Slayt 1 - Adnan Menderes Üniversitesi
advertisement
TÜRK DİLİNİN TARİHİ GELİŞİMİ Türk Dili Okt. Gökhan TÜRK Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Türk Dilinin Gelişmesi Tarih ile ilgili meselelerde ve özellikle dillerin tarihi ile ilgili bahislerde en önemli dayanak her zaman "yazı" olmuştur. Yazı ortaya çıkışından itibaren tarihe ışık tutan somut bir kanıt özelliği gösterir. Bu yüzden yazı, dillerin tarihi dönemlerinin ve yaşının saptanmasında birinci başvuru kaynağıdır. 2 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Bununla birlikte yazının dillerin somut delillerini taşıyan bir araç olarak ortaya çıkmadan evvel oluşturulmuş dil varlıkları ya da yazılı dönemde oluşturulup da yazıya geçirilmeden sözlü kültür ürünü olarak varlığını sürdürmüş dil varlıklarının olması dillerin yaşının saptanmasına farklı bir boyut getirir. Bu nedenle dillerin teşekkül zamanlarını veya net yaşlarını saptarken sadece yazılı belgelere dayanarak yol almaya çalışmak hatalı bir düşünce olacaktır. 3 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Birçok bilim insanı tarafından yeryüzünün en eski dillerinden biri kabul edilen ve kökleri tarihin derinliklerine kadar uzanan Türkçenin yaşı hakkında birçok iddia olmakla birlikte bu konuda net bir tarih vermek imkansızdır. Çünkü birçok dilin olduğu gibi Türkçenin de yazılı malzemeleri yanında yazıya geçirilmemiş sözlü ürünleri ya da yazı öncesi dönemlerde oluşturulmuş dil varlıkları bulunmaktadır 4 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Bu nedenle Türkçenin en eski yazılı belgelerinin MS 8.yüzyıla ait olduğunun kabul edilmesinden hareket ederek kadim bir dil olan Türkçeyi 1200 yıllık bir tarihe hapsetmek mantıksız olacaktır. Zira binlerce yıllık Türk tarihi ve Türk varlığı göz önüne alındığında sadece 1200 yıllık kısacık bir dönemin Türkçenin tarihini net olarak yansıtamayacağı da aşikardır. O halde Türkçe 8.yüzyıla kadar takip edilen yazılı tarihinden çok daha eski bir dil olmalıdır. 5 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Bugün için Türkçenin en eski yazılı belgeleri olarak kabul edilen Göktürk Yazıtları incelendiğinde Türkçe işlenmiş bir dil olarak karşımıza çıkar. Bu yazıtlarda kullanılan Türkçe sanat dili seviyesine ulaşmış bir dil özelliği taşır. Ayrıca söz varlığı açısından da yeni ortaya çıkmış bir dil seviyesinden kat kat üst seviyededir. 6 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Sadece bu özellikler bile göz önüne alınacak olsa Türkçenin Göktürk Yazıtlarından çok daha eskilere dayandığı rahatlıkla tahmin edilebilir. Zira dillerin canlı birer varlık olduğu ilkesinden hareketle Türkçe, Göktürk Yazıtlarındaki seviyesine ulaşana dek uzun bir yol kat etmiş olmalıdır. 7 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Prof. Dr. Osman Nedim TUNA şu sözlerle Türkçenin yaklaşık 8500 yıllık bir tarihe sahip olduğunu ortaya koyar: "Türk dilinin zamanımızdan 5500 yıl öne müstakil ve iki kollu bir dil olarak varlığı ispatlanmıştır. Eğer doğuştan, Sümerlerle temasa geldikleri zamana kadarki çözülme hızı sabit ise, İlk Türkçe veya Ana Türkçenin muazzam bir zaman önce yaşamış olması gerekir. 8 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Bu sonuç benim 1978 yılı sonunda tamamlayıp 1983 Ağustosunda tamamlayıp Altay Dilleri Teorisi adlı çalışmamda Türk dilinin archeolgy ve glottochronology araştırmalarından hareketle ileri sürdüğüm yaşı en pinti hesaplara göre 8500'dür.(s.52-55) ifademle karşılaştırılabilir. Şimdi bu rakam doğrulanmaktadır. Çünkü Ana Türkçeden Ana Doğu ve Batı Türkçesine kadar geçen zamanı da hesaba katarsak bu devreden zamanımıza kadar geçen 5500 yılın ikiye katlanması mümkündür." 9 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Prof. Dr. Doğan AKSAN da "Her Yönüyle Dil" adlı eserinde eşanlamlılık, çokanlamlılık ve ileri öğeler açısından verdiği örneklerle Göktürk Yazıtlarının Türkçenin başlangıç eseri olmadığını ortaya koymaktadır. 10 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Bu ve bunun gibi bilgilerle milattan birkaç bin yıl öncesine dayandırılan Türkçenin tarihi gelişimini yazılı belgelerin olduğu dönem ve yazılı belgelerin olmadığı dönem olarak iki dönemde incelemek gerekir. Bu konuda yazılı belgelerin olmadığı dönemlere ait söylenenlerin tahmini bilgiler olacağı ve üzerinde görüş birliği olmadığı hususlarını da belirtmek yerinde olacaktır. 11 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi A. Yazı Öncesi Dönemde Türkçe Sözlü dil varlığının ortaya koyduğu ürünler ve daha sonraki dönemlere ait yazılı belgeler bu dönem hakkında fikir yürütmek için kullanılan en önemli kaynaklardır. Bu kaynaklardan hareketle oluşturulan teoriler ve yapılan yorumlar bu dönem hakkında kanıtlara dayandırılamadığından bu dönem bazı bilim insanları tarafından "Karanlık Devir" olarak da adlandırılmaktadır. 12 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Bu noktada belirtmek gerekir ki ortaya konan teorilerin maddi kanıtlara dayandırılamaması bu teorilerin mantık dışı olduğu anlamı taşımamalıdır. Bu teoriler daha yakın dönemlere ait maddi dil kaynaklarından hareketle ve özellikle tarih bilimi ile diğer bilim dallarının da yardımlarıyla ortaya konmuştur. 13 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Yazı öncesi dönemde Türkçe için üç aşamadan söz edilebilir. 14 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi I. Altay Dil Birliği Dönemi: Bu dönemin isminden de anlaşılabileceği üzere bugün için Ural-Altay dil ailesine dahil olan Türkçe, Moğolca, Japonca, Korece ve Mançu-Tunguz dillerinin tek başlarına birer dil olmadan önce "Ana Altayca" ya da "Ana Türkçe" adı verilen tek bir ana dil halinde yaşadıkları düşünülmektedir. Bu kanıya Ural-Altay dil ailesinin Altay kolunu konu edinen Altayistik çalışmalarından hareketle varılmıştır. 15 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Türkçenin bahsedilen Ana Altaycadan hangi şekilde ve tam olarak ne zaman ayrıldığı konusunda net bir bilgi bulunmamakla birlikte bu ayrılışın ilk zamanlarında Türkçe ile Moğolcanın "Türk-Moğol dil birliği" şeklinde varlıklarını sürdürdükleri, daha sonra ise Türkçe ve Moğolcanın birbirinden ayrılarak müstakil birer dil haline geldikleri ileri sürülmektedir. 16 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi II. En Eski Türkçe Bu dönemde Türkçenin bağımsız bir dil haline geldiği düşünülmektedir. Buna ek olarak bu döneme "Türk-Çuvaş dil birliği dönemi" diyenler bulunmakla birlikte Prof. Dr. Ahmet CAFEROĞLU bu dönem hakkında fazla malumat bulunmadığı için bu dönemin İlk Türkçe dönemi ile birlikte değerlendirilmesi gerektiğini belirtir. 17 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi III. İlk Türkçe Bazı kaynaklara göre Türkçe bu dönemde Hun Türkçesi olarak nitelendirilmekte ve bugünkü Çuvaş, Yakut ve diğer Türk lehçelerinin bu Hun Türkçesinden ayrıldıkları düşünülmektedir. Prof. Dr. Ahmet CAFEROĞLU ise birlikte değerlendirdiği En Eski Türkçe ve İlk Türkçe dönemlerinde Hun Türkçesine Peçenek, Bulgar ve Hazar Türkçelerini de dahil eder. 18 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi B. TÜRK DİLİNİN TARİHİ DEVİRLERİ ve BAŞLICA ESERLERİ I. ESKİ TÜRKÇE (6. yy - 12. yy) Bu dönem Türk dilinin yazı ile takip edilebilen devirlerinin ilkidir. Ayrıca Türkçenin bugün için mevcut olan tüm şekillerinin kaynağı bu dönem olduğundan bu döneme "Eski Türkçe" adı verilmektedir. 19 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi I.a.Göktürk (Orhun) Türkçesi Türkçeye ait en eski yazılı belgeler olan Orhun Abideleri Göktürk Türkçesine ait olup 8.yy'da yazılmıştır ve bugün için Moğolistan topraklarında yer almaktadır. Göktürk Yazıtları adıyla da anılan bu yazıtlar Vezir Tonyukuk (720-725), Kül Tigin (732) ve Bilge Kağan (735) adına taş abidelere kazınarak yazılmışlardır. 20 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Göktürk Alfabesi ile yazılmış olan bu yazıtlar o dönem Türkçesinin ses ve şekil özelliklerini yansıtan canlı belgelerdir. 1893 yılında Danimarkalı bilgin Vilhelm Thomsen tarafından çözülen, Türkçe ve Türk tarihi açısından çok özel bir yere sahip olan Orhun Abideleri birçok açıdan büyük önem taşır. 21 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Bu yazıtlar üzerinde önemli çalışmaları olan Prof. Dr. Muharrem ERGİN yazıtların önemini şu şekilde değerlendirir: "Türk adının, Türk milletinin isminin geçtiği ilk Türkçe metin... İlk Türk tarihi... Taşlar üzerine yazılmış tarih... Türk devlet adamlarının millete hesap vermesi, milletle hesaplaşması... Devlet ve milletin karşılıklı vazifeleri... Türk nizamının, Türk töresinin, Türk medeniyetinin, yüksek Türk kültürünün büyük vesikası... Türk askerî dehasının, Türk askerlik sanatının esasları... Türk gururunun ilâhî yüksekliği... Türk feragat ve faziletinin büyük örneği... Türk içtimaî hayatının ulvî tablosu... Türk edebiyatının ilk şaheseri... Türk hitabet sanatının erişilmez şaheseri... 22 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Hükümdarâne eda ve ihtişamlı hitap tarzı... Yalın ve keskin üslubun şaşırtıcı numunesi... Türk milliyetçiliğinin temel kitabı... Bir kavmi bir millet yapabilecek eser... Asırlar içinden millî istikameti aydınlatan ışık... Türk dilinin mübarek kaynağı... Türk yazı dilinin ilk, fakat harikulâde işlek örneği... Türk yazı dilinin başlangıcını miladın ilk asırlarına çıkartan delil... Türk ordusunun kuruluşunu en az 1250 sene öteye götüren vesika... Türklüğün en büyük iftihar vesilesi olan eser... İnsanlık âleminin sosyal muhteva bakımından en manalı mezar taşları... Dünyanın bugün belki de en büyük meselesi olan Çin hakkında 1250 sene evvelki Türk ikazı... " 23 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Bu değerlendirmeden hareketle Orhun Abideleri Türkçe ve Türk kültürü için oldukça önemli bir yere sahiptir. Göktürk Türkçesinin dil özelliklerini yansıtması açısından son derece değerli bir kaynak olmakla birlikte ait olduğu dönemin kültürel, sosyal, ekonomik, askerî ve siyasi özellikleri hakkında da oldukça kıymetli bilgiler içermektedir. Bu nedenle Türkoloji için hayli kıymetli bir yere sahip olan bu anıtlar farklı bilim dalları için de kaynaklık etmektedir. 24 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Orhun Abidelerinden bir örnek: Tonyukuk Yazıtı 25 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Göktürk Alfabesi 26 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 27 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 28 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 29 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi I.b. Uygur Türkçesi Eski Türkçenin ikinci evresi olan bu dönemde, verilen Türkçe yazılı eser sayısı hızla artmıştır. Başlangıçta, Türk devlet geleneğinin bir sonucu olarak Göktürkler gibi taşlar üzerine abide niteliğinde eserler bırakan Uygurlar, o dönemin siyasi ve sosyal olaylarına bağlı olarak yerleşik hayata geçmişler ve Manihaizm, Budizm gibi Güneydoğu Asya kökenli dinleri benimsemişlerdir. Bu durum, Uygurların sosyal ve kültürel hayatlarında da birçok değişikliğe sebep olmuştur. 30 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Uygurlar döneminde, yeni kabul edilen bu dinlerin esaslarını ve öğretilerini halka öğretmek amacıyla başlangıçta tercüme niteliğinde olan birçok eser yazılmıştır. Sonraki dönemlerde ise tercüme eserler yerini özgün eserlere bırakmıştır. Bu durum, Türk kültür hayatında yazılı kültür geleneğinin hızlanmasına, buna bağlı olarak da yazılı eser sayısının önceki dönemlerle kıyaslanmayacak ölçüde artmasına yardımcı olmuştur. Bu artışta, taş yerine kağıt kullanılması gibi yeni kültür dairesinde meydana gelen teknolojik gelişmelerin de önemli bir payı vardır. 31 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Uygur dönemi eserlerinden bazıları şunlardır: Irk Bitig Manici Uygur çevresine ait olan bu eser nesir şeklinde kaleme alınmış bir fal kitabıdır. Dine ait unsurlar içermesine rağmen dinî bir eser olmayıp 65 paragraftan oluşan bir fal kitabıdır ve bu paragrafların her biri ayrı birer fal olarak yorumlanır. Bu paragraflar "şöyle biliniz, iyidir" veya "şöyle biliniz, kötüdür" şeklinde kesin hükümlerle biter. Ayrıca, bu eser yazıldığı döneme ait inanışlar, âdetler, masallar ve günlük dilin kelimelerini içermesi bakımından da önem taşımaktadır. 32 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Paragraflardan örnekler: * Üze tuman turdı; asra toz turdı. Kuş oglı uça aztı, kiyik oglı yügürü aztı; kişi oglı yorıyu aztı. Yana tengri kutınta üçünç yıltakop esen tükel körüşmiş; köp ögirer, sebinür, tir. Ança bilingler: Edgü ol. "Üstte duman kalktı, aşağıda toz kalktı. Kuş yavrusu uçarak şaşırdı; geyik yavrusu koşarak yolunu şaşırdı; insan oğlu yürüyerek yolunu şaşırdı. Tanrının verdiği talihle üçüncü yılda tekrar hepsi esen olarak buluşmuşlar. Hepsi memnun olurlar ve sevinirler. Şöyle biliniz ki bu iyidir." 33 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi *Er busuşlug, tengri bulıtlıg. Bulıt ara kün togmış. Busanç ara mengi gelmiş, tir. Ança bilingler: Edgü ol. "Adam elemli, gök bulutlu. Bulut arasından güneş doğmuş, elem arasından mutluluk gelmiş, der. Şöyle biliniz ki bu iyidir." 34 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Altun Yaruk (Altın Işık) Budist Uygur çevresine ait olan ve Çinceden Uygurcaya çevrilmiş olan bu eserin 10. yüzyılın ilk yarısında yazıldığı düşünülmektedir. Burkan (Buda) ve bütün burkanlar tarafından verildiğine inanılan vaazların diyalog ve hikâye tekniği kullanılarak kaleme alınmasıyla oluşturulan Altun Yaruk, Budizm'in öğretilerini ve Buda'nın menkıbelerini anlatır. Türkçe tabirlerin kullanılması ve halk diline ait basit kelimelere sıkça yer verilmesi, döneminin dil özelliklerini yansıtması bakımından bu eseri değerli kılmaktadır. 35 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Sekiz Yükmek Çinceden çevrilmiş bir eserdir. Budizm'e ait inanışlara ve günlük hayata yönelik pratik bilgilere yer verir. Bu eser zengin kelime hazinesi bakımından önem arz eder. 36 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Uygur Türklerine ait bir tıp kitabı 37 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi I.c. Karahanlı Türkçesi Eski Türkçenin üçüncü ve son evresi Karahanlı dönemidir. İlk Müslüman-Türk devleti olan Karahanlılar döneminde Türkçe ve Türk kültürü üzerinde İslamiyet'in etkisi kendini göstermeye başlamış, buna bağlı olarak da Arapçanın Türkçe ile münasebeti başlamıştır. Karahanlı Türkçesi Türk kültürünün ilk İslamî Türk yazı dilidir. Uygur alfabesinin yanı sıra Arap alfabesini de kullanan Karahanlılar, Türkçe için hayli önem taşıyan dilbilim kitapları dışında hemen her alanda çağına ışık tutan çok önemli eserler ortaya koymuşlardır. 38 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Karahanlılar döneminde verilen önemli eserlerden bazıları şunlardır: Kutadgu Bilig Türk-İslam kültürünün bilinen ilk büyük eseri durumundaki Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacip tarafından 1069-1070 yıllarında yazılmıştır. İsminin kelime anlamı "mutluluk bilgisi" terim anlamı ise "siyaset bilgisi" olan Kutadgu Bilig, mesnevi nazım türünde yazılmış bir eser olup 6645 beyitten oluşur. 39 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Kutadgu Bilig, dört ana kahraman çevresinde geçen alegorik bir eser özelliği gösterir. Eserdeki kahramanlardan "Kün Togdı" adaleti temsil eden hükümdar, "Ay Toldı" ise bahtı temsil eden vezirdir. Eserde yer alan üçüncü kişi "Ögdülmiş" aklın temsilcisidir ve vezirin oğludur. Dördüncü kişi olan "Odgurmış" ise akıbetin temsilcisidir ve Ögdülmiş'in arkadaşıdır. Bu dört kahramanın karşılıklı konuşmalarını manzum şekilde hikâye eden bu eserde ideal insan tipi, iyilik ve doğruluğun önemi gibi konular işlenmekle birlikte devlet yönetme sanatı, hükümdar ve ideal devlet adamı niteliklerinin de sıralanmış olması, Türk kültüründeki ilk siyasetname olarak kabul gören bu eseri oldukça önemli bir yere taşır. 40 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Dîvânu Lugâti't-Türk İsmi "Türk Dillerinin Sözlüğü" olarak günümüz Türkçesine çevrilebilecek olan bu eser Kaşgarlı Mahmud tarafından 1070-1072 yılları arasında kaleme alınmıştır. Arapların Türkçe öğrenebilmelerini sağlamak için yazılmış ansiklopedik bir sözlük özelliği de taşıyan bu eser, Arap yazı sistemi ve alfabesine göre düzenlenmiştir. Çünkü, Kaşgarlı'ya göre Allah tarafından yeryüzüne hâkim kılınan Türklere derdini anlatmak ve Türklerin gönlünü alabilmek için Türkçe konuşmaktan başka yol yoktur. 41 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Kitâb-ı Dîvânu Lugâti't-Türk 42 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Dîvânu Lugâti't-Türk sadece bir sözlük değil aynı zamanda Türkçenin ilk dilbilim kitabıdır. Çünkü Kaşgarlı Mahmud bu eserinde yeri geldikçe Türkçenin yapısal özellikleri hakkında açıklamalar da yapmıştır. 43 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Kaşgarlı Mahmud, Arapça karşılığını verdiği hemen her Türkçe kelime için örnek olarak çeşitli atasözleri ve şiir parçaları kullanmıştır. Bir araya getirildiklerinde dönemin antolojisini oluşturabilecek düzeyde olan bu örnek şiirler, aynı zamanda yazıldığı dönemin halk kültürü hakkında da önemli ipuçları vermektedir. 44 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Dîvânu Lugâti't-Türk, tüm bu özelliklerinin yanında o dönemin coğrafyası hakkında da önemli bilgiler içermektedir. Çalışmaları için neredeyse bütün Türk coğrafyasını gezen Kaşgarlı Mahmud, bu eserinde bir dünya haritasına da yer vermiştir. 45 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Atabetü'l Hakayık 12. yüzyılda yazıldığı tahmin edilen bu eser Edip Ahmed Yüknekî'ye ait olup beyitler ve dörtlüklerden oluşan manzum bir öğüt kitabıdır. İsmi "Gerçeklerin Eşiği" olarak günümüz Türkçesine çevrilebilir. Eserin dörtlükler ile yazılan ana bölümünde şu konular işlenmiştir: ilmin faydası ve bilgisizliğin zararları, dilin muhafazası, dünyanın dönekliği, cömertlik, tevazu ve başka iyilikler, zamanenin bozukluğu. 46 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi II.ORTA TÜRKÇE (12.yy-15.yy) Eski Türkçe ile Yeni Türkçe arasında bir köprü özelliği gösteren Orta Türkçe döneminde, Türk dünyasında meydana gelen bazı değişiklerin sonucu olarak Türkçenin genel yapısında bazı değişme ve gelişmeler meydana gelmiştir. Bu durum, yeni yazı dillerinin meydana gelmesine zemin hazırlamış; bu dönemde Harezm, Kıpçak, Eski Anadolu Türkçesi ve Çağatay Türkçesi de başlı başına birer yazı dili olarak ortaya çıkmıştır 47 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi II.a.Harezm Türkçesi Harezm Türkçesi, 13. ve 14. yüzyıllarda Batı Türkistan'daki Harezm bölgesinde ortaya çıkan ve Karahanlı Türkçesi temelinde gelişen bir yazı dilidir. Harezm Türkçesi ile yazılan eserlerden bazıları şunlardır: 48 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Mukaddimetü'l Edeb 12. yüzyılda ünlü bilgin Zemahşerî'nin yazdığı bu eser Araplara Türkçeyi öğretme amacını güden sözlük türünde bir eserdir. Arapça kelimelerin altlarına Türkçe karşılıkları yazılarak oluşturulmuştur. 49 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Kısâsü'l Enbiyâ İsmi günümüz Türkçesine "Peygamberlerin Hikâyeleri" olarak çevrilebilecek olan bu eserde, peygamberlerin hayat hikâyeleri ve mucizeleri yanında sahabenin ve dört halifenin menkıbeleri de anlatılmıştır. Rabgûzî tarafından kaleme alınan ve 43 şiirden meydana gelen bu eserin yazılış tarihi 1310'dur. 50 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi II.b.Kıpçak Türkçesi Kıpçak Türkçesi, Batı Türkçesi'nin kuzey koluna ait olmakla birlikte köle olarak Mısır'a satılan Kıpçakların daha sonraları Memlûk Devleti'ni kurmalarıyla güneyde de varlık göstermiştir. Bu dönemde verilen önemli eserlerden bazıları şunlardır: 51 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Codex Cumanicus İtalyan ve Alman rahipleri tarafından Kıpçak Türklerinden derlenen sözcüklerin bulunduğu bu eser, Latince-Farsça-Kıpçakça olarak düzenlenmiştir. İçinde İncil'den bölümler, ilahiler, Kıpçak kültürüne ait bilmece ve atasözleri bulunan bu kitap, dönemin Kıpçak Türkçesi ve kültürü hakkında oldukça önemli bilgiler içermektedir. 52 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Kitâbü'l-İdrak li-Lisânü'l-Etrak Bu eser dil bilgini Ebû Hayyan tarafından kaleme alınmış bir Türkçe gramer kitabıdır. 53 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi II.c. Eski Anadolu Türkçesi 11. yüzyılda Anadolu'da kurulup gelişen ve Oğuz lehçesine dayanan ilk Türk yazı diline Eski Anadolu Türkçesi adı verilir. Anadolu'da İstanbul'un fethine kadar devam eden bu dönemde pek çok şair, yazar ve bilgin yetişmiştir. Sanat, edebiyat ve çeşitli bilim dallarında çok sayıda eser verilen bu dönemde, Yunus Emre Dîvânı, Garib-nâme, Dede Korkut Kitabı, Har-nâme gibi önemli eserler yazılmıştır. 54 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi II.ç. Çağatay Türkçesi Kuzey ve Doğu Türkçesinin ikinci dönemi olan Çağatay Türkçesi, 15. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına kadar Karadeniz, Hazar Denizi, İran'ın kuzey ve doğusunda yer alan Müslüman Türkler tarafından yazı dili olarak kullanılmıştır. Çağatay Türkçesi ile yazılmış eserlerden bazıları şunlardır : 55 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Muhâkemetü'l Lügateyn Büyük Türk dili bilgini Ali Şir Nevâyî'nin Türkçe ile Farsçayı karşılaştırmak için kaleme aldığı bu eserde Türkçenin Farsçadan üstünlüğü delillerle ortaya konur. 56 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi III.YENİ TÜRKÇE (16.yy-20.yy) Bu dönemde doğuda Çağatay Türkçesi yazı dili olarak varlığını sürdürürken batıda da Osmanlı Türkçesi güçlü bir yazı dili olarak ortaya çıkar ve gelişir. Arapça ve Farsçadan oldukça etkilenen ve kimi zaman oldukça ağır bir yazı dili hâline gelen Osmanlı Türkçesi, üç farklı dilin zenginliğini bir araya getirerek oldukça güçlü bir yazı dili olmuştur. Bu dönemde sanat ve edebiyat alanlarındaki eserler dışında çeşitli bilim alanlarında da oldukça önemli yapıtlar ortaya konmuştur. 57 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi IV.MODERN TÜRKÇE (20.yy - ...) Osmanlıcanın yazı dili olarak kullanıldığı dönemlerde yer yer kendini gösteren mahallileşme akımları ve sonrasında Genç Kalemler dergisi etrafında devam eden dilde millîleşme hareketi, Cumhuriyet'in kurulmasıyla birlikte iyice hız kazanmıştır. 58 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Zira 10. yüzyıldan itibaren Türk yazı dilinde kullanılmış olan Arap harfleri, özellikle ünlüler bakımından Türkçenin ses özelliklerini tam olarak karşılayamadığı gibi zaman zaman “eşyazılılık” gibi bazı kusurlara da yol açmıştır. Buna ek olarak, Arapça ve Farsça kelimelerin çokluğu bakımından millî kimliğinden uzaklaşan Türk edebî yazı dili ile konuşma dili arasında büyük bir farklılaşma meydana gelmiştir. 59 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Bu ve bunun gibi nedenlerle Cumhuriyet döneminde Türk yazı dilinin sadeleşmesi ve millîleşmesi kaçınılmaz hâle gelmiştir. Bu amaca yönelik olarak önce Harf İnkılâbı, sonrasında ise Dil İnkılâbı yapılmıştır. Bu yeniliklerle Türk yazı dilinin sadeleştirilmesi ve konuşma diliyle edebî yazı dili arasındaki uçurumun giderilmesi amaçlanmıştır. Bu yeniliklerin bir diğer önemli amacı da Türkçenin bir bilim dili haline getirilmesidir. 60 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 03.11.1928'de Harf İnkılâbı ile Arap alfabesinden Latin alfabesine geçilmiş ve Ocak 1929'dan itibaren resmî yazışmalar yeni harflerle yapılmaya başlanmıştır. 61 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Mustafa Kemal Atatürk'ün 12 Temmuz 1932'de o zamanki adıyla Türk Dili Tetkik Cemiyeti'ni (Türk Dil Kurumu) kurdurmasıyla önemli bir adım daha atılmıştır. 62 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 26 Eylül 1932'de düzenlenen ilk kurultayda yazı dili ile konuşma dilinin tek olması gerektiği üzerinde durulmuş, ayrıca Türkçenin yabancı unsurlardan arındırılması görüşü benimsenmiştir. Yine bu kurultayda 26 Eylül gününün Dil Bayramı olarak kutlanması kararlaştırılmıştır. 63 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Dili yabancı kelimelerden tamamen arındırma çabalarının Türkçeyi bir çıkmaza sürüklediğini fark eden Atatürk, 18 Ağustos 1934'te yapılan ikinci kurultayda, Türkçede yaşayan ve artık Türkçeleşmiş olan yabancı kelimelerin atılmamasını önermiştir. 64 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Atatürk, 1936'da yapılan üçüncü kurultayda dildeki fakirleşmeyi ve dilin çıkmaza girmesini engellemek amacıyla Güneş Dil Teorisi'ni ortaya koymuştur. Aslında Viyanalı dilbilimci Dr. Hermann Kvergitsch’in ürünü olan ve daha sonra Atatürk tarafından geliştirilen bu teoriye göre, Türkçe dünyadaki en eski dillerden biridir ve yabancı olarak nitelenen sözcükler de aslında Türkçe kaynaklıdır. O hâlde, bu sözcüklerin Türkçeden atılmasına gerek yoktur. 65 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 1932'den günümüze kadar devam eden bu yenileşme sürecinde bir hayli yol alınarak yazı diliyle konuşma dili arasındaki farklılıklar giderilmiştir. Millî özelliklerini yeniden kazanan Türkçe, aynı zamanda bir bilim dili hâline de gelmiştir. Söz konusu süreçte, Türkçe üzerine önemli sayıda bilimsel çalışma yapılmış ve tarihî ve çağdaş Türk lehçeleri hakkında önemli eserler ortaya konmuştur. 66 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Örnek Sorular: 1. Dil tarihçileri, Türkçenin tarihi geçmişini VI. yüzyıla kadar götürebilmektedirler. Bu durumun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A. Türkler yerleşik hayata bu yüzyılda geçmiştir. B. Türkçenin ilk yazılı ürünleri bu yüzyılda verilmiştir. C.Türkler İslamiyet’i bu yüzyılda kabul etmiştir. D.Türkiye Cumhuriyeti bu yüzyılda kurulmuştur. E. Latin alfabesi bu yüzyılda kabul edilmiştir. 67 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 2. Aşağıdaki eşlemelerden hangisi yanlıştır? A. Divânü Lugati’t Türk / Kaşgarlı Mahmud Has Hacip B. Kudadgu Bilig / Yusuf C. Muhakemetü’l Lugateyn / Hüseyin Baykara Edip Ahmet Yüknekî D. Atabetü’l Hakayık / E. Kitâbü'l-İdrak li-Lisânü'l-Etrak / Ebu Hayyân 68 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 3. Aşağıdakilerden hangisi Kıpçak Türkçesi eserlerindendir? A. Revnakü’l İslam B. Nechü’l -Feradis C. Codex Cumanicus D. Muhabbetname E. Kısasü’l Enbiya 69 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 4. Aşağıdaki seçeneklerden hangisinde Türkçenin ilk yazılı eserlerinin dönem ve ismi doğru olarak eşleştirilmiştir? A. Eski Türkçe- Irk Bitig B. Yeni Türkçe- Yunus Emre Dîvânı C. Orta Türkçe- Codex Cumanicus Kitabeleri D. Eski Türkçe- Orhun E. Orta Türkçe- Muhakemetü'l Lügateyn 70 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 5. “Türkçenin Arapçadan üstün bir dil olduğunu ortaya koymak ve Araplara Türkçeyi öğretmek için bu eseri yazmıştır.” Yukarıda bahsedilen bilgin ve eseri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A. Ali Şir Nevâî - Muhâkemetü'l Lügateyn Atâbetü'l Hakâyık B. Edip Ahmet Yükneki - C. Ahmet Yesevî - Divân-ı Hikmet Mahmud - Divânü Lügati't Türk D. Kaşgarlı E. Yusuf Has Hacip - Kutadgu Bilig 71 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 6. Aşağıdakilerin hangisinde bir bilgi yanlışı vardır? A. Türk Dil Kurumu 12 Temmuz 1932’de kurulmuştur. B. I. Dil Kurultayı 26 Eylül 1932’de toplanmıştır. C. Dil Bayramı her yıl 26 Eylül tarihinde kutlanmaktadır. D. 18 Ağustos 1934’te toplanan II. Dil Kurultayı’nda Güneş Dil Teorisi üzerinde durulmuştur. E. 1936’da toplanan III. Dil Kurultayı’nda Türk dilinin eskiliği ve başka dillere kaynaklık ettiği öne sürülmüştür. 72 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 7. Türklerin kullandığı alfabeler, aşağıdakilerin hangisinde sırasıyla verilmiştir? A. Uygur, Göktürk, Arap, Latin B. Göktürk, Uygur, Arap, Latin C. Latin, Arap, Uygur, Göktürk D. Arap, Latin, Uygur, Göktürk E. Göktürk, Arap, Uygur, Latin 73 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 8. “ 6645 beyitlik bir siyaset-nâmedir. 1069-1070 yıllarında yazılmış olup yazarı Yusuf Has Hacip’tir ve mesnevi tarzındadır.” Yukarıda özellikleri verilen eser aşağıdakilerden hangisidir? A. Atabetü’l- Hakayık B. Divanü Lugati’t- Türk C. Kutadgu Bilig D. Kısasü’l- Enbiya E. Nehcü’l-Feradis 74 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 9. Aşağıdakilerden hangisi Uygur dönemine ait eserlerden biridir? A. Altun Yaruk B. Codex Cumanikus C. Kutadgu Bilig D. Kısâsü’l Enbiyâ E. Muhâkemetü'l Lügateyn 75 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 10. Orhun Abideleri aşağıdaki ülkelerin hangisinde bulunmaktadır? A. Çin B. Türkmenistan D. Özbekistan C. Moğolistan E. Kırgızistan 76 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Kaynakça: 1. Türk Dili Tarihi I-II, Prof. Dr. Ahmet CAFEROĞLU, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1964 2. Orhun Abideleri, Prof. Dr. Muharrem ERGİN, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2008 3. Türk Dili Tarihi, Prof. Dr. A. Bican Ercilasun, Akçağ Yayınları, Ankara, 2004 4. Fakülte ve Yüksekokullar İçin Türk Dili Ders Kitabı, Dr. Mehmet Sarı, Okutman Yayıncılık, Ankara, 2011 5. Türk Dili, Kemal ATEŞ, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2007 77 Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi
