evrensel tasarım

BÖLÜM 10:
EVRENSEL TASARIM
BTÖ 611- İNSAN BİLGİSAYAR
ETKİLEŞİMİ
NAZAN SEZEN
EVRENSEL TASARIM
İnsanlar farklı yeteneklere ve zaaflara sahiptir, farklı
geçmişlerden ve kültürlerden gelir, farklı ilgilere,
bakış açılarına ve deneyimlere sahiplerdir. Evrensel
tasarım, birçok insanın olası birçok durumda
kullanabilecekleri
ürünler
tasarlama
sürecidir.
Bizim için bu durum, herhangi bir yetenekte
herhangi
birisi
tarafından
kullanılabilir
olan
etkileşimli sistemleri özel olarak tasarlamayı ifade
eder.
EVRENSEL TASARIMIN İLKELERİ
Evrensel tasarımı “Evrensel tasarım, birçok insanın
olası birçok durumda kullanabilecekleri ürünler
tasarlama sürecidir” olarak tanımlamıştık. Fakat bu
uygulamada
ne
anlama
gelir?
Herhangi
bir
kimsenin kullanacağı herhangi bir şey tasarlamak
mümkün müdür?
EVRENSEL TASARIMIN İLKELERİ
Gerçekte, herkese açık bir şey tasarlamayabiliriz ve
kesinlikle herkesin bir ürünü kullanması için aynı
deneyime sahip olduğunu garanti edemeyiz, ama
evrensel tasarımın hedefine doğru yönelebilir ve
eşit bir deneyim sağlamayı deneyebiliriz.
EVRENSEL TASARIMIN İLKELERİ
İLKE 1: Kullanımda Eşitlik (adil kullanım):
hiçbir kullanıcı göz ardı edilemez ya da
etiketlenemez.
EVRENSEL TASARIMIN İLKELERİ
İLKE 2: Kullanımda Esneklik: Tasarım kullanım
yöntemlerinin
seçimi
ve
kullanıcının
hızına,
doğruluğuna ve davranış biçimine adapte edilmesi
yoluyla yetenek ve tercihler alanı sağlamalıdır.
EVRENSEL TASARIMIN İLKELERİ
İLKE 3: Basit ve Sezgisel Kullanım: sistem,
kullanıcının bilgi, deneyim, dil veya konsantrasyon
düzeyine aldırmadan basit ve sezgisel kullanım
sağlamalıdır. Tasarım, kullanıcıların beklentilerini
desteklemeli ve farklı dil ve okur- yazarlık
becerilerini barındırmalıdır.
EVRENSEL TASARIMIN İLKELERİ
İLKE 4: Anlaşılabilir Bilgi: tasarım, bilginin etkili
iletişimini
çevresel
koşullara
veya
kullanıcı
yeteneklerine bakmaksızın sağlamalıdır. Sunumun
fazlalığı önemlidir: bilgi farklı formlarda ve
tarzlarda sunulmalıdır (grafik, sözlü, yazılı vb.).
esas bilginin üzerinde durulmalı ve çevresel
içerikten açık bir şekilde farklılaştırılmalıdır.
EVRENSEL TASARIMIN İLKELERİ
İLKE 5: Hata Toleransı: yanlış anlamaların veya
kasıtsız davranışların neden olduğu zararların
etkileri en aza indirgenmelidir. Potansiyel tehlike
durumları
kaldırılmalı
yada
erişimleri
zorlaştırılmalıdır. Potansiyel tehlikeler uyarıcılarla
korumaya alınmalıdır.
EVRENSEL TASARIMIN İLKELERİ
İLKE 6: Düşük Fiziksel Çaba: sistemler, kullanımı
rahat olmalı ve minimum fiziksel çaba ve yorgunluk
gerektirmelidirler. Sistemin fiziksel tasarımı, uygun
çalıştırma
çabasıyla
doğal
bir
durumu
sürdürebilmesi için kullanıcıya izin vermelidir.
EVRENSEL TASARIMIN İLKELERİ
İLKE 7: Yaklaşım ve Kullanım İçin Gerekli Boyut
ve Alan: sistemin yerleştirilişi erişilebilir ve
herhangi bir kullanıcının beden boyutunu, duruşunu
veya hareketliliğini dikkate almaksızın kullanılabilir
olmalıdır. Önemli unsurlar oturan ve ayakta duran
kullanıcıların her ikisi için de aynı görüş çizgisinde
olmalıdır. Tüm fiziksel bileşenlere ayakta ve oturan
kullanıcılar tarafından kolaylıkla erişilebilmelidir.
EVRENSEL TASARIMIN İLKELERİ
Bu yedi ilke bize, evrensel tasarımı ele almamızda
iyi bir başlangıç noktası verir. Tabi ki, bu ilkelerin
hepsi tüm durumlara eşit şekilde uygulanamayabilir.
Örneğin, 6. ve 7. ilkeler bir bilginin tasarımında
önemli olmalarına rağmen, kelime- işlem yazılım
tasarımında daha az önemlidirler.
ÇOKLU- MODEL ETKİLEŞİMİ
Etkileşimin birden fazla çeşidiyle bilgiye erişimin
sağlanması evrensel tasarımın önemli bir ilkesidir.
Bu tür tasarımlar çoklu- model etkileşimine dayanır.
ÇOKLU- MODEL ETKİLEŞİMİ
Görme, çoğu insan için en üstün duyudur ve çoğu
etkileşimli sistem bu sebepten dolayı grafik, yazı,
video ve animasyon gibi gösterimlerin özel
anlamları yoluyla görsel kanalları kullanır.
.
ÇOKLU- MODEL ETKİLEŞİMİ
Buna rağmen ses, bizi çevremizden haberdar etmek,
etrafımızdaki olayları ve insanları izlemek, ani seslere
tepki
göstermek,
bir
şeyden
başka
bir
şeye
dikkatimizi değiştiren ipuçları ve işaretleri sağlaması
açısından önemli bir kanaldır.
.
ÇOKLU- MODEL ETKİLEŞİMİ
Dokunmak da, önemli bilgiler sağlar: dokunsal geri
bildirim formları arabalar, müzik aletleri, kalemler
hareket etmek veya tutmak için gerekli herhangi
şeyler bazı ortak araçların işlemlerinin parçasıdır.
Tatma ve koklama ise genellikle daha az değerdedir.
Fakat bunlarda günlük hayatımızda bilgi edinmemizi
sağlayan duyulardır.
ÇOKLU- MODEL ETKİLEŞİMİ
Dünyayla
etkileşimimiz
çoklu-
duyu
girdileri
tarafından geliştirilmiş olduğundan, çoklu- duyu
girdileri, bir duyumsal kanalın daha zengin etkileşimli
bir tecrübenin sağlayacağı, daha çok faydalanılacak
etkileşimli sistemleri ifade eder.
ARAYÜZDE SES
Ses, kullanışlığa önemli katkıda bulunur. Bilginin
ses ve görüntü yoluyla ikili sunulması kullanıcılar
için sırasıyla görsel ve duyusal eksikliklere erişimi
etkinleştirerek evrensel tasarımı destekler.
ARAYÜZDE KONUŞMA
Dil
zengin
ve
karmaşıktır.
Karmaşıklıklar,
konuşmanın bilgisayar tarafından tanınmasını ve
sentezlenmesini zorlaştırır.
ARAYÜZDE KONUŞMA
Konuşmanın Yapısı:
Eğer biz, bilgisayar-temelli tanımayla veya konuşmanın
üretimi ile karıştırılan problemleri tam olarak
değerlendiremezsek, bu durumda konuşmanın ilk olarak
temel yapısını anlamaya ihtiyaç
duyarız. Duyuları temel parçalarına ayırabilmek, onları
anlayabilmemiz anlamına gelmez: syntax (yapı) sadece
anlamlar (semantics) üzerine kurulmuş standartlar olarak
kullanımı temellendirilmiştir.
ARAYÜZDE KONUŞMA
Konuşmanın Tanınması:
Konuşmayı tanıyıcı sistemlerin geliştirilmesi üzerine bir
çok girişimde bulunulmuştur, fakat, her ne kadar ticari
sistemler şu anda ortak ve düşük maliyette kullanılabilir
olsa da, başarıları hala tek kullanıcılı sistemlerle sınırlı olup
önemli bir eğitim gerektirmektedirler. Bireyler arasındaki
çeşitlilik problemlere sebep olur; insanlar kendilerine özgü
seslere sahiptirler, ve sistemler konuşmacı sesinin tonundaki
veya frekansındaki anlık değişikliklere hassas olduklarında
başarılı olurlar.
ARAYÜZDE KONUŞMA
Konuşmanın Tanınması:
İlk başarılı konuşma tabanlı sistem sesli daktilodur. Bu
daktilo, benzer sesleri bir araya toplayan sinirsel bir
şebekeyi kullanır. Fince'de konuşma girişinden yazılan
çıktıyı üretmek için tasarlanan bu daktilo, bir özel
konuşmacıda girdileri alır ve sonra çıktıları diğerlerine
geneller. Yine de, kendisi tarafından eğitilen birinin
başka konuşmacılara göre
performansı fark edilir
şekilde azdır. Sözlük olmasının dışında, alt düzeyde bir
tanıma oranını gerçekleştirir.
ARAYÜZDE KONUŞMA
Konuşma sentezi:
Konuşma tanınmasının tamamlayıcısı konuşma sentezidir.
Bir bilgisayarla doğal bir şekilde konuşabilme ilgi çekici bir
kavramdır. Özellikle bilgisayar okur yazarı olarak günlük
ifade ve iletişim ortamının doğal yansımaları göz ardı
edilemez
ARAYÜZDE KONUŞMA
Yorumlanmayan Konuşmalar:
Konuşma, bilgisayar tarafından ara yüzde kullanılacak
şekilde ayırt edilemeyebilir. Sabit ön- kayıt mesajları
görsel
bilgiye
ek
olarak
veya
cevap
olarak
kullanılabilir. Kayıtlardaki ses, vurgu ve ifadelerinin
incelenmesine rağmen kalite genelde düşük olur.
Konuşma parçaları birlikte mesaj oluşturmak için
kullanılabilirler
(örneğin;
birçok
demiryolu istasyonlarındaki duyurular)
havaalanı
ve
ARAYÜZDE KONUŞMA
Konuşma Olmayan Sesler:
Konuşma olmayan sesler çok daha hızlı özümsenebilir.
Konuşma dile bağımlıdır, konuşma tabanlı sistemler de
başka dilden olan gruplar için çeviri gerektirir.
Konuşma olmayan sesler, dilden bağımsız olarak
öğrenebilmek anlamına gelir.
ARAYÜZDE KONUŞMA
İşitsel İkonlar:
İşitsel ikonlar ara yüzdeki nesnelerin ve hareketlerin
farklı türlerini doğal seslerle tanıtmak için kullanılır.
Doğal sesler kullanılır, çünkü insanlar sesin ve hareket
tarzının kaynağını tınıdan ve perdeden daha kolay
tanıyabilirler.
ARAYÜZDE KONUŞMA
Ses Sinyalleri (Earcons):
Doğal seslere alternatif bir kullanım, yapay seslerin
düzenlenmesidir. Ses sinyalleri nesneleri ve hareketleri
göstermek için notaların motif denilen yapılandırılmış
kombinasyonlarını kullanır. Bunlar, ritme, tınıya,
ölçüye ve sese göre değişiklik gösterir. Birleşik ses
sinyalleri, özel hareketlerin farklı motiflerini birleştirir.
Ses sinyalleri ailesi ise benzer tipteki ses sinyallerini
birleştirir. Bu şekilde, ses sinyalleri hiyerarşik olarak
gösterilen menüde yapılandırılmış olacaklardır
ARAYÜZDE DOKUNMA
Ara yüzde dokunmanın kullanımı dokunsal (haptic)
etkileşim olarak bilinir. Haptic, dokunma ile ilgili
bir terimdir, ve tahminen iki alana ayırabiliriz: deri
yoluyla dokunsal duyularla ilişkisi olan derisel algı
ve hareket ve pozisyonun algılandığı kinestetikler
(devinim
duygusu).
Bunların
her
ikisi
de
etkileşimde kullanılmakla birlikte farklı teknolojiler
gerektirmektedirler.
ARAYÜZDE DOKUNMA
Her iki algı türü de, hem şekil, doku, dayanıklılık ve
sıcaklık gibi özelliklerin hem de genişlik, yükseklik
ve pozisyon gibi uzaysal özelliklerin algılanmasına
yardımcı olur. Bu, haptiklerin hem ara yüzdeki
nesnelerin karakterleri hakkında bilgi hem de
fiziksel
aktivitelerin
gerçekçi
sağladıkları anlamına gelmektedir
simülasyonlarını
EL YAZISI TANIMA
Konuşma gibi, el yazısını da iletişimin çok doğal bir
formu olarak ele alabiliriz. El yazısı girdisini
yorumlayabilme düşüncesi ilgi çekicidir ve el
yazısının bazı araçlarda metinsel ve grafiksel
kullanımını görülür.
EL YAZISI TANIMA
El Yazısı Tanıma Teknolojisi
Teknolojinin en önemli kısmı, elde edilen el yazısını
sayısallaştırmada kullanılır. Hızlı hareketler yavaş
hareketlerle karşılaştırıldığında geniş aralıklı noktalar
üretir: bu, noktalar arasındaki vuruşların detayları
bilgi eksikliğindeki gibi kayıp olduğundan bilgi
içinde sürekli hatalar ortaya çıkar. Sayısallaştırma
tabletleri, ekrandaki bilgileri birleştirerek sadeleştirir
ve elektronik kağıt üretir.
EL YAZISI TANIMA
El Yazısının Tanınması
Kişisel el yazıları arasındaki çeşitlilik çok büyüktür. Bu
problem, konuşma tanınmasında karşılaştığımız problemi
anımsatır ve gerçekten bu problemler farklı değildir.
Metnin içeriğinin belirlenmesine çalışılması ve parçaların
sayısallaştırılarak farklı karakterlere ayrılması işlemleri
tanıma problemlerine neden olur. Konuşma tanıma
girişimlerinde elde edilen çözümlerden bazıları tüm metin
tanıma veya belirsiz karakterlerin içeriğinin kullanılması
gibi el yazısı tanıma sorunları için de denenmiştir.
HAREKET (GESTURE) TANINMASI
Hareket, insan bilgisayar etkileşiminin çoklu model
sistemlerindeki
uyarı
konularının
olduğu
bir
bileşenidir. Elin bazı hareketleriyle bilgisayarı kontrol
etmesi, yazıların olmadığı veya diğer duyuların
tamamen meşgul olduğu bazı durumlarda faydalı
olacaktır. O halde bu, işitme kaybı olan insanlar için
iletişimi desteği olacaktır. Fakat, konuşma gibi hareket
de kullanıcıya bağlıdır, yani kişiye göre çeşitlilik
gösterir.
HAREKET (GESTURE) TANINMASI
Sistemin kullanıcıya, konuşmanın tanınmasıyla nerede
olduğunu,
nasıl
hareket
etmesini
gerektiğini
görebilmesini ve bu yolla hareket bilgisini sağlaması
gerekir.
Ve
çeşitli
sesli
ifadeler
konuşmanın
anlaşılmasının kolay yorumlanmasını sağlamalıdır.
Buradan anlaşılacağı üzere, her bir modelleme birbirini
destekler niteliktedir.
ENGELLİ KULLANICILAR İÇİN TASARIM
Görme Engeli
Grafiksel ara yüzlerin kullanımındaki artış, görme engelli
kullanıcılar için olanak kaybı meydana getirmektedir. Bu
kullanıcıların erişimlerinin artırılması için iki anahtar
yaklaşım vardır: sesin ve dokunmanın kullanımı. Grafiksel
arayüzlerde, sesin kullanımı görme engelli kullanıcılar için
erişim sağlayacaktır. Ancak, bu tür kullanımlarda sesin
kullanımının konuşma, ses sinyali ve işitsel ikonların
kullanımı gibi sınırlılıkları olduğu göz ardı edilmemelidir.
ENGELLİ KULLANICILAR İÇİN TASARIM
İşitme Engeli
Grafiksel ara yüzlerin olumsuz etki yarattığı görme engeline
kıyasla, işitme engelinin bu tür ara yüzlerden daha az
olumsuz etkileneceği açıktır. Ancak yinede bazı multi media
ortamlarında ve sesin kullanıldığı ara yüzlerde duyma engeli
olan kullanıcılar için erişim sorunu oluşmaktadır.
ENGELLİ KULLANICILAR İÇİN TASARIM
Fiziksel Engel
Fiziksel engelli kullanıcılar elleri üzerindeki kontrol ve
hareket miktarına göre çeşitlilik gösterirler, fakat
birçoğu
mause
kontrolünde
gerekli
hassaslığı
göstermekte sıkıntı çekmektedirler. Bir alternatif, gözün
izleme hareketiyle cursoru kontrol edilebileceği eyegaze
sistem, veya kullanıcının yönetimine bağlı olan klavye
sürücüleridir.
ENGELLİ KULLANICILAR İÇİN TASARIM
Konuşma Engeli
Konuşma ve duyma engeli olan kullanıcılar için,
multimedya sistemleri yapay konuşma, metne dayalı
iletişim ve konferans sistemi dahil birçok iletişim aracı
sağlar. Ancak, metne dayalı iletişim yavaştır ve
iletişimde etkisi daha azdır.
ENGELLİ KULLANICILAR İÇİN TASARIM
Disleksi (Öğrenme Bozukluğu)
Disleksi gibi bilişsel açıdan engeli bulunan kullanıcılar
için metinsel bilgiler zor olabilir. Farklı durumlarda,
konuşma girdi- çıktıları, okuma- yazma ve daha çok
doğru girdi- çıktıya olan ihtiyacı hafifletebilir.
ENGELLİ KULLANICILAR İÇİN TASARIM
Otizm
Otizm, bireyin insanlarla ve çevresiyle olan iletişim ve
etkileşim yeteneğini olumsuz etkiler. Bu etkiler üç türdedir:
•Sosyal
etkileşim
•İletişim
•Hayalgücü
İletişim ve etkileşim, otistik insanlar için en büyük zorluk
alanını oluşturmaktadırlar.
ENGELLİ KULLANICILAR İÇİN TASARIM
Otizm
Bilgisayar aracılığıyla iletişim ve sanal çevrenin,
otistik insanların başkalarıyla kuracağı iletişim
açısından
destekleyici
düşünülmektedir.
nitelikle
olabileceği
FARKLI YAŞ GRUPLARI İÇİN TASARIM
Yaşlıların
populasyonun
gereklilikleri
diğer
populasyon gruplarına göre anlamlı farklılıklar
gösterebilir. Sınırlılıklar, yaş ile birlikte artış
göstermektedir. 65 yaş üzeri insanların yarıdan
çoğunda
çocuklarda
sahip
olunan
sınırlılıklar
görülmektedir. Bazı yaşlı kullanıcılar teknoloji
kullanımına karşı olmamalarına rağmen, alışkanlık
eksikliği
duyabilir.
hissedebilir
ve
öğrenmekten
endişe
FARKLI YAŞ GRUPLARI İÇİN TASARIM
Çocuklar ise, yetişkinlerden farklı olarak amaçlara,
sevdikleri ve sevmedikleri şeylere sahiptirler. Küçük
çocuklar örneğin klavyenin kullanımında sıkıntı
yaşayabilirler
veya
tam
gelişmemiş
el-
göz
koordinasyonuna sahip olabilirler. Burada kalem
tabanlı arayüzler alternatif girdiler olabilirler.
KÜLTÜREL FARKLILIKLARA GÖRE
TASARIM
Farklılıkların son alanı olarak kültürel farklılıkları ele alabiliriz.
Kültürel farklılıklar sık sık ulusal farklılıklar anlamında
kullanılır. Farklı dildeki veri tabanı kaynaklarında araç
çubukları, menü maddelerinin hata mesajlarının ve diğer
metinlerin yerel dile çevrilmesine yardımcı olur.
Semboller farklı kültürlerde farklı anlama gelirler. Örneğin tik
işareti ve çarpı işareti sırasıyla pozitif ve negatifi temsil
ederken, başka bir dilde anlamları değişebilir.
KÜLTÜREL FARKLILIKLARA GÖRE
TASARIM
Ara yüzlerde kullanılan renkler sık sık evrensel
akımı yansıtacak şekilde kullanılır. Örneğin kırmızı
tehlike iken yeşil git anlamında kullanılabilir. Bu
evrensel akımlar nasıldır?
Kırmızı tehlike olarak kullanıldığı halde, yaşam
(hindistan), mutluluk (çin) ve krallık (fransa)
anlamında da kullanılabilir.
Dolayısıyla,
aynı
bilgiyi
başka
kullanabilmenin sağlanması gerekir.
bir
formda