbul, 1977. EMECEN Feridun, XVI. Asırda Manisa Kazası, TTK, Ankara, 1989. ________, “Bergama”, TDVİA, V, s.493-494. ________, “Beylikten Sancağa Batı Anadolu’da İlk Osmanlı Sancaklarının Kuruluşuna Dair Bazı Mülahazalar”, Belleten, LX/227, (Nisan 1996), s.81-91. ________, “Kayacık Kazasının Avârız Defteri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S:12, (İstanbul, 1982), s.159-170. ________, “Alaşehir”, TDVİA, II, s.342-343. ________, “Saruhanoğulları ve Mevlevîlik”, Ekrem Hakkı Ayverdi Hatıra Kitabı, İstanbul, 1995. 313 EREN, Muharrem, Mutasarrıf Ömer Ali Bey, İstanbul, 1993. _______, Zağnos Paşa, Balıkesir, 1994. ERGENÇ, Özer, “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, S:IV, (İstanbul, 1984), s.69-78. ________, “Osmanlı Klasik Döneminde, Eşraf ve A’yan Üzerine Bazı Bilgiler”, Osmanlı Araştırmaları, S:III, (İstanbul, 1982), s.105-118. ________, “Osmanlı Şehirlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerinde Bazı Düşünceler”, VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (11-15 Ekim 1976), C:II, Ankara, 1981, s.1265-1274. ________, “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fizik Yapıya Etkileri”, Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Birinci Uluslar arası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi (11-13 Ocak 1977) Tebliğleri, Ankara, 1980. s.103-109. ________, “XVI. yüzyılın Sonlarında Osmanlı Parası Üzerinde Yapılan İşlemlere İlişkin Bazı Bilgiler”, ODTÜ, Gelişim Dergisi: Özel Sayısı, (Ankara, 1978), s.86-97. ERGİN, Osman, Türk Şehirlerinde İmâret Sistemi, İstanbul, 1939. ______, Türk Maarif Yıllığı, C.I,II, İstanbul, 1973. ______, Mecelle-i Umûr-u Belediye, C. I, İstanbul, 1922. ERKEN, Sabih, Türkiye Vakıf Abideler ve Eski Eserler II, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay. Ankara, 1977. EROL, Mine, Osmanlı İmparatorluğu’nun Amerika Birleşik Devletleriyle Yaptığı Ticaret Antlaşmaları, Konya. ERTAN, Kemal, “Balıkesir Camileri”, Kaynak, S.8, (1948), s.13-16. _______, “Balıkesir Camileri”, Kaynak, S.9 (Ocak 1949), s.11-13. ERTEN, Hayri, Konya Şer’iyye Sicilleri Işığında Ailenin Sosyo-Ekonomik Yapısı, (XVIII. Yüzyılın İlk Yarısı), KBY, Ankara, 2001. ERTÜZÜN, Reşit Mazhar, Kapıdağ Yarımadası ve Çevresindeki Adalar, Tarih ve Arkeolojisi Üzerinde Araştırmalar, İstanbul, 1953. ERYILMAZ, Bilal, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul, 1996. FAROQHI, Suraiya, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, (Çev. Neyyir Kalaycıoğlu), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, 1994. 314 ________, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, (Çev: Elif Kılıç) Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 3.Baskı, İstanbul, 2000. ________, “XVII. Yüzyıl Ankara’sında Sof İmalatı ve Sof Atölyeleri”, İFM, 41/1-4, (1984), s.237-260. ________, “16. Yüzyılda Batı ve Güney Sanacaklarında Belirli Aralıklara Kurulan Pazarlar: İçil, Hamid, Karahisar-ı Sahib, Kütahya, Aydın, Menteşe”, ODTÜ Gelişme Dergisi 1978 Özel Sayısı, (Ankara, 1979), s.39-85. FENDOĞLU, Hasan Tahsin, “Osmanlı’da Kadılık Kurumu ve Yargının Bağımsızlığı”, Osmanlı, C:VI, Ankara, 1999. s.453-460. GENÇ, Mehmet, “17.-19. Yüzyıllarda Sanayi ve Ticaret Merkezi olarak Tokat”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, (2-6 Temmuz 1986), Ankara, 1987, s.145-170. _______,“Osmanlı Esnafı ve Devletle İlişkileri”, Ahilik ve Esnaf (Konferanslar ve Seminer ve Tartışmalar), İstanbul, 1986, s.113-130. GERBER, Haim, Economy and Society in a Ottoman City: Bursa, 1600-1700, Jarusalem, 1988. ________, “Bir Osmanlı Şehri Olan Bursa’da Kadının Sosyo-Ekonomik Statüsü (1600-1700)”, (Çev. Hayri Erten), Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S:8, (Konya, 1998), s.327-343. GOWAN, Bruce Mc., “Osmanlı Avârız-Nüzül Teşekkülü, (1600-1830)”, VIII. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, II, Ankara, 1981, s.1327-1332. GÖKBİLGİN, Tayyib, “15. ve 16. Asırlarda Eyâlet-i Rûm”, Vakıflar Dergisi, S:VI, Ankara, 1965, s.183-193. __________, “Çingeneler”, İA, C:III, s.420-426. __________, “Nâhiye”, İA, C:IX, s.37-39. GÖKÇE, Turan, XVI ve XVII. Yüzyıllarda Lâzıkıyye (Denizli) Kazâsı, TTK, Ankara, 2000. GÖKYAY, Orhan Şaik (bkz.WİTTEK, Paul). GÖLPINARLI, Abdülbaki, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, (2. Baskı), İstanbul, 1983. __________, “Balım Sultan”, Kaynak, S:16, (Balıkesir, 1934), s.369-372. GÖYÜNÇ, Nejat, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, TTK, Ankara, 1991. 315 _______, “Osmanlı Devletinde Mevleviler”, Belleten, 213, (Ankara, 1991), s.353. _______, “Osmanlı İktidarının Temel Unsurlarında Örf-Gelenek”, İlmî Araştırmalar, S:5, (İstanbul, 1997), s.157-165. _______, “Hâne Deyimi Hakkında”, İÜEF, Tarih Dergisi, 32, (İstanbul, 1979), s.331-348. GRİSWOLD, William J., Anadolu’da Büyük İsyan, 1591-1611, (Çev. Ülkün Tansel), İstanbul, 2000. GÜÇER, Lütfi, XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler, İstanbul, 1964. ________, “XV.-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Tuz İnhisarı ve Tuzlaların İşletme Nizamı”, İFM, XXIII/1-2 (1962-63), s.97-143. GÜNALTAY, Şemseddin, Perslerden Romalılara Kadar, Selevkoslar, Nabatiler, Galatlar, Bitinya ve Bergama Krallıkları, I. Bölüm, TTK, Ankara, 1987. _________, Romalılar Zamanında Kapadokya, Pont ve Artaksiad Krallıkları,II. Bölüm, Ankara, 1987. HADÎDÎ, Tevarih-i Al-i Osman (1299-1523), (Neşr. Necdet Öztürk), İstanbul, 1991. HALAÇOĞLU, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, TTK, Ankara, 1991. HOCA SADETDDİN EFENDİ, Tacüt-Tevarih, C:I, İstanbul, 1279. HÜRYILMAZ, Halime, “İçbatı Anadolu Bölgesinde Bulunan Yortan Mezarlık Kültürü’ne Ait Üç Kap”, Belleten, LXI/232, (Aralık, 1997), s.499518. İBN BATTUTA, Seyahatnâme, (Çev. Mehmed Şerif), I, İstanbul, 1330-1333. İBN-İ KEMAL, Tevârih-i Âl-i Osman: I. Defter, (Yay. Haz. Ş. Turan), Ankara, 1970. İLGÜREL, Mücteba, “Balıkesir’de Âyânlık Mücadelesi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S:3, (İstanbul, 1973), s.63-74. ________, “Balıkesir”, TDVİA, C:V, İstanbul, 1992. s.12-14. ________,“Osmanlı İmparatorluğu’nda Ateşli Silahların Yayılışı”, İÜEF. Tarih Dergisi, İsmail Hakkı Uzunçarşılı Hatıra Sayısı, S:32, (İstanbul, 1979), s.301-317. 316 ________, “XVII. Yüzyıl Balıkesir Şer’iyye Sicillerine Göre Subaşılık Müessesesi”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 11-15 Ekim 1976, II, (Ankara, 1981), s.1275-1282. İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 13001600, C. I, Eren Yay. (Çev. Halil Berktay), İstanbul, 2000. ________, “Örf”, İA, C:IX, s.480. ________, “Bursa I: XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten, XXIV, S.93-96 (1960), s.45-66, s.224-258. ________, “Osmanlı İdâre, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle İlgili Belgeler; Bursa Kadı Sicillerinden Seçmeler”, Belgeler, X/14, (1981), s.1-91. ________, “Bayezid I”, TDVİA, V, İstanbul, 1992, s.231-234. İNALCIK, Halil - Joseph Schacht, “Mahkeme”, İA, C:VII, s.149-151. İPŞİRLİ, Mehmet, “Avârız Vakfı”, TDVİA, C:IV, s.109. İZGİ, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, C.I, İstanbul, 1997. KAEGİ, W.E., Bizans ve İlk İslam Fetihleri, (Çev: M.Özay), İstanbul, 2000. KAFESOĞLU, İbrahim, “Selçuklular”, İA, C:X, s.353-416. KALAYCIOĞLU, Neyyir, (bkz. FAROQHI, Suraiya). KAYA, Ekrem Yalçın, “Balıkesir Tarihen Ne İdi?”, Kaynak, S.43, (19 Ağustos 1936) s.24-26. KAZICI, Ziya, Osmanlılarda İhtisâb Müessesesi, (Ekonomik, Dinî ve Sosyal Hayat), İstanbul, 1987. KILIÇ, Elif, (bkz. FAROQHI, Suraiya). KILIÇBAY, Mehmet Ali (bkz. BRAUDEL, Fernand). KILIÇBAY, Mehmet Ali, Enver Özcan, (bkz. MANTRAN, Robert). KINAL, Füruzan, Eski Anadolu Tarihi, TTK, Ankara, 1991. KIPÇAK, M. Reşit, Balıkesir, İstanbul, 1968. KOCA, Saim, Anadolu Türk Beylikleri Tarihi, Trabzon, 2001. KOMİSYON, Balıkesir İl Yıllığı 1967, İstanbul, 1967. __________, Balıkesir İl Yıllığı 1973, Cumhuriyetin 50. Yılı. __________, Türkiye Cumhuriyeti’nin 75. Yılında Balıkesir, Balıkesir Valiliği Yayını, 1999. KÖPRÜLÜ, Fuad, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, TTK, Ankara, 1988. _________, “Bâc”, İA, II, s.187-190. 317 KÖSTÜKLÜ, Nuri, 1820-1836 Yıllarında Hamid Sancağı ve Türkiye (182 numaralı Isparta Şer’iyye Siciline Göre), Konya, 1993. ___________, Sosyal Tarih Perspektifinden Yalvaç’ta Aile (1892-1908), Konya, 1996. KRAMERS, J.H., “Mahalle”, İA, C:VII, s.144. __________, “Sü-Başı”, İA, C:X, s.78-79. KUBAN, Doğan, “Anadolu-Türk Şehri, Tarihi Gelişimi ve Fiziki Özellikleri Üzerine Bazı Gözlemler”, VD, VII, (1968), s.53-73. KUNT, Metin, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerâsı ve İl idâresi, İstanbul, 1978. _______, Bir Osmanlı Valisinin Gelir-Gideri Diyarbekir, 1670-71, Boğaziçi Üniversitesi Yay. İstanbul, 1981. KUNTER, Halim Baki, “Tarsus’taki Türkistan Zâviyelerinin Vakfiyeleri”, Vakıflar Dergisi, C:VI, (İstanbul, 1965), s.33-45. KURAN, Aptullah, Anadolu Medreseleri, C.I, Ankara, 1969. KURAT, Akdes Nimet, Çaka Bey, Ankara, 1966. KÜÇÜKDAĞ, Yusuf, Armutlu, Konya, 1996. ___________, Karapınar Sultan Selim Külliyesi, Konya, 1997. ___________, Lale Devrinde Konya, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Konya, 1989. ___________, “Antep Mevlevîhânesi ve Vakfiyeleri”, Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu, (Editör: Yusuf Küçükdağ), Gaziantep, 2000, s.211-241. ___________, “Konya’da Bir Mevlevî Manzumesi Piri Mehmed Paşa Zâviyesi ve Vakfiyesi”, IX. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara, 1992, s.159-178. ___________, “Şah İsmail’in Anadolu’yu Şiileştirme Çalışmalarını Engellemeye Yönelik Osmanlı Devleti’nin Aldığı Önlemler”, Osmanlı, C.I, (Editörler: Güler Eren- Kemal Çiçek- Cem Oğuz), Ankara, 1999, s.269-281. ____________, “Osmanlı Dönemi Konya Tekke ve Zâviyeleri”, Dünden Bugüne Konya’nın Kültür Birikimi ve Selçuk Üniversitesi, Konya, 1999, s.135-155. 318 ___________, Caner Arabacı, “Osmanlı Dönemi Konya Medreseleri”, Dünden Bugüne Konya’nın Kültür Birikimi ve Selçuk Üniversitesi, Konya, 1999, s.81-133. ___________, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Etkin Rol Oynayan Konyalı İlim, Fikir ve Devlet Adamları”, Konya Kitabı V., Yeni İpek Yolu, Konya Ticaret Odası Dergisi, Özel Sayı, (Konya, Aralık 2002), (Editör: Yusuf Küçükdağ), s.187-206. ___________, “Anadolu Selçuklu Devleti’nde Ahî Teşkilâtının Kurulması”, Osmanlı Öncesi ile Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri, 9-10 Mayıs 2002, (Bildiriler), II, İstanbul, 2003, s.79-87. ___________, “Osmanlı Döneminde Konya’da Ahîlik ve Ahîler”, II. Ululararası Ahîlik Kültürü Sempozyumu Bildirileri,13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.214-228. ___________, “Afyonkarahisar’da XIX. Yüzyılda Sağlıkla İlgili Alınan Önlemler”, VI. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar 10-11 Ekim 2002, Ankara, 2003, s.111120. KÜTÜKOĞLU, Mübahat S. Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, İstanbul, 1983. ____________, “Osmanlı Esnafında Oto-kontrol Müessesesi”, Ahilik ve Esnaf (Konferanslar ve Seminer ve Tartışmalar), İstanbul, 1986, s.5585. ____________, “1009 (1600) Tarihli Narh Defteri’ne Göre İstanbul’da Çeşitli Eşya ve Hizmet Fiyatları”, İÜEF, Tarih Enstitüsü Dergisi, S,9, (İstanbul, 1978), s. 1-86. ____________, “Mühimme Defterlerindeki Muâmele Kayıtları Üzerine”, Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri, İÜEF, İstanbul, 1988, s.95-112. LOWRY, Heath W., Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi 1461-1483, İstanbul, 1977. MANSEL, Arif Müfid, Ege ve Yunan Tarihi, TTK, 6.Baskı, Ankara, 1995. 319 MANTRAN, Robert, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, Kurumsal, İktisadi, Toplumsal Tarih Denemesi, C:I, (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay-Enver Özcan), TTKB, Ankara, 1990. MARDİN, Ebül-ulâ, “Kadı”, İA, C:VI, s.42-46. MARTAL, Abdullah, “XVI. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Su-Yolculuk”, Belleten, LII/205, (Aralık 1988), s.1584-1675. MECDÎ MEHMET EFENDİ, Şakaik-ı Numaniye, (Haz. Abdülkadir Özcan), C.I, İstanbul, 1989. MİLLİ TETEBBULAR MECMUASI, C:I, Fas: 3, Temmuz-Ağustos 1331 (1915). MUMCU, Ahmet, Hukuksal ve Siyasal Kara Organı Olarak Divân-ı Hümâyûn, Ankara, 1976. MÜNECCİMBAŞI, Camiü’d-Düvel, Osmanlı Tarihi (1299-1481), (Yay. Haz. Ahmet Ağırakça), İstanbul, 1995. NAÎMA, Tarih, C:III, İstanbul, 1283. NEF’Î, Divan, (Yay. Haz. Metin Akkuş), Akçağ Yay, Ankara, 1993. NEŞRÎ, Kitâb-ı Cihannümâ, C:I, (Neşr. Faik Reşit Unat-Mehmet A. Köymen), TTK, Ankara, 1949. OCAK, Ahmet Yaşar, “Türkiye Tarihinde Merkezi İktidar ve Mevleviler (XIIIXVIII, yüzyıllar) Meselesine Kısa Bir Bakış”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, II, (Konya, 1996), s.35-42. _______, “Zâviyeler, Dinî, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme”, Vakıflar Dergisi, S:XII, (Ankara, 1978), s.248-262. _______, Suraiya Faroqhi, “Zâviye”, İA, C:XIII, s.468-470. OĞUZOĞLU, Yusuf, Osmanlı Devlet Anlayışı, Eren yay, İstanbul, 2000. ___________, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında Konya Şehir Müesseseleri ve SosyoEkonomik Yapısı Üzerinde Araştırma, (Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yeniçağ Tarih Kürsüsü Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 1980. ___________, “XVII. Yüzyılda Konya Şehrindeki Üretim Faaliyetleri Hakkında Bazı Bilgiler”, İÜEFTD, Prof. Tayyib Gökbilgin Hatıra Sayısı, XII, (İstanbul, 1982), s.611-620. ___________, “Osmanlı Şehirlerindeki Askerlerin Ekonomik Durumuna İlişkin Bazı Bilgiler”, Birinci Askeri Tarih Semineri Bildiriler II, Ankara, 1983, s.169-179. 320 ONURLU, Refet, “Balıkesir Menşeleri Üzerinde..”, Kaynak, S. 141, (I. Teşrin, 1944), s.355-357. ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilatı, İstanbul, 1990. __________, Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Üzerine Araştırmalar, (Derleyen. Salih Özbaran), EÜEF yay, İzmir, 1984. __________, Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskânı, İstanbul, 1987. ORTAYLI, İlber, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, Ankara, 1994. ÖDEN, Zerrin Günal, Karası Beyliği, TTK, Ankara, 1999. ÖNGE, M. Yılmaz, Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1995. ÖNKAL, Ahmet, Nebi Bozkurt, “Cami”, TDVİA, İstanbul, 1993, s.46-56. ÖZ, Mehmet, “Klâsik Dönem Osmanlı Taşra İdaresinde Sancak”, Tarih Çevresi, S:8, (Ankara, 1994), s.11-19. ÖZAY, M., (bkz. KAEGİ, W.E.). ÖZDEMİR, Rifat, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, KBY, Ankara,1998. __________, “Avârız ve Gerçek-Hâne Sayılarının Demografik Tahminlerde Kullanılması Üzerine Bazı Bilgiler”, X. Türk Tarih Kongresi, (22-26 Eylül 1986), C:IV, Ankara, 1993, s.1581-1613. __________, “Tokat’ta Ailenin Sosyo-Ekonomik Yapısı (1771-1810)”, Belleten, LIV/211, (Ankara, 1991), s.993-1051. ÖZKAYA, Yücel, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı, Ankara, 1985. _________, Osmanlı İmparatorluğu’nda Âyâlık, TTKB, Ankara, 1994. _________, “XVIII. Yüzyılda Mütesellimlik Müessesesi”, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXVIII/3-4 1970, s.369-390. ÖZTÜRK, Mustafa, “1616 Tarihli Halep Avarız-Hane Defteri”, OTAM, S:8, (Ankara, 1997), s.249-293. ÖZTÜRK, Sait, İstanbul Tereke Defterleri, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay, İstanbul, 1995. PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I, II III, İstanbul, 1993. 321 PAMUK, Şevket, Osmanlı İmparatorluğunda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yay. İstanbul, 1994. PARRY, Vernon J., “Osmanlı İmparatorluğu 1566-161”, (Çev. Necmi Ülker), Tarih İncelemeleri Dergisi, IV, (İzmir, 1988), s.151-178. PEKMEN, Adnan, (bkz. STRABON). PEKTAŞ, Mihri, (bkz. RAMSAY, W. M.). PEDERSEN, John, “Mescid”, İA, İstanbul, 1960, s.1-86. PİTCHER, Donald Edgar, Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihsel Coğrafyası, (Çev. Bahar Tırnakcı), İstanbul, 2001. RAMSAY, W. M., Anadolu’nun Tarihî Coğrafyası, (Çev. Mihri Pektaş), İstanbul, 1960. RUNCİMAN, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi, Akka Krallığı ve Daha Sonraki Haçlı Seferleri, (Çev: Fikret Işıltan), C:III, TTK, Ankara, 1992. SAHİLLİOĞLU, Halil, “Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri (1300-1750)”, ODTÜ Gelişme Dergisi, 1978 Özel Sayı, (Ankara, 1979), s.1-38. _____________, “Bolu Subaşılığı”, Çele Dergisi, S:31, (Ankara, 1965), s.17-18. _____________, “Avârız”, TDVİA, C:IV, s.108-109. SAK, İzzet, “Konya’da Köleler (16. Yüzyıl Sonu-17. Yüzyıl)", Osmanlı Araştırmaları, S:IX, İstanbul, 1989, s.179-195. SARIKAYA, Yaşar, Medreseler ve Modernleşme, İstanbul, 1997. SEVİM, Sezai, “Candaroğulları Sülalesinden Kaya Bey’in Balıkesir’deki Camisi ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, S.XXIII, (Ankara, 1994), s.19-22. ________, “XIV.-XVI. Yüzyıllarda Balıkesir Bölgesinde İdarî Yapılanma”, I. Balıkesir Kültür Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 1-2 Haziran 1998, Balıkesir, 1999, s.505-527. ________, XVI. Yüzyılda Karasi Sancağı, (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 1993. SOFYALI ALİ ÇAVUŞ, Kanunnâme, Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Tasarruf Sisteminin Hukukî ve Mâli Müeyyide ve Mükellefiyetleri (Yay. Haz. Midhat Sertoğlu), İstanbul, 1992. SOYKAN, Abdullah, Talat Koç, Ayhan Özoğul, “Coğrafya”, Balıkesir Bir Kentin Kimliği, Ankara, 1997. s.74-120. 322 STRABON, Coğrafya (Anadolu), (Çev. Adnan Pekmen), Kitap XII, Bölüm I,II,III,İstanbul, 1969; Kitap XIV, Bölüm I, 1975; Kitap XIV, Bölüm II,IV,1981. SU, Kamil, XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Balıkesir Şehir Hayatı, İstanbul, 1937. _______, “Balıkesir’e Dair Vesikalar Sular”, Kaynak, S.54, (Balıkesir, 1937), s.167-168. _______, “Balıkesir’e Dair Vesikalar”, Kaynak, S.51, (19 Nisan 1937), s.69-70. _______, “Balıkesir’e Dair Vesikalar”, Kaynak, S:53, (Balıkesir, 1937), s.145147. _______, “İlyas Paşa’ya Dair”, Kaynak, S.47, (19 Birinci Kanun 1937), s.340341. _______, “Yıldırım Camii”, Kaynak, S.41, (19 Haziran 1936), s.148-150. _______, “Balıkesir’de Eski Tarihlerde Abacılık”, Kaynak, S.50, (Balıkesir, 1937), s.33-35. SUAD, Ali, (bkz. TEXİER, Charles). SÜMER, Faruk, Oğuzlar, İstanbul, 1992. ŞAHİN, İlhan, “Timâr Sistemi Hakkında Bir Risâle”, İÜEF. Tarih Dergisi, S:32, (İstanbul, 1979), s.905-935. _______, Feridun M. Emecen, “XV. Asrın İkinci Yarısında Tokat Esnafı”, Osmanlı Araştırmaları, S. VII-VIII, (İstanbul, 1988), s.287-308. ŞEMSEDDİN SAMİ, Kâmûsu’l A’lam, C:II, İstanbul, 1306. ___________, Kamûs-ı Türki, İstanbul, 1317. ŞEYHÎ MEHMED EFENDİ, Vekayiü’l-Fudalâ, I, (Nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul, 1989. TAESCHNER, Franz, “Kırşehir’deki Ahî Evran Zâviyesinin Mütevellisine Ait Bir Berat”, Vakıflar Dergisi, S: III, (Ankara, 1956), s.93-96. TANSEL, Ülkün (bkz. GRİSWOLD, William J.). TEKİN, Zeki, Tanzimat Dönemine kadar Osmanlı İmparatorluğu’nda Dericilik, (Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1992. TEXİER, Charles, Küçük Asya, (Çev. Ali Suad), II, İstanbul, 1339. TIRNAKCI, Bahar (bkz. PİTCHER, Donald Edgar). TOGAN, Zeki Velidi, Umumî Türk Tarihine Giriş, C:I, İstanbul, 1981. 323 TUNÇSİPER, Bedriye, Nihat Karakoç, Burhan Aydemir, “Ekonomi”, Balıkesir Bir Kentin Kimliği, Ankara, 1997, s.121-193. TURAN, Osman, “Kılıç Arslan I”, İA, C:VI, s.681-688. ________, “Süleyman Şah I (Kutalmışoğlu)”, İA. C:XI, s.201-219. ________, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, 1971. TURAN, Şerafettin, Türkiye-İtalya İlişkileri I, Selçuklular’dan Bizans’ın Sona Erişine, KBY, Ankara, 2000. _______, “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İdârî Taksimatı”, Atatürk Üniversitesi 1961 Yıllığı Erzurum, Ankara, 1963. s.201-232. TUŞ, Muhiddin, Sosyal ve Ekonomik Açıdan Konya, Konya Ticaert Odası Yay, Konya, 2001. TÜRKAY, Cevdet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve Cemaâtler, İstanbul, 1979. UÇANKUŞ, Hasan Tahsin, Bir İnsan ve Uygarlık Bilimi Arkeoloji: Tarih Öncesi Çağlardan Perslere Kadar Anadolu, KBY, Ankara, 2000. UÇAR, Şahin, Anadolu’da İslâm-Bizans Mücadelesi, Bilimsel Araştırma Dizisi: 5, İstanbul, 1990. ULUÇAY, M. Çağatay, Manisa’da Ziraat, Ticaret ve Esnaf Teşkilatı, XVII. Asırda, İstanbul, 1942. ________, XVII. Asırda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, İstanbul, 1944. UMAR, Bilge, Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İstanbul, 1993. UZUNÇARŞILI, İ.H., Karesi Vilâyeti Tarihçesi, İstanbul, 1343. ____________, Karesi Meşahiri, Karesi Vilâyet Matbaası, 1925. ____________, Osmanlı Tarihi, I, Ankara, 1972. ____________, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, TTK, Ankara, 1988. ____________, Kapıkulu Ocakları, I, II, Ankara, 1984. ____________, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, (2.Baskı), Ankara, 1984. ____________, Karesi Vilâyeti Tarihçesi, (Çev. Abdülmecid Mutaf), Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı, Balıkesir, 2000. ____________, “Sancağa Çıkarılan Osmanlı Şehzadeleri”, Belleten, XXXIX/155, (Temmuz 1975), s.659-696. ____________, “Karasi-Oğulları”, İA, C:VI, s.331-335. 324 ____________, “Alay”, İA, C:I, s.293-294. ÜLKEN, H. Ziya, İslâm Sanatı, İstanbul, 1974. _______, “Vakıf Sistemi Ve Türk Şehirciliği”, Vakıflar Dergisi, S.IX, (Ankara, 1971), s.13-37. ÜLKER, Necmi, (bkz. PARRY, Vernon J.). ÜNAL, Mehmet Ali, “1646 (1056) Tarihli Harput Kazası Avârız Defteri”, EÜ, Tarih İncelemeleri Dergisi, S:XII, (İzmir, 1997), s.9-73. ÜNLÜYOL, Aynur, Şer’iyye Sicillerine Göre XVIII. Asrın İlk Yarısında Balıkesir (1700-1730), (Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), Bursa 1995. __________, “XVIII. Yüzyılda Balıkesir’de Kullanılan Giyim Malzemeleri”, I. Balıkesir Kültür Araştırmaları Sempozyumu (1-2 Haziran 1998) Bildirileri, Balıkesir, 1999, s.356-366. VARLIK, Mustafa Çetin, “XVI. Yüzyıl Osmanlı İdârî Teşkilatında Kütahya”, Türklük Araştırmaları Dergisi, S:2, (İstanbul, 1982), s.201-239. ________, “XVI. yüzyılda Anadolu Beylerbeyliği Sancakları ve Kadılıkları Üzerine”, Atatürk Üniversitesi’nin Kuruluşunun XX. Yıl Armağanı, IV. Kitap, Ankara, 1978. s.19-31. _________, “XVI. Yüzyılda Kütahya Sancağında Yerleşme ve Vergi Nüfusu”, Belleten, LII/202, (Ankara, 1988), s.115-167. WİTTEK, Paul, Menteşe Beyliği 13. ve 15. Asırda Garbî Küçük Asya Tarihine Ait Tetkik, (Çev. Orhan Şaik Gökyay), Ankara, 1944. YAMAN, Talat Mümtaz, “Osmanlı İmparatorluğu Teşkilatında Mütesellimlik Müessesesine Dair”, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, I, (Ankara, 1944), s.75-105. YASA, Muammer, Halim Korkut, “Balıkesir’de Yatırlar”, Kaynak, S:33, (Balıkesir, 1935), s.783-784. ______, Halim Korkut, “Balıkesir’de Yatırlar”, Kaynak, Yıl 4, S.38 (19 Mart 1936), s.65-66. YEDİYILDIZ, Bahaaddin, Ünal Üstün, Ordu Kazâsının Sosyal Tarihi I, 1455 Tarihli Tahrir Defteri, Ankara, 1992. ____________, Ordu Kazası Sosyal Tarihi, Ankara, 1985. 325 ____________, “Müessese Toplum Münâsebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır Türk Toplumu ve Vakıf Müessesesi”, Vakıflar Dergisi, S.XV, (Ankara, 1982), s.23-54. ____________, “Vakfiyeler Çerçevesinde Türkiye’nin Kültür Hayatı 1300-1453”, Vakıflar Genel Müd. IV. Vakıf Haftası Bildirileri, Ankara, 1986. s.23-38. ____________, “Vakıf”, İA, C.XIII, İstanbul, 1986. YETKİN, Sabri, Ege’de Eşkıyalar, Tarih Vakfı Yurt Yay. İstanbul, 1996. YİNANÇ, Mükrimin Halil, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, İstanbul, 1944. ________, “Danişmendliler”, İA, C:III, s.468-479. YÜCEL, Yaşar, Osmanlı Ekonomi, Kültür, Uygarlık Tarihine Dair bir Kaynak, Es’ar Defteri (1640 Tarihli), TTKB, Ankara, 1992. _______, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Desantralizasyona (Adem-i Merkeziyet) Dair Genel Gözlemler”, Belleten, S:XXXVIII/152, (Ankara, 1974), s.657-708. 326
