Anadolu`da Türkler ve Ermeniler Kayseri Örneği
advertisement
Mustafa Keskin* Özet Anadolu’da, Selçuklu hâkimiyetinden itibaren, birlikte yaşamaya başlayan Türkler ve Ermeniler, Osmanlı Devleti’nin dağılma dönemine kadar bu birlikteliği sürdürmüşlerdir. İki bölümden oluşan araştırmamızın ilk bölümünde, bu birlikteliğe güzel bir örnek teşkil eden Kayseri’de, 1860-1915 dönemindeki Türk-Ermeni ilişkilerinin sosyal ve ekonomik yönleri incelenmiştir. Osmanlı toplumunun önemli bir parçası olan Ermeniler, işte bu dönemde birdenbire ayrılıkçı milliyetçiliğin ateşiyle yanmaya başlamışlardır. Araştırmamızın ikinci bölümünde, bu ayrılıkçı milliyetçilik hareketi üzerinde büyük bir tesiri olan ekonomik etkenler üzerinde durulmuştur. Anahtar kelimeler: Osmanlı Devleti, Ermeniler, Millet-i Sadıka, milliyetçlik, soykırım. Anadolu’da Türklerle Ermenilerin tanışıklığı ve birlikteliği XI. Yüzyılın ortalarından itibarendir. 1040’da Horasan ve İran’da kurulan Selçuklu Devleti’nin Anadolu’daki muhatabı Bizans İmparatorluğu idi. Bizans İmparatorluğunun doğudaki sınırları Gürcistan’dan Kuzey Irak’a ve Suriye’ye kadar uzanıyordu. Önce Sasanî-Bizans sonra Arap- Bizans savaşları Anadolu’ya çok zarar vermiş, maddi bakımdan yıkımına ve insansızlığına sebep olmuş, ağır vergiler ve yükümlülüklerle bunalan Anadolu halkları söylediklerimizden daha elim olmak üzere cebrî Ortodokslaştırmaya tabi tutulmuştu.1 Selçuklu Devleti bir “gazi devletti”. Daha Tuğrul Bey zamanında (1040-1063) batı istikametinde gaza harekâtı planlanmış ve uygulamaya konulmuştur. Başta Selçuklu ailesinden kimseler olmak üzere Türkmen komutanları bu harekâtı yönetmişlerdir. 1071 tarihli Malazgirt Meydan Savaşı Anadolu’nun geleceğini belirlemiştir. Bu ülkenin kapıları fatih Türklere açılmıştır. Zaferden birkaç yıl sonra İstanbul’un yanı başındaki İznik’te Anadolu Selçuklu Sultanlığı, Yeşil Irmak’tan Fırat’a uzanan bir kavis üzerinde Danışmendli, Mengücekli, Saltuklu, Artuklu Beylikleri kurulmuştur. Bu kadar kısa sürede hem fütuhat yapılması, hem de Türk iskânının gerçekleştirilmesi dikkat çekmektedir. Türklerin Anadolu’ya gelişleri, Sasanîlerin ve Arapların yaptığı gibi, ne geçicidir ne de doyumluk içindir, doğrudan doğruya yurt tutmak içindir. Ermenilerin Van Gölü havzasından batıya göçürülmesi Bizans marifetiyledir. Doğu Anadolu’da olduğu kadar Orta Anadolu’da da yaşamakta olan Ermeniler hem Selçuklu Sultanlığının hem de adı geçen beyliklerin tebaası oldular. Selçuklu rejimi Anadolu’da toprağa bağlı köleliğe son vermiş, insanları mülkiyeti devlete ait olan arazinin mutasarrıfları yapmış, farklı inançtan toplulukları inançlarında serbestiyete kavuşturmuştur. Yakın bir geçmişte zorla Ortodokslaştırılmaya çalışılan bu insanlar dinî ve itikadî bir müsamahanın ve özgürlüğün tadını çıkarmaya başlamışlardır. Selçuklu Devleti dinler ve inançlar konusunda Orta Asya geleneğinin varisi idi. İşin esası, Selçukluların kendilerini (*) Prof. Dr., Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. (1) Burada “Bizans” nitelemesini ihtiyatî olarak kullandık. Bu nitelemenin XV. Yüzyıldan itibaren Avrupa’da kullanılmaya başladığını, doğuda ise yaygın olarak “Şarkî Roma”, daha da çok “Roma İmparatorluğu”nun kullanıldığını belirtmek lazımdır. Selçuklular için Anadolu “Diyar-ı Rum” idi. 1 YENİ TÜRKİYE 60/2014 Anadolu’da Türkler ve Ermeniler Kayseri Örneği herhangi bir sosyal öğretinin temsilcisi olarak görmemeleri idi. Ermenilerin Bizans hâkimiyetinde iken eyalet yönetimlerinde çeşitli kademelerde istihdam edildikleri bilinmektedir. Anadolu’nun bazı yerlerinde özellikle Toros silsilesinde bir takım prenslikler kurdularsa da bunlar hem Bizans İmparatorluğu tarafından hem de Selçuklular ve hemen akabinde Memluklular tarafından ortadan kaldırılmıştır. Selçukluların stratejisi Anadolu’nun birden fazla siyasî teşkilatlanmaya tahammülü olamayacağı yönündeydi. Binaenaleyh onlar Ermeni prenslikleri yanında Türk soylu beylikleri de ilhak edeceklerdir. YENİ TÜRKİYE 60/2014 2 Ermeniler Osmanlılar zamanında daha da iyi bir konumdaydılar. Osmanlı Sultanı Fatih Sultan Mehmet İstanbul’u fethedip, bu güzel şehri payitahtı yaptıktan sonra başında bulunduğu devletin bir ‘dünya devleti’ olduğunu, kendisinin “Roma’nın varisi” bulunduğunu ilân etmiş, bu cümleden olmak üzere İstanbul’u üç semavî dinin, Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslâmiyet’in merkezi haline getirmiştir. Türklerle uzun süreli tanışıklık ve birliktelik Ermenilerin Türkçe’yi anadilleri gibi benimsemelerine, bu dille okuyup yazmalarına sebep olmuş, bunu bir zorlama ile değil de bilakis benimseyerek yapmışlardır. Anadolu’da Selçuklu ve Osmanlı kültürünün zenginliğine katkıda bulunmuşlardır. XIX. Yüzyıla gelinceye kadar Türklerle Türk olmayanlar arasında ilişkiler hemen tamamıyla dostane olmuştur. Kentlerde farklı mahallelerde oturmaları normaldi ve bu durum toplumlar arası iyi ve güzel ilişkilere engel değildi. XIX. Yüzyıl Avrupa’da millî devletlerin teşekkülüne yol açan doktrinlerin ortaya çıktığı ve her tarafa sirayet etmeye başladığı bir yüzyıldı. Ayrıca, özellikle Atlantik sahildarı ülkelerin emperyal maksatlarla yeni hayat sahaları aradıkları zamandı. Bu devletler amaçlarına ulaşmak için her aracı kullanmayı mubah saymışlardır. Rusya’yı da bunlara ilave etmek lazımdır. Osmanlı Devleti birçok bakımdan söz konusu devletlerin ilgisini çekmekteydi. Bizzat Osmanlı Devleti’nin üzerinde bulunduğu topraklar bu ilginin odağı idi. Her çok uluslu devlet gibi Osmanlı Devleti de Avrupa’da ortaya çıkan milliyetçilik, millî egemenlik, millî hükümranlık ve demokrasi akımlarından etkilenecektir. Din farklılığı emperyalist devletlerin istismar konularından biri olmuş, bu arada Ruslar Ortodoksların, Fransızlar Marunîlerin, İngilizler Dürzîlerin hamiliğini üstlenmişlerdir. Ermenilerin kendi aralarında fraksiyonlara ayrılmış olmaları sebebiyle hamiliklerine soyunan devletler farklılık arz etmiştir. Netice itibariyle her biri kendi emperyal amaçları doğrultusunda Ermenileri kullanmaya çalışmışlardır. Osmanlıların Ermenilere “millet-i sadıka” demeleri bu tarihlerdedir. Osmanlı tarihinde “Tanzimat Devri” ve sonrası Ermenilerin kendilerini “başka görmeleri” hızlanmıştır. Osmanlı Devleti’nin bu tarihlerden itibaren gayr-ı Müslim unsurlara “ana dillerinde eğitim görme” hakkını vermesi bu unsurlarda modern okulların yaygın biçimde açılmasına sebep olmuştur. Buna doğrudan doğruya emperyal devletlerin açmış oldukları okulları da ilave etmek lazımdır. Müslümanlar kafalarına olduğu kadar ayaklarına da bukağı olan medreselerle uğraşa dursun, gayr-ı Müslimler ve bu arada Ermeniler modern ve çağdaş bir eğitim görmenin gururunu paylaştılar. “Genosit” yani yaygın söyleneni ile “soykırım” Türkçe’nin lügat hazinesinde bulunmamaktadır. Nev-zuhur bir kelimedir. Batı patentlidir. Bir ırkın başka bir ırkı hiçbir ayırıma tabi tutmaksızın yeryüzünden kaldırması diye tanımlayabileceğimiz soykırıma Türk coğrafyasında tesadüf edilmemektedir. Avrupa’nın emperyal devletleri arasında bu cürmü işleyenler vardır. Öyle anlaşılıyor ki onlar yanlarına bir “Doğulu” ortak arıyorlar. Sözde Ermeni Soykırımını gündeme taşıyanlar, bunlar doğrudan doğruya Ermeni Diasporası olsun, veya bunları kullanarak Türkiye’nin moralini bozmaya çalışanlar ol- I. XIX. Yüzyıl Sonlarında ve XX. Yüzyıl Başlarında Türk-Ermeni İlişkileri: Kayseri Örneği Türklerle Ermeniler Anadolu’da, Selçuklu hâkimiyetinden itibaren, birlikte yaşamışlardır. Türk-Ermeni birlikteliğine güzel bir örnek de Kayseri’dir. Bu birinci bölümde Türk-Ermeni ilişkileri 1860-1915 tarihleriyle sınırlandırılmıştır. Çünkü “Ermeni Sorunu” denen konu bu tarihlerde ortaya çıkmıştır. Sorun içsel olmaktan çok dışsaldır. Osmanlı toplumunun bir parçası olan Ermeniler, hemen her bakımdan adı geçen toplumun gelişmiş kısmını oluştururken, birdenbire ayrılıkçı milliyetçiliğin ateşiyle yanmaya başlamışlardır. Bu ateşi yakanlar dışarıda, maşalığını yapanlar da içeride idi. Ateş sadece maşayı eritmekle kalmamış, Ermenilerle birlikte bütün Osmanlı toplumuna da zarar vermiştir. Kayseri ve yöresiyle ilgili olarak incelediğimiz defterlerin verdiği bilgiler açık ve nettir. Kayseri ve civarında salt Ermenilerin yerleşik olduğu mahalle ve köyler bulunduğu gibi Müslümanlarla ve diğer gayrimüslimlerle oturdukları mahalle ve köyler de mevcuttur. Ortaklaşa yaşanılan mahalle ve köylerdeki huzur ve güvenlikten şikayette bulunulmamakta, farklı inanç sahipleri birbirinin sevinç ve üzüntülerine katılmakta, dinî ve kültürel merasimlerinde karşılıklı ziyarette bulunmaktadırlar. Evleri, barkları, mabetleri gibi, işyerleri de iç içedir. Konuşma dilleri Türkçe’dir, yazışma dilleri, alfabeleri farklı da olsa, yine Türkçe’dir. Ortak paydaları bir hayli fazla olan Türklerin ve Ermenilerin nasıl oldu da birbirlerinden münafereti ortaya çıktı, bununla kalmayıp mukateleye vardı? Kayseri örneğinde bu sorunun cevabını bulmaya çalışacağız. XVII. yüzyılın başlarında (1608-1619) Anadolu’ya gelen Polonyalı seyyah Simeon, o tarihlerde iki kat surla çevrili şehrin merkezinde, yeraltında ve karanlık yerlerde, tahta merdivenlerle inilen iki Ermeni kilisesinin bulunduğunu, şehirde 500 hane Ermeni’nin yaşadığını, içlerinde zengin tacirler ve namlı büyüklerle birlikte yoksulların da bulunduğunu, yoksul kesimin genellikle terzilik ve kaftancılıkla uğraştığını, şehirli Ermenilerin Ermenice bilmediklerinden Türkçe konuştuklarını, şehirli olmayanlarının Ermenice’yi bildiklerini yazmaktadır2. 3 1920’li yılların başında “Kayseri San­ cağı”nı yazan Dr. Hıfzı Nuri, “Kayseri’de İs­lâm ve Hıristiyan dinlerine bağlı olarak yaşayan halkın ana dilinin Türkçe olduğunu, Müslim olsun olmasın, halkın birbiriyle Türkçe konuştuğunu, üslup bakımından ayırt edilemediklerini, Tanzimat’tan sonra Rum okullarında Yunanca’nın, Ermeni okullarında Ermenice’nin öğretilmesine karşın, daha başka çabalara da rağmen gayrimüslimlerin günlük hayatlarında Türkçe konuşup yazmayı terk etmediklerini” yazmaktadır3. XX. yüzyılın başlarında Kayseri’den Amerika Birleşik Devletleri’nde giderek (2) Polonyalı Simeon, Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi 1608-1619, Çev.:Hrant D. Andreasyan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, İstanbul 1934, s. 254. (3) Dr. Hıfzı Nuri, Kayseri Sancağı 1922, Sadeleştiren: Zübeyir Kars, Kayseri Ticaret Odası Yayını, Kayseri 1984, s. 15-16. YENİ TÜRKİYE 60/2014 sun 1915 yılının ne öncesine ne de sonrasına temas etmemektedirler. Oysa Türkiye’de Ermeniler 1915’ten önce de vardı. 1915’ten sonra da olmaya devam etmişlerdir. “Tehcir ve Tenkil”i soykırımla karşılamak her türlü insaf ve adaletten yoksunluktur. Dünyanın neresinde yapılırsa yapılsın, Tehcir ve Tenkillerde ölümler olmuştur ve olacaktır da. Bunun ne kadar zor bir eylem olduğunu açıklamaya gerek yoktur. Zamanında sınırları içinde yaşayan gayr-ı Müslimleri bir tanesi kalmayıncaya kadar ortadan kaldırmaya, yurdundan çıkarmaya muktedir olan bir devletin bunu yapmadığını, “tebea”sını Allah’ın emaneti olarak kabul ettiğini, esasen “ekalliyet”lere güzel muamelede bulunmasının dinî ve millî geleneğinden bulunduğunu bilmeyen yoktur. Böyle bir devlet 1915’te niçin tehcir ve tenkile ihtiyaç duysun? Bunun cevabını I. Dünya Savaşı’nın çerçevesi içinde aramak lazımdır. orada yerleşen Ermeniler Türkçe konuşmaya devam etmektedirler. Kayseri’nin Nize Köyü’nden 1911 yılında Amerika Birleşik Devletleri’ne göçen Parsıkoğlu ailesi kendi aralarında Türkçe konuşmakta ve Türkçe’yi yeni kuşaklara öğretmektedirler. Parsıkoğlu ailesiden Herry Parsıkyan 2005 yılı TemmuzEylül aralığında Kayseri’ye gelmiş, Hüseyin Cömert ile sohbet etmiş, ünlü “Cezayir Türküsü”nü çok içli olarak okumuş, Ermeni müziği ile ilgili bir CD hediye etmiştir ki, tamamı Türkçe ve enstrümanı ud iledir4. YENİ TÜRKİYE 60/2014 4 Osmanlılar ilerleme ve gelişme yıllarında, fethedecekleri ve fethettikleri yerlerde yaşayan bilumum tebaanın gönlüne girmeyi yahut gönüllerini kazanmayı şiar edindiği gibi, Osmanlı asırları içinde de bu müsamahasını, gönüller yapmasını sürdürmüştür. Bazı gezginlerin ve art düşünceli kimselerin iddia ettikleri gibi, Osmanlılar Ermenilerin ve sair gayrimüslimlerin anadillerini konuşmalarını yasaklamış değildir. Anadolu’da Ermenilere inanç özgürlüğünü ilk tanıyan, onların inançlarının gereği törenlerini serbestçe yapmalarını sağlayan Selçuklu Devleti olmuştur. Osmanlı Devleti’nin bütün kurumlarıyla kuruluşunu gerçekleştiren Fatih Sultan Mehmet, pek isabetli olarak İstanbul’u bir dünya başkenti yapmak istemiş, aldığı önlemlerle bunu gerçekleştirmiştir. İstanbul her inançtan insanların birlikte yaşayabildiği, birlikte üretime katıldığı bir dünya başkenti olmakla, 1461 yılında bağımsız Ermeni kilisesinin burada kurulmasına izin vermiştir. Konu ile ilgili ferman İstanbul’da, Kumkapı Ermeni Patrikhanesi’nde mevcuttur5. Osmanlı Devleti inançlarını serbestçe yaşamalarına, ayinlerini serbestçe icra etmelerine izin verdiği gayrimüslimlerin dillerini kullanmalarını niçin yasaklamış olsun? Nitekim Efkere Köyü ile ilgili bir web sayfasında 17 Eylül 1912 tarihinde İstanbul’daki bir yakınına yazdığı mektupta Harudyun Kocaoğlu şöyle demektedir: “Saniyen bu tarafda bir ufacık kolera savuşturduk Allah’a çok şükür taraf taalluk bir kederimiz yok. Köyden otuz tene kadar telef oldular, ama acı verecek birinci Hancı Artin Ağa, ikinci Serkis Pıçakcı tüken konşusu, üçüncü Keleşoğlu, dördüncü Güllünün kaynı Nişan, gerisi ha koca koltuk. Ufak defek sekiz tene kadar İslâmlardan, ehemmiyeti yok, Allah rahmet eylesin. Ne hal ise Allah’a çok şükür geçdi, velakin bu hasdalık ne ise hasda olmadık adam kalmadı idi, eyle geçti. Evkere havası çok yardım etti. Havası kötü ola idi telef çok olur idi. Geçti getti. Velakin Garabed bir pıçak arkası kaldı idi. Verkine gidiyor çok şükür Allah bize bağışladı, şimdi çok eyidir. Misak her vakit sahib oluyor eski bildiyin gibi deyil kucağından bırakmaz. Misak Ağana yazarık dersek iki eli kanda ise Verkine’yi kucağına alır beylecemalumunız ola.” Bu mektuptaki kullanılan kelimeler bugün bile bu yörede kullanılmaya devam etmektedir6. Kayseri’de Ermenilerin Sosyo-Ekonomik Durumları Kayseri’de 19. yy sonlarında vergi kayıtlarına geçirilmiş 8137 ev mevcuttur. Bu evlerin fiyatları 150 ilâ 90.000 kuruş arasında değişmektedir. Evlerin fiyatlarına bakarak insanların ekonomik durumlarını ve sosyal seviyelerini anlamak mümkündür. Yukarıda belirttiğimiz 8137 adet evin kayıtlarının yapıldığı defterdeki ev fiyatlarını 150 ilâ 10.000, 10.000 ilâ 20.000, 20.000 kuruştan yukarı değere sahip evler olarak üç gurupta incelemek mümkündür. Zira birinci sıradaki evleri; çiftçi, esnaf, işçi tabakasından oluşan insanlara, ikinci sıradaki evleri ise daha çok orta halli ve biraz daha gelir durumu iyi olan insanlara, son sıradakileri ise zenginlere, servet sahibi kişilere ait evler olarak değerlendirmek mümkündür7. Buna göre değeri 20.000 kuruştan yukarı olan evleri ve sahiplerini sıralayacak olursak: (4) Görüşmeyi yapan kişi, Uzman Hüseyin Cömert’tir. (5) LevonPanosDabbağyan, Türkiye Ermenileri Tarihi, Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2003, s. 72-73. (6) www.efkere.com (7) 182 Nolu Kayseri Vergi Kayıt Defteri, Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi Arşivi. Mahallesi Fiyatı Oduncu Mah. 45.000 Dadır Harput Dadır Harput Dadır Harput Dadır Harput Dadır Harput Dadır Harput Dadır Harput Dadır Harput 26.000 30.000 23.000 30.000 57.0008 30.000 25.0009 20.500 Sayacı Mahallesi 35.000 Sayacı Mahallesi Sayacı Mahallesi 25.000 22.500 Sayacı Mahallesi 27.50010 Sayacı Mahallesi 22.500 Sayacı Mahallesi 30.000 Sayacı Mahallesi Sayacı Mahallesi Sayacı Mahallesi 32.000 20.000 30.00011 Sayacı Mahallesi 37.000 Tavukçu Mahallesi 20.000 Tavukçu Mahallesi 40.000 Tavukçu Mahallesi 37.000 Tavukçu Mahallesi Tavukçu Mahallesi 27.500 35.000 Tavukçu Mahallesi 22.50012 Tavukçu Mahallesi Tavukçu Mahallesi 25.000 32.000 Tavukçu Mahallesi 46.000 Tavukçu Mahallesi Tavukçu Mahallesi Tavukçu Mahallesi Tavukçu Mahallesi Tavukçu Mahallesi 25.000 20.000 25.000 27.500 25.000 Tavukçu Mahallesi 20.000 Tavukçu Mahallesi Tavukçu Mahallesi Harput Mahallesi Harput Mahallesi Harput Mahallesi Karakeçi Mahallesi Karakeçi Mahallesi Karakeçi Mahallesi Karakeçi Mahallesi Karakeçi Mahallesi Karakeçi Mahallesi Karakeçi Mahallesi Dadır Mahallesi Dadır Mahallesi Dadır Mahallesi Büyükbahçe Mahallesi Büyükbahçe Mahallesi Büyükbahçe Mahallesi Büyükbahçe Mahallesi Büyükbahçe Mahallesi Büyükbahçe Mahallesi Büyükbahçe Mahallesi Büyükbahçe Mahallesi Büyükbahçe Mahallesi Büyükbahçe Mahallesi Tavukçu Bölgesi Tavukçu Bölgesi Tavukçu Bölgesi Tavukçu Bölgesi Fırıncı Mahallesi Fırıncı Mahallesi Fırıncı Mahallesi Fırıncı Mahallesi 35.00013 22.50014 24.000 32.000 20.000 25.00015 35.000 20.000 25.000 20.000 20.000 20.00016 20.000 20.000 20.00017 40.000 50.000 50.000 60.000 60.000 30.000 45.000 30.000 45.00018 20.000 30.000 20.000 25.000 43.00019 62.500 30.000 30.000 30.000 62- ÇoduloğluAğop 63- GüllükoğluBedros 64- GüllükoğluBedros 65- Dalkıranoğlu Şekerci Kirkor 66- EvhanoğluMalgün 67- Polatoğlu Hacı Ağop 68- EvhanoğluParsıh 69- Muytaboğlu Hacı Mardiros zevcesi Hursime 70- Torosoğlu Hacı Ohanes 71- Ekincioğlu zevcesi Maryani 72- Miyasoğlu Hacı Keyfuruk 73- Sarrafoğlu Karabet 74- DadıroğluMığırdıç. 75- Şahinoğlu Hacı Keyfuruk 76- Şekercioğlu Agya zevcesi Meryem 77- Alboyacıoğlu Hacı Karabet 78- Dıraz kızı Ayşe 79- DerevenkliBedros zevcesi Meryem 80- KılyüzoğluKirkor. 81- Makaryos zevcesi Kıymet 82- Hacıoğlu Mardiros 83- Çolak Ağop ve biraderi Artin 84- Cansızoğlu Hacı Ohannes ve Ağop 85- Yedibela yetimi İbraham Fırıncı Mahallesi Fırıncı Mahallesi Fırıncı Mahallesi Batman Mahallesi Batman Mahallesi Batman Mahallesi Batman Mahallesi 43.000 25.000 35.00020 25.000 25.000 27.000 65.000 Batman mahallesi 37.500 Batman Mahallesi Batman Mahallesi Batman Mahallesi Batman Mahallesi Batman Mahallesi Batman Mahallesi 35.000 20.000 20.000 55.800 36.000 30.00021 Tus Mahallesi 30.000 Tus Mahallesi Tus mahallesi 50.000 20.000 Tus Mahallesi 20.00022 Tus Mahallesi Tus Mahallesi Tus Mahallesi Tus Mahallesi 30.000 22.500 42.000 45.000 Tus Mahallesi 40.000 Tus Mahallesi Hacı Mansur Ma86- MetrisoğluUsab hallesi Hacı Mansur Ma87- Kuyumcu Güllükoğlu Karabet hallesi 88- Güdük Kırbıtoğlu Hacı Hacı Mansur MaOhannes hallesi Hacı Mansur Ma89- Hacı EsiroğluAnastasi hallesi 90- Karamehmetağazade İsa Bey Hacı Mansur Mave Hacı Osman hallesi 91- İngiltere Devleti tabisinden Si­ Merkebci Mahallesi vas telgraf memuru Miyoboklu 92- Keşkekoğlu kızı Diruhi Kiçikapu Mahallesi 93- Manükoğlu Hazar Kiçikapu Mahallesi 94- KalpakçıoğluDanyel Kiçikapu Mahallesi 95- Der Hacır oğlu Mığırdıç Kiçikapu Mahallesi 96- Davitoğlu Hekim İstefan Kiçikapu Mahallesi 97- Cıngıllıoğlu Hacı İsa Ağa Sasık Mahallesi 98- Bezircilizade Abdullah Efendi Sasık Mahallesi 99- Kalpakoğlu Ağop Eslim Paşa mahallesi 100- ManikoğluSerkis Eslimpaşa mahallesi 101- Yasefoğluİstavri Eslimpaşa Mahallesi 102- İskenderoğlu Hacı Danyel Eslimpaşa Mahallesi mahdumları 103- MuytaboğluAğop ve Artin Eslimpaşa Mahallesi 104- UzunaşıkoğluPetru- Karabet Eslimpaşa Mahallesi (8) 182 Nolu Kayseri Vergi Kayıt Defteri, s. 84. (9) 182 “ “ “ “ “ , s. 86. (10)182 “ “ “ “ “ , s. 87. (11)182 “ “ “ “ “ , s. 88. (12)182 “ “ “ “ “ , s. 89. (13)182 “ “ “ “ “ , s. 90. (14)182 “ “ “ “ “ , s. 91. (15)182 “ “ “ “ “ , s. 93. (16)182 “ “ “ “ “ , s. 94. (17)182 “ “ “ “ “ , s. 95. (18)182 “ “ “ “ “ , s. 96. (19)182 “ “ “ “ “ , s. 97. (20)182 “ “ “ “ “ , s. 98. (21)182 “ “ “ “ “ , s. 99. (22)182 “ “ “ “ “ , s. 100. (23)182 “ “ “ “ “ , s. 101. (24)182 “ “ “ “ “ , s. 103. (25)182 “ “ “ “ “ , s. 105. (26)182 “ “ “ “ “ , s. 108. (27)182 “ “ “ “ “ , s. 109. (28)182 “ “ “ “ “ , s. 111. (29)182 “ “ “ “ “ , s. 112. (30)182 “ “ “ “ “ , s. 114. 25.00023 28.000 23.000 28.000 20.000 40.00024 35.00025 5 25.000 24.000 25.00026 20.000 40.000 23.000 37.00027 28.000 45.000 45.000 38.000 40.00028 30.00029 YENİ TÜRKİYE 60/2014 Ev Sahibinin İsmi 1- Tatlıoğlu yetimleri Ağop ve Meryem 2- Demirci TorosoğluAhvadur 3- Avatuzoğlu Karabet 4- Kırıkoğlu Hacı Kirkor 5- Eskinazoğlu İsali 6- Dülgeroğlu Karabet 7- Dadıroğlu Hacı Ahvadur. 8- Baltaoğlu Hacı İbraham 9- KeşkekoğluMardiros 10- MinhacıAvakoğlu Hacı Ohannes zevcesi Turfanda 11- Artarmorukoğlu Karabet 12- Terzi HaçaturoğluAvadis 13- ZanbakçıoğluKirkor-zevcesi Kayar 14- Mardinoğlu Hacı Manas 15- Keşişoğlu Karabet zevcesi Servihid 16- MetrisoğluKirkor 17- Bağcı Hacı Avadis. 18- Zanbakçıoğlu Hacı Ağop 19- MetrisoğluServiya yeğeni-Kirkor ve Ağop 20- Camcıoğlu Hacı Artin biraderi İstefan 21- Tekeoğlu Hacı Artin 22- Kuyumcu Simon oğlu Hacı Ağop 23- BohçalıoğluBedros 24- Kırnıkoğlu Hacı Artin 25- Çopuroğlu Hacı ve Nazar-ve Kirkor 26- Camcıoğlu Hacı Karabet 21- Gümüşoğlu zevcesi Güldudu 22- Gümüşoğlu Hacı Artin ve Avadis 23- YedikarındaşoğluKirkor 24- Oynakoğlu zevcesi Ehsabet 25- Kalaycı GiziroğluParsıh 26- Beklioğlu Karabet 27- İstanbulluoğlu Karabet 28- KazaroğluParsıh ve validesi Hurmiye 29- Yazıcıoğlu Hacı Serveli 30- Pamukçuoğlu Hacı Ağop 31- TahtaburunoğluMihayil 32- ÇamkertenoğluSerkis 33- SülükçüoğluMardiros. 34- Kapıcı Kesbar kızı 35- YedikarındaşoğluArtin 36- Budakoğlu Hacı Karabet 37- Bekleroğlu Hacı Ohannes. 38- Evhanoğlu Hacı Ohannes 39- ArtarmavrukoğluAğop 40- Evhanoğlu Hacı Mihayil 41- Tavaoğlu Karabet 42- Uğurluoğlu Koca Danil 43- Manasoğlu Manas 44- Çamkertenoğlu Hacı Serkis 45- Sağıroğlu Hacı Karabet 46- Tekeoğlu Hacı Kirkor 47- ŞimşiroğluMarkır 48- ŞimşiroğluMardiros 49- Keçecioğlu Nikagus 50- Sağıroğlu Hacı Karabet 51- Cırcırbagusoğlu Hacı Bagus 52- Yüzbaşı kızı Davite 53- TozakoğluHaçatur 54- Camcıoğlu Kazancı Hacı Danil 55- Çamuroğlu Hacı Manik 56- ArtinBalioğlu Hacı Karabet 57- Hamameoğlu Karabet 58- Kırnıkoğlu Hacı Karabet 59- Mardinoğlu Karabet 60- Kazancıoğlu Hacı Ağop 61- Kazancıoğlu Murat YENİ TÜRKİYE 60/2014 6 105- Muratoğlu neftçi Sava 106- Keşişoğlu Hacı Nikola 107- Kasap Seferoğlu Todori 108- HacıvasiloğluYuvanel 109- Aksaraylıoğlu zevcesi Despine 110- PervaneoğluLazari 111- BasdırmacıSeferoğulları 112- GülabioğluMihal 113- Yorgancıoğlu Yoraki 114- Hacı Bayram kızları Elengü ve Marya 115- Yorgancıoğlu Pavlaki 116- Güdük KarabetoğluKeyfuruk 117- Pervaneoğlu kızı Meryem 118- ÇatıloğluKibiyanus zevcesi Markü 119- Durmuşoğlu Murat 120- SarımuratoğluYuvani-Nikola 121- Kürkçübaşıoğlu Hacı Burak 122- Kürkçübaşıoğlu Hacı Simon 123- Bürüngüzlü hacı Ali Efendi 124- Esbak Kayseri Hakimi Müteveffa Hacı Şükrü Efendi mahdumu 125- Salihefendizade Ali Ağa 126- Minarecizade Lütfullah Efendi 127- Şaban Bey mahdumu Ahmet ve Behçet Bey 128- Güpgüpzade Arif Ağa 129- Hisarcıklızade Enver ve Nail Efendiler 130- Hocazade Yahyaoğlu yeğeni Mustafa Efendi 131- Kılagusoğlu Hacı Simon 132- Kalaycıoğlu Mardiros 133- TahtaburunoğluOhanes 134- Kalaycıoğlu Keyfuruk 135- Bekirbeyoğlu Hacı Bekir Ağa 136- Tekeoğlu Murat 137- Ayakoğlu kızı Serbuhi 138- Mıhçı Avakoğlu Hacı Artin 139- Balagözoğlu Hacı Simon 140- Çıplakoğlu Hacı Karabet 141- İ bram oğlu İbram 142- SamurcıoğluBedros 143- Keşişoğlu Hacı Hanil 144- YüzükçüMardiros 145- Terzi Yakupoğlu Ahrun ve Nazar 146- KeşişoğluAragil 147- KeşişoğluSerkis ve Mardiros 148- Kızıl KeyfurukoğluKeyfuruk 149- Karamehmetağazade Burhan Efendi 150- Çerçi BedrosoğluAğop Mermerli Mahallesi Mermerli Mahallesi Mermerli Mahallesi Mermerli Mahallesi Mermerli Mahallesi Mermerli Mahallesi Mermerli mahallesi Şarkiyan Mahallesi Şarkiyan mahallesi 50.00030 33.000 25.000 85.400 60.000 30.000 23.000 22.000 21.000 Şarkiyan Mahallesi 20.000 Şarkiyan Mahallesi Şarkiyan Mahallesi Şarkiyan Mahallesi 45.00031 25.000 20.000 Şarkiyan Mahallesi 20.000 Şarkiyan mahallesi Şarkiyan Mahallesi Şarkiyan Mahallesi Şarkiyan Mahallesi Rumsultan Mahallesi 20.000 20.000 23.000 37.00032 28.00033 Camikebir Mahallesi 35.00034 Camikebir Mahallesi 20.000 Haciivaz Mahallesi 37.50035 Tacı Kızıl Mahallesi 55.000 Tacı Kızıl Mahallesi Hürrem Çavuş Mahallesi 30.000 Şatırban Mahallesi 20.000 Şatırban Mahallesi Emirsultan Mahallesi Emirsultan Mahallesi Emirsultan mahallesi Emirsultan Mahallesi Emirsultan Mahallesi CaferbeySisliyan Mah. Sınıkçı Mahallesi Sınıkçı mahallesi Sınıkçı mahallesi Sınıkçı Mahallesi Hacı Kasım Mahallesi Tutak Mahallesi Tutak Mahallesi 21.00037 26.000 30.000 30.000 28.500 40.00038 30.00039 24.00040 20.000 27.500 20.00041 25.00042 32.000 26.000 Tutak Mahallesi 24.750 43 Varsak Mahallesi Varsak Mahallesi Köyyıkan Mahallesi 20.000 22.500 22.500 Köyyıkan Mahallesi 20.00045 Köyyıkan Mahallesi Kalenderhane Ağa 151- Akçakayalızade Zahit Efendi Bölgesi Kalenderhane Ağa 152- Akçakayalızade Ömer Ağa Bölgesi 153- Akçakayalızade Hüseyin ve Kalenderhane Ağa Mehmet ve Daniş Bekir Bölgesi HunatGavremzade 154- Mollazade Mustafa ağa Mah. HunatGavremzade 155- Mollazade Şükrü Efendi Mah. 156- Feyzizade Nuri Efendi Kürtler Seyfullah Mah. 157- Develizade Emin Ağa Kürtler Seyfullah Mah. 158- Zennecizade Mustafa Ağa Çivicibektaş Mahallesi 159- Güpgüpzade hacı efendi Lalapaşa Mahallesi 160- Zennecizade Mustafa Ağa Hunat Yanıkoğlu Mah. 20.00036 44 30.00046 30.00047 32.000 30.00048 20.00049 20.00050 35.000 35.50051 25.00052 47.50053 32.00054 Yukarıdaki 160 adet köşk veya konak diyeceğimiz cinsten, Kayseri’nin en zenginlerinin sahip bulundukları evlerin % 87’sinin mülkiyeti Ermenilere aittir. Buradan hare- ketle servetin, paranın kimlerde bulunduğu anlaşılmaktadır. Kayseri’de 2.700 adet iş yerinin 759’nun mülkiyeti, 550’sinin müstecirliği Ermenilere aittir ki, bunun nispeti de % 48’dir. Şehrin ve bağlılarının nüfus dağılımı göz önüne alındığında, tebaamızdan Ermeni olanlarının sosyal, ekonomik ve kültürel bakımlardan imrenilecek konumda oldukları anlaşılmaktadır. Kayseri’de Bulunan Ermenilere Ait Vakıflar KAYTAM Arşivi’nde bulunan 182 Nolu Kayseri Vergi Kayıt Defteri’nde vakıflarla ilgili bilgiler bulunmakta, Ermenilere ait vakıfların da epeyi bir yekûn tuttuğu anlaşılmaktadır. 1- Dört adet ev. Eslimpaşa Mahallesi. Hızırilyas Kilisesi vakfı. Mütevellisi Bağcıoğlu İstefan55. 2- Dört adet ev. Mermerli Mahallesi Küçük Ermeni Kilisesi vakfı Mütevelli İstefan56. 3- Vakıf ev. Mermerli Mahallesi. Büyükçeşme vakfı. Mütevelli Parsıh57. (31)182 “ “ “ “ “ , s. 115. (32)182 “ “ “ “ “ , s. 116. (33)182 “ “ “ “ “ , s. 118. (34)182 “ “ “ “ “ , s. 120. (35)182 “ “ “ “ “ , s. 121. (36)182 “ “ “ “ “ , s. 122. (37)182 “ “ “ “ “ , s. 128. (38)182 “ “ “ “ “ , s. 129. (39)182 “ “ “ “ “ , s. 132. (40)182 “ “ “ “ “ , s. 153. (41)182 “ “ “ “ “ , s. 154. (42)182 “ “ “ “ “ , s. 160. (43)182 “ “ “ “ “ , s. 162. (44)182 “ “ “ “ “ , s. 163. (45)182 “ “ “ “ “ , s. 164. (46)182 “ “ “ “ “ , s. 165. (47)182 “ “ “ “ “ , s. 187. (48)182 “ “ “ “ “ , s. 188. (49)182 “ “ “ “ “ , s. 210. (50)182 “ “ “ “ “ , s. 212. (51)182 “ “ “ “ “ , s. 194. (52)182 “ “ “ “ “ , s. 90. (53)182 “ “ “ “ “ , s. 169. (54)182 “ “ “ “ “ , s. 210. (55)182 “ “ “ “ “ , s. 111-112. (56)182 “ “ “ “ “ , s. 114-115. (57)182 “ “ “ “ “ , s. 114. 5- Vakıf ev. Emirsultan Mahallesi. Büyük Ermeni Kilisesi vakfı Mütevellisi Hacı59. 6- Büyük Ermeni Kilisesi. Emirsultan Mahallesi. Ermeni Milletine Mahsus60. 7- Mektep. Emirsultan Mahallesi. Ermeni Sübyanına Mahsus61. 8- Vakıf ev. CaferbeySelaldı Mahallesi. Selaldı Mahallesi vakfı. Mütevelli Hacı Serkis62. 9- Ermeni Kilisesi. CaferbeySelaldı Mahallesi. Banisi: Ermeni Milleti63. 10- Vakıf ev. Selaldı Mahallesi. Ermeni Kilisesi vakfı. Mütevelli Çamuroğlu Mığırdıç64. 11- İki adet vakıf ev. Caferbey Köyyıkan Mahallesi. Ermeni Kilisesi vakfı. Mütevellisi Kırnıkoğlu Hacı Artin65. 12- Vakıf ev. Caferbey bölgesi Meydan Mahallesi. Ermeni Kilisesi vakfı. Mütevellisi Hacı Ohannes66. 13- Vakıf ev. Caferbey Süleyman Mahallesi. Büyük Kilise vakfı. Mütevellisi Kürkçü Ayalıoğlu Hacı Ohannes67. 14- Harap develik. Köyyıkan Mahallesi. Vakıf mütevelisi Hekim İstefan68. 15- Vakıf ev. Külük Mahallesi. Büyük Ermeni Kilisesi vakfı olup mütevellisi Kürkçü Ohannes69. 16- Vakıf ev. Oduncu Mahallesi. Oduncu Mahallesi vakfı olup Mütevellisi Ayakoğlu. 17- Vakıf ev. Oduncu Mahallesi. Büyükermeni Kilisesi vakfı. Mütevelli Ayakoğlu. 18- Mektep. Büyükbahçe Mahallesi Mekteb-i Sübyanı70. 19- Mektep. Hacı Mansur Mahallesi’nde Katolik Ermenilere Mahsus. 20- Kilise. Hacı Mansur Mahallesi. Katolik Milletine Mahsus71. 21- İki adet vakıf dükkan. Hacıefendi Çarşısı. Küçük Kilise vakfı. Mütevelli Bağcıoğlu72. 22- Vakıf dükkan. Yenisaraçhane Çarşısı. Ermeni Küçük Kilisesi vakfı. Mütevellisi Bahçeci İstefan73. 23- Seki.Boyacı Kapısı. Ermeni evkafı marifetiyle escarı tahsil. 24- İki adet kazancı dükkanı, bir adet dökmeci dükkanı. Kazancılar Caddesi. Küçük Ermeni Kilisesine meşruta74. 25- Boyacı dükkanı, kasap, bakkal. Kiçikapı Çarşısı. Küçük Ermeni Kilisesi vakfı. Mütevellisi Yağcıoğlu İstafan75. 26- Bakkal dükkanı. Sebzeciler Çarşısı. Ermeni Kilisesi vakfı. Mütevelli İstefan76. 7 27- Duhancıdükkanı. Berber dükkanı. Söğütlüçeşme Sokağı. Büyük Ermeni Kilisesi vakfı. Mütevelli Ohannes. 28- Ekmekçi fırını. Büyükçeşme vakfı. Mütevelli Kuyumcu Parsıh. 29- Protestan Kilisesi. Sögütlüçeşme Sokağı. Protestan Milletine Mahsus. Bu kiliseye ait üç adet vakıf han yer almaktadır77. (58)182 “ “ “ “ “ , s. 128. (59)182 “ “ “ “ “ , s. 129. (60)182 “ “ “ “ “ , s. 129. (61)182 “ “ “ “ “ , s. 129. (62)182 “ “ “ “ “ , s. 135. (63)182 “ “ “ “ “ , s. 138. (64)182 “ “ “ “ “ , s. 138. (65)182 “ “ “ “ “ , s. 140,142. (66)182 “ “ “ “ “ , s. 147. (67)182 “ “ “ “ “ , s. 150. (68)182 “ “ “ “ “ , s. 164. (69)182 “ “ “ “ “ , s. 83. (70)182 “ “ “ “ “ , s. 84. (71)182 “ “ “ “ “ , s. 102. (72)182 “ “ “ “ “ , s. 232. (73)182 “ “ “ “ “ , s. 252. (74)182 “ “ “ “ “ , s. 282. (75)182 “ “ “ “ “ , s. 294. (76)182 “ “ “ “ “ , s. 296. (77)182 “ “ “ “ “ , s. 297. YENİ TÜRKİYE 60/2014 4- Vakıf ev. Şatırban Mahallesi. Büyük Ermeni Kilisesi vakfı Mütevellisi Kürkçüoğlu Hacı Ohannes58. Büyük Manastır vakfının Efkere’de de emlaki bulunmaktadır. Buna göre: Bahçe 2 adet, Ahır 2 adet, Tarla 13 parça, Bezir hane 1 adet, Ağıl 1 adet, Seten 1 adet, Develik 1 adet, Tutluk2 adet, Ev 2 adet Köşk 1adet, Cehrilik6 adet , Bağ 1 adet Kar hane 1adet, Manastır1 adet, Kilise 1 adet Kuşhane 7 adet İcmal : 551 dönüm. Manastır: Ziyaretgâh-ı mil­let-i Gregoryen78. Küçük Manastır vakfının emlakine gelince: Tarla 8 adet , Ağıl 1 adet, Harman 3 adet Bahçe 1 adet, Yoncalık 1 adet, Manastır 1 adet Kilise 1 adet, Kuşhane 1 adet İcmal: 218 dönüm. 2 evlek manastır: Ziyaretgâh-ı Gregoryen milletine mahsus. YENİ TÜRKİYE 60/2014 8 Okulları: İki adet mahalle okulu mevcuttur. 42 adet işyerinin tamamı Ermenilere aittir79. Vardabet Devletyan, Efkere’de 1820 yılından itibaren faaliyette bulunan bir okulun bulunduğunu, 1872-1873 öğretim yılında bu okulda 120 erkek öğrencinin bulunduğunu belirtmektedir. 1901 yılında Surp Stefanos Kilisesi yanında açılan ve adı Totkumyan-Akabyan olan okulda 130 erkek, 40 kız öğrencinin okuduğu belirtilirken, okul yönetimine iki ayrı siyasî parti mensupları müdahale ederek yönetimin ikiye bölündüğü ve eğitimin zarar gördüğü yazılmaktadır. Ayrıca Efkere’den çok sayıda çocuk Talas’a Amerikan Koleji’ne giderek okumuşlardır. Yine Devletyan web sitesinde Efkere’de 1886 senesinden itibaren bir müstakil kız okulunun bulunduğunu ve bu okula yardım için Amerika’da yaşayan Efkerelilerin New York’ta “Efkere Kız Okulu Eğitim Derneği”ni kurduklarını yazmaktadır80. Efkere’den doktor Hacik Devletoğlu, Saray avukatlarından Hacı Stepan Boyacıoğ- lu, filozof ve sosyal bilimci Nehabet Ruzini ve yine Avukat Markos ve Kirkor Kalaycıoğlu gibi kişiler yetişmişlerdir81. Birinci Cihan Harbi’nden önce Ermeni cemaatlerinin Kayseri’de 36 ilk ve orta mektepleri, 1 lise bir de yüksekokulları vardı. Bu yüksek okuldan mezun olanlar, İstanbul ya da Beyrut Fransız Tıbbiyesine giderek buralarda okudular, böylece çok sayıda hekim yetişti82. 1902 yılında Kayseri’nin Efkere’de Müslümanlarla birlikte yaşayan Ermenilerin temsilcisi Kalaycıoğlu Mardiros Efendi ile Türklerin temsilcisi Derviş Efendizade Mehmet Vehbi Efendi’nin birlikte imzaladıkları ve Kayseri Mutasarrıfına verdikleri dilekçe ile padişahın tahta çıkışının yıl dönümü dolayısıyla köyde yapılan ve sabaha kadar devam eden törenlerinden bahisle “ahali-i İslâmiye ve Hıristiyaniyeninyekdil ve yekvücut oldukları belirtilmiştir. Efkereli Muallim Hoca Sani Efendi’nin irad ettiği nutuktan ve okuduğu duadan sonra üç defa “Padişahım çok yaşa” diye bağırdıkları”nı, adı geçen dilekçenin vilayet gazetesinde yayımlanmasını arz ettiklerini görmekteyiz83. Kayseri’nin Mancusun Köyü’nden Cebecizade, mülazım-ı evvel Mustafa Remzi Bey’in 13 Mart 1914 tarihinde İstanbul’dan, babası İbrahim Efendi’ye yazdığı mektubun selam bölümünde “validemin ellerinden, biraderimin gözlerinden öperim. Galip ve Münip Beylere, Osman, Mustafa ve Ömer Çavuşlara, dayıma, halalarıma ve çocuklarına, akrabaya, ahbaba ve komşulara, Hema(78)183 “ “ “ “ “ , s. 49. (79)183 “ “ “ “ “ , s. 49. (80)www.efkere.com (81)www.efkere.com (82)Zübeyir Kars, Kayseri Mutasarrıfı, Adana, Konya ve Sivas Valisi Ahmet Muammer Bey’in Kayseri’nin Çağdaşlaşmasına Katkıları, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, E. Ü. Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi Yayını, Kayseri 2000, s. 276; Z. Kars, Kayseri Eğitim Tarihi Üzerine Bir Deneme, I. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, E. Ü. Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi Yayını, Kayseri 1996, s. 186-187; geniş bilgi için, Türkiye Ermeni Patrikliği’nin Kayseri ve S. K. Lusaviroç Kilisesi, İstanbul 1996, s. 38-39 ve devamına bakılmalıdır. (83)Ali Rıza Önder, Ermeni Hastalığı, Yeni Adam Gazetesi, Sayı: 923, Ankara 1978) Mustafa Remzi Bey, üsteğmen rütbesinde bulunurken Makedonya’da, Arnavutluk’ta vuku bulan isyanların bastırılmasında ve eşkıya takibinde bulunmuş, 1913 senesinde Balkan Harbi’nde Bulgarlara esir düşmüş ve Filibe şehrinde yedi ay esarette kalmış, esaret hayatı bittikten sonra İstanbul’a gelmiş ve buradan kendisi gibi asker olan, Padişahın tüfekçi bölüğü çavuşluğundan emekli, babası İbrahim Efendi’ye yazdığı mektupta, gayrimüslim komşuları olan Hemayak Efendi ile biraderini ve Devletoğlu’nu unutmamış, adı geçenlere selam göndermiştir. Görüldüğü gibi, köyde Türk ve Ermeniler arasında son derece sıcak ve dostane bir münasebet bulunmaktadır. Kayseri’ye çok yakın bir mesafede bulunan Nize Köyünde Müslümanlarla Ermeniler iç içe ve asırlarca beraberce yaşamışlardır. Köyün hemen alt tarafından çıkan Derepınar suyu ile bahçelerini Gesi ile birlikte sulaya gelmişlerken, Gesililerin bu suyun tamamının kendilerine ait olduğunu, Nizelilerin bir haklarının bulunmadığını belirtmeleri üzerine, Nize halkı mahkemeye başvurmuş ve mahkeme aleyhlerine karar vermiş, bunun üzerine 1904 senesinde de mahkemenin kararını temyiz etmişlerdir. Bu temyiz dilekçesi için Nize adına verilen kefaletnamede şöyle yazılmaktadır: “Kayseriye’ye bağlı nüfusu 100’den fazla olan Nize Köyü ahalisinden Şeyh oğlu Halid ve Müdür oğlu Mıgırdıç Efendiler tarafından yine Kayseri’ye bağlı nüfusu 100 kişiden fazla Gesi Köyü ahalisinden Hacı Hafız oğlu Rüştü ve Sani oğlu Şeyh Efendiler aleyhlerine Kayseriye Hukuk Bidayet Mahkemesinde ikame olunan Derepınar suları hakkındaki istiklal davalarının reddine dair mahkeme-i mezkureden sâdır olan 1903 tarih ve 64 numaralı ilâm vechi hükmüne merkumân Halit ve Mığırdıç Efendiler adem-i kanaat ile temyizen tedkikini istida ve istirham etmekte olduklarından, şâyetin- de’t-temyiz müddei-i merkumân işbu temyiz davalarında dahi haksız çıkarlarsa, müddeialeyh merkumânın temyizen vuku bulacak ve kânunenşâyân-ı kabul ve tasdik buyurulacak bilcümle mesârif-i dâvaya ve seferiye ve zarar ziyanlarını bilâ-tereddüt ve taallül tazmin ve ifâya kefil-i bi’l-mâl ve zâmin olduğunu mübeyyen işbu kefalet senedimiz imla ve ba’de’t-temhir musaddakan mahkeme-i temyiz-i mezkûre takdim ve itâ kılındı. 13 Haziran 1320 (1904)85”. Görüldüğü gibi köye ait bir davada köyün menfaatini korumak için her iki dindeki insanlar müşterek hareket ederek mahkemeye başvurmuşlardır. Bu da gösteriyor ki, köydeki halk arasında gayet iyi bir uyum bulunmaktadır. Kayseri’de İdarî Mevkilerde Bulunan Ermeniler (1871-1872) a- 1871-1872’de Kayseri Sancağı İdarecileri 1. Meclis-i Temyiz-i Liva 9 Mümeyyizan Hacı Mustafa Efendi, Arif Ağa, Hacı Memiş Efendi, Tegedos Ağa, Hacı Agop Ağa, Danyel Ağa86. 2. Emlak Komisyonu Aza Hacı Mehmet Efendi, Hacı Karabet Ağa, Sava Ağa, Nihabet Ağa87. 3. Mahkeme-i Ticaret Aza-yı Müntahabe Hacı Serkis Ağa, Toros Ağa, Vasil Ağa, başkâtip Arayel Efendi, ikinci kâtip Mehmet Efendi, mukayyit Salih Efendi88. (84)Prof. Dr. Mustafa Keskin, Mancusunlu Mustafa Remzi Cebeci Bey (1886-1961), IV. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, E. Ü. Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi Yayını, Kayseri 2003, s. 351-359; Uzman Hüseyin Cömert, Mancusunlu Mustafa Remzi Bey’in Hatıraları, KAYTAM Arşivi’ndedir. (85)Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden edinilen belgemizin bir örneği, Gesi Belediyesi kasasında muhafaza edilmekte olup, buraya o örnekten kısmen sadeleştirilmek suretiyle alınmıştır. Bu belgenin altında, senede imza koyanların tanıklar tarafından teşhis edildiklerini mübeyyen, adı geçen köy ahalisinden, çerçi esnafından Solakoğlu Hacı Ağa ile kalaycı esnafından Kiriloğlu Karabet’in imzaları da bulunmaktadır. (86)Uygur Kocabaşoğlu, Murat Uluğtekin, Salnamelerde Kayseri, Kayseri Ticaret Odası Yayını, Kayseri 1998, s. 2. (87)Uygur Kocabaşoğlu, Murat Uluğtekin, a.g.e., s. 3. (88)a.g.e., s. 3-4. YENİ TÜRKİYE 60/2014 yak Efendi’ye ve biraderine, Devletoğlu’na selam. Devam-ı teveccühünüz temennisi ile ellerinizden öperim muhterem efendim”84 4. Meclis-i Beledî Reis Nazif Bey, aza Said Efendi, Şaban Ağa, Nuh Efendi, Hacı Londi Ağa, Bedros Ağa, kâtip Hacı Hüseyin Efendi, sandık emini Serkis Efendi, memleket tabibi İstefan Efendi89. 5. Deavi Kalemi Müdür Ohannes Efendi, başkâtip Mehmet Efendi, ikinci kâtip Nazaret Efendi, üçüncü kâtip Serkis Efendi, mukayyit Salih Efendi90. 6. Güherçile Fabrikası Müdür İstefan Efendi91, telgrafhane memurlarından, müdür Rüştü Efendi, muhabere memuru Rafet Efendi, muharreratmusili Hüseyin Ağa, refiki Ohannes Efendi92. 7. Develi Kazası 10 Sandık emini Ohannes Efendi, kaza idare meclisi azası Vasil Efendi, Toros Efendi, Mehmet Ağa, İlyas Ağa, Parsıh Ağa93. 8. Germir Kasabası Emlak Komisyonu Vukuat kâtibi Adil Efendi, reis Mehmet Tatlı Efendi, aza Mehmet Efendi, Toma Efendi, Abraham Efendi, Matil Efendi94.(salname sh26 yıl1873-74) b- 1878 Senesi Kayseri Sancağı İdarecileri 1. Erkan-ı Liva Aza-ı Daime: Ermeni Murahhası Agop Efendi, aza-yı muvakkate: Karabet Ağa, Protestan rahibi Kerope Efendi, Nikilogos Efendi95. YENİ TÜRKİYE 60/2014 2. Temyiz ve Cinayet Meclisi MümeyyizandanApostol Ağa ve Karabet Ağa96. 3. Muhasebe Kalemi Süvarilerden Nazar Efendi, piyadelerden Osman Ağa, Artin Ağa, Olasos Ağa97. 4. Ticaret Mahkemesi Aza-yı daime Atanas Ağa, aza-yımuvakkadeİbarahim Efendi, Hacı Artin Ağa, Hacı Toros Ağa, Dimitraki Efendi98. 5. Deavi Kalemi Müdür Herdem Efendi, kâtip Serkis Efendi, diğer kâtip Serkis Efendi99. 6. Emlak Komisyonu Azalar Musa Efendi, İbrahim Efendi, Filibos Ağa, Abraham Ağa ,Avadis Ağa ,Toros Ağa100. 7. Bayındırlık Komisyonu Kasım Efendi, İbrahim Ağazade Mehmet Ağa, Danyel Ağa, Yakob Ağa101. 8. Rüsumat Dairesi Sandık emini Mıgırdıç Haki Efendi102. 9. Tapu Kâtibi Kostaki Efendi103. 10. Köstere Karyesi Emlak Komisyonu Vukuat kâtibi Rıfkı Efendi, Hacı Ohannes Ağa, Recep Ağa, Artin Ağa104. c. 1882-1883 Senesi Kayseri Sancağı İdare Meclis Üyeleri 1. Kayseri Sancağı İdare Meclisi Reis Mutasarrıf Paşa, aza-yı daime Naip Efendi, Müftü Efendi, Metropolit Yu(89)a.g.e., s. 4. (90)a.g.e., s. 4. (91)a.g.e., s. 5. (92)a.g.e., s. 6. (93)a.g.e., s. 6. (94)a.g.e., s. 26. (95)a.g.e., s. 40. (96)a.g.e., s. 41. (97)a.g.e., s. 41. (98)a.g.e., s. 42. (99)a.g.e., s. 42. (100)a.g.e., s. 43. (101)a.g.e., s. 43. (102)a.g.e., s. 43. (103)a.g.e., s. 43. (104)a.g.e., s. 45. 2. Bidayet Mahkemesi Aza Mıgırdıç Efendi106. 3. Ceza Dairesi Aza Bekir Efendi, Yakob Efendi, zabıt kâtibi Serkis Efendi, mukayyit Mehmet Efendi107. 4. Belediye Dairesi Reis Mehmet Ali Efendi, Aza Hacı Mustafa Efendi, Nuh Efendi, Mehmet Ağa, Hacı Ali Ağa, Hacı Mükremin Efendi, Nazif Ağa, Şeyh İbrahim Efendi, Hacı Artin Ağa, Hacı Danyel Ağa, Hacı Karabet Ağa, Hacı Makaryos Ağa, konturato mukayyidi Dikran Efendi, memleket tabibi Nihabet Efendi, mühendis Mehmet Efendi108. 5. Rüsumat Dairesi Müdür Hayrullah Efendi, sandık emini Agob Haki Efendi, seyyar müfettiş Nikolaki Efendi, istimare memuru Olasposi Efendi109. Kayseri’nin Eğitim ve Kültür Hayatında İz Bırakan Ermeniler 1. ArtinGanioğlu 1762 senesinde Germir’de doğmuş olup ölüm tarihi belli değildir. İstanbul’da Mehmet Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa’nın, daha sonra Yozgat’ta Çapanoğlunun yanında kalmış. Yozgat, Maraş ve Adana’da ün salmıştır. Bir çok defa Osmanlı Sarayına da davet edilmiş ve kemanı ile şiirlerini okumuştur. Ehbabın demi derdimin emi, Derelim femi eyle keremi, Beçare Gani hüsnineremi, Yaratmışdırırab yanaklar Güllab110. 2. Şair Kul Elfazi Asıl adı Bedros’tur. 1813’te Kayseri’de doğup yine 1863’te burada vefat etmiştir. Evlendikten sonra âşıklığa başlamıştır. Bağdat’a gidip ünlü âşıklarla atışmıştır. Bütün şiirleri Türkçe’dir. Şiirlerinden bazı örnekler: Tecnis- 6+5=11 hece vezinli Bu garip Elfazıdüşdü okuya, Zebur al desdineherdem okuya, Niçin hevasetdin sen de o huya, Ona hevas eden bir de gül dedim. Farsak- 6+5=11 Geriden laf atmak aşikâr olmaz Pehlivan misali sarılmayınca, Ne kadar lâf atsan vazifem değil, Matahın meydanda bulunmayınca111. 3. KarnikGermiryan 11 Ailesi Germir’den İstanbul’a göç etmiş ve kendisi 1872 senesinde Beyoğlu’nda dünyaya gelmiştir. Annesinin adı Anber, babasının adı da Kirkor’dur. Kilise hanendesi Rupen’den musiki, Hamparsum ve Rum notalarını öğrendi. Kanun ve kemençe çaldığı bilinmektedir. Asıl mesleği muhasebecilik olup manifatura komisyonculuğu da yapmıştır. 75 yaşında İstanbul’da öldü. Şişli Ermeni mezarlığına gömüldü. Yüzden fazla eser verdi, beş peşrev ile şarkılar, semailer, kantolar ve marşlar besteledi. 54 eseri vardır112. 4. Sarkis Karakoç Karakoç ailesinin resisi Başpiskopos Karakoçyan 1751’de Kayseri’nin Derevenk (105)a.g.e., s. 68. (106)a.g.e., s. 69. (107)a.g.e., s. 69. (108)a.g.e., s. 71-72. (109)a.g.e., s. 72. (110)KevorkPamukcuyan, Ermeni Harfli Türkçe Metinler, Haz.: Osman Köker, C. II, Aras Yayıncılık, İstanbul 2002, s. 82. (111)Kevork Pamukcuyan, a.g.e., s. 94-96. (112)Yılmaz Öztuna, Türk Musikisi Ansiklopedisi, C. I, M.E.B. Yayını, İstanbul 1969, s. 329-330. YENİ TÜRKİYE 60/2014 vani Efendi, Piskopos Agaya Efendi, muhasebeci Efendi, tahrirat müdürü Namık Efendi, Katolik Başpiskoposu Bogos Efendi, Protestan rahibi Kirop Efendi105. köyünde doğmuştur. 1773’te İstanbul’a gelmiştir. 1780’de ruhanî hayata intisap etmiş, 1783’te rahiplik mertebesine yükselmiştir. 1787’de Bursa Ermenilerinin murahhası tayin edilmiştir. 1825’te vefat etmiştir. Karakoçların en ünlüsü hukuk tarihçisi ve adliyeci Sarkis Karakoç’tur. Sarkis Karakoç, askerî elbiseler terzisi Osgiyan Karakoç’un oğludur. 1865’te İstanbul’da doğmuştur. 1893 tarihinde Hukuk Fakültesinden mezun olarak devlet memuriyetlerine girmiştir. Sırasıyla Beyrut Ticaret Mahkemesi azası, Selanik istintak hâkimi, Preveze ve Rodos ticaret hâkimi, Beyoğlu noteri, İstanbul ve Beyoğlu istintak hâkimi, Adliye Vekaletine arşiv müdürü, Sadrazamlık Düstur Encümeni (1910) reis, Adliye Vekaleti ve bilâhere Sadrazamlık Müdevvenat-ı Kanuniye (14 Mayıs 1911) müdürü ve nihayet Düyun-ı Umumiye idaresi hukuk müşaviri olmuştur. 1944’te ölmüştür113. 12 5. Talaslı Sıvacı Kalust Dedeoğlu 1810-1910 tarihleri arasında uzunca bir ömür sürmüş olan Talaslı Kalust Dedeoğlu, Türkçe’nin destan türünde şiirleriyle de ünlüdür. Aşağıdaki dörtlükler O’nun şiirlerinden alınmıştır: Denk dolap hilebaz paraya kuvvet Her kim olur isen ol varlığa rağbet Cahillere bu yol güzel bir ibret Zadegan demeye şayan kalmadı. Kalıp kıyafeti düzgün gezerler Fakırların kara bağrını ezerler El altından yüz bin hile ederler Eşkıya namına meydan kalmadı114. YENİ TÜRKİYE 60/2014 6. Ohannes Balıkçıoğlu 1840’ta Kayseri’de doğan Ohannes Balıkçıoğlu, burada ticaret davaları kalem müdürlüğünde bulunmuş, avukatlık ve gazetecilik yapmış olup, şairliği de vardır115. 1875-1880 yılları arasında ailesi ile birlikte İstanbul’a yerleşmiştir. Lütfî mahlasıyla şiirler yazmıştır. “Felek” adlı resimli, Ermeni harfli Türkçe mecmuayı 1882’de neşretmeye başlamıştır. Bu dergideki öz geçmişi hakkında “Eser-i Ohannes Balıkçıyan, sabık müdür-i mülga kalem-i dava-i ticaret Kayseri” diye yazıldığı belirtilmektedir. 1897’de İstanbul’da ölmüştür116.(Kavork Pamukcuyan, a.g.e. sh.42-43) 7. Dırtad Piskopos Balyan 1850’de Talas’ta doğmuştur. Kayseri Ermenilerinin ruhanî reisi ve filologdur. Efkere manastırında bulunan okullarda hocalık ve yöneticilik yapmıştır. Efkere’de bulunduğu sırada çevreyi gezerek halk ağzındaki masal ve kelimeleri de derlemiştir. Bu derlemeleri arasında Dede Korkut masallarından biri olan “Akkavak Kızı ve Bey Börek” hikayelerini, Bâlâ Gesi Köyünde yaşayan bir Ermeni ihtiyar kadının ağzından derleyerek, 24 Eylül 1898 tarihinde, İstanbul’da “Binbir Kaynak” adlı Ermenice mecmuada yayınlamıştır. Daha sonra bu hikâyeleri halkbilimci Cahit Öztelli tarafından Sivas Folklor Dergisinde yayınlamıştır. Bâlâ Gesi Köyündeki ihtiyar kadından derlenen bu Türkçe Dede Korkut hikâyelerini tercüme ederken çok zorlandıklarını ifade eden KevorkPamukcuyan, anlayamadıkları (gadasını aldığım, kunlamak vs.) kelimeleri sıralamış ve bu kelimelerden dolayı da destanın dilini “Bâlâ Gesi Ağzı” olarak nitelemiştir117. 8. Mihran Efendi Kayseri’de 1850 senesinde doğdu. Babası Karabet Nakkaşoğlu’dur. Çok küçük yaşta İstanbul’a giderek Sanayi Mektebine girdi, burada matbaacılık ve mürettiplik sanatını öğrendi. (113)Kevork Pamukcuyan, Kayserili Karakoçyan Ailesi, Zamanlar, Mekânlar, İnsanlar, C. III, Haz.: Osman Köker, Aras Yayıncılık, İstanbul 2003, s. 57. (114)Kevork Pamukcuyan, Kayserili Karakoçyan Ailesi, Zamanlar, Mekânlar, İnsanlar, s. 52. (115)Uygur Kocabaşoğlu, Murat Uluğtekin, Salnamelerde Kayseri, Kayseri Ticaret Odası Yayını, Kayseri 1998, s. 4. (116)Kevork Pamukcuyan, Kayserili Karakoçyan Ailesi, Zamanlar, Mekânlar, İnsanlar, s. 42-43. (117)Cahit Öztelli, Akkavak Kızı ve Bey Börek, Sivas Folkloru Dergisi, Sayı: 59, Sivas 1977; KevorkPamukcuyan, a.g.e., s. 25-26. 1882’de gazete yönetiminin Mihran Efendi’ye geçmesiyle İstanbul’un ve ülkenin en etkili gazeteleri arasına girdi. Babıali’den devamlı ödenek aldığından, yönetiminde azınlık mensupları bulunmasına rağmen, tam bir Osmanlı gazetesi niteliğini taşıdı. Yunanistan’ın yayılmacı politikasına karşı çıktı. Müslümanların dinî günlerine özel ilgi göstermesiyle dikkat çekti. Başyazarlığında Diran Kelekyan, Mahmut Sadık ve Ahmet Rasim, yazı işlerinde Hasan Bedreddin, Selanikli Tevfik ve Abdullah Zühti gibi dönemin en usta kalemlerinin bulunması sebebiyle bir gazeteci okulu niteliği taşıdı. II. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte ılımlı yol izledi. Katı İttihatçı karşıtı akıma katılmadı. Hüseyin Cahit (Yalçın), Cavid Bey, Abdülhak Adnan (Adıvar), Mehmet Ata, Arif Cemil, Enis Tahsin (Til) gibi kalemler gazeteye katkıda bulundular. Birinci Dünya Savaşı sırasında da Refik Halid (Karay), Ahmet Emin (Yalman) ve Yahya Kemal’in (Beyatlı) yazılarıyla en önde gelen haber ve yorum gazetelerinden biri olma niteliğini korudu. Mütareke döneminde Peyam gazetesi ile birleşip Peyam-ı Sabah ismini aldı. Gazetenin başyazarlığını üstlenen Ali Kemal’in Millî Mücadele’ye karşı tutumunu benimsedi. İzmir’in kurtuluşu haberi gelince 12 Eylül 1922’de “Bizim millî duygularımız herkesin malumudur” diye yazarak Peyam’dan ayrıldığını haber verdi ve tekrar gazeteyi Sabah adıyla çıkarmaya başladı. Bir süre sonra gazetenin sahibi, basım evini de satıp Avrupa’ya kaçınca gazete de kapandı118. Mihran Efendi, İstanbul’da çok sayıda mülk edindi. Satın aldığı Sabah ve Kayseri adlı vapurlarla deniz ticareti yaptı. İstanbul’un millî kuvvetlerin eline geçmeye başlamasıyla birlikte mülklerini satarak elinde avcunda nesi varsa birlikte götürerek Fransa’ya Nice şehrine yerleşti. Türkiye dışına sürülen “Yüzellilikler”e çok yardımda bulundu ve burada vefat etti. 3 Ağustos 1962 tarihli Milliyet gazetesinde kendisi de Yüzellilikler’den olan merhum Refi Cevat Ulunay, Mihran Efendi için şunları yazmış: “Mütarekede yanlış bir politika takip ettiği için, memleket haricine çıkan bu adam Nice’e yerleşmişti. Şahsiyetli bir gazete sahibi olması, birkaç sene sonra Fransa hükûmetinin dikkatini celp etti. Alp Maritim valisi görüşmek üzere kendisini davet etti. Mihran Efendi Fransızca bilmiyordu. Tercümanlık etmek üzere birlikte gitmekliğimi rica etti, beraber gittik. Vali: -Bu zat Türkiye’de büyük bir gazete kurmuş bir şahsiyettir. İnkılâp dolayısıyla Fransa’da siyasî mülteci olarak bulunuyor. Türk hükûmeti kendisiyle alakasını kesmiştir. Haymatlos (vatansız) olduğu için seyahatlerinde (Nansen) pasaportu kullanmağa mecbur olmuştur. İçtimaî vaziyetini tanzim etmek üzere Fransatâbiyetine geçmek arzu ederse, kendisine lâzım gelen her türlü kolaylık derhal yapılacaktır. Mihran Efendi düşünmeğe bile lüzum kalmadan dedi ki: -Ben Kayseriliyim. Fakir denilecek ka­ dar mütevazi bir ailedenim. Ailem, hayatımı kazanmak üzere İstanbul’a gitmekliğimi münasip gördüler, beni İstanbul’a gönderdiler. Cebimde bir silik mecidiye, ayağımda yarım papuçla İstanbul’a geldim. Mithat Paşa’nın kurduğu Sanayi Mektebine girdim. Okudum, orada mürettiplikle yaldızcılık öğrendim. Borç harç bir mürettiphane kurdum, kasaları ıslah ettim. Şemseddin Sami ile “Sabah”ı çıkardık. Çok şükür muvaffak olduk. Senelerce memleketime hizmet ettim. O memleket bana mevki verdi, bâlâ rütbesi verdi, nişan verdi, servet ve refah verdi. Ben (118)Orhan Koloğlu, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 1993, C. 6, s. 380. 13 YENİ TÜRKİYE 60/2014 1877-1922 tarihleri arasında yayınlanmış olan Sabah adlı günlük siyasî gazetenin kurucuları arasında yer aldı. “Papadopulo Efendi tarafından küçük boyda ve ucuza (normal gazeteler 40 para iken 10 paraya) çıkarılarak büyük satış hedefi güdülmüştü, başlangıçta başyazarlığını yapan Şemseddin Sami’nin geniş ansiklopedik bilgisi sebebiyle ilgi topladıysa da, onun ayrılmasıyla etkisini kaybetti. bütün bunları tepip, vatanımın tâbiyetinden çıkmak nankörlüğünü asla yapmam. Ebubekiroğlu Mehmet, Mısırlı Sarrafoğlu Karabet ile ortak ticaret yapmıştır. Türk doğdum, Türk yaşadım ve Türk öleceğim. Ama onlar beni tâbiyetten çıkarmışlar… Ben çıkmadım ki. Bunlar her memlekette olabilir. Vatanıma kavuşmadan gurbette ölürsem, vasiyetim var, nüfus kâğıdımla, Türk pasaportumu benimle gömecekler.” Serkis, Süleymaniyeli Kürt Abdullah ile ortak olarak canlı hayvan ticareti yapmıştır. Bunu söylerken, gözlerinden süzülen iki damla yaş, pos bıyıklarının arasında kayboldu”119. Matbaacı ve gazeteci olan Mihran Efendi’nin soyadı Nakkaşyan’dır. Sultan II. Abdülhamid’in Babıali’den geçerken Mihran Efendi’ye uğradığı ve O’nunla sohbet ettiği bilinmektedir. 1944 yılında Fransa’nın Nice şehrinde ölmüştür120.Cihan Kütüphanesi’nin sahibi olan Mihran Efendi, Türkiye’de ilk Türkçe Kur’an tercümesini basarak yayımlamıştır ve bu hususta öncülük yapmıştır121. 14 Kayseri’deki Ermeni Okulları Mesul Müdür Talebe Okul Adı Ruhsat Tarihi Derecesi Sayısı Çalıkyan Ermeni Murahhası İdadi 200 6 Nisan 1896 Agopyan Ermeni Murahhası İdadi 200 6 Nisan 1896 Serkisyan Ermeni Muİdadi 400 6 Nisan 1896 rahhası Aramyan Ermeni Murahİdadi 400 6 Nisan 1896 hası Katolik Bagos Efendi İdadi 220 1864 Erciyes KeropeEfendi İdadi 130 6 Nisan 1896 Erciyes Protestan İdadi 71 1872 İncil Vaizi Avadis Efendi İdadi 65 6 Nisan 1896 Varj Ermeni Murahhası İdadi 400 6 Nisan 1896 Varj Ermeni Murahhası İdadi 250 6 Nisan 1896 Varj Ermeni Murahhası İdadi 6 Nisan 1896 Arşakgünyan Ermeni İdadi 6 Nisan 1896 Murahhası Bartoyan Ermeni Muİdadi 125 6 Nisan 1896 rahhası Raratgavaris Ermeni Muİdadi 127 6 Nisan 1896 rahhası Surphaç Ermeni Murahhası Âli 55 6 Nisan 1896122 YENİ TÜRKİYE 60/2014 XIX. Yüzyıl Sonlarında Kayserili Tüccarlar Boyacı Karabet, Erzurum’a yerleşerek Rusyalı Kirkor ile müştereken ticaret yapmıştır. Atanas, Samsun’a yerleşmiş orada Sardunyalı İstefan ile ihracat yapmıştır. Kalpakçıoğlu Artin, İstanbul’da Valide Hanında, Kayseri ile ticaret yapmıştır. Parsıhoğlu Şahbaz, Boyacıoğlu Karabet’in oğlu Bodan ile Tazik oğlu Mıgırdıç’ın kurdukları Anadolu Kumpanyası adlı şirketle ticarette bulunmuştur. Hacı Yurdan, Halepli tüccarlardan Antuvan ve Pavlos ile ortak iş yapmıştır. Şekercioğlu Nişani, Malatya’da ticaret yapmıştır. Germirli Hacı Murat ile Çobanoğlu Vasil, Yozgat’ta tüccarlık yapmıştır. İspiroğlu Hacı ile Esiroğlu Sava, Konya’da tüccarlık yapmıştır.. Germirli Yurdanoğlu Pavlı, Karaman’da buğday ticareti yapmıştır. Germirli ZeyrekoğluSerkis, Adana’da tüccardır. Germirli Çaylakoğlu Karabet, Ankara’da poliçecilik yapmıştır. Germirli Yuvan Tosya’da, Simayiloğlu Agop Amasya’da, Yorgi Bodrum’da tüccarlık yapmışlardır. Germirli Agop,papuççu esnafından olup, Varna’da tüccarlık yapmıştır. Kayserili Osman Ağa ve Sahak, Samsun’da tüccarlık yapmışlardır. Kayserili Vesvesoğlu Agop ve Alboyacıoğlu Karabet,İstanbul’da ortak iş yapmışlardır. (119)Abdullah Satoğlu, Kayseri Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 2002, s. 313-314. (120)KevorkPamukcuyan, Biyografileriyle Ermeniler, C. 4, Aras Yayıncılık, İstanbul 2003, s. 316. (121)www.kalamullah.com (122)Uygur Kocabaşoğlu, Murat Uluğtekin, Salnamelerde Kayseri, Kayseri Ticaret Odası Yayını, Kayseri 1998, s. 221. Germirli Logoroğlu, poliçecidir. Kayserili Davidoğlu Karabet, İstanbul’da manifatura tüccarı olup, kurduğu mağazalar zinciri ile Ankara, Yozgat ve Kayseri’ye mal satmıştır. Kayserili İskenderoğlu Hacı Agop, bankerdir. Avrupa tüccarlarından Kayserili Hacı Karabet, Kalpakoğlu Parsıh, Safaryaoğlu Yordan, Avidisoğlu Hacı Agop ve Hacı Karabet, başlıca tüccarlardan idi123. 19. Yüzyıl Sonlarında Ermenilerin Oturdukları Mahalleler ve Hane Sayıları 1831-1860 tarihleri arasında Kayseri’de yaşayan Ermeniler 35 mahallede toplanmışlardı. Bu mahalleler ve hane mevcutları aşağıda gösterilmektedir. MahalleHane Baldöktü Mahallesi Batman Mahallesi Büyük Bahçe Mahallesi CaferbeyKöyyıkan Mahallesi Caferbey Meydan Mahallesi CaferbeySelaldı Mahallesi CaferbeySisliyan Mahallesi Caferbey Süleyman Mahallesi DadırHarput Mahallesi Dadır Mahallesi Emirsultan Mahallesi Eslimpaşa Mahallesi Fırıncı Mahallesi Gürcü Mahallesi Hacı Kasım Mahallesi Hacı Mansur Mahallesi Harput Mahallesi Hasan Fakı Mahallesi Karakeçi Mahallesi Kiçikapı Mahallesi 26 19 182 119 258 43 132 52 30 36 94 23 58 24 69 66 26 37 27 Külük Mahallesi Mermerli Mahallesi Mumcuhalil Mahallesi Mürekkepçi Mahallesi Oduncu Karabet Bölgesi Oduncu Mahallesi Sasık Mahallesi Sayacı Mahallesi Sınıkçı mahallesi Şarkiyan Mahallesi Tavukçu Bölgesi Tavukçu Mahallesi Tus Mahallesi Tutak Mahallesi Varsak Mahallesi 43 40 16 76 89 73 16 49 132 64 27 73 54 63 28 Kayseri şehir merkezinde Ermeniler toplam olarak 2164 hanedirler. 1875 nüfus sayımında merkezde 7288, merkez köyleri ile birlikte 13345 erkek nüfus bulunmaktadır124. Kayseri mahallelerinde yaşayan 456 Ermeni’den 102’sinin durumu “a’la” (zengin), 308’ininki “evsat” (orta halli) ve 46’sınınki de “edna” (fakir)dır. Buna mukabil de Kayseri’nin köylerinde yaşayan 494 Ermeni’nin 206’sının durumu a’la, 266’sınınki evsat ve 22’sininki ednadır125. Anlaşıldığı üzere Kayseri merkezinde ve köylerinde Türkler’le birlikte yaşayan Osmanlı tebaasından “milleti Ermeniyan” ın sosyal, ekonomik ve kültürel durumları Müslümanlar’la karşılaştırıldığında gayet iyi durumdadır. 1915 yılı hadiselerinin içsel nedenlerden çok tamamen dışsal nedenlerle çıktığı ve büyük üzüntülere sebebiyet verdiğini, olup bitenlerden Türkler’i ve bütün tebaanın hükûmetini suçlamanın akılla, fikirle, mantık ve izanla ilgisi olmadığı görülecektir. Bu geniş katılımlı sempozyumun tamamen şeffaf ve samimi araştırmaların, dilek ve temennilerin sergilendiği bir şölen ol(123)Şaban Bayrak, 18-19. Yüzyılda Kayseri’nin Ticari Hinterlandı, IV. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, E. Ü. Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi Yayını, Kayseri 2003, s. 74-80. (124)Kemal Karpat, Kayseri Sancağının Sosyal, Ekonomik ve İdari Durumu: İngiltere’nin Anadolu Konsolos Yardımcısı LieutenantFerdinantBennet’in Raporu, Ekim 1880, Çev.: Bayram Bayraktar, Belleten, C. 56, s. 907; Mustafa Keskin, Kayseri Nüfus Müfredat Defteri, 1831-1860, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kayseri 2000, s. X-XI. (125)Mustafa Keskin, a.g.e., s. 36, 108, 150, 172, 183; köyleri ile ilgili 59, 115, 161, 177, 186. 15 YENİ TÜRKİYE 60/2014 Kazancıoğlu Hacı Agop ile Kaşağıcı Hacı Efendi, tüccarlık yapmışlardır. duğunu, bunun bundan sonraki araştırmalara örnek teşkil edeceğini ümit ediyoruz. II. Ermeni Milliyetçiliğinin Doğuşunun Ekonomik Nedenleri: Kayseri Örneği XIX. yüzyıl, hukukçular, toplumbilimciler, siyaset ve kültür tarihçileri tarafından milliyetçilik asrı olarak kabul edilmektedir. Milliyetçiliğin menşei ve mebdei olarak Büyük Fransız İhtilali gösteriliyorsa da, bu duygunun, hiç olmazsa işlenmemiş olarak, bütün insan topluluklarında mevcut olduğu söylenmektedir. Buna göre her insan topluluğunda, asgari olarak, varlığını kanıtlama, cinsini devam ettirme, dünyanın paydaşı olma, bunun için rekabet etme, nihayet bağımsız hüviyetiyle ve ayırt edici özellikleriyle insanlık (beşeriyet) ailesi içinde arz ü endam etme duygusu mevcuttur diyebiliriz. YENİ TÜRKİYE 60/2014 16 Milliyetçilik, sosyolojik anlamda, hilkatten itibaren mevcutsa da, bunun bilimsel ve sistematik olarak ortaya çıkışı, insan topluluklarının ileri bir merhalesinde mümkün olmaktadır. Binaenaleyh, devletli olma veya devlet kurabilme kabiliyet ve becerisine sahip, bilgili ve kültürlü olmak, ekonomik bağımsızlığa erişmek, güzel sanatların her şubesinde yetkinliğe sahip bulunmak, sermaye için tasarrufun bilincinde olmak, nihayet, başkalarına tabiiyeti yüz kızartıcılık saymak, kendini kanıtlamak gibi, çok sayıda doğal ve yapay duyguların harekete geçmesi veya geçirilmesi milliyetçiliğin tezahürlerinden sayılmak icap eder. Osmanlı Devleti, kuruluşundan 150 yıl sonra, bir dünya devleti olarak gelişmiş, başkenti İstanbul üç semavi dinin (Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslâmiyet) merkezi olmuştur. Her üç dine, daha başka inançlara sahip topluluklar da dahil, XIX. yüzyıla gelinceye değin, bu devletin bayrağı ve buyruğu altında, üstelik huzur ve ahenk içinde yaşayabilmişlerdir. Her milletin kendi geleceğini kendisinin belirlemesine dair inancın Fransa’da hayata geçirilmesi, bu inancın Napolyon ordularıyla Avrupa’nın her tarafına sirayet etmesinden sonradır ki, Osmanlı Devleti de bundan nasibini almıştır. Fransız İhtilalinden yüzyıl sonra Osmanlı başkentinde, İstanbul’da kurulan “Terakki ve İttihad Cemiyeti”, bir taraftan devleti kurtarmanın, öte taraftan da ayrılıkçı milliyetçilerin devleti sona erdirmelerinin bir merkezi, bir aracı olacaktır. Kayseri ve civarı, Ermeni nüfusunun dikkate değer bulunduğu bir merkezdir ve buradaki Ermeni tebanın, Millet-i Ermeniyan’ın sahip olduğu imkân ve kabiliyetler, ayrılıkçılığın temelini oluşturacak boyuttadır. XIX. yüzyılda Kayseri ve bağlı birimlerinde yaşayan, o tarihlerde “Millet-i Ermeniyan” adı verilen Hıristiyan Ermenilerin sosyal, ekonomik ve kültürel durumlarını gösterir önemli iki kaynak, Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları (KAYTAM) Merkezi arşivinde bulunan, 182 numaralı “Kayseri Ashab-ı Mülk Defteri” ile Kayseri Vezir Han’dan gelen ve hal-i hazırda KAYTAM arşivinde bulunan “Kayseri Kurasının Milleti Ermeniyan’ının Defter-i Nüfusunun Cild-i Evveli”dir. 1831 tarihli nüfus sayımında Kayseri’de yaşayan Ermenilerin isimleri, görünüşleri, meslekleri ve yaşları yazılmıştır. Merkezde yaşayan Ermenilerin meslekleri hakkında bir fikir vermek için Dadır Mahallesi’ni örnek gösteriyoruz. Ermenilerin yaşadıkları diğer mahallelerde benzer durum vardır. Genel olarak Ermeniler sanatkarlıkla ve ticaretle uğraşmaktadırlar. İnşaat işçiliği Ermeniler arasında azdır. Buna mukabil Rumlar arasında taşçılar, mimarlar, boyacılar, inşaat işçileri fazla olup, bunların çok az bir kısmı ticaretle uğraşmaktadır. Mahalle-i Dadır I. Müdürü Uğur oğlu, Sarı bıyıklı Karabet, 45 yaşındadır, bezzazdır. Mahalle yöneticileri dışında yaşları 2175 arasında değişen 41 Ermeni’nin adı, dış görünümü ve meslekleri yazılıdır. Buna göre Dadır Mahallesi’nde sakin Ermenilerden 6’sı bezzaz, 6’sı kuyumcu, 4’ü gazzaz, 4’ü bezirgan, 4’ü çerçi, 2’si pabuççu, 2’si yağcı, 2’si terzi, 2’si kavcı, 2’si kalaycı, 1’i dülger, 1’i taşçı, 1’i bakkal, 1’i kürkçü, 1’i kazancı, 1’i sıvacı ve 1’i de çulhacıdır126. XIX. yüzyılın ikinci yarısında Kayseri merkezde 28 çarşı vardı. Bunlar Hükümet Konağı Caddesi, Uzun Çarşı, Terziler Çarşısı, Katrancılar Çarşısı, Gazzazlar Çarşısı, Saraçhane Çarşısı, Eski Tol Çarşısı, Keçeciler Çarşısı, Küçük Kuyumcular Çarşısı, Kazancılar Çarşısı, Hendek Kenarı Çarşısı, Müftü Hanı Çarşısı, Hacı Efendi Çarşısı, Sipahi Pazarı Çarşısı, Börekçiler Çarşısı, Kürkçüler Çarşısı, Postalcılar Çarşısı, Haffaflar Çarşısı, Yeni Tol Çarşısı, Meydan Kapısı Çarşısı, Bedestan Çarşısı, Kürtüncüler Çarşısı, Pamukçular Çarşısı, Sebzeciler Çarşısı, Vezirhanı ve Halil Efendi Hanı’dır127. 1872 senesi vergi kayıtları için yapılan sayımda Kayseri merkezinde toplam 1165’i dükkan, 216’sı mağaza, 204’ü oda, 88’i peyke olmak üzere 2749 işyeri bulunmaktadır ve bunların %48’i Ermenilere aittir128. 1875 tarihli nüfus sayımında Kayseri’de 5793 Müslüman hanesi, 2326 Rum ve Ermenilere ait hane bulunuyordu. Aynı tarihte Kayseri merkezinde 13714 Müslüman, 7288 Ermeni ve 1339 Rum yaşıyordu129. 1899-1900 eğitim-öğretim yılında Kayseri’de Sultan II. Abdülhamid Han’ın tahta çıkışından itibaren yeni inşa edilen veya binası satın alınmak suretiyle açılan, bila tefrik-i cins ve mezhep, herkese açık devlet okulları arasında Kayseri Lisesi, üç ilkokul, Develi Kazası’nda bir ortaokul, bir ilkokul ile Talas Nahiyesi’nde bir ortaokul vardı130. Buna mukabil Kayseri’deki gayr-i müslimlere ait, her dereceden okul sayısı 15’ti. Bunlardan 11’i Ermeni toplumuna aitti. 1’i yüksekokul, diğerleri lise seviyesindedir. Kayseri Lisesi’nde 76, Talas ve Develi ortaokullarında toplam 122 erkek öğrenci okurken, Kayseri’de mevcut gayr-i müslim okullarında, çoğunluğu Ermeni toplumundan olmak üzere, 1640’ı erkek, 993’ü kız toplam 2633 öğrenci eğitimöğretim görüyordu131. Aynı tarihte Kayseri’de Raşit Efendi Kütüphanesi’nde 934 adet, İncesu kazasındaki Karamustafa Paşa Kütüphanesinde sadece 17 kitap bulunuyormuş132. Belirtilen tarih itibari ile eğitim-öğretim kurumları ve bu kurumlarda okuyan öğrenci sayıları karşılaştırıldığında, ülke genelinde olduğu gibi, Kayseri’de Müslüman Türk nüfusunun “ümmiliğine” hükmedebiliriz. Eğitim-öğretimden yoksun kalanların veya bırakılanların güçlü olmaları bir yana, devletlerini, milletlerini ve vatanlarını savunabilmeleri pek mümkün görülmemektedir. Osmanlı Devleti, değişim ve yenileşme konularında gösterdiği ihmal ve gafletin bedelini çok ağır olarak ödemiştir. Bu cümleden olmak üzere, geniş ülkelerle, üzerinde yaşayan milyonlarca tebaasını, nihayet bütün bunlarla beraber haysiyetinden, şeref ve itibarından da ağır kayıplara uğramıştır. “Tanzimat-ı Hayriyye” denilen, devlet ve toplum hayatımızda gerçekleştirilmeye çalışılan bilcümle yeniliğin ve değişikliğin menşeinde Avrupa’nın telkin ve tavsiyeleri olduğu içindir ki, bu yenilik ve değişiklikler birtakım yararlar sağlamakla beraber, esas itibariyle birçok değerimizi de yitirmemize yol açmıştır. Tanzimat devri ve bunu izleyen Islahat ve Meşrutiyet devirlerinde Türk toplumu ile cüz-i tamları olan topluluklar arasında gelişmişlik bakımından (126)Hüseyin Cömert, 1831 Nüfus Sayımında Kayseri, İl Kültür Turizm Müdürlüğü Yayını, Kayseri, 1993; “XIX. Yüzyılda Kayseri, Mazaka Yayınları, Kayseri 2007, s. 350. (127)182 Numaralı Kayseri Ashab-ı Mülk Defteri, s.229-306. (128)182 Numaralı Kayseri Ashab-ı Mülk Defteri. (129)Prof. Dr. Kemal Karpat 1880’de Kayseri Sancağının Sosyal, Ekonomik ve İdari Durumu, Çev: Prof. Dr. Bayram Bayraktar, Belleten, C.56, s.909. (130)Salnamelerde Kayseri, Hazırlayanlar: Uygur Kocabaşoğlu, Murat Uluğtekin, Kayseri Ticaret Odası Yayınları, No: 16, Kayseri 1998, s. 219-220. (131)Salnamelerde Kayseri, s.221. (132)Salnamelerde Kayseri, s.221. 17 YENİ TÜRKİYE 60/2014 II. Müdürü Panos oğlu, Kır sakallı Agop, 60 yaşında ve bezzazdır. büyük uçurumlar vardı. Bütünlüğün, birlikte yaşamanın, kaderde, kıvançta ve tasada ortak olabilmenin, kafalarla gönüller arasında ahenk kurabilmenin, müşterek gayelere yönelebilmenin biricik vasıtası şüphesiz eğitim ve öğretim düzeyinin kalitesi ve buna bağlı olarak refah ve mutluluk seviyesinin yükselmesidir. Bahsettiğimiz tarihlerde Osmanlı toplumunun genelinde böyle bir birlikteliğin ve ahengin bulunmadığı herkesin malumudur. Gayr-i mütecanis toplumlarda ayrışmanın, başına buyruk olmanın en önemli sebebi eğitim-öğretim farklılığı ile buna bağlı gelişmişlik ya da geri kalmışlıktır. YENİ TÜRKİYE 60/2014 18 Osmanlı Türkiye’sinde “çağdaş medeniyet” nimetlerinden ilkin yararlananlar, içten ve dıştan kaynaklanan bir imkan ve fırsat bulur bulmaz ayaklananlar ve bağımsızlıklarını ilan edenler olmuştur. Bilgili olanların güçlü olmalarında, güçlü olanların da hakim olma talebinde bulunmalarında herhangi bir sakınca düşünülmemelidir. Bilimde, teknolojide, kültürde, sanatta ilh. ihmal gösterenler, aymazlıkta bulunanlar, bir zaman sonra ettiklerinin karşılığını göreceklerdir ve biraz basiretleri varsa pişmanlık duyacaklardır. Kayseri Vezirhan’ında bulunan ve Erciyes Üniversitesi’ne intikal eden defterden anlaşıldığı kadarıyla Talas’ta 3 adet mahalle mektebi bulunmakta, burada yaşayan Milleti Ermeniyan’dan 310 kişinin adı ve meslekleri hakkında bilgi bulunmaktadır133. Aynı defterde “Kayseri ve kurasından Efkere hakkında da bilgi bulunmaktadır. 1840 yılı itibari ile Efkere’de 200 hane Ermeni ve 565 erkek nüfus yaşıyordu. Ermenilerin büyük manastırı burada idi. Manastırın 11’i rahip, 17 çalışanı vardı. 1875’te 381 hane ve 845 Ermeni bulunduğuna bakılırsa, burada 1840-1875 tarihleri arasında aşırı bir nüfus artışının olduğu, buna dışarıdan gelen muhacirlerin sebep olduğu anlaşılmaktadır134. Çoğu kez yoksulluklar, ayaklanmaların hatta bağımsızlık hareketlerinin nedeni olarak gösterilir. Doğrudur. Fakat eksiktir. Ka- naatimize göre, nereden kaynaklanmış olursa olsun, XIX. yüzyılın son çeyreğinde ve XX. yüzyılın başında Osmanlı Devleti’nde baş gösteren etnik başkaldırıların gerisinde, bu toplulukların “Batı Medeniyeti” ile teması ve iktibastan öte o medeniyeti benimsemesi, icaplarını yerine getirmesi bulunmaktadır. Batı medeniyetinin temsilcileri, inşa ettikleri medeniyetin tabiatında bulunan bir sevk-i tabi ile emperyal politikalara yöneldiler. İnsanlığa hizmetten çok sömürmeyi benimsediler. Kitleler için ürettikleri malları pazarlamak, üretimin devamını sağlamak, onları deniz ve okyanus ötesi kıtalara yöneltti. Çoktandır başlatılan Batı dışı dünyaları ele geçirme, taksim etme projelerinden Osmanlı Devleti de nasibini alacaktır. Sömürgecilik, keşif kollarıyla uygulamaya konulacaktır. Hedefteki ülke ya da ülkelerin “yumuşak karınları” önceden belirlenerek onların üzerlerine gidilecektir. XIX. Yüzyıla gelindiğinde Batı için ele geçirilmesi lazım olan yegane topraklar, Osmanlı ülkesiydi. “Memalik-i Mahrusa”, sınırları Allah tarafından korunmuş, padişahın ülkesi idi. Bu ülke, yenilikleri ve değişiklikleri zamanında ve kendiliğinden gerçekleştiremediği, ilim ve aklı rehber olmaktan çıkardığı içindir ki, ne Allah sınırlarını korumuş, ne de tebaa ülkelerinin elden çıkmasına engel olabilmiştir. Vaktiyle Osmanlı ekonomisini geliştirmek için padişah tarafından ilkin Fransa’ya, bilahare bütün Avrupa ülkelerine, Amerika Birleşik Devletleri’ne ihsan edilen, 1740 tarihine kadar Sultanın hayatı ile mukayyet iken, bu tarihten sonra ebedileştirilen “kapitülasyonlar” Batı dünyası için vazgeçilmez hak olarak benimsenmiştir. Kapitülasyon rejimi, doğasında çifte hukuk sistemini barındırıyordu. Bu anlayış Osmanlı Türkiye’sinde, bir hayli zamandır tahrik edilen gayr-i müslim unsurların ayrılma konusundaki cesaretlerini artırmıştır. Yabancı okullar olarak isimlendirilen ve hepsi de Osmanlı ülkesinde emelleri bulunan Batı medeniyetinin temsilcileri tarafından kurulan okullarda ayrılığın tohumları (133)182 Numaralı Kayseri Ashab-ı Mülk Defteri, s.1-140; 184 Numaralı Kayseri Ashab-ı Mülk Defteri 82-86. (134)182 Numaralı Kayseri Ashab-ı Mülk Defteri, s.119. 1831-1860 tarihli Kayseri nüfus müfredat defterinde, Kayseri ve mülhakatında yaşayan çeşitli dinlere mensup halklardan Müslüman olanlarına “ehl-i İslam”, “Millet-i ehl-i İslam”; Müslüman olmayanlarına “Millet-i Ermeniyan”, “Millet-i Rumiyan”; Kayseri merkez mahallelerine bitişik olarak bir yerleşim yeri oluşturanlarına da “cemaat” denilmektedir135. Adı geçen defterde Kayseri merkezindeki mahallelerden ve bağlı köylerden İstanbul’a gönderilen ve dönenlerin cizyeye müteallik durumları da belirtilmektedir. Buna göre: a)Kayseri merkez mahallelerinden gönderilen ve millet-i Ermeniyan’a mensup olan 241 kişiden 138’inin durumu ala (iyi), 94’ünün durumu evsat (orta) ve 9’unun durumu edna (kötü)’dır. b)Kayseri’ye bağlı köylerden gönderilen ve millet-i Ermeniyan’a mensup olan 39 kişiden 20’sinin durumu ala, 16’sının durumu evsat ve 3’ününkü ednadır. c)Kayseri merkez mahallelerinden olup, ölen millet-i Ermeniyan’a mensup 61 kişiden 4’ü ala, 41’i evsat ve 16’sı ednadır136. d)Kayseri sancağı köylerinde bulunan millet-i Ermeniyan’a mensup olanlarından doğan ve ölen 37 kişiden 9’u ala, 22’si evsat, 1’i edna sınıfına mensup olup, 5’inden cizye alınmamaktadır137. e)Kayseri mahallelerindeki Ermenilerden doğan, ölen ve yeniden kaydedilen 170 kişiden 20’si ala, 139’u evsat ve 20’si edna sınıfındandır138. f) Kayseri’nin köylerinden olup, Ermeni milletine mensup 160 kişiden 110’u evsat, 21’i ala, 18’i edna sınıfından olup, 11 kişiden (çocuk ve yaşlı olduklarından) cizye alınmamaktadır139. g)1838 tarihinde Kayseri merkez mahallelerinde yaşarken ölenlerinden ve mahalle değiştiren 47 kişiden 6’sı ala, 23’ü evsat, 3’ü edna sınıfında olup, 2 çocuktan ve 13 mevtadan cizye tahsil edilmemektedir140. h)1838’de Kayseri köylerinde yaşarlarken ölen, mahalle değiştiren ve yeniden yazılan 88 kişiden 18’i ala, 48’i evsat, 7’si edna hanesinden olup, 15 ölü, çocuk ve yaşlıdan cizye alınmamaktadır141. 19 Ermeni milliyetçiliğinin membaında Eçmiyadzin kilisesinin önemli payı vardır. Doğu kilisesine (Ortodoksluk) bağlı olanlar Kadıköy’de toplanan ruhani mecliste başveren ihtilaf üzerine ikiye ayrıldılar; Ermeniler Rumlardan ayrılarak Eçmiyadzin piskoposuna tabi oldular ve onu Katogikos yani genel ruhani başkan olarak adlandırdılar142. XIII. Yüzyılın ortalarında İslam coğrafyasına vaki Moğol istilasında Eçmiyadzin tarafları büyük yıkım görmekle Ermeniler Anadolu tarafla(135)Prof. Dr. Mustafa Keskin, Kayseri Nüfus Müfredat Defteri 18311860, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kayseri 2000. (136)Keskin, age, s. 108 ve devamı. (137)Keskin, age, s.115 ve devamı (138)Keskin, age, s. 164-170. (139)Keskin, age, s. 150-156. (140)Keskin, age, s. 183-184. (141)Keskin, age, s. 186-189. (142)Ahmet Cevdet Paşa, Tezakir: 21-39, Hazırlayan: Ord. Prof. CavidBaysun, Türk Tarih Kurumu Yayını, Anakara 1963, s.234. YENİ TÜRKİYE 60/2014 ekilmiş, ürünleri yetiştirilmiş ve asrın sonunda hasadı toplanmaya başlanmıştır. Bu arada 1876-1909 tarihleri arasında hükümdarlık eden Osmanlı padişahı, Sultan II. Abdülhamid Han’ı zikretmek bir kadirşinaslıktır. Devrinde hiziplerin hiçbiri tarafından benimsenmemiş, ancak ölümünden sonra hepsinin iade-i itibar ettikleri Sultan II. Abdülhamid Han çeyrek yüzyıllık saltanatında barışa öncelik vermiş, bu süre zarfında, başta Anadolu olmak üzere, bütün Osmanlı coğrafyasında, her seviyede, modern eğitim kurumları açmak suretiyle, Batının metodolojisine ve Doğunun ruh köklerine bağlı nesillerin yetişmesine vesile olmuştur. O, Osmanlı Devleti’nin ömrünü tamamladığına, açtığı okullardan yetişen Türk çocuklarının bu devletin enkazı arasında yeni bir Türk devleti kuracaklarına kuvvetle iman etmiş idi. rına gelerek Sis’te (Kozan’da) meşhur manastırı inşa ettiler ve burasını ruhani hükümetlerinin merkezi edindiler. Bu aileden biri Van gölündeki Ahtamar adasında kalmakla, Ermeniler için iki ruhani merkez ortaya çıkmış ve ikisinde de piskoposlar yetiştirilmeye başlanmıştır. Fakat asıl katogikos Sis’e gelip, Ermeniler arasında muteber olan bazı eserler onun elinde bulunmakla beraber, Sis katogikosu daha saygın idi. Moğollardan sonra Ermeniler Eçmiyadzin kilisesini ihya etmek üzere Sis’teki katogikosu buraya davet etmek istemişlerse de, aile gitmediğinden Ermeniler arasında dışarıdan katogikos seçmek usulü yürürlüğe konulmuştur. Eçmiyadzin kilisesi eski mabet sayılmakla ve katogikosluğuna piskoposlar içinden, uluslararası itibar ve saygınlığa sahip kişiler seçilmekle, Eçmiyadzin kilisesi kamuoyunun nazarında ön plana çıkmış ve iki kilise arasında rekabet eksik olmamıştır143. YENİ TÜRKİYE 60/2014 20 Ermenilerin bir de Kudüs ve İstanbul patrikleri ile bunların da bağımsız ruhani daireleri vardır. İstanbul ve Kudüs patriklikleri piskoposluk rütbesinde olup, kendileri bu rütbeyi veremezler. Rütbe vermek ve kutsal yağ kaynatmak hakkı katogikoslara mahsustur. Bununla beraber İstanbul patriği (İstanbul’un fethinden itibaren) saltanat merkezinde bulunarak, Osmanlı hükümeti ile yazıştığından, bütün Ermenilerin başvuru yeri ve katogikosların haberleşme aracıdır. Patrikler çoğunlukla Eçmiyadzin’de piskopos olmuş yahut oraya gidip gelmiş olan piskoposlardan seçilmiş olmakla, İstanbul ve bağlı Ermenileri Eçmiyadzin’e yatkın ve oraya gönül vermiş olarak her sene İstanbul’dan oraya surreler gönderilirdi. Eçmiyadzin, Revan Rusya tarafından işgal edilince, Rus ülkesinde kalmış, buraya gönderilen surreler kestirilmiş ve Siskatogikosluğuna daha ziyade ehemmiyet verilmiştir144. Sultan II. Mahmud devrinde, Ermenilerin itibarlılarından biri olan Kazaz Artin, Rusya büyükelçiliği, devrin dışişleri bakanı Akif Paşa’dan İstanbul’dan Eçmiyadzin’e gönderilen surrelerin eskiden olduğu gibi, gönderilmesi için Ermenilere uyarılarda bulunması üzerine Kazaz Artin, Akif Paşa’ya şöyle demiştir: “Daha önce Eçmiyadzin İran Devleti elinde iken, İstanbul orasını buraya çekerdi. Şimdi Rusya gibi kuvvetli ve şiddetli bir devlet eline geçmiştir. Bundan sonra burasını o tarafa çeker, Ermenilerden Rusya’ya yatkınlıklar olur, Osmanlı Devleti de bunu görüp, Ermenilerden soğur. Halbuki şimdi Osmanlı Devleti’nin ekonomik gücü Ermenilerin elindedir ve bütün Osmanlı memurlarının parası ve muhasebesi Ermeni sarraflarının odalarındadır. Osmanlıların yanında en çok yaygın olan ırz ve namusları Ermeni uşaklara teslim ve tevdi olunuyor. Bu güven sarsılırsa Ermeni topluluğu büyük yıkıma uğrar, Osmanlı Devleti de siyaseten zarar görür. Onun için İstanbul’un Eçmiyadzin ile olan bağını kesmek gerekir. Binaenaleyh Eçmiyadzin surrelerinin kesilmesine karar verdirdim. Siz de buna dayanmalısınız.” uyarılarına Akif Paşa olumlu bakmış ve Rusya baş tercümanının uyarılarına önem vermemiştir145. Bundan sonra Ruslar doğrudan doğruya Ermenileri kendi yanlarına çekmeye çalışmışlar ve giderek Ermeniler içinde hayli taraftar kazanmışlardır. Bu konuda Osmanlı Devleti’nin gafletinden yahut tegafülünden çokça yaralanmışlardır. 1856’da Ermeniler bir nizamname kaleme alıp, Bab-ı Âli’ye vermişlerdir. O zamanlar Ermeniler içinde Sis manastırının şenlenmesini isteyenler varsa da Eçmiyadzin tarafına yüzünü çevirenler çoktu. Rusya yanlıları bu düşünceye işlerlik kazandırmak için Sis’in şan ve şöhret kazanmasını istemedikten başka, Sis dairesi halkının eski usul üzere kendi kendilerine katogikos seçmelerine olur vermeyip, genel olarak Ermeniler tarafından seçilmek usulünün konulması iddiasına düşerek İstanbul’daki Ermeni patrikhanesi meclisinin çoğunluğunun görüşü ile Nigogos’un Katogikosluğu reddedilmiştir146. (143)Ahmet Cevdet Paşa, age, Tezkire No: 38, s.235. (144)Ahmet Cevdet Paşa, age, s.236. (145)Ahmet Cevdet Paşa, age, s.236. (146)Ahmet Cevdet Paşa, age, s238. Osmanlı ülkesinde, daha önce de Selçuklu mülkünde, bütün tarihleri göz önüne alındığında, birlikte yaşayan, kader birliği içinde bulunan, her dinden ve mezhepten toplulukların arasına ayrılık tohumları XIX. yüzyılda atılmış, bu tohumlar asrın ortalarından itibaren meyveye dönmüş, sonlarında ve XX. yüzyılın başlarında, ekenlerce, devşirilmeye başlanmıştır. hadiseler tek taraflı bir incelemeye konu edinilirse, bu, tarihin saptırılmasına, nesillerin birbirinden nefret etmesine, netice olarak dünya barışının zedelenmesine yol açar ki, buna kimsenin hakkı olmasa gerektir. Ülkenin içinde bulunduğu kötülüklerden kurtulmanın tek yolu olarak, Türklerin hakanı ve yeryüzü Müslümanlarının halifesi olan, Sultan II. Abdülhamid’i tahttan uzaklaştırmayı gören İttihad ve Terakki Cemiyeti ve partisi, yurtdışında, Paris’te 1902 ve 1905’te gerçekleştirdiği iki toplantıda, işbirliği içinde bulunduğu gayr-i Türk ve gayr-i müslim örgütlerin ve mensuplarının hiç de Osmanlı Devleti’nin bir bütün halinde devamından yana olmadıklarını, hatta ayrılıkçı hareketlerine destek vermeleri için Avrupa devletlerini, Osmanlı Devleti’nin içişlerine karışmaya davet ettiklerini gördüğünde anlayacaktır. Bunu anladıklarında da iş işten geçmişti. “İttihad-ı anâsır”cılık türküsünü tutturanlar, “Balkan faciası”nda yanıldıklarını ve yandıklarını görmüşlerdir. Düşündüklerinin birer ham hayal olduğunu anlamışlardır. “Eyvah bu baziçede biz yine yandık, zira ki ziyan ortada acep ne kazandık” demek zorunda kalmışlardır. Böyle bir düşünce Osmanlı toplumunu teşkil eden bütün unsurlarca paylaşılmış olmalıdır. Çünkü kaybedenler hepsidir. Kaybetmenin bir derecesi de yoktur. Elbette kazananlar olmuştur. Tahmin edersiniz ki kazananlar, sömürgeleştirilmesini elzem gördükleri Osmanlı Devleti’ni ve onun hatıralarını tarihe gömenlerdir. Osmanlı Devleti’nin ve toplumunun yıkılmasını kolaylaştıranlar ve gerçekleştirenlerin, olmuş bitmiş facialardan dolayı üzüntü beyan etmeleri, teşbihte hata olmaz, kurbanını yiyen timsahın gözyaşı dökmesi gibidir. XIX. yüzyılda ve XX. yüzyılın başlarında, Osmanlı Devleti’nin tasfiye sürecinde, meydana gelen ve gerçekten insanlık tarihinin önemli ızdıraplarına sebebiyet veren Abdullah Satoğlu, Kayseri Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 2002. Bibliyografya 182 Nolu Kayseri Vergi Kayıt Defteri, Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi Arşivi. Ahmet Cevdet Paşa, Tezakir: 21-39, Hazırlayan: Ord. Prof. CavidBaysun, Türk Tarih Kurumu Yayını, Anakara 1963. Ali Rıza Önder, Ermeni Hastalığı, Yeni Adam Gazetesi, Sayı: 923, Ankara 1978. Cahit Öztelli, Akkavak Kızı ve Bey Börek, Sivas Folkloru Dergisi, Sayı: 59, Sivas 1977. Dr. Hıfzı Nuri, Kayseri Sancağı 1922, Sadeleştiren: Zübeyir Kars, Kayseri Ticaret Odası Yayını, Kayseri 1984. Hüseyin Cömert, 1831 Nüfus Sayımında Kayseri, İl Kültür Turizm Müdürlüğü Yayını, Kayseri, 1993; “XIX. Yüzyılda Kayseri, Mazaka Yayınları, Kayseri 2007. 21 Kemal Karpat, Kayseri Sancağının Sosyal, Ekonomik ve İdari Durumu: İngiltere’nin Anadolu Konsolos Yardımcısı LieutenantFerdinantBennet’in Raporu, Ekim 1880, Çev.: Bayram Bayraktar, Belleten, C. 56. KevorkPamukcuyan, Biyografileriyle Ermeniler, C. 4, Aras Yayıncılık, İstanbul 2003. KevorkPamukcuyan, Ermeni Harfli Türkçe Metinler, Haz.: Osman Köker, C. II, Aras Yayıncılık, İstanbul 2002. KevorkPamukcuyan, Kayserili Karakoçyan Ailesi, Zamanlar, Mekânlar, İnsanlar, C. III, Haz.: Osman Köker, Aras Yayıncılık, İstanbul 2003. LevonPanosDabbağyan, Türkiye Ermenileri Tarihi, Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2003. Mustafa Keskin, Mancusunlu Mustafa Remzi Cebeci Bey (1886-1961), IV. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, E. Ü. Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi Yayını, Kayseri 2003. Orhan Koloğlu, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 1993, C. 6. Salnamelerde Kayseri, Hazırlayanlar: Uygur Kocabaşoğlu, Murat Uluğtekin, Kayseri Ticaret Odası Yayınları, No: 16, Kayseri 1998. YENİ TÜRKİYE 60/2014 Mustafa Keskin, Kayseri Nüfus Müfredat Defteri, 1831-1860, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kayseri 2000. Simeon’un Seyahatnamesi 1608-1619, Çev.:Hrant D. Andreasyan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, İstanbul 1934. Şaban Bayrak, 18-19. Yüzyılda Kayseri’nin Ticari Hinterlandı, IV. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, E. Ü. Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi Yayını, Kayseri 2003. Uygur Kocabaşoğlu, Murat Uluğtekin, Salnamelerde Kayseri, Kayseri Ticaret Odası Yayını, Kayseri 1998. www.efkere.com www.kalamullah.com YENİ TÜRKİYE 60/2014 22 Yılmaz Öztuna, Türk Musikisi Ansiklopedisi, C. I, M.E.B. Yayını, İstanbul 1969. Zübeyir Kars, Kayseri Eğitim Tarihi Üzerine Bir Deneme, I. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, E. Ü. Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi Yayını, Kayseri 1996. Zübeyir Kars, Kayseri Mutasarrıfı, Adana, Konya ve Sivas Valisi AhmetMuammer Bey’in Kayseri’nin Çağdaşlaşmasına Katkıları, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, E. Ü. Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi Yayını, Kayseri 2000.
