EL-FİHRİST MUHAMMED B. İSHAK EN-NEDÎM TÜRKİYE YAZMA ESERLER KURUMU BAŞKANLIĞI YAYINLARI: 135 Tarih ve Toplum Bilimleri Serisi : 21 Kitabın Adı : EL-FİHRİST Müellifi : Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak en-Nedîm (ö. 385/995) Özgün Dili : Arapça Çeviri : Prof. Dr. Ramazan Şeşen Editör : Dr. Öğr. Üyesi Abdulkadir Coşkun Yalova Üniversitesi, İslâmi İlimler Fakültesi (İslâm Felsefesi) Son Okuma : Ayşegül Sıvakcı, Asiye Solmaz Arşiv Kayıt : Süleymaniye Yazma Eser Ktp., Şehid Ali Paşa Nr. 1934 Kapak Görseli : Süleymaniye Yazma Eser Ktp., Şehid Ali Paşa Nr. 1934, vr. 39b Yapım : Yüksel Yücel Baskı : Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık A.Ş. Dudullu OSB 1. Cadde No. 16 Ümraniye / İstanbul Tel: 444 44 03 www.bilnet.net.tr / Sertifika No. 42716 Baskı Yeri ve Yılı : İstanbul 2019 Baskı Miktarı : 1. Baskı, 1500 adet KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI Library of Congress A CIP Catalog Record Muhammed b. İshak en-Nedîm, el-Fihrist 1. Bilim Tarihî, 2. Biyografi, 3. Literatür, 4. Şer‘î İlimler, 5. Edebî İlimler, 6. Aklî İlimler, 7. Muhammed b. İshak en-Nedîm, 8. el-Fihrist ISBN: 978-975-17-4325-1 Copyright © Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Her hakkı mahfuzdur. Bütün yayın hakları Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı’na aittir. Başkanlığın izni olmaksızın tümüyle veya kısmen, hiçbir yolla ve hiçbir ortamda yayınlanamaz ve çoğaltılamaz. T.C. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Süleymaniye Mh. Kanuni Medresesi Sk. No: 5 34116 Fatih / İstanbul Tel.: +90 (212) 511 36 37 Faks: +90 (212) 511 37 00 [email protected] www.yek.gov.tr eL-FİHRİST (ÇEVİRİ - METİN) MUHAMMED B. İSHAK EN-NEDÎM (ö. 995) Çeviri Ramazan Şeşen Editör Abdulkadir Coşkun TAKDİM İnsanlık tarihi, akıl ve düşünce sahibi bir varlık olan insanın kurduğu medeniyetleri, medeniyetler arasındaki ilişkileri anlatır. İnsan, zihnî faaliyetlerde bulunma kabiliyetiyle bilim, sanat ve kültür değerleri üretir, ürettiği kültür ve düşünce ile de tarihin akışına yön verir. Medeniyetler, kültürler, dinler, ideolojiler, etnik ve mezhebî anlayışlar arasındaki ilişkiler kimi zaman çatışma ve ayrışmalara, kimi zaman da uzlaşma ve iş birliklerine zemin hazırlamıştır. İnsanların, toplumların ve devletlerin gücü, ürettikleri kültür ve medeniyet değerlerinin varlığıyla ölçülmüştür. İnsanoğlu olarak daha aydınlık bir gelecek inşâ edebilmemiz, insanlığın ortak değeri, ortak mirası ve ortak kazanımı olan kültür ve medeniyet değerlerini geliştirebilmemizle mümkündür. Bizler, Selçuklu’dan Osmanlı’ya ve Cumhuriyet’e kadar büyük devletler kuran bir milletiz. Bu büyük devlet geleneğinin arkasında büyük bir medeniyet ve kültür tasavvuru yatmaktadır. İlk insandan günümüze kadar gök kubbe altında gelişen her değer, hakikatin farklı bir tezahürü olarak bizim için muteber olmuştur. İslam ve Türk tarihinden süzülüp gelen kültürel birikim bizim için büyük bir zenginlik kaynağıdır. Bilgiye, hikmete, irfana dayanan medeniyet değerlerimiz tarih boyunca sevgiyi, hoşgörüyü, adaleti, kardeşlik ve dayanışmayı ön planda tutmuştur. Gelecek nesillere karşı en büyük sorumluluğumuz, insan ve âlem tasavvurumuzun temel bileşenlerini oluşturan bu eşsiz mirasın etkin bir şekilde aktarılmasını sağlamaktır. Bugünkü ve yarınki nesillerimizin gelişimi, geçmişimizden devraldığımız büyük kültür ve medeniyet mirasının daha iyi idrak edilmesine ve sahiplenilmesine bağlıdır. Felsefeden tababete, astronomiden matematiğe kadar her alanda, Medine’de, Kahire’de, Şam’da, Bağdat’ta, Buhara’da, Semerkant’ta, Horasan’da, Konya’da, Bursa’da, İstanbul’da ve coğrafyamızın her köşesinde üretilen değerler, bugün tüm insanlığın ortak mirası hâline gelmiştir. Bu büyük emanete sahip çıkmak, bu büyük hazineyi gelecek nesillere aktarmak öncelikli sorumluluğumuzdur. Yirmi birinci yüzyıl dünyasına sunabileceğimiz yeni bir medeniyet projesinin dokusunu örecek değerleri üretebilmemiz, ancak sahip olduğumuz bu hazinelerin ve zengin birikimin işlenmesiyle mümkündür. Bu miras bize, tarihteki en büyük ilim ve düşünce insanlarının geniş bir yelpazede ürettikleri eserleri sunuyor. Çok çeşitli alanlarda ve disiplinlerde medeniyetimizin en zengin ve benzersiz metinlerini ihtiva eden bu eserlerin korunması, tercüme ya da tıpkıbasım yoluyla işlenmesi ve etkin bir şekilde yeniden inşâ edilmesi, Büyük Türkiye Vizyonumuzun önemli bir parçasıdır. Bu doğrultuda yapılacak çalışmalar, hiç şüphesiz tarihe, ecdadımıza, gelecek nesillere ve insanlığa sunacağımız eserleri üretmeye yönelik fikrî çabaların hasılası olacaktır. Her alanda olduğu gibi bilim, düşünce, kültür ve sanat alanlarında da eser ve iş üretmek idealiyle yeniden ele alınmaya, ilgi görmeye, kaynak olmaya başlayan bu hazinelerin ülkemize ve tüm insanlığa hayırlar getirmesini temenni ederim. Aziz milletimiz, bu kutsal emaneti yücelterek muhafaza etmeyi sürdürecektir. Recep Tayyip Erdoğan Cumhurbaşkanı İÇİNDEKİLER TAKDİM ÖNSÖZ 4 11 EL-FİHRİST MUKADDİME BİRİNCİ MAKALE Birinci Fen: Arap ve Arap Olmayan Milletlerin Dilleri, Alfabelerinin Nitelikleri, Yazı Çeşitleri ve Şekilleri Arap Alfabesine Dair Himyerî Yazısı Mushafların Yazıları Mevzun (Ölçülü) Yazıların Adları Yazının Faziletleri ve Arapçanın Medhi Kitapların Faziletleri Süryânî Yazısı Fars Yazısı İbrânî Yazısı Langobarde (Lombardlar) ve Saksonların Yazısı Çinlilerin Yazısı Maniheistlerin Yazısı Suğd Yazısı Sind Yazısı Sudanlılar (Siyahîler) Türkler ve Onlara Yakın Irklardan Olanların Yazıları Rusya Fransa Ermenilerin ve Diğerlerinin Yazıları Kalem Açma Şekilleri Varak (Kâğıt) Çeşitleri 20 28 28 28 32 34 36 44 46 50 52 58 62 62 66 66 68 70 72 72 72 74 74 74 İkinci Fen: Müslümanların ve Diğerlerinin Mezhebine Göre İndirilmiş Şeriatların Kitaplarının İsimleri Yahudilerin Elindeki Tevrat, Onların Kitaplarının Adları, Âlimleri ve Eserleri Hıristiyanların İncil’i, Kitaplarının Adları, Âlimleri ve Eserleri Üçüncü Fen: Kur’ân-ı Kerim’in Niteliği, Onunla İlgili Kitaplar, Yedi Kıraat İmamı ve Diğerlerinin Haberleri ve Onların Eserleri Kur’ân-ı Kerîm’in Mekke ve Medine’de İnişi ve Sûrelerin İniş Sırası Hz. Peygamber (sav) Devrinde Kur’ân’ı Toplayanlar Yedi Kurrâ’nın Haberleri ve Onlara Dayanan Rivayet ve Kıraatler Şaz Kıraatlerin Kurrâları ve Bu Kıraatlerin Nisbetleri Kur’ân Tefsiri Konusunda Yazılan Kitapların İsimleri Me‘âni’l-Kur’ân, Müşkili’l-Kur’ân ve Mecâzi’l-Kur’ân Hakkında Yazılan Kitaplar Garîbü’l-Kur’ân’a Dair Yazılan Kitaplar Kur’ân’da Geçen Çeşitli Lehçelere Dair Yazılan Kitaplar Kıraatler Hakkında Yazılan Kitaplar Kur’ân’ın Noktalanması ve Harekelenmesine Dair Yazılan Kitaplar Kur’ân’daki Lâm’lar Hakkında Yazılan Kitaplar Kur’ân’daki Vakf ve İbtidalar Hakkında Yazılan Kitaplar Mushaflardaki İhtilaflara Dair Yazılan Kitaplar Vakfü’t-Temâm Hususunda Yazılan Kitaplar Kur’ân’da Lafızları Aynı ve Mânaları Farklı İbareler Hakkında Yazılan Kitaplar Kur’ân’daki Müteşabihler Hakkındaki Kitaplar Kur’ân’ın Heceleri Hakkında Yazılan Kitaplar Kur’ân’ın (Hemze-i) Kat‘ ve Vasılları Hakkında Yazılan Kitaplar Kur’ân’ın Cüzleri Hakkında Yazılan Kitaplar Fezâ’ilü’l-Kur’ân Hakkında Yazılan Kitaplar Kur’ân Âyetlerinin Sayısı Hakkında Yazılan Kitaplar Kur’ân’ın Nâsih ve Mensuhu Hakkında Yazılan Kitaplar Hâ’lar ve Geri Dönüşleri Hakkında Yazılan Kitaplar Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzûluna Dair Kitaplar Ahkâmü’l-Kur’ân Hakkında Yazılan Kitaplar 78 80 82 86 88 96 98 104 112 114 116 116 116 118 118 118 120 120 120 120 120 120 122 122 122 124 124 124 124 Kur’ân’la İlgili Çeşitli Konular Hakkında Yazılan Kitaplar Müteahhir Kurrâlardan Bir Grubun Adları 124 126 İKİNCİ MAKALE: NAHİVCİLER VE LÜGATÇİLER Birinci Fen: Nahiv [İlminin] Başlangıcı, Basralı Nahivciler, Lügatçiler ve Bâdiye Halkı Fasihlerinin Haberleri ve Kitapları İkinci Fen: Kûfeli Nahivciler ve Lügatçilerin Haberleri Üçüncü Fen: İki Mektebi [Kûfe-Basra] Birleştiren Lügat ve Nahiv Âlimlerinin İsim ve Haberleri 130 ÜÇÜNCÜ MAKALE: TARİHÇİLER, NESEPÇİLER, OLAYLARDAN BAHSEDENLER VE EDEBİYATÇILAR Birinci Fen: Tarihçiler, Nesepçiler, Siyerciler, Olayları Aktaranlar ve Bunların Kitapları İkinci Fen: Hükümdarlar, Kâtipler, Hatipler, Münşîler, Harac Âmilleri ve Divan Çalışanlarının Haberleri ve Bunların Kitapları Üçüncü Fen: Nedimlerin, Meclis Arkadaşlarının, Ediplerin, Mûsikişinasların, Şaklabanların, [Maskaralar ile Komedyenlerin] Haberleri ve Bunların Kitapları 130 202 244 280 280 356 426 DÖRDÜNCÜ MAKALE: ŞİİR VE ŞAİRLER 472 Birinci Fen: Eski Şairlerin Şiirleri, Râvileri, Divanları, Kabilelerin Şiirleri, Onları Toplayanlar ve Yazanlar 472 İkinci Fen: Muhdes (Yeni) Şairler ile Bazı İslam Devri Şairlerinin İsimleri ve Bunların Ortaya Çıkarılan Şiirlerinin Miktarları 482 BEŞİNCİ MAKALE: KELÂM İLMİ VE KELÂMCILAR Birinci Fen: Mu‘tezile ile Mürcie Kelâmcılarının Haberleri ve Kelâm ile Münâzara (Cedel) İlminin Başlangıcı İkinci Fen: İmâmiyye ve Zeydiyye Şîası Kelâmcıları Üçüncü Fen: Cebriyye ve Haşviyye Kelâmcıları ve Kitapları Dördüncü Fen: Hâricîlerin Kelâmcılarının Haberleri ve Kitapları Beşinci Fen: Seyyahlar, Zâhidler, Âbidler, Hatarât ve Vesvese Hakkında Konuşan Mutasavvıfların Haberleri 524 ALTINCI MAKALE: FIKIH İLMİ, FAKİHLER VE HADİSÇİLER Birinci Fen: Mâlikî Fakihlerinin Haberleri ve Yazdıkları Eserler İkinci Fen: Ebû Hanîfe’nin ve Ashâbü’r-Re’y’in Haberleri Üçüncü Fen: İmam Şâfiî ve Talebelerinin Haberleri Dördüncü Fen: Dâvûd [ez-Zâhirî] ve Onun Talebeleri 664 664 674 696 716 524 598 610 618 622 Beşinci Fen: Şîa Fakihlerinin Haberleri ve Yazdıkları Kitaplar Altıncı Fen: Hadisçilerin Fakihlerinin Haberleri Yedinci Fen: Taberî ve Talebelerinin Haberleri Sekizinci Fen: Hâricîlerin Fakihleri 724 738 762 770 YEDİNCİ MAKALE: FELSEFECİLER, ESKİ İLİMLER VE BU KONULARDA YAZILAN KİTAPLAR 774 Birinci Fen: Tabiatçı, Mantıkçı Filozoflar, Onların Kitapları, Nakilleri, Şerhleri, Bunlardan Mevcut Olanlar ve Bulunamayanlar, Önce Varken Sonra Yok Olanların Haberleri 774 İkinci Fen: Geometriciler, Aritmetikçiler, Mûsikişinaslar, Hesap Âlimleri, Astronomlar, Alet Yapanlar, Fizikçiler ve Mekanikçiler 854 Üçüncü Fen: Tıbbın Başlangıcı,Eski ve Yeni Tabiplerin Haberleri, Kitapları, Tercümeleri ve Şerhleri 908 SEKİZİNCİ MAKALE: MÜSAMERELER, HURAFELER, GÖZ BOYAMA, SİHİR VE MUSKA Birinci Fen: Müsamerecilerin, Hurafecilerin Haberleri, Müsamereler ve Hurâfeler Hakkında Yazılan Eserleri İkinci Fen: Muskacılar, Gözboyayıcılar, Sihirbazlar, Efsuncular, Hileler ve Tılsımlara Dair Haberler Üçüncü Fen: Çeşitli Konularda Musannifleri ve Müellifleri Bilinmeyen Eserler 956 956 970 982 DOKUZUNCU MAKALE: MEZHEPLER VE İTİKADLAR Birinci Fen: Sâbiîler Olarak Tanınan Harranlı Keldânîlerin ve Düalistlerin (Seneviyyenin) Mezheplerinin Durumu İkinci Fen: Hint, Çin ve Diğer Milletlerin Dinleri Gibi Garip Dinlerin Özellikleri 994 1076 ONUNCU MAKALE: ESKİ VE YENİ FELSEFECİLERDEN KİMYACI VE SİMYACILAR VE BUNLARIN KİTAPLARI 1094 MADDE BAŞI DİZİNİ İSİM DİZİNİ YER DİZİNİ GENEL DİZİN 1125 1143 1205 1209 994 ÖNSÖZ Tercümesini verdiğimiz bu eser İslâm medeniyetinin temel kitaplarından biridir. İslâm tarihinin ilk dört asrındaki ilmî, edebî faaliyetin bir envanteri ve kısaca değerlendirmesidir. Bu sebeple ona Kitâbü’l-Fihrist adı verilmiştir. Yazarı Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak b. Muhammed b. İshak en-Nedîm el-Varrâk el-Bağdâdî el-Ahbârî IV./X. yüzyılda Bağdat’ta yaşayan ünlü varrâk (kitapçı) ve nedimlerdendir (hükümdarın sohbet arkadaşı). Literatürde İbnü’n-Nedîm adıyla anılır. Babası İshak, İbnü Ebî Ya‘kûb el-Varrâk adıyla meşhurdu. İbnü’n-Nedîm kitabının unvan sayfasında ve eserin makalelerinin unvan sayfalarında adını Muhammed b. İshak en-Nedîm şeklinde verir. Kitabın metninde ise “Muhammed b. İshak şöyle der” ifadesini birçok yerde kullanır. Muhammed b. İshâk en-Nedîm IV./X. yüzyılda Bağdat’ta iyi bir tahsil görmüş, kitapçılık ve nedimlik yapmış, Bağdat’ın ilim ve kültür hayatının son parlak devrini görmüş, devrin büyük âlimleri ve edipleriyle tanışmış, çok sayıda kitap görmüş ve bu kitapların nüshalarını incelemiştir. Kendisi de değerli bir ilim adamıydı. Devrin büyük âlimlerinden okumuş, kitaplar yazmış, hayatı boyunca elimizdeki bu Kitâbü’l-Fihrist adlı eseri için malzeme toplamıştır. Bağdat dışında Musul’a ve Hadîse’ye de gitmiştir. Orada da tanıdıkları vardı. Eserindeki ifadelerden Farsça ve Süryânîce bildiği de anlaşılmaktadır. İbnü’n-Nedîm’in doğum ve ölüm tarihleri kesin olarak bilinmemektedir. Uzun bir hayat sürdüğü tahmin edilir. Abbas Kummî, Hediyyetü’l-Ahbâb adlı eserinde (bkz. ikinci baskı s. 106) onun 297/909 tarihinde doğduğunu, eseri en son neşreden Eymen Fuad Seyyid de 315/927 veya 320/932 yılında doğmuş olabileceğini söyler. Bu tarih başka bir kaynak tarafından desteklenmez. 340/951 yılında Hâricî mezhebi fakihlerinden Ebû Bekr el-Berde‘î ile görüşmüş, ondan eserlerinin listesini almıştır. (bkz. el-Fihrist, nşr. Rıza Teceddüd, s. 294) Bu kayıttan onun bu tarihlerde el-Fihrist’in malzemesini topladığı, en az otuz yaşlarında olduğu tahmin edilebilir. Buna göre IV./X. asır başlarında doğmuş olmalıdır. el-Fihrist’i 377/987 yılında 12 ÖNSÖZ – el-Fihrist tamamladığını eserin birkaç yerinde zikreder. Bu tarihte eserine son şeklini vermiş, arada bazı eksik bilgiler kalmıştır. Öyle anlaşılıyor ki bundan sonra fazla yaşamamıştır. Kaynaklarda ölüm tarihi hakkında 20 Şâban 380/13 Kasım 990, 20 Şâban 385/19 Eylül 995 tarihleri verilir. İbnü’n-Nedîm, el-Merzübânî’nin 377 yılında sağ olduğunu söyler. Hemen peşinde 384’te öldüğü söylenir. Öyle anlaşılıyor ki bu ölüm tarihi sonradan ilâve edilmiştir. Ölümü için verilen 20 Şâban 380 doğru olmalıdır. ez-Zehebî 400/1009 yılından önce öldüğünü söyler. Eserindeki birkaç kayıttan dolayı daha sonra öldüğünü söyleyenler varsa da bu doğru olmamalıdır. Bu kayıtlar esere sonradan Ebü’l-Kâsım el-Mağribî tarafından ilâve edilmiş olmalıdır. İbnü’n-Nedîm’in hocaları arasında Ebû Saîd es-Sîrâfî (284-368/897979), Ebü’l-Ferec el-İsfahânî (284-356/897-967), el-Merzübânî (296384/909-994) bulunmaktadır. Yakın arkadaşları ve faydalandığı ilim adamları arasında Yahyâ b. Adî (ö. 364/975), Ebû Süleyman Muhammed b. Tâhir es-Sicistânî (ö. 391/1001?), Ebü’l-Hasan Ali b. Hârûn b. Ali b. Yahyâ (ö. 358/969), Ebü’l-Feth b. en-Nahvî, Ebü’l-Hasan Muhammed b. Yûsuf en-Nâkıt, İbn Hammâr el-Mevsılî, İbn Kerrib vardır. (el-Fihrist, s. 28, 45, 64, 91, 161, 162, 302, 322, 323, 327; Yâkût, İrşâdü’l-Erîb, XVIII, 17; es-Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, II, 197; ez-Zehebî, Târîhü’l-İslâm, XIX, 398-399; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, V, 72-73; Bayard Dodge, “Hayâtü İbni’n-Nedîm”, RAA, XIV, 1970, s. 545-555) İbnü’n-Nedîm edip, tarihçi, kelâmcı, hikâyeci, masalcı, felsefeci, dinler tarihçisi vb. vasıflarıyla bilinen çok yönlü bir ilim adamıdır. Kitabından ilmî ihatasının genişliği anlaşılmaktadır. Mezhepçe Şiî-Mu‘tezilî temayüllüdür. Bunu açıkça ifade etmemesine rağmen, eserinde Hz. Peygamber, Hz. Ali sülalesinden gelenler için “aleyhisselâm” ifadesini kullanır. Çeşitli kişilerin Şiî olduklarını ifade eder. Mu‘tezile gibi hadisçileri Haşeviyye ve avam kelimeleriyle vasıflandırır. Bununla beraber İmam Mâlik, İmam-ı Âzam Ebû Hanîfe, Taberî gibi Sünnî imamları çok över, Şiî olan Hallâc’ı tenkit eder. Katı tutumlu değildir. Sünnîler, Şiîler, Hâricîler, Hıristiyanlar arasında yakın arkadaşları vardır. el-Fihrist Kitabının çeşitli yerlerindeki ifadelerinden el-Fihrist’ten başka Kitâbü’l-Evsâf ve’t-Teşbîhât, Makâlâtü’l-Felâsife, Kitâbü’l-Mesâlib adlı eserler yazdığı anlaşılmaktadır. (el-Fihrist, s. 14, 22, 212). Kitâbü’l-Evsâf ve’t-Teşbîhât’ta yazı (hat) ve kâtiplik hakkında bir bölüm bulunuyordu. el-Fihrist: İbnü’n-Nedîm’in zamanımıza ulaşan tek eseri Kitâbü’l-Fihrist’tir. Bu eser İslâm tarihinin ilk dört asrında Arapça yazılan ve diğer dillerden Arapçaya çevrilen eserlerin ve müelliflerinin kısa bir envanteridir. Bu sebeple el-Fihrist adını almıştır. İbnü’n-Nedîm bu eserini hayatı boyunca kitaplar, müellifleri ve nüshaları hakkında topladığı malzemeye dayanarak yazmıştır. İyi bir eğitim görmesi, ünlü bir varrâk olması bu eseri yazmasına yardım etmiştir. Büyük âlimlerden, mütercimlerden faydalanmış, bir asra yakın Bağdat ve civarındaki varrâklardan gelip-geçen kitapları, Halife Me’mûn’un kütüphanesindeki eserleri, Ali b. Ahmed el-Umrânî’nin, Hadîse’de Muhammed b. Hüseyn b. Ebû Ba‘ra’nın kütüphanelerini, diğer özel koleksiyonları görmüş âlimlerin ağzından eserleri hakkında bilgi almıştır. Bunlar arasında İbnü’l-Kûfî (ö. 348/960), İbn Sevâbe, İbnü Mukle gibi ünlü kâtipler, el-Kindî, Yahyâ b. Adî gibi felsefeciler vardır. Kitaplar, nüshaları, müellifleri, mütercimleri hakkında bilgi verir. Mümkünse müelliflerin doğum ve ölüm tarihlerine işaret eder. Bununla beraber bazı müelliflerin ölüm tarihlerinde eksiklikler vardır. Öyle anlaşılıyor ki bunları sonra tamamlayacaktı. Yerlerini boş bırakmıştır. Onun eseri önceden değindiğimiz gibi, İslâm bilim ve kültür tarihinin ilk dört asrının bu sırada Yunanca, Süryânîce, Farsça, Sanskritçe, Nabatîceden yapılan tercümelerin bir envanteridir. Zaten onun devriyle İslâm tarihindeki tercüme faaliyeti sona ermiştir. Kitabın başında ve birinci, ikinci, altıncı makalelerin sonlarında açık olarak ifade ettiği gibi, İbnü’n-Nedîm kitabına 1 Şâban 377/26 Kasım 987 Cumartesi günü son şeklini vermiştir (el-Fihrist s. 3, 41, 96, 273). Kitabı 10 makale hâlinde tertip etmiştir. Her makale fenlere (dallara) ayrılır. Birinci makalede çeşitli dillerin alfabelerinden, özelliklerinden, semâvî kitaplardan, Kur’ân-ı Kerîm ve onunla ilgili ilimlerden ve yazılan kitaplardan, müelliflerinden bahsedilir. İkinci makalede gramercilerden, lügatçilerden 13 14 ÖNSÖZ – el-Fihrist ve eserlerinden bahsedilir. Üçüncü makalede tarihçilerden, nesepçilerden, nedimlerden, ediplerden, hatiplerden, şarkıcılardan, mûsikişinaslardan, hokkabazlardan (komedyenlerden) ve eserlerinden bahsedilir. Dördüncü makalede şairlerden ve şiirlerinden, divanlarını toplayanlardan söz edilir. Beşinci makalede kelâmcılardan, altıncı makalede fakihlerden, bunların eserlerinden söz edilir. Yedinci-onuncu makaleler eski medeniyetlerden tercüme edilen ve Müslümanlar tarafından geliştirilen ilimlere dairdir. Yedinci makalede felsefeciler, matematikçiler, astronomlar, tabipler, bu konularda yapılan tercümeler, yazılan eserlerden bahsedilir. Mütercimler, yaptıkları tercümeler, eski Yunan, Hint âlimleri hakkında bilgi verilir. Sekizinci makalede masalcılar, hikâyeciler, gözboyayıcılar, sihirbazlar, bu konularda yazılan ve tercüme edilen eserlerle; veterinerlik, yemekler, âşıklar, bu konularda yazılan ve tercüme edilen eserler hakkında bilgi verilir. Dokuzuncu makalede Harran Sâbiîlerinin dinleri, Maniheizm, Mazdeizm, Hürremiyye, Ortadoğu’da çıkan diğer dini akımlar, Hind, Çin dinleri ve bu konulardaki eserler hakkında bilgi verilir. Onuncu makalede ise kimyacılardan, simyacılardan ve eserlerinden bahsedilir. İbnü’n-Nedîm bu kitabını adını vermediği bir kişiye ithaf etmiştir (el-Fihrist, s. 96). Kitabı son neşreden Eymen Fuad Seyyid bu kişinin yakın arkadaşı Vezir Ebü’l-Kâsım Îsâ b. Ali b. Îsâ (ö. 391/1001) olduğunu söyler. Her makale ve fende müellifleri ve eserlerini anlatırken büyük ölçüde kronolojik sıraya uyar. İlimlerin tarifini yapmaz, sadece bu ilimlerin başlangıcı ve gelişmesinden, bu konularda eser yazanlardan ve bunların kitaplarından söz eder. Bazı müellifler birkaç yerde tekrarlanır. Bazen bu tekrarlara işaret edilir. Çeşitli konularda eser yazan birçok kişi ve eserleri ise en meşhur olduğu konudan bahsedilirken verilir. Bazı müelliflerin eserlerinin listesi sahifeler tutar. Her ilmin başlangıcı anlatıldıktan sonra müellifler ve eserleri sıralanır. Şiirle ilgili makalede olduğu gibi meşhur müellif ve eserleri anlatıldıktan sonra bazı yazmalardan, şairler ve eserleri hakkında bilgi bulunan bazı vesikalardan, kitaplardan aktarmalar yapılır. Bazı önemli kitaplar ve değerli nüshaları hakkında ayrıntılı bilgi verilir. En son zikrettiği müellifler Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî (ö. 388/998), Ebû Sehl el-Kûhî (ö. 390/1000 civarı) el-Fihrist ve İbn Zür‘a’dır (ö. 398/1008). Fakat bu kişilerin ölüm tarihlerini vermez. Öyle anlaşılıyor ki bunlardan önce ölmüştür. Ayrıca eseri yazarken bazen kronolojik tertibin dışına çıkar. Bu konuda şöyle der: “Ben müelliflerden birinden bahsedersem, zamanı geç olsa da, ona benzer müellifleri hemen peşinden zikrederim. Bu, kitabın tertibinde takip ettiğim metottur.” (el-Fihrist, s. 163). Bundan başka birçok kitabın nüshasından bahsederken yapraklarının sayısını verir. Bu konuda “Biz, ‘Falan kişinin şiiri 10 yaprak’ dersek süleymanî kâğıdı kastediyoruz. Bu kâğıdın yaprağının her sayfası 20 satır tutar.” der (el-Fihrist, s. 181). İbnü’n-Nedîm, bazı kişilerin bütün eserlerinin adlarını verdiği hâlde bazı müelliflerin hayatına, eserlerine dair eksik bilgi verir. el-Harezmî, elFârâbî bunlar arasındadır. Yakından tanıdığı Sıvânü’l-Hikme müellifi Ebû Süleyman Muhammed b. Tâhir es-Sicistânî’nin hayatı ve eserleri hakkında hiç bilgi vermez. Çağdaşı olan Mâverâünnehir âlimlerinin bazılarından, İbn Havkal ile el-Makdisî gibi önemli coğrafyacılardan ve eserlerinden bahsetmez. Hâlbuki İbn Havkal eserini onun gibi 377/987 yılında tamamlamıştır. Bunların dışında Kuzey Afrika, Endülüs, Sicilya gibi Mağrib âlimlerinden ve eserlerinden hiç bahsetmez. Sadece doğuya gelen iki Endülüslü âlimden kısaca söz eder. İbnü’n-Nedîm’in eseri eski İslâm âlimleri tarafından kaynak olarak kullanılmıştır. Onun eserini gören ve kullanan İslâm âlimleri arasında Yâkût el-Hamevî (ö. 626/1229), el-Kıftî (ö. 646/1248), es-Sağânî (ö. 650/1252), İbn Ebû Usaybia (ö. 668/1269), ez-Zehebî (ö. 748/1348) İbn Hacer el-Askalânî (ö. 852/1449), Kâtib Çelebi (ö. 1067/1657) vardır. Modern devirdeki Avrupalı oryantalistler tarafından eseri çok kullanılmıştır. Bugün de İslâm bilim ve kültürü üzerinde çalışan tarihçilerin başlıca kaynaklarındandır. Eserin çeşitli nüshaları zamanımıza gelmiştir. Fakat hiçbiri tam nüsha değildir. Alman oryantalistlerinden Gustav Flügel XIX. yüzyıl ortalarında kitabı yayımlamaya karar vermiş,1 Paris, Viyana, Leiden nüshalarına 1 Flügel’in 1859 yılında yayınladığı makalesinin başlığı şöyledirr: “Über Muhammad bin Ishâk’s Fihrist al-Ulûm” (Muhammed b. İshak’ın Fihristü’l-‘Ulûm’u üzerine). ZDMG, s. 559-650. 15 16 ÖNSÖZ – el-Fihrist dayanarak 1870 yılında eser üzerindeki çalışmalarını tamamlamıştır. 1870 yılında ölümü üzerine eseri talebeleri Johannes Roediger ve August Müller, 1871-1872 yıllarında Leipzig’te yayınlamışlardır. Hocam H. Ritter sonraları İstanbul nüshalarını karşılaştırmış, Viyana nüshalarının Köprülü nüshasına (nr. 1134, 1135) dayandığını, bu nüshanın da Şehid Ali, nr. 1934’teki nüshadan istinsah edildiğini görmüştür (Philologika I, Zur Überlieferung des Fihrist, Islamica, XVIII, 1928, s. 15-23, XVIII, 1929, s. 316 vd). Bununla beraber Köprülü ve Şehid Ali nüshaları da eksiktir. Daha sonra Dublin’deki Chester Beatty Kütüphanesinde eserin daha eski bir nüshası bulunmuştur. Bu nüsha müellifin nüshasıyla karşılaştırılmıştı. Bu nüshada beşinci makalenin Mu‘tezile kelâmcılarından bahseden kısmı bulunuyordu. Bu kısım A. J. Arberry tarafından 1949 yılında Kalküta’da Islamic Research Association Miscellany I, s. 35-45’te yayımlandı. Ardından Beyrut Amerikan Üniversitesi hocalarından Bayard Dodge 1970 yılında New York Columbia Üniversitesi’nde kitabın İngilizce çevirisini yayınladı.1 Bu arada kitabın çeşitli bölümleri muhtelif dillere çevrildi. Kitabı tercüme edenler arasında İranlı âlimlerden Rıza Teceddüd b. Ali el-Hâirî el-Mâzenderânî de vardır. 1960’lı yılların başında kitabı Farsçaya tercümeye başlayınca güçlüklerle karşılaşmış, çalışmaları sonunda Şehid Ali, nr. 1935’teki nüsha ile Chester Beatty, M.P. 3315’teki nüshaların birbirini tamamladığını görmüş, bu arada Hindistan’ın Racistan bölgesindeki Hanikah-ı Sa‘diyye’de eski başka bir parçasını bulmuştur. Bu parçada Chester Beatty nüshasının Mu‘tezile’ye ait kısmındaki eksikliği tamamlayan metni tespit etmiştir. Bu üç nüshaya, Flügel ve Mısır baskılarına dayanarak el-Fihrist’i Farsçaya çevirmiş, 1384/1965 yılında Tahran’da Farsça tercümesini; 1971 ve 1973 yıllarında ise metnini yayımlamıştır. Bunu müteakip 1985 yılında Mustafa Şuveymî Paris’te, 1991’de Şâban Halife Kahire’de, 1996’da ve 2002’de Yûsuf Tavîl Beyrut’ta, 2006’da M. Avni Abdurraûf Kahire’de eseri yayımlamışlardır. M. Tâvit Tancî'nin eser üzerinde daha önce yaptığı çalışmalardan faydalanan Eymen Fuad Seyyid 2009 ve 2014 yıllarında el-Furkan Müessesesi yayınları arasında kitabı tekrar neşretmiştir.2 1 2 The Fihrist of al-Nadîm, çev. Bayard Dodge (USA: Columbia University Press, 1970). Valeriy V. Polosin’in (1939-2014), Fihrist üzerine 1989 yılında Moskova’da yayınlanan ay- el-Fihrist Biz bu tercümeyi Rıza Teceddüd’ün 1973 ve Eymen Fuad Seyyid’in 2014 yılındaki neşirlerine dayanarak hazırladık. Metindeki okunması güç, noktası eksik kelimeleri nüsha farklarını dikkate alarak ve çeşitli kaynaklara müracaat ederek tamamlamaya çalıştık. Gerekli görülen yerlerde neşir ve nüsha farklarını dipnotlarda Eymen Fuad Seyyid neşrini ( ) أ, Rıza Teceddüd neşrini ( ) ر, B. Dodge neşrini ( ) د, Flügel neşrini ( ) فve Köprülü nüshasını ( ) كharfleri ile gösterdik. Bayard Dodge’un tercümesinden de şüphelendiğimiz Yunanca adları kontrol ettik. Bununla beraber Yunanca tabip ve kimyacı adlarında doğru okunuşundan emin olmadığımız bazı kelimeler kaldı. Gayret bizden, muvaffakiyet Allah'tandır. Prof. Dr. Ramazan Şeşen rıntılı bir incelemesi mevcuttur: Fixrist Ibn an-Nadima kak istoriko-kulturniy pamyatnik X veka (Onuncu Yüzyılın Tarihi ve Kültürel Bir Anıtı Olarak İbn Nedim’in Fihrist’i). Bkz. Devin J. Stewart, “Editing the Fihrist of Ibn al-Nadīm”, Journal of Abbasid Studies, Cilt 1, Sayı 2, ss. 159–205 (editör). 17 EL-FİHRİST EBÜ’L-FEREC MUHAMMED B. İSHAK EN-NEDÎM Allah’ın rahmeti onun üzerine olsun ا أ ا ج ر ا إ ا MUKADDİME Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla Bir ve Kahhâr olan Allah’tan yardım isterim. 10 Rabbim, rahmetinle kolaylaştır! Allah, Efendimizin ömrünü uzatsın. İnsanlar başlangıçlara değil, sonuçlara bakarlar. Uzun sözleri değil, neticeye ulaşmayı arzularlar. Bu yüzden biz de kitabımıza kısaca başlangıç yapmakla yetindik. Umulur ki bu bir kaç kelime eserin telifindeki maksata işaret etmiş olur. Allah’tan yardım ister, ondan bütün peygamberlere, ona itaatte samimi olan kullarına rahmet etmesini dileriz. Kuvvet ve kudret sadece yüce ve büyük olan Allah’ındır. 15 Bu kitap her ilmin icadından bugüne kadar yani 377/987 yılına kadar Arapların ve diğer milletlere mensup kişilerin1 çeşitli ilim dallarına dair Arap dili ve alfabesiyle yazdıkları kitaplardan mevcut olanların, yazarlarının hayatlarının, tabakalarının, neseplerinin, doğum-ölüm tarihlerinin, ülkelerinin, menkıbelerinin, mesâlibinin (ayıplarının) fihristidir. 5 Kitap on makaleye ayrılır: Birinci makale üç fenne (dal) ayrılır: - Birinci fen Arapların ve diğer milletlerin dilleri, alfabeleri, yazı çeşitleri ve şekilleri hakkındadır. - İkinci fen Müslümanlara ve [diğer] dinlerin mensuplarına indirilen şer‘î kitapların isimleri hakkındadır. 20 - Üçüncü fen Allah tarafından indirilen, hikmet dolu, övgüye layık, önünde ve arkasında batıl olmayan Kur’ân-ı Kerîm’in hususiyetleri, onunla ilgili ilimler sahasında yazılan kitapların isimleri, kurrâların haberleri, râvilerinin isimleri ve kıraatlerindeki şaz hususlarla ilgilidir. 25 İkinci makale nahivciler ve lügatçiler hakkında olup üç fenne ayrılır: - Birinci fen nahiv ilminin başlangıcı, Basralı nahivciler ve Bâdiye halkı fasihlerinin haberleri ve kitaplarının isimleri hakkındadır. 1 Köprülü Fazıl Ahmed Paşa, nr. 1135, vr. 1b: [Bu, Yunan, Farslı ve Hintlilerin (tasnif ettiği kadîm ilimlerin kitaplarının fihristidir)]. ا ا ا כ ،ا ٥ رب ّ אت ،و אح إ ا س ،أ אل ا ه ا כ אت ا . א ١٠ ،و لو ا כ ا ّ אر אء ا ِ َ ، ا אرات. ا א د ،دون ا رכא א ا ،إذ כא ،وإ ّאه ّة إ א ا ة ا لا ا ّ ، א دا ّ إ ا א دون כا א إن אء אه أ א و אده ا . ا ب وا د ،ا ا ب א ،و אر ّ א ،و אت ّ א ،وأ א أ אف ا م ،وأ אر و א ،و ا ا ،و א ،و א أ אر ،وأو אت و א ،وأ אכ ا اء כ ّ ا ا אص א ا א ا و عإ ي و أ אء כ ا ّا א כ ا ّذ وا ا او אء ا כ اء . א ا א و ا ّ ا ّول وأ אء כ . ة. א ت אت ا ا ا ب وا ا ا ا ا اء ا تأ ا و ا ا א وأ אر ا اء وأ ّ ا وأ אر ا א وأ اع أ א. و ّ ن و ا ّ ا כ אب ا ي وأ و ث א ، ن: ا ّ ا ّول א وأ כאل כ א א א. ا ّا א א و ا כ אب و و ١٥ ٢٠ א ا ا ا ضا ل ،و א ا وا אء روا : ا و אء ا اب MUKADDİME – el-Fihrist 22 - İkinci fen Kûfeli nahivciler ve lügatçilerin haberleri ve kitaplarının isimleri hakkındadır. - Üçüncü fen iki yolu (Basra ve Kûfe) birleştiren bir grup nahivci ve onların kitaplarının isimlerine dairdir. 5 Üçüncü makale ahbâr (tarih), edebiyat, siyer ve ensâb konularında olup üç fenne ayrılır: - Birinci fen haberciler (tarihçiler), râviler, nesepçiler, siyerciler ve olay anlatıcıların haberleri ve kitaplarının adları hakkındadır. 10 - İkinci fen hükümdarların, kâtiplerin, divanlardaki münşîlerin, haraç âmillerinin ve divan üyelerinin haberleri ve kitaplarının isimleri hakkındadır. - Üçüncü fen nedimler, dost meclisine katılanlar, edipler, mûsikişinaslar, alkış tutanlar ve hokkabazların haberleri ve kitaplarının isimleri hakkındadır. 15 Dördüncü makale şiir ve şairler hakkında olup iki fenne ayrılır: - Birinci fen Câhiliye devri şairleri ve onlardan İslâm devrine ulaşanların tabakatı, bunların divanlarını toplayanlar ve râvilerinin isimleri konusundadır. 20 - İkinci fen İslâm devri şairleri ile zamanımıza kadarki yeni şairlerin tabakatı hakkındadır. Beşinci makale kelâm ilmi ve kelâmcılar hakkında olup beş fenne ayrılır: - Birinci fen kelâm ilminin başlangıcı, Mu‘tezile ve Mürcie kelâmcıları ile onların kitaplarının adları hakkındadır. 25 - İkinci fen Şiîlerin, İmâmiyyenin, Zeydîlerin, diğer aşırı Şiîlerin ve İsmâilîlerin kelâmcılarının haberleri ve kitaplarının isimleri konusundadır. - Üçüncü fen Cebriyye ve Haşviyye kelâmcılarının haberleri ve kitaplarının isimleri hakkındadır. 30 - Dördüncü fen Hâricîler ve kollarının kelâmcıları ile kitaplarının isimleri konusundadır. ا 23 ا ا ّا א أ אر ا ا ّا א ذכ א ا א ا ّا א ا واو وأ ا ١٠ ٢٠ ك وا כ אب وا ّ . و אء وا وأ ّאن ا وأ אت وا اء ا א وا و ن وأ אء כ وا ا א إ اء ا ا כ م وا כ ّ ا اء أ ا כ م وا כ ّ أ אر כ ّ ّ ا وا א ا א وا وا ا ّ ا א-ا ّ ا ا أ אر כ ّ ا ا ا. : و . أ אر כ ّ ِאد . اء ا و و ّ אل ا אب . اء: אء روا اج وأ אء وا د אء وا אء כ אت ا ا ّ ا ّولכ . ا ّ ا אא وا . כ -ا ّ ا א ١٥ أ אر ا אر وا واة وا ّ א وأ אب ا أ אر ا ا ّ ا ّولو ّאع دواو ا ن ا אر وا داب وا وا אء כ א ا א اا وأ אء כ . אب: أ אر ا ا ّ ا א ّوا א وا א ا ا ا و ا ّ ا ّولاث وأ אء כ وا ٥ وا م اכ وأ אء כ . ة وا ّ وأ אء כ . ارج وأ א وأ אء כ . وأ אء ا ة MUKADDİME – el-Fihrist 24 - Beşinci fen seyyahlar, zâhidler, âbidler, mutasavvıflar ve vesvese ve hatarâttan bahsedenler ile onların eserlerinin isimleri hakkındadır. Altıncı makale fıkıh ilmi, fakihler ve hadisçiler hakkında olup sekiz fenne ayrılır: 5 - Birinci fen İmam Mâlik, taraftarları ve onların eserlerinin isimleri hakkındadır. - İkinci fen [İmâm-ı Âzam] Ebû Hanîfe en-Nu‘mân, taraftarları ve onların eserlerinin isimleri hakkındadır. 10 - Üçüncü fen İmâm Şâfiî, taraftarları ve onların eserlerinin isimleri hakkındadır. - Dördüncü fen Dâvûd (ez-Zâhirî), taraftarları ve onların eserlerinin isimleri hakkındadır. - Beşinci fen Şia fakihleri ve eserlerinin isimleri hakkındadır. - Altıncı fen ehl-i hadis fakihler, muhaddisler ve eserleri hakkındadır. 15 - Yedinci fen Ebû Ca‘fer et-Taberî, taraftarları ve onların eserlerinin isimleri hakkındadır. - Sekizinci fen Hâricî fakihler ve eserlerinin isimleri hakkındadır. Yedinci makale felsefe ve kadîm ilimler hakkında olup üç fenne ayrılır: 20 - Birinci fen tabiatçı filozoflar, mantıkçılar, bunların kitaplarının isimleri, tercümeleri, şerhleri, bu eserlerden mevcut olanlar, mevcut olmayıp kitaplarda adı geçenler ile önceleri var olup sonra kaybolanlar hakkındadır. - İkinci fen belli başlı disiplinlere mensup kişiler yani mühendisler, aritmetikçiler, musikiciler, muhasebe ve hesapla iştigal edenler astronomlar, alet yapanlar ve fizikciler hakkındadır. 25 - Üçüncü fen tıbbın başlangıcı, kadîm ve yeni tabiplerin hayatları, kitaplarının isimleri, kitaplarının tercümeleri ve şerhleri hakkındadır. Sekizinci makale müsamereler (gece sohbetleri), hurafeler, göz boyama, sihir ve muska hakkında olup üç fenne ayrılır: 30 - Birinci fen müsamereciler, hurafeciler, tasvirciler ile müsamereye ve hurafelere dair yazılan kitapların isimleri hakkındadır. ا 25 ا ّ ا אا אوس وا א ا אد ا أ אر ا אح وا ّ אد وا אد وا ّ ات وأ אء כ . و א -ا ّ ا ّول ١٠ ا ا אء وا אء כ אن وأ -ا ّ ا א أ אر ا אم ا א -ا ّ ا ا أ אر داود وأ א وأ -ا ّ ا א أ אر אء ا وأ אء כ . -ا ّ ا אدس أ אر אء أ אب ا -ا ّ ا א أ אر أ -ا ّ ا א أ אر א ا א ا ّ ا אوا ُ ّ אب وا ا א ا א ة: وا אء ا ن ا و أ אر ا د א و א ذכ و ا اء ا ّ و אو ن أ אر ا אر وا אب ا ّ وأ אر ا א. אو א و ا ّ ا ّولا ا ّ ما אب ا א :ا و ّאع ا ا א ا אت. وا ّ وأ . . : אء כ وأ ّ وُ ا وا ّ אء وا ا אت وا ا وا وا ّر א م. ّ כאت. وا ّ אر وا אء כ אء כ وا ر א ت وأ . . وا وا ّ א وأ אء כ ا أ אر أ ّ وا ي وأ اة وأ אء כ א وأ . אء כ אء כ ا ّ א وأ وأ : . . ا ّ ا אوأ אء כ وُ ٢٠ א وأ أ אر أ ا ّ ا ّولو و א وا ١٥ ا أ אر א כ وأ -ا ّ ا א ٥ ن وا ّ وا כ ّ وأ אء ا כ MUKADDİME – el-Fihrist 26 - İkinci fen üfürükçüler-muskacılar, göz boyayıcılar, sihirbazlar ve kitaplarının isimleri hakkındadır. - Üçüncü fen çeşitli konularda yazılmış, yazarı bilinmeyen kitapların isimleri hakkındadır. 5 10 Dokuzuncu makalede mezhepler (dinler) ve inançlar hakkında olup iki fenne ayrılır: - Birinci fende, çağımızda Sâbiî olarak bilinen Harranlı Keldânîlerin mezheplerinden ve düalist mezhepler olan Maniheizm, Deysâniyye, Hurremiyye, Markionizm, Mazdeizm ve diğerleri ile bunların kitaplarının isimlerinden bahsedilir. - İkinci fende Hint, Çin ve diğer milletlerin dinleri gibi garip dinlerin özelliklerinden bahsedilir. 15 Onuncu makalede kimyacılardan, kadîm ve yeni filozoflar arasından kimya ile uğraşanlardan ve bunların kitaplarının isimlerinden bahsedilir. ا 27 ا ّ ا אا ّ ا אو ا ّ أ אر ا أ א ا א وا אء ا כ دכ و ّאن و ١٠ ا ّ א ا א ة אء وا ا و ا ا وأ אء כ و ا وا ا ا ا ّ ا אأ אس ا و ا ا ِّ א ا ّ ا ّولא א و ا ٥ وا ا ّא . ا وا َ َ ة وأ ٍ אن ّ ِ ّ אء כ ف ّ א אدات: ا اכ ا وا ا א ا ا א و وا ُّ כ ا وا وا ا . أ אر ا כ א ي وأ אء כ . ّ وا َِّْ ا BİRİNCİ MAKALE Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla O bize yeter, tevekkülümüz O’nadır ve O’ndan yardım dileriz 5 Birinci Makalenin Birinci Fenni Arap ve Arap Olmayan Milletlerin Dilleri, Alfabelerinin Nitelikleri, Yazı Çeşitleri ve Şekilleri Hakkındadır Arap Alfabesine Dâir 10 15 İnsanlar Arap alfabesini kimin icat ettiği konusunda ihtilafa düştüler. Hişâm el-Kelbî “Bunu ilk icat edenler has Araplardan Adnân b. Üdd [oğulları] arasına yerleşmiş bir gruptur. Adları Ebû Câd, Hevvâz, Huttî, Kelemûn, Sa‘faz, Karîsât’tır.” der. Bu şekil ve irab ile İbnü’l-Kûfî’nin hattından şöyle nakledildi. “[Araplar] kendi adlarından yazı oluşturdular. Sonra adlarında bulunmayan harfleri icat ettiler ve bunlara “revâdif ” dediler. Bunlar: ث, خ, ذ, ظ, ش, غharfleridir.” der. Hişâm el-Kelbî ayrıca “Bunlar Medyen hükümdarlarıydı. Şuayb Peygamber zamanında gölgelik (yakıcı bulut) gününde öldüler.” demiştir. 1 Kız kardeşi Kelemûn için şöyle mersiye söylemiştir: Kelemûn’un mahallenin ortasında ölmesi beni mahvetti. O, kavminin efendisiydi. Ölüm ona gölgeliğin ortasında ateş şeklinde geldi. Onların üstüne ateş saldı, evleri âdeta yok oldu. 20 25 İbn Ebî Sa‘d’ın yazısıyla onların adlarını şu şekilde, şu i‘rab ile okudum: Ebcâd, Hâvez, Hâtî, Kelemân, Sâ‘faz, Karaset. “Onlar eski Araplardan son gruptur. Adnân b. Üdd ve benzerleriyle oturuyorlardı. [Onların arasında yaşayıp] tamamen Araplaşınca (Müsta’rib olunca) Arap alfabesini icat ettiler. 30 Ka‘b [el-Ahbâr] şöyle der: -Ben onun sözünü kabul etmem.- “Arap ve Fars alfabelerini ve diğer yazı karakterlerini ilk icat eden Âdem Peygamber’dir. Ölmeden üç yüz yıl önce bunları icat etmiş, çamur üzerine yazmış ve pişirmiştir. Yeryüzünde tufan olunca bunlar kurtulmuş, her kavim kendi yazısını bulmuş, onunla yazmıştır.” der. 1 A‘râf, 7/85-93; Tevbe, 9/84-95; Hicr, 15/80-84; Şuarâ, 26/176-189; Ankebût, 29/36-37. א ا و ا ا ا و ٥ ا ّ ا ّول א وأ اع أ اכ م ا אو כ و و א ا و א وأ כאل כ א א א ا ا ا ب وا אت ا و ت ا אل אم ا כ ّ :أول ا و ا ّأول ا אس ا أد ٢وأ אؤ :أ אد ّ ،از، ّ ِ ُ ، אن ا ذ כ م ا ب ا אر ّ ا ا ا כ وا اب :و ّ ا اכ אت .ا ، כ ن، أ א و ا אء ذכ وא و وا أ א ا כ אب ، ّ א ا وادف .אل :و ء ك وا وا אء وا ال وا אء وا ا م. ا ز وכאن َ ْ َ ُכ ما ُّ ّ כ ن ِ : وأ ْ ١ ١٠ َכ َ ُ ٌن َ ُر ْכ َ ِ ُ ا َ ْ م أ َ ُאه ْال ّ ِ אرا ِ ُ َ ْ َ ً َ َْ ْ ١٥ ُ ْ ُכ ُ َو ْ َ ا َُْ َ ّْ אرا َو ْ َ ُ ْ َ ً َد ُار ُ ْ َכא ْ ُ ْ َ ِ ْ ه ا رة و ا ا اب :أ אد .אوز .א أت ِ ّ ا أ ٤ אن ا أد .٣א ا :ا ِ ِ ّ ا . כ אن .אع ة .وכא ا و ً وا أ . ا ا כ אب ا او אا وأ א ٢٠ :إن ّأول و אل כ :وأ א أ أ إ ا ا مو ذכ و א ا כ א אت ،آدم ، و َ َ ُ ّ .א أ אب ا رض ا אن ا َ ١ ٢ ٣ ٤ أ :و أ :أدد. أ ،ك: . أ :أُدد. . . و اכא ا א כ ّ مכאא وا אر وכ כ ا א. BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 30 5 İbn Abbas der ki: “Arapçayı yazıya ilk döken Bevlân kabilesinden üç kişidir. Bu kabile Enbâr’da1 oturuyordu. Bunlar toplanıp ayrı ve bitişik harfleri icat ettiler. Bunlar: Mürâmir b. Mürve, Eslem b. Sidre, Âmir b. Cizre’dir. Ayrıca Mürre ve Cizle şeklinde de söylenir. Mürâmir harflerin şekillerini icat etmiş, Eslem onların ayrı ve bitişik harflerle yazmış, Âmir ise noktalamıştır. Hîrelilere2 Arapçayı kimden aldıkları soruldu. Onlar Enbâr’dan aldıklarını söylediler. Rivayete göre, Allah Teâlâ İsmâil’i yirmi dört yaşındayken açık Arapça ile konuşturmuştur.” 10 15 20 25 30 Muhammed b. İshak en-Nedîm der ki: Doğruya yakın ve aklın kabul edebileceği [söz] sağlam kişilerin söyledikleridir: Arapça; Himyer, Tasm, Cedîs, İrem ve Havyel dilidir. Bunlar has Araplardır. Hz. İsmâil Mekke’ye varıp orada yetişip büyüyünce Cürhüm kabilesinden Muâviye b. Mudâd el-Cürhümî kolundan bir kadınla evlendi. Onlar İsmâil’in çocuklarının dayılarıdır, onların dilini öğrenmiştir. İsmâiloğulları zamanla kelimeleri birbirinden türettiler, mevcut eşyaların ortaya çıkışına ve meydana gelişine göre onlara birçok isimler verdiler. Dil gelişince Adnânîler’de iyi, fasih şiir doğdu; Mead b. Adnân’dan sonra çoğaldı. Arap kabilelerinden her birinin temelde aynı, [ancak bazı hususiyetlerle kendine mahsus] müstakil, kendilerinden istifade edilen dilleri (lehçeleri) vardır. Araplar Kur’ân-ı Kerim’i korumak için Hz. Peygamber’in (sav) gönderilmesinden sonra dillerine yeni bir şey katmamışlardır. Bunu doğrulayan şeylerden biri [şudur]: Mekhûl hocalarından şöyle rivayet etti: “Arapça yazıyı ilk icat edenler Hz. İsmâil soyundan gelen Nefîs, Nasr, Teym ve Devme’dir. Harfleri ayrıntılı şekillerde icat etmişlerdir. Bu harflere karakteristik özelliklerini Kâdûr ve Nebet b. Hemeysa‘ b. Kâdûr vermiştir.” Der ki: “Enbâr’dan eski İyâd kabilesinden bir grup ث، ت، ب، اharflerini icat etmişler, Araplar da onlardan bu harfleri almıştır.” Ömer b. Şebbe’nin Mekke (Tarihi) kitabında, kendi yazısıyla şöyle okudum: Bana Mudar âlimlerinden bir grup şöyle anlattı: “Bu Arapçayı ilk yazan Benî Yahled b. Nadr b. Kinâne’den Cezm adlı biridir. Araplar ondan sonra yazmışlardır.” Başka birinden Mekkeli Kureyşlilere yazıyı getirenin Ebû Kays b. Abdümenâf b. Zühre olduğu [nakledilir], zayıf bir rivayete göre Harb b. Ümeyye olduğu söylenir. Başka bir rivayete göre Kureyşliler Kâbe’yi yıkınca onun duvarlarından birinde yazılı bir taş bulmuşlar. 1 2 Bağdat’ın kuzeybatısında, Fırat kıyısında bir şehir. Hîre: Sâsânîlerin hükümranlığı altındaki Hıristiyanların merkezi. Babil yakınlarındadır. ا 31 כ ا َْ نو ر אل א אسّ :أول כ و אل ا ّ وة ،وأ و ُ :ا ا و ًא ّ و ا ا אر وأ ّ ا ِ ْ رة ،و א ا ر ،وأ ّ א أ ِ رة .و אل ُ ة و ِ ّ .א ا ّ אم. ا وو ،وأ ّ א א و ُ אرك و א ٥ ا أ أ אل א إ ّ أ ّن ا כ م ا ا אر .وأ ّن إ אق ّ :א ا ي ،و َْ ، ُ א א ، ا ُ אض ا ّ ن اכ م ا אن ّ دات و وث ا אء ا ١٠ ا وכ א و ١٥ ّأول אو َ ا אدور و و َ َّ ه :ا ي أ: أ +א. ر :א. أ .و ّ ا . ا أر و ّ כ ر א ّ .א ا ّ אن .و כ ّ ا و ن أ א و ا أ ّ د א ل ءو إ أ ا א ر א أ ّن א و ا ه אر ا ب. אف و ا ا ب م אء ُ َ כא ،כ َْ ا ْ כ أ אو אء כ ة ا ً ، ا ب ُ إ لو إ א אء أ ٣ ود ْو . و َ אدور .אل :وإ ّن כ ا ء ّ ق ذ כ ٢،روى כ ّ :أ اכ ، ا ِ ْ ا اכ م א ا ب ََْ وف :أ ،ب ،ت ،ث .و اכא إ . .و .אل :وإ ّن ا אدة ّ ا אرب ا ّ و כאد ا و ِ وإرم ،و َ ْ َ .و َ َ ، م و وכ ّ ،وج و أت כ אب ّכ ا مر اا ب ١ ٢ ٣ ا و ا آن .و ّ א ا כ אب ا ّ ً ،و و إ אد ا כ כ ا Ṣ١ و ؟ א ا: أ ال و ه، ا ا ّ ٢٠ ة: إ أ ُْ ا ا א أ אر .و אل إ ّن ا وا رכ א ا :ا ي ا ب. ز ة ،و أرכא א ً ا BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 32 5 10 15 Bu taşta “Silf b. Abkar, Rabbine 3000 yılının başından selâm eder.” deniyormuş. Me’mûn’un kütüphanesinde tabaklanmış bir deriye Abdülmuttalib b. Haşim’in yazısıyla yazılmış bir yazı vardı. “Mekke halkından Abdülmuttalib b. Hâşim’in San‘a’nın Vezel taraflarından Falan b. Falan el-Himyerî’den demirle tartılmış bin gümüş dirhem alacağı var. [Abdülmuttalib]Ne zaman isterse borçlu ona verir. Allah ve iki melek şahittir.” deniyordu. Yazı kadınların yazısına benziyordu. Arapların kâtiplerinden Esîd b. Ebü’l-Îs, Mertîn kabri yanındaki Sur Mescidi’nde selin açığa çıkardığı bir taş buldu. Bu taşta “Ben Esîd b. Ebü’l-‘Îs’im, Allah Abdümenâf oğullarını yarlığasın.” deniyordu. Araplara Niçin Bu Ad Verilmiştir? İbn Ebî Sa‘d’ın yazısında [şöyle geçmektedir]: “Zikrettiklerine göre İbrâhim Peygamber İsmâil’in oğullarını, Cürhüm’den dayılarıyla beraber gördü. Ona “Ey İsmâil, bunlar kim?” dedi. O da “Çocuklarım ve Cürhüm kabilesinden dayıları.” dedi. Hz. İbrâhim konuştuğu eski Süryânîceyle “Onları Araplaştır, yani onu onlarla karıştır.” dedi. Allah daha iyi bilir. Himyerî Yazısı 20 25 İtimat edilir kişiler Yemen şeyhlerinden şunları duymuşlar: “Himyerîler elif, bâ, tâ’nın biçimlerinin aksine müsned yazıyı kullanıyorlardı. Me’mûn’un kütüphanesinde bir cüz gördüm. Üzerinde “Emîrü’l-mü’minîn Abdullah el-Me’mûn’un mütercimlerden tercümesini emrettiği şeyler” yazılıydı. Bunlar arasında Himyerî yazısıyla olanlar vardı. Nüshada olduğu üzere örneğini kaydettim: Muhammed b. İshak der ki: “Arap yazılarının ilki Mekkî hat, sonra Medine hattı, sonra Basra, sonra Kûfe hattıdır. Mekke, Medine yazılarında elifler elin sağına, parmakların üstüne eğilir. Az miktarda yatıktır.” Örneği şudur: ا 33 כ א » :ا ِ رأس رّ ا م أ ً א ، ا אب כ ن ا ا وכאن ّ نا ن ّכ أ א »ذכ ا ّ ّ د אه ة .و ّ כ ً א در أ َو َزل َ َ אء، أ ّ ا אء .و כ ّאب ا ا وا כאن« .אل :وכאن ا ّ ٢ ١ ، ا ا ر ،أ أ ا ّ ا أ ا ا رض»: ،أ א أ ا آ ٥ ا ب ١٠ ّا أ ا أ :ذכ وا أ ّن إ ا א إ ا א אن ا ي כאن כ ّ ،وا أ . أ اכ م ز ا ا أ أ ا א و أ ا א א כאن ا طا ٢٠ ا ا ١ ٢ إ אقّ :ول ا אل ّ ي ا כ ّ .א ا ّכ وا .و ا א . אع כ ا א ،و أ :ا ر :ا ر. . إ ء؟« ،אل» : و אء و אء .ورأ أ ّن ا أכ ن ا ا ي ا א م و إ א ا ّ ا א وأ ا «. »:أ ب « ل ي ا أّ ف أ כאل أ ١٥ ا ؟ ،אل » :א إ ُ אل اا «. ف أَ ْدم : ِ ْ ي َ א أ א ، بأ و אف«. ن :إ ّن ًءا ا כ כא ا ا ا ا ن א »:א « وכאن : ،ا أ א ّ ا ّכ و إ ها ا وأ BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 34 Mushafların Yazıları 5 10 15 20 25 Mekkî, Medenî yazılar; nîm (yarım), müselles, müdevver, kûfî, basrî, meşk, tecâvid, satvâti, masnu‘, münâbiz (mâil), mürâsaf (birbiri üzerine yatık), isfehânî, sicillî, fîrâmûz’dur.1 Bunlardan acem tarzı çıkarılmıştır. Bu tarzla okuturlar. Yakın zamanda bu tarzın nâsırî ve müdevver (yuvarlak) iki çeşidi çıkmıştır. Muhammed b. İshak en-Nedîm şöyle der: İslâm tarihinin başlarında mushafları ilk yazan ve güzel yazısıyla tanınan kişi Hâlid b. Ebü’l-Heyyâc’dı. Onun yazısıyla bir mushaf gördüm. Sa‘d onu Velîd b. Abdülmelik için mushafları, şiir ve tarih kitaplarını yazmakla görevlendirmişti. Mescid-i Nebî’nin kıble tarafındaki “ve’ş-şemsi ve duhâhâ”dan Kur’ân’ın sonuna kadarki kısmı altınla yazan, bu kişidir. Rivayete göre, Ömer b. Abdülazîz ona “Benim için bu şekilde bir mushaf yazmanı istiyorum.” demiş, o da onun için özenle bir mushaf yazmıştır. Ömer b. Abdülazîz bu mushafı incelemiş, beğenmiş [fakat] fiyatını fazla bulup kendisine mushafı iade etmiştir. Benî Sâme b. Lüeyy b. Gâlib’den bir kadının Ebû Yahyâ lakaplı mevlâsı Mâlik b. Dînâr da parayla mushaflar yazardı. 130 (747-8) yılında öldü. Bu zâta Mâlik b. Dînâr b. Dadbahâr b. Haşîş b. Dazbe de denir. Mushaf yazanlar arasında Hârûnürreşîd zamanında yaşamış Hoşnam el-Basrî ve Mehdî el-Kûfî de vardır. Zamanımıza kadar benzerleri gelmemiştir. Hoşnam’ın elifleri kalemle bir zirâ uzatılmıştı. Mushaf yazanlardan biri de Kûfelilerin büyüklerinden ve ustalarından Ebû Hureyy idi. Mu‘tasım zamanında güzel mushaflar yazardı. Bunlardan sonra Kûfeliler arasından İbn Ümmi Şeybân, Meshûr, Ebû Humeyre, İbn Humeyre ve zamanımızda Ebü’l-Ferec geldi. Muhakkak ve meşk hatlarla ve benzerleriyle mushaf yazan varrâklara gelince, bu kişiler arasında İbn Ebî Hassân, İbnü’l-Hadramî, İbn Zeyd, el-Firyâbî, İbn Ebî Fâtıma, İbn Mücâlid, Şerâsyü’l-Mısrî, İbn Seyr, İbn Hasan el-Melîh, 1 Pope, Arthur Upham, and Phyllis Ackerman. A Survey of Persian Art from Prehistoric Times to the Present., 6 vols. (London, Oxford University Press, 1938-39), II, 1717. ا 35 א طا ا ّכ ا אو ،ا و ط ١ا ا ا ّ ّ א ،وا ،ا ع ،ا א ،ا و ث جا אل ٥ ،ا إ ؤون. אقّ :أول أ ،ا כ ا אج ،رأ ّ ،وا ّور ا כ א ،ا ،ا ا ً א ،و ّق ١٠ ، ا ًא ّ .وכאن ُ ّ ا ي כ ا כ אب ا ي أة א ٢ ة .و אت و ١٥ א כ ّאب ا و אإ أ ّي ،وכאن כ ء ا .و و ٢٠ أ ١ ٢ א أ+ أ+ ط. أة ي ،و :ا أ א אن وا وَ اْ ا ّور. ا .و אכ א א ا داد אر ياכ داذ . ،وכא א أ א ذرا ً א א ا ي وا א א ، أ ّאم ا .و כ אر ا כ ر وأ ّ ا ّ ًא د אر ،وכאن כ أ ّאم ا אن وا أم ّ ز א א. כ ن ا ّده د אر אّ ،ن ا ِّ אف א اכ ُ א . אכ ا ز، آ ا آن .אل :إ ّن ا ا אل «.כ أא אم כא ا ّ א ا ّرا ن ا :ا אכ ذ כ وا وכ אم ا ا ة وأ ا ج א ر ا ّول و כ ،وا כ ّي و א .و ي وا א ا כ .و وا אر وا ﴿وا ْ ِ َو ُ َ א َ א﴾ إ Ṣא ا َ ّ ًא אل » :أر أن כ ا ّ و ي ،ا ،ا אن :ا א ا ، وا ز َ وا ّ ة وا وا وا وא وا א ا BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 36 Hasan b. en-Ni‘âlî, İbn Hadîde, Ebû Akîl, Ebû Muhammed el-İsfahânî, Ebû Bekir Ahmed b. Nasr, oğlu Ebü’l-Hüseyin vardır. Bunların son ikisiyle karşılaştım. Ebü’l-Abbas b. Sevâbe Hattından İstinsah Edilen Nüsha 5 10 15 20 Emevîler devrinde ilk kâtiplik yapan Kutbe’dir. Bu zât aklâm-ı erbaa’yı (dört yazı çeşidi) birbirinden türeterek icat etmiştir. Dünya üzerinde Arapçayı en iyi yazan kişiydi. Sonra Abbâsî hilâfetinin ilk döneminde yaşayan Dahhâk b. Aclân el-Kâtib, Kutbe’nin yazı çeşitlerine ilâve yaptı. Kutbe’den sonra en iyi yazan kişidir. Sonra Ebû Ca‘fer el-Mansûr ve oğlu el-Mehdî’nin halifelikleri zamanında yaşayan İshak b. Hammâd el-Kâtib, Dahhâk’ın yazısını geliştirdi. İshak b. Hammâd’ın pek çok talebesi vardı. Bunlardan Şair Lakve lakaplı Yûsuf el-Kâtib de insanlar arasında en iyi yazı yazanlardandı. Yine talebelerinden olan İbrâhim b. el-Müceşşir de Yûsuf ’un yazısını geliştirdi. Hammâd’ın talebeleri arasında Kâsım b. Mansûr’un hocası İbn Kayûmâ’nın kölesi Şukayr el-Hâdim, İbn Kayûmâ’nın câriyesi Senâ el-Kâtibe, Abdülcebbâr er-Rûmî, eş-Şa‘rânî, el-Ebraş, Ca‘fer b. Yahyâ’nın (el-Bermekî) hizmetkârı Kâtib Süleym el-Hâdim, Amr b. Mes‘ade, Ahmed b. Ebû Hâlid, Me’mûn’un kâtibi Ahmed el-Kelbî, Abdullah b. Şeddâd, Osman b. Ziyâd el-Âbid, Medenî lakaplı Muhammed b. Ubeydullah, Ebü’l-Fadl Sâlih b. Abdülmelik et-Temîmî el-Horasânî de vardır. Bunlar hiç kimsenin yazamadığı mevzun (ölçülü) esas yazıları yazdılar. Mevzun (Ölçülü) Yazıların Adları ve Herkesin Yazamayacağı Bu Yazı Çeşitlerinin Özelliği1 25 30 Celîl (iri) hat bunlardandır. Nitekim o, yazıların babasıdır. İnsan bu yazıyı ancak çok iyi öğrendikten sonra yazabilir. Yûsuf Lakve bu konuda şöyle der: “Celîl yazı, kâtibin belini büker.” Bu yazı halifelerden hükümdarlara gönderilen hakiki tomarlarda (rulolarda) kullanılır. Bundan iki hat çeşidi çıkar: Sicillât ve dîbâc. Orta sicillât yazısından iki hat çeşidi çıkar. Bunlar sümî‘î hattı ile eşriye hattıdır. Dîbâc hat çeşidiyle tomarlar yazılır. Bundan, dîbâcdan çıkan tomarlara yazılan et-tûmar el-kebir (büyük tomar) ve hırfac hattı çıkar. 1 Bk. Kalkaşendî, Subhu’l-Aşâ, III, s. 52; Abbott, Nabia. the Rise of the North Arabic Script and Its Koranic Development. (Chicago, University of Chicago Press, 1939), s. 17 vd. ا 37 اِ א وا وا وا ة وأ ورأ أ ا א ّأول א ٥ ن ا כא ا َ . ا ١٠ כאن هإ ّ אك. כאن ا אدم ا כא ١٥ اכ ا ّ א ا ّأول ا אق ا ١ ٢ . א ا .و ا زو ا ا و ّ أ ا ا אر ا و .و و ى א ُכ כّ ذכ ل ة » :ا ّق ُ אح« ،ج »ا ا ا ا כא « כ ا ج أ :ا ُ َ ِ ّ . أ. : ا ، ا אج و ج ا أ א وأ ٢ا ّ ا א . ءכ ا אر ا כ و ا ي ى إ א أ ، ا ا אن :ا אن :ا אج. ا وا شو א א ا ج אء . مכّ א : . ا ا ى ا زاد ز אد ا א و أ ّتا و ا כא ا ّ ر .و ا ا כا אأ ج ١ ة وأ אن כאن ه أכ َ ي اد ر وا ّ ّدب ا א ّ اد و א ا إ ا كا ما ا ُכ ا رض א ا אس .و زو و ك ا رض ٢٠ جا ا אس، ّ ّ אد ا כא ة، ّ אد ّ ة אق وأ ا ا ا يا م ا ر ،وا ّ כאن ه ا ّ אك اد ،אدم طا و ا אس وأ ّا أ : ّ أכ ا אس ن .و ّ ا ً א. ،و ِ َ ْ َ ة ا א ،وכאن أכ ُ ا אدم وכאن و א .و אر ا ا כא ،כא א ّأ أ ّאم כ .כאن وأ א כ أ ّ ت وا ا אء إ אج. .و ا ا אج ا BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 38 5 Tomar yazısından çıkmış küçük, ağır sülüseyn yazısıyla halifelerden etraftaki emirlere ve görevlilere gönderilecek evraklar yazılır. Bundan üç kalem (yazı çeşidi) çıkar: 1. Sülüseyn (üçte iki)den çıkan zenbur hattı. Bununla yarımlık ebadındaki evraklara yazılır. Bu hattan başka yazı çıkmaz. 2. Müfettah yazısı. 3. Sakîl’den çıkmış cezm hattı. Bu yazıyla hükümdarlar arasında yarımlık evraklarda yazı yazılır. 15 Sülüseyn yazısından çıkmış müâmerât yazısıyla hükümdarlar yarımlık evraklarda yazışırlar. Bu iki hattan dört yazı çeşidi çıkmıştır: 1. Cezm yazısı. 2. Müâmerât yazısı. 3. Cezm yazısından türetilmiş uhûd (ahidler) yazısı ki bununla tomarın üçte biri kâğıda yazılır. Bundan, başka yazı çıkmaz. 4. Emsâl-i Nısf yazısı ki bundan da iki çeşit yazı türetilmiştir: Hafif ve müfettah. Kısas yazısı cezm yazısından türetilmiştir. Yarımlık evraklara yazılan müâmerât yazısından başka yazı çıkmaz. Ecvibe yazısı cezm yazısından türetilmiştir. Müâmerât yazısıyla üçte bir ebadındaki evraklara yazılır, bundan başka hat çıkmaz. 20 Buna göre on iki yazı çeşidinden on iki yazı çeşidi çıkar. Bunlardan biri et-tûmar el-kebîrin hafifi olan ağır hırfac yazısıdır. Bu yazıyla tomarlara yazılır, bu yazıdan hafif hırfac çeşidi çıkar. (On iki çeşitten) bir diğeri sümî‘î hattı olup sicillât yazısına benzer, orta sicillâttan çıkmıştır. Bununla da tomarlara vb. yazılır. 10 25 30 Bir diğer yazı orta sicillâttan çıkmış olan eşriye hattıdır. Bununla köle azadı, arazi ve ev satışı vs. evrakları yazılır. Bunlardan biri müfettah kalemidir, ağır - yarım - mümsek yazı çeşidinden türetilmiştir. Yarımlık evraklara yazılır. Bundan da üç çeşit yazı çıkar: 1. el-Müdevverü’l-kebîr denen yazı ki ağır yarımın hafif çeşidinden çıkmıştır. Zamanımızdaki kâtipler bu çeşide riyâsî derler. Bu yazı yarımlık evraklara yazılır. Bundan müdevver (yuvarlak) küçük yazı çıkar. Bu yazı çok kullanılır. Defterler bununla tutulur, hadis ve şiirler bununla yazılır. Bu yazılardan biri büyük sülüsün hafifidir. Bununla yarımlık evraklar yazılır. Bu yazı ağır yarımın hafifinden çıkmıştır. Bununla rikâ (dilekçe) evrakları yazılır. Hafif - sülüs - büyük çeşidinden çıkmıştır. Bununla tevkiler (tuğralar) ve benzerleri yazılır. ا 39 ا ا ا ّ אل وا و ُכ כ ا ا و ٥ ا اء ا ١٠ ا אق، ج أ م: ا אف، ج ء .و ا ا ج ا ا ات ُכ م ،و ا ا ًא ُכ و א ا وأ ا ا א و א ا ا ُכ و ا ا ا ات، ج ا ث ا ا ّا ك. ا ا د أ אل م ،و ا ج ً א، ا ء .و ج ء ،و .و ا م ج ء. ا א: אج ا ا ،و ت ،و אج ج ا ا تا و א. ا ّا وا ور و ا ْ َ כ ،כ ا ّور ا כ ، כ ذ כ .و א ا אت و א أ تا و ُ אل אف ا ا אف، ا א وا ُ אل ج ، ا ُכ ج ا ُכ م، ج ا אف ا אا א و ُ אل ا ر ُ אل ا אن ا א ا ا אر ا כ ،و ا : و ّ .و ج ا ات ُכ ا ا ُכ . ا روُ ج ّ אر ا .و א ٢٠ ا أ مو م ُכ אن: ا ج ج أر כا א ا ج ك، ا ات ا ج ١٥ ا ا ا ا אف ج ا ا אر ،כ אء إ ا ذ כ. اכ ّ ُ אل אر. ُכ ّ ا אع .و ا ج وا ا ا ّ ُכ أ م: ج و ّ ا ّور ا ا כ אب و אف، ا اכ BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 40 5 Söz konusu hatlardan biri de müfettah en-nısf denen yazı olup nısf essakîl çeşidinden çıkmıştır. Bir diğeri nergis hattı olup bu yazı üçte bir ebadındaki evraklara yazılır, hafîf en-nısf çeşidinden çıkmıştır. Bunlar (toplam) yirmi dört hat türü olup dört çeşit yazıdan türemiştir: Celîl, et-tûmar el-kebîr, en-nısf es-sakîl ve sakîl büyük sülüs. Bu dört kalem (hat) ise celîl hattan çıkmıştır. Celîl yazısı hatların babasıdır.1 İbn Sevâbe’nin Yazısından Başka Bir Yazıdan Alınmıştır 10 İnsanlar Abbâsî Devleti’nin başına kadar, bahsettiğimiz eski yazı tarzıyla yazarlardı. Hâşimîler iktidara gelince bu yazılar sadece mushafların yazımında kullanılmaya başlandı. Daha sonra ırâkî denen yazı çeşidi çıktı. Bu yazı varrâkî de denen muhakkak yazıdır. Bu yazı Me’mûn devrine kadar gelişti. Me’mûn’un memurları ve kâtipleri yazılarını güzelleştirmeye, yazdıklarıyla övünmeye başladılar. Ahvel el-Muharrir 15 Bu sırada Ahvel el-Muharrir denen Bermekîlerin yetiştirdiği, yazının anlam ve şekillerini iyi bilen bir adam ortaya çıktı. Yazının anatomisinden ve kurallarından bahsetti, yazıyı çeşitlendirdi. Bu kâtip, sultandan çevredeki yöneticilere tomar hâlinde gönderilen yazıları yazardı. İşinde oldukça iyi, ancak pasaklı biriydi. Aynı zamanda müsamahalı idi, hiçbir şeye aldırmazdı.2 20 Yazı çeşitlerini düzenleyince birinci sıraya sakîl (ağır) çeşitleri koydu. En önemlisi tam tomarlara yazılan tûmar yazısıydı. Hurma budağıyla, bazen da kalemle yazılıyordu. [Bu] evraklar hükümdarlara gönderilirdi. Sülüseyn (üçte iki), sicillât, uhûd, müâmerât, emanât, dîbâc, müdebbec, murassa‘, teşâcî yazıları bunlardandı. Zürriâseteyn Fadl b. Sehl yetişince bir yazı icat etti. Bu, yazıların en güzeli idi. Riyâsî diye bilinir, birkaç çeşide ayrılırdı. Bunlar büyük riyâsî, yarım riyâsî, sülüs, sağîrü’n-nısf, hafif sülüs, muhakkak, mensûr, veşy, rikâ, mükâtebât, gubârü’l-halbe (at meydanı tozu), nergis ve beyaz hatlarıdır. 25 1 2 Bu ifadelerden divanlarda belli konuda standart kâğıtlara belli hatlarla yazı yazıldığı anlaşılıyor. Muhtemelen Halife Me’mûn’un veziri Ebû Hâlid el-Ahvel’dir ve bu hâli sûfî olmasına bağlanabilir. ا 41 ُ אل و א ا ث، ُכ כ ّ א أر أ م: اכ و ا ا ا ا ج و ٥ ّ ا و ها ر ل ا אس כ ن אل ا ا א نا ّ ورا ،و ّ ّ ا ي ّ א وכ ّא أ ١٠ ا لا ر و ر ا א ة ذכ و ١٥ כ و م ا ا ر و ا و ٢٠ ا كا ، ا כא אت، ا ا و و أ ا ا م. א اف ذ כ. ا اכ أ ا ً א .وכאن ا אرف א اا ا ،وכאن ّ ا א ا ّ راכ ، وا ء. ّأو א ا ،ور ّ א כ م אم אر ّ ، ا אج ،ا ّ ، ا ع ً א ،و أ ذ כ: ا ا אس א ف א ًא ّא ر ّ و ًא ا ي ذכ אه إ ّأول ا و ا א ّ طو ث ّ ّ ا ا ها ن إ ا ا ا و ل لا אن إ ا ون א ، א ر، وأ כא ،כ ّ ا و ا ّا ا و כ أر אر ا כ م .و א ّا ّ ا . ا ا ا ا ا א م ا אل .وכא ا ّ ت، ا ّ ، ا اכ ، د، ا א ا ا ، אر ا ، ا . م ،و ف א א ا ا א: ا א ا ّ ، ، ر، ا אض. אر ،و ا اכ ا إ ا ا ات، ّא أ و ، ا ا عإ ، ، ك . ا א אت، ذو ا א ّ ا أ ّ א، ّ ة أ م، ا אع، BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 42 Berberî el-Muharrir ve Oğluna Dair Haberler 5 10 Burada bahsedilmesi gerektiği için Berberî’den söz edeceğiz. Adı İshak b. İbrâhim b. Abdullah b. es-Sabbâh b. Bişr b. Süveyd b. el-Esved et-Temîmî es-Sa‘dî’dir. [Babası] İbrâhim şaşıydı, [o da yazardı.] İshak ise halife el-Muktedir ve oğullarının muallimiydi, künyesi Ebü’l-Hüseyin’di. Ebü’l-Hüseyin hat ve kâtiplik konusunda Tuhfetü’l-Vâmik adıyla bir risâle yazmıştır. Zamanında ondan güzel yazı yazan, ondan daha bilgili kâtip yoktu. Kardeşi Ebü’l-Hasan onun bir benzeri ve yolunun takipçisiydi. Oğlu Ebü’l-Kâsım İsmâil b. İshak b. İbrâhim, onun oğlu Ebû Muhammed Kâsım b. İsmâil b. İshak, yine onun oğullarından Ebü’l-Abbas Abdullah b. Ebû İshak hepsi son derece güzel yazı yazan, kâtipliği iyi icra eden kişilerdi. İshak’tan önce İbn Ma‘dân diye bilinen biri vardı ve İshak ondan [yazı] öğrenmişti. Ebû İshak İbrâhim en-Nims, İbn Ma‘dân’ın hizmetkârlarındandı. Vechü’n-Na‘ce’nin oğulları, İbn Münîr, Zanfalatî ve Zevâidî de muharrirlerdendi. İbn Mukle ve Ailesi 15 20 25 30 Muhammed b. İshak en-Nedîm der ki: Vezirlerden ve kâtiplerden mürekkeple yazanlar arasında Ebû Ahmed el-Abbas b. el-Hasan,1 Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ ve Ebû Ali Muhammed b. Ali b. Mukle vardır. İbn Mukle, 21 Şevval 272 Perşembe günü ikindiden sonra doğdu. 10 Şevval 328 (19 Temmuz 940) Pazar günü öldü. Mürekkeple yazanlar arasında İbn Mukle’nin kardeşi Ebû Abdullah el-Hasan b. Ali de vardır. Hasan 30 Ramazan 278 Çarşamba sabahı doğdu, Rebîülâhir 338 (Nisan 949) tarihinde öldü. Geçmişten günümüze kadar bu ikisi gibi güzel yazı yazan görülmemiştir. Bunlar babaları Mukle tarzında yazmışlardır. Mukle lakabı olup adı Ali b. Hasan b. Abdullah’tır. Onların zamanında bir grup kişi yazı yazdı. O ikisinden sonra ailelerinden ve çocuklarından kâtiplik yapanlar olduysa da onlara yaklaşan olmadı. Onlardan biri bir kelime içindeki bir harfi veya [cümle içindeki] bir kelimeyi eksik bırakıyordu. Kemal derecesine sadece Ebû Ali ile Ebû Abdullah ulaştı. İbn Muklelerin evlatlarından kâtiplik yapanlar Ebû Muhammed Abdullah, Ebü’l-Hasan b. Ebû Ali, Ebû Ahmed Süleyman b. Ebü’l-Hasan, Ebü’l-Hüseyin b. Ebû Ali’dir. Dedeleri Mukle’nin hattıyla bir mushaf gördüm. 1 Vezir Kâsım b. Abdullah, hızlı yazmasından dolayı kendisi için “eli, sözümü geçiyor” derdi. Zehebî, Siyeru Alâmi’n-Nübelâ’dan naklen, Eymen Fuad, 1/1, s. 23. (Ed.) ا 43 أ אر ا ا אه ا ّ وכאن ٢إ אح ّي ا اا إ אق ا إ ا אق أ ا אس ّ א כ א وכאن ١٠ وا אل ا هو أ כ ّ ا א אق و إ إ إ ا ا أ هأ אن و و ان ر وا وא א ،وأ و ا ف وا כ ّ ال ،وا أ א إ وأ ا أ +أ ه. ًرا أ ً א وכאن. أ+ ّ أ +و أ אذ ا ُ ْ . ر :ا او ي ،ف :ا او ي ،ك :ا او ي إ אق ،و ا أ إ و אق و ا و هأ ًא ّ وا אن وا وא ا ّ و ا و א .و ّ כ ر אن م ا ر אء َ ْ ِ א . و אن و و א כ א. أ أو د א :أ א ،و ّ א ِ ، א .وإ ّ א אر א وأو د א ا כ ،وإ ّ א ا כ אل כאن أ ا وأ ا ّ ًא ورأ أ ّ ا و ا א و أ ف ا زراء ا כ ّאب أ أ ن ا إ ًא ر א ا אس ّ .و ه ا ر ١أ ل، ا א אن و .و .و ّ א ا א ا ُ ، א َ َ ْن ّ ال .و َ ان و ر : ا ّ اد ا ي .وכאن إ ا ءا م ٤ אق :و ّ כ إ ا زא أ ما ما ١ ٢ ٣ ٤ ّא א ا ّ وأ ا ا ا ا ا ، אق ا ّ ر وأو ده ٣و כ ،وا أ ُ ْ وآ إ دا وا وا ي /ا وا ي. ا ٢٠ ا כ אه .و ُ ف א إ אق ر .و ان أ إ אق إ ا ا ا ١٥ ا כ אب ا ا ّ وا כ א א כ א .وأ ه أ ٥ ّ ر وو ه ا ،و .و ّأ כ ا ر زא א ا َ ف ّ כ ا وأ وأ أ ّ א אن . א أ BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 44 Söz konusu mushafların müzehhiplerinin isimleri: el-Yaktînî, İbrâhim es-Sağîr, Ebû Mûsâ b. Ammâr, İbnü’s-Sakatî, Muhammed ve oğlu; zamanımızda Ebû Abdullah el-Huzeymî ve oğlu. 5 Meşhur cilt ustaları: İbn Ebi’l-Harîş Beytülhikme’de1 Me’mûn için cilt yapardı. Şiffetü’l-Mikrâz el-Uceyfî, Ebû Îsâ b. Şeyrân, Dimyânetü’l-A‘ser, İbnü’l-Haccâm, İbrâhim, oğlu Muhammed, Hüseyin b. es-Saffâr. Kalemin Faziletine Dair Söz 10 15 el-Attâbî, “Kalemler, fikirlerin binekleridir.” der. Ahmed b. Ebû Duâd, “Kalem aklın sefir ve elçisi, uzun dili ve en iyi tercümanıdır.” der. Tarîh b. İsmâil es-Sekafî ise, “İnsanların akılları kalemlerin çentikleri (uçları) altındadır.” der. Aristoteles, “Kalem fail sebeptir; mürekkep heyulani sebep; yazı sûrî (formel) sebep; belâgat de tamamlayıcı sebeptir.” demiştir. Yine el-Attâbî, “Kitaplar kalemlerin gözyaşıyla tebessüm eder.” demiştir. el-Kindî “Kalem nefâ‘ veznindedir. Zira fâ harfi seksen, nûn harfi elli, elif harfi bir, ayn harfi yetmiştir. Toplamı iki yüz bir eder. el-Kalem kelimesinde elif bir, lâm otuz, kaf yüz, lâm otuz, mîm kırktır. Toplamı iki yüz birdir.” der. Abdülhamîd [el-Kâtib], “Kalem, meyvesi lafızlar olan bir ağaçtır, fikir ise incisi hikmet olan, susamış akılların kendisiyle suya kandığı bir denizdir.” demiştir. Yazının Faziletleri ve Arapçanın Medhi 20 25 İbn Râheyûn el-Kâtib olarak bilinen Beytülhikme reisi Sehl b. Hârûn şöyle der: “Arap harflerinin sayısı ayın menzillerinin sayısı gibi yirmi sekizdir. En uzun kelimesi ziyade harfler dâhil yedi ‘yıldız’ (gezegen) sayısı kadardır. Ziyade harfleri burçlar gibi on ikidir. Bazı harfler lâm-ı tarife idgam edilir (katılır). Bunlar yerin altında gizli ayın menzilleri gibi on dörttür. İdğam edilmeyen on dört açık harf ise kalan açık menziller gibidir.2 İrab işaretleri ref ’, nasb, cer olmak üzere üçtür. Çünkü tabii hareketler de üçtür: Merkezden, ateşin hareketi gibi; merkeze, yerin hareketi gibi; merkez üzerinde, feleğin hareketi gibi.” Bu hoş bir tesadüf ve zarif bir yorumdur. 1 2 Halife Me’mûn tarafından M. 830 yılında Bağdat’ta tesis edilen hikmet evi. Kalkaşendî, Subhu’l-A‘şâ fî Sınâ’ati’l-İnşâ, 3:16-17’den naklen Eymen Fuad, 1/1, 26. Ayrıntılı bilgi için bk. EI, “Astroloji”; DİA, “İlm-i ahkâm-ı nücûm”. (Ed.) ا 45 אء ا أ ّ אر ،ا أ ٥ א ّ ا אء ا ، ّ ّ ،أ כ ر :ا ن ّ ،ا اض ا ُ ّ ،ا إ ا ،ا ا ا ُ ا َ أ ،أ ا אل ا ّא » :ا و א ا لو א ا أ אن أ א «.و אل أر ة م ن وا אا כ م א אאا و א א א ،ا ّ אم ا إ א » :ا א ا אر ،و כ إ ا ّ אق ك : :א لا » :ا «. و ا כ ،١و ُ ف א اכ د אزل ا ،و א א ًא .אل :و وف ا وا ا א دا ما א .אل» :و אزل ا ا ا ٌ . ا כ . ن ا כא وف א ة ّ ا אزل ا א ة .و ُ ث ّ ،ن ا כאت ا כ כ ا رض ،و כ ا و و ٌل כ אب כ א אن ووا «.و אل ري ا ّ ا را ون ًא وا »: ا ّ ا א وا اد ا ّ ا «.و אل ا ّא » :כאء ا م ن وا ّن ا אء א ن وا ن ن وا אف وا وا م ،ا ها כ و أ ف أر ا ا ور َ ل ا אل ّ و حاכ ما د ا وج ا א ة ١ أر ن، ا ز אد א وا ّ ان ،د א ا «.و אل אرون وف ا ًא ا ا כ «.و אل ا أ دؤاد» :ا אظ ،وا כ אل א وا ،وכאن ز א א. ّ אر. وا ّ ا ّ ا ر وا ا ّ ا ّ وزن َ אع، ا כ «.و אل ا כ ي» :ا ن ،כ א אن ووا .وا وا وا ١٥ ا ا א وا م ٢٠ כ ر :ا ّ وا ا כ م ١٠ ا ،إ ا ،أ . د ، ما ا رض وأر اب ا כאت. ا ث כ כאت :ا ا ًא כ כ כ כ ا כ .و ا BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 46 5 el-Kindî “Arap harfleri gibi içinde yücelik ve incelik bulunduran başka bir yazı bilmiyorum, diğer yazılardan daha süratli yazılabilir.” der. Eflâtun ise “Yazı aklın kaydıdır.” der. Öklid, “Yazı her ne kadar maddî bir aletle ortaya konsa da rûhânî bir geometridir.” demiştir. Ebû Dülef [el-İclî], “Yazı, ilimler bahçesidir.” der. en-Nazzâm ise şöyle demiştir: “Yazı ruhta bulunan asıldır, her ne kadar bedenin duyularıyla ortaya çıksa da.” Hattın Çirkinliği 10 “Kötü yazı iki kötürümlükten biridir.” denmiştir. Bir rivayete göre, yazının kötülüğü edebiyatın kötürümlüğüdür. Yine denir ki “Kötü yazı, edebiyatın kıtlığıdır.” Kitapların Faziletleri 15 20 Sokrat’a “Sürekli kitaplara bakmaktan dolayı gözlerinin zarar görmesinden korkmuyor musun?” dediler. O da, “Basîretim sağlam olursa gözümün (basar) zarar görmesine aldırış etmem.” dedi. Mehbûz, “Eğer kitaplar, öncekilerin tecrübelerini muhafaza ediyor olmasaydı, unutma sebebiyle sonrakilerin problemlerini çözemezdik.” dedi. Büzürgmihr ise “Kitaplar insan tabiatından çıkan sedeflerdir.” dedi. Bir başkası da “Bu ilimler incilerdir, onları kitaplara dizin; bu beyitler kaçan develerdir, kitaplarla onları dizginleyin.” demiştir. Külsûm b. Amr el-Attâbî şöyle der: “Konuşmaları usanç vermez dostlarımız var, hem gaybda hem şehâdette güvenilir ve güvenir Bizi ilimlerinden faydalandırırlar. Geçmişin ilminden; feraset, edebe ve doğruya sevk ederek 25 Durduk yere korkulmaz [onlardan], şüphe endişesi olmaz, ne eli ne parmağından çekinilir (böylelerinin), [Elini de verirsin, kolunu da böylesine (korkmadan)] Desen ki onlar diridir, yalan olmaz, Şayet onlar ölüdür desen, kimse aksini kanıtlayamaz.” 30 İleride kendisinden ayrıntılı olarak bahsedilecek olan, Ahmed b. İsmâil isimli, Ebû Ali künyeli en-Nettâha, kitabın tavsifi hakkında şöyle der: ا 47 و אل ا כ ي: כא أ ،و כ اכא ا אل ا أ ن» :ا ّ ِ ُ ٥ א ا ]ا ا وح وإن ا כ م אل رداءة ا א «.و אل أ א «.و אل أ ُد َ أ و א و כ א س» :ا [» :ا א א ا כ א אت .و אل رو א ّ ّ ر אض ا ت وإن م «.و אل ا ّאم» :ا ّ اس ا ن«. ّ ّ ّ إ ،و ىا א رداءة ا ا ّ ز א ا دب ،و ّ ا ديء َ ب ا دب. כ م اכ א اط» :أ א ١٠ ة ا אف أ כ אم ا ا إدا «.و אل ١٥ وכ م َ َא ُ َ َ ُאء א אن ذ» : א ٢٠ ا כ אب: أ اف » :ا כ ااכ א و ا ّא : ِ َ ُُ ُ أ ُ َن َ ْ ُ ُ َن َ א َو َ ْ َ ا ًْ َو َرأ ًא َو َ ِد א َوأ ْ ا ُ َ ِّ ًدا ً ً ِ ْ َ َא ًא َو َ ً ا َو َ ُ ِ ُ و َ َא ِ ْ ِ ْ ِ ِ ْ ِ َ َ א َ َ و َ ف رِ ٍ َِ ِ ٍ ُ ْ َ ْ َ ِ ِכאذ ٍب َ ْن ُ ْ َ ُ أ ْ ُאء َ ْ َ و אل ّא ،وا «.و אل ر اכ אرب ا ّو ، ا ا «.و אل آ » :ه ا م ارد א ا כ ّ א زِ א ً א«. ااכ א ً א ،و ه ا אت ارد א ّ دا ا اכ ؟« אل» :إذا أ إ َو ْ إن ُ ْ َ ُ א و ُ ْכ أא ََْ َ َ ْ َ ُ َ ًا ،و ََ ّ ذכ ه BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 48 “Kitap, meşgul olduğunda seni rahatsız etmeyen, neşeli olduğunda seni çağırmayan ve kendisi için süslenip güzel görünmeye muhtaç bırakmayan bir sohbet arkadaşıdır. Kitap seni pohpohlamayan bir yoldaş, saptırmayan bir arkadaş, bezdirmeyen bir dost ve aşırıya kaçmayan bir nasihatçidir.” 5 Serî b. Ahmed el-Kindî bana “Bu şiiri siyah bir cüzün zahriyesine yazdım, siyah deriyle ciltletip bir arkadaşıma hediye ettim.” dediği şiirini okudu: “[O] kara kaplı [renginin] tam aksi, aydınlatır. Gecenin giderken aydınlattığı gibi. Sana onu dilsiz gönderdim. Muhatabının gözlerine ona emanet edilen sırları fısıldar. 10 Örtüsü [kapağı] açılınca dilsizdir. Ne yararlıdır, çözerse [açarsa] onu şayet akıllı biri. Işığını yansıtır tümden. Gider gelir [her açılıp kapandığında] aydınlatır. Dimağlar ondan zevk alır. Hüzünlerse yere serilir önünde. Onun zevkine denk tutma hiçbir şeyi. Ondadır istediklerinin hepsi.” 15 Ebû Bekir ez-Züheyrî bana İbn Tabâtabâ’nın1 defterler hakkındaki şu şiirini okudu: “Allah uğruna dostlar, övünç verdiler, onların dostluğu ve sadakatiyle yücelirim. Görünmez bir dille konuşurlar, gizli sırları araştırırlar. 20 Şayet bir şey öğrenmek istersem, Arap yahut Aceme dair, geçmiş bir bilgi, kitaplar bana bildirir. Öyle ki âdeta gözümle görmüş gibi [olurum], hâlbuki asırlar geçmiştir [o zamanlar] üzerinden. Güzel konuşmak [hutbe vermek] istesem uçar gelirler, elime, elim minber olur o sayfalara. 25 Nice kimseleri denedim ben kitaplarla, kişinin aklı ilimle, kitapla ölçülür. Onlar sayesinde nice dişli hasmımı yendim ben, nice ordunun yenemeyeceği güçlü hasmı.” 30 Muhammed b. İshak en-Nedîm der ki: Vasıflar ve teşbihlere dair yazdığım kitabımın Makâletü’l-Kitâbe ve Edevâtihâ adlı kısmında bu konuyu ve benzerlerini etraflıca anlattım. 1 Ebü’l-Hasen Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhim b. Tabâtabâ, özgün (müflik) şair ve muhakkik bir âlimdir. İsfahan’da doğdu ve yine İsfahan’da 322/943 yılında vefat etti. İyâru’ş-Şi’r adlı kitabın musannifidir. (Eymen Fuad’dan nakille editör notu.) ا 49 »ا כ אب ا א כ ،و ا ي א ا ي כإ ا כ وا ا وأ ا ي أ ي و ّ ٥ ّ כ אل כ ،و ،وا כ אب ا ا ي ُ ِ ّכ وا א اכ ي ُ ُ ١٠ ََ وأ ْ َ َכ َ ِّ َ כ ا ُ ١ أ. َ : ّ إ ا أ ْ َ َא ًא َو َ ْ َ ا م ِ ُُ ُ َ ْ َ אز א َ َ ِ أَ ْ َ َ א ََْ َ َ ْ ي א א َא َ َ َ َ ُ ا ْ אق» : ا ُ َن ِ َ א ا ْ ُ ْ ِد َ א ُ وح َو َ ْ ُ وا َ ُ َ ْ َ َ א َُ ُ ت ِ ا ِ َ َאل َو ِإ َ א َכ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ّ َכ َ ْ َ َ ْ ُ ِ ِ َ ِ ً א ُ ِ ً א ْ ْ ٢٠ ءأ َ ِ ٌ َ ْن َ َ א ِ ٌ َ َא א אء إ ِْن أَ ْ ِ ا ُ ََ ٌ אل ّ ا כ א وأدوا א אل» :כ َא ِ ُ אدوا َ ْ َ ا إ ْ َ ا ٌن أَ َ ُ ً ُ َא ِ ُ َن ِ َ ِ أ ْ ِ َ ُ ى ْ َ إن أ ْ ِ ِ ْ َ ٍب َو ِ ْ َ َ ٍ َ ً א ْ َ ١٥ ك«. َכ َ א َ َ ا ُ ِإ ْذ َود َ א َ ْ ُ ٌ ت إذا َز ّر ِ ْ َ א َ ١أَ ْ اره א ِ ُ َ ّ ِ ا ُ ُ س ورا ِ ِ ُ ُ ُ ً َ ْ ِ َ ِ ُْ َ ً أ כ وا أ د: َوأَ ْد َ ُ ْ ِ َ ْ ِ ّ ه ُ ُ َ َ ْ ُ ِإ َ َכ ِ ِ أَ ْ ً א ْ َ َ ا ي ك و ا ا כ אب ا ي أ ّ ا א : وو א ِ ِ أَ כ ِ ِِ َ َ ْ ْ َ َ َ ْ َ َُّ َن ا ا ِ ِ َ ُ ْ َא ُ ُْ َُ ا אِ ِ ِ ْ ًא َ َ ََ ُ ُ ْ ُ و َ َ ْ َ ْ ِ ُد ِ ون ذ ِכ أَ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ َא ِ ِ وכ ِّ َכ ِّ َ َْ ُ אب ِ ٍ ِِכ َ ِ َْ ُ ا ََ ْ ُْ َُ َْ َ ُِ اا ا و אف وا َُ ا ََِ و ه ّא אت«. כ َْ َُ א א BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 50 Süryânî Yazısı 5 10 Tefsirci Theodoros,1 Tevrat’ın birinci sifrinin (kitabının) tefsirinde şöyle der: “Allah Teâla, Âdem’e Süryânî dilinin en fasihi, Bâbil halkının konuştuğu dil olan Nabatî diliyle hitap etti. Allah dilleri birbirine karıştırınca milletler çeşitli bölge ve yerlere dağıldılar. Bâbil halkının dili ise olduğu gibi kaldı. Köylülerin konuştuğu Nabatî dili hatalı, galatlı Süryânîcedir.” Başka biri şöyle der: “Kitaplarda ve okumada kullanılan dil -ki bu dil fasihtir- Suriye ve Harran halkının konuştuğu dildir. Süryânî yazısını ise âlimler icat etmiş, üzerinde ittifak etmişlerdir. Diğer yazılar da bu şekilde ortaya çıkmıştır.” Bir başkası şöyle demiştir: “İncillerden birinde veya başka bir Hıristiyan kitabında anlatıldığına göre, Seymûres adlı bir melek2 Âdem’e günümüzde Hıristiyanların kullandığı Süryânî alfabesini öğretmiştir.” 15 20 Süryânîlerin üç türlü yazısı vardır: 1. Meftuh (açık) yazı ki buna “Estrancelâ” denir. En büyük, en güzel olanıdır. Buna sakîl (ağır) hat da denir. Arapçada bunun benzeri mushaflarda ve yazışmalarda kullanılan yazıdır. 2. Eskulusya (skolastik)3 diye de isimlendirilen muhakkak yazısı. Yuvarlak (müdevver) şekil de denilir. Bunun benzeri varrâkların kullandığı yazıdır. 3. Bir diğeri de “Sertâ”dır. Mektuplaşmaları bununla yaparlar. Arapçada bunun karşılığı rikâ hattıdır. Süryânî yazısına örnek:4 5 1 2 3 4 5 Theodore de Mopsueste, Ahd-i Kadîm’in meşhur müfessirlerinden. Bk. Samir Khalil, “Theodore de Mopsueste dans le “Fihrist” d’Ibn an-Nadîm””, Le Museon, 90 (1977), s. 355-63. Bu isim muhtemelen cennetin sembolü olan ve “samayya” veya “semeion” olarak tasvir edilen kelimelerle karıştırılmıştır. Bk. Harald Ingholt, Parthian Sculptures from Hatra: Orient and Hellas in Art and Religion (Memoirs of the Connecticut Academy of Arts and Sciences, XII (1954), s. 17-22, 25, 43-46. (Ed.) “Madnḥāyā” olarak da isimlendirilir. Nüshalarda Süryânî yazısına örnek bulunmamaktadır. Süryânî yazı çeşitleri için bk. Nabia Abbott, The Rise of the North Arabic Script and Its Kur’anic Development, with a Full Description of the Kur’an Manuscripts in the Oriental Institute, Şikako 1939, s. 17-21. (Ed.) By SyriacJohn.png:derivative work: - SyriacJohn.png, CC BY 2.5, https://commons.wikimedia.org/w/ index.php?curid=13465295 ا 51 اכ م ذכ ا و א -א ٥ ا אدورس ا أ א . أ א אن ا ،ا ي כّ ه» :ا אن ا ي ُ אع وا و ّ ا ا ى، أ ّا و אل آ » :إ ّن ُ א و أ ا א أ مو ّ ا و אل ا و אل ا כ ا .و ا אع. و ا אل ا أو א א :ا ح ،و ه ّور ،و ا اכ א ا رس ّ آدم ا כ א ا ١٥ إ אن ا ا א ،و כאن כ ّ א אن כ ر «. ر א و ان .وا أ ّ ا כ א אت«. ا أ ا راة» :إ ّن ا -אرك ا ا ّ ّא ا ا ّول ،و ا ا א . و אل ١٠ ه ّ آدم א ّא ا א א ا ه א ا ّرا وا اءة -و ا אء وا ه כ أ يا .وا َ ْ ا ا ا وכ כ א אرى ،أ ّن ًכא אل אرى أ وا - و א א ،و ،ا אن ا. أ ّ א وأ א ّ و ّ اُ כ א א ،و כ ن ا ّ ،و ه BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 52 Fars Yazısı 10 Söylediklerine göre Farsçayı ilk konuşan Keyûmers’tir.1 Farslar ona Gilşah derler, mânası çamur kralıdır. Farslara göre bu zât insanların atası Âdem’dir. Söylenene göre, Farsça yazıyı ilk yazan, Ecdehâk sahibi, Dahhâk diye tanınan Biyûrâsib b. Vandâsib’dir. Diğer bir rivayete göre Afrîdûn (Ferîdun) b. Esfiyân yeryüzünü çocukları Selem, Tûc ve Îrec arasında paylaştırınca her birine yeryüzünün üçte birini verdi, bu konuda aralarında anlaşma yazdı. Amâdü’l-Mûbez bana bu anlaşmanın Çin hükümdarının yanında olduğunu, Yezdecird zamanında Fars hazineleriyle beraber götürüldüğünü söylemişti. Doğrusunu Allah bilir. 15 Başka bir rivayette Farsça yazıyı ilk yazanın Cemşîd b. Uncehân (Hûşeng) olduğu, bu zâtın Tüster amilliklerinden Asan’da kaldığı söylenir. Farslara göre bu zât yeryüzüne hâkim olunca, cinler ve insanlar ona itaat arz edince ve İblis onun emrine girince o, İblis’e içindekini açığa çıkarmasını emretmiş, İblis de ona yazıyı öğretmiştir. 5 20 25 Ebû Abdullah Muhammed b. Abdûs el-Cehşiyârî’nin Kitâbü’l-Vüzerâ adlı2 eserinde şöyle okudum: Güştâsb b. Luhrasb’ın saltanatından önce kitaplar ve risâleler azdı, insanlar akıcı konuşamazlar, anlatmak istediklerini fasih ifadelerle ortaya koyamazlardı. Cemşîd’in ezberlenip kaydedilen sözlerinden birinde “Cemşîd b. Uncehân tarafından Aderbâzânî’ye: Sana yedi iklimi idare etmeni emrettim. Bunu icra et ve idare etmeni emrettiğim yeri idare et.” denmiştir. Bu (sözlerden) biri de Afrîdûn b. Türkâ ve Esfiyân’dandır: “Afrîdûn b. Esfiyân’dan (falan) şahsa: Ben sana Dübâvend (Demâvend) iktasını ödül olarak verdim. Bunu kabul et ve altın yaldızlı gümüş taht edin.” Bunlardan biri de Keykâvus’tandır: “Keykâvus b. Keykubad’dan Rüstem’e: Seni kölelikten âzat edip Sicistan’a idareci tayin ettim. Kimseye kul olma. Emrettiğim şekilde Sicistan’ı idare et.” 1 2 Ceyûmert veya Keyûmert. İran mitolojisinde insanlığın babası. Ayrıntılı bilgi için bkz. Mes’ûdî, Mürûcü’z-zeheb, 1, s. 260-262. Cahşiyârî’nin (ö. 331/943) Kitâbu’l-Vüzerâ ve’l-Küttâb adlı eseri günümüze ulaşmamıştır. Sadece hicrî 546 yılında istinsah edilen eksik bir parçası günümüze ulaşmıştır ve ilk olarak 1926 yılında neşredilmiştir. Son olarak ise Mikail Avvâd, diğer kaynaklardan da derlemeler yaparak Beyrut’ta, 1964 yılında “Nüsûsun zâi’atün min kitâbi’l-vüzerâ ve’l-küttâb li Muhammed b. ‘Abdûs el-Cehşeyârî” başlığıyla yayınlamıştır. ed.n. ا 53 اכ م ا אر ا אل إ ّن ّأول כا כّ .و א אر ّ آدم أ ا تو ، .و ّأول ا ٥ כ ا وف א ّ אك א و ا ا رض و ه ، َ َ ،و ج ،وا ج ّ ،כ ّ وا כا » :١إ ّن ا כ אب .אل أ אد ا כ א ًא ا אر أ ّאم د د «.وا أ . و אل» :إ ّن ّأول ، ُ ١٠ ّ ا ُ س :ا ِכ ج א أت ّ أ אل» :כא اכ ١٥ وا ا א ذ כ وا ّ إ «:إ ّ د ،وا כ ١ ٢ ٣ ٤ ٥ وس ا ّ א ככ א ا כ م وإ اج ا ا ر :ا أ ُ :א ادر אذ. أَ : أ :כא. ر. : . . : ا כא ٤وا אن: ر ّ א َכ ا رض ودا إ ا אن ّ ،ا כ א «. اّ כ م אن وכאن ا ا ا ار א ا ا ُ سأّ أ ه أن ود ّون ُ כ אق .و أو أ א ا כ َو ُ ْ ون ا אن إ ٥أ ً ا ّ أ ْ َ ْ ُכ אن כ א أ כ. رق ا ّ ًא א א אر ، ون أ אن ّ א ا ا ل آ אن و ُ ّ إ אري כ אب ا زراء ا כ אظ و ا ] ن[ إ ّ «.و א، س. ْ כ َ כ אوس אن، א א أو אن إ ادر אذا ٣إ َ אأ כ א .و א د و ّכ כ را رة وכ ، ّ وا ٢ ا אه و אه ، ّא ُ أ כ ون أ د אو ، כ אذ ُ ِ ّن ّ BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 54 Güştâsb hükümdar olunca yazı yayıldı. Mecûsî şeriatının kurucusu Zerdüşt b. İsbitman (Spitama) ortaya çıktı. Bu ilginç kitabını bütün dillerde yazdı. İnsanlar yazıyı öğrendiler ve yazmaya başladılar ve bu konuda ustalaştılar. 5 10 15 Abdullah b. el-Mukaffa‘ şöyle der: “Farsların dilleri Pehlevice, Derîce, Farsça ile Hûzistan ve Süryânî dilleridir. Pehlevîce, Pehle denen yere aittir. Bu kelime İsfahan, Rey, Hemedan, Mah-ı Nihavend ve Azerbaycan bölgelerinin adıdır. Derî dili Medâin şehirlerinin dilidir. Hükümdarın sarayında bulunanlar bununla konuşurdu ve bu [dil] saray erkânına nispet edilmiştir. Horasan ve doğu halkının dilinden bu dile baskın olan Belh halkının dilidir. Farsçayı Fars halkından mûbedler (din adamları), âlimler ve benzer kişiler kullanırdı. Hûzistan diliyle hükümdarlar ve eşraf yalnız kaldıkları, oyun oynadıkları, eğlendikleri, yakın adamlarıyla oldukları zaman konuşurlardı. Süryânîceyi ise (Irak) Sevâd halkı konuşurdu. Yazışmalar ise bir çeşit Farsça Süryânîcesiyle yapılırdı.” İbnü’l-Mukaffa‘ ayrıca “Farsların yedi çeşit yazıları vardır.” demiştir. Dinî konularda kullanılan yazıya “deyn-debiriye” denirdi. Bu yazıyla Vistak dinî kitabını yazarlardı. Örneği şudur:1 20 25 Diğer bir yazı çeşidine ise Vîş-Debiriye denir ve üç yüz altmış beş harften oluşur. Bununla firâset (fizyognomi), kehanet, su çağıltısı, kulak çınlaması, göz işaretleri, işaret-ima, göz kırpma vb. konularını yazarlardı. Bu yazı bildiğimiz kadarıyla kimseye intikal etmedi, zaten günümüzde Fars’ın çocukları arasında bu yazıyla yazan kimse de yoktur. Bu konuda Amâd el-Mûbez’e sordum. O “Evet, Arapça biyografilerdeki gibi, bu yazı biyografilerde kullanılırdı.” dedi. Başka bir yazı çeşidine “geştek” denir. Yirmi sekiz harflidir. Bu yazıyla anlaşmalar, merzebe (birini bir yere merzübân olarak tayin etmek) ve iktalar (dirlikler) yazılırdı. Farsların mühürlerinin yazıları, elbise ve halılarının süslemeleri, paralarının yazıları bu yazıylaydı. Örnek:2 1 2 Nüshalarda örnek bulunmamaktadır. Nüshalarda örnek bulunmamaktadır. ا 55 ،ا ّא כ כ א כא ا س ،وأ ا ادوا و وا כ א و אل ٥ زراد ا اכא ،و ا אت ،أ ا אس אن א ا وا. ا ّ » :אت ا אر ا ،وا ِّر ،وا אر :ا وا ز ،وا א ّ .א ا و :أ אن وا ّي و ان و אه אو وأذر إ אب ا כ و و א כאن כ ّ ،ا إ אن .وأ א ا ر א ان اد ،وا כא ا و אل ا ع ّ : א ا س وכ א أ ى אل א و אا ا أ اع و وا َ د ا אء و אכ ذ כ ،و ا و א אل» : ، ى وכ א أ ى و אل א ا כ ْ َ و وا ر ١وا א ،و ه ا כ א כא و ّכ درا ١ א ا ة وا ط. ا أ :ز . .و ا א : و אء . אכא ا َد ْ و כ ن א ا ِ ْ אق .و ا א א... : د ١٥ א אر אا ا .وأ ّ א ا אر ق ،أ ا אن وا أ اف אرس .وأ ّ א ا ز ،א כאن כ ّ ا ك وا أ و وأ א وا ّ ة و ا א .وأ ّ א ا א ،כאن כ ّ א أ ا َ ةو ا ا ا ٢٠ ، نا ة ا אب .وا א ،כّ ١٠ ّ و א و ا ذان وإ אرات ا أ אء ا س ىا כ כ א א و ش ا ن ن وا ًא כ ن وא אء وا א ا م. כא ا ً א ُכ ون ا سو ز א أ אد «. ا אا و د BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 56 Nîm1-geştek denen 28 harfli başka bir yazı çeşidi vardı. Felsefe ve tıp mevzuları bu yazıyla yazılırdı. Örnek: 5 10 Şah-debiriye denen yazıyla Acem hükümdarları birbirleriyle yazışırdı. Halk bununla yazışmazdı. Hükümdar olmayanların hükümdarların sırlarını öğrenmemeleri için memleket ahalisi bu yazıyı kullanmaktan menedilirdi. Örneği bize ulaşmamıştır. Konuşma diliyle yazılan mektuplar noktasızdı. Bazıları Bâbil halkının konuştuğu eski Süryânî yazısıyla yazılır, Farsça okunurdu. Otuz üç harfliydi. Bu yazı çeşidine nâme-debiriye ve hâme-debiriye denirdi, bununla hükümdarların dışında hükümdarlığın diğer sınıfları yazışırdı. Örnek: Râz-seheriye denilen başka bir yazı vardı. Hükümdarlar, diğer milletlerden kiminle gizli yazışmak istiyorlarsa bu yazıyı kullanırlardı. Harf ve seslerinin sayısı kırktır. Harf ve seslerin her biri için belli bir karakter vardı. Bu yazıda Nabat dilinden bir şey yoktu. Örneği ise şudur:2 15 20 Râs-seheriye denen başka bir yazı çeşidi vardı. Bununla mantık ve felsefe konuları yazılırdı. Yirmi dört harfli ve noktalıydı. Bize ulaşmamıştır. Onların zivârşin denen bir hece çeşidi vardır. Bu dilin harfleri ayrı ve bitişik yazılır. Yaklaşık bin kelime kadardır. Benzer (müteşabih) şeylerin arası bunlarla ayrılır. Mesela Arapça “lahm” (et) mânasına gelen “gûşt” kelimesini “büsr (hurma) şeklinde yazar, “kûşt” şeklinde okurlar. Mesela: “nân” yani Arapçada “hubz” (ekmek) yazmak isterlerse şu örnek. İstedikleri her şeyi bu usul teki gibi “lehmâ” yazarlar, nân okurlar: üzere yazarlar ancak değiştirilmeye ihtiyaç duyulmayan şeyleri lafzı üzere yazarlardı. 1 2 Yarım. Örnek bulunmamaktadır. ا 57 وכ א أ ى אل א وا כ و دون ا ام ،و ُ כ ،و وכ א ا ا א א أ وכא ا ا כ ًرا إ א. א א ا ي א أن ّ אن و ك א ا وا .و د ات رة ،כא أ ار ا א و א وأ و و ،و ون و أ כ و ا ًא و א و אء אل زوار ، ا א إ א. ن ء ا ُ ،כ ،כ ن אا ا א ا א ،כ ا ،و أه כ أن כ אن ،و ا و اכّ ء أرادوا أن כ ه إ أ אء א ك כ ا א أر כ א أ ى אل א راس و א ،و ُכ و د ك א و א כ .و ا א א: وכ א أ ى אل א راز ١٥ كا כא ن א א ،و ُ أ א אر א أ א ا و ا כّ א أ אف ا و אم د ،و ً א ،אل א א د ن و ١٠ و א כ و ا א א: وכ א أ ى אل א ا אه د ٥ א ون אا אا ،כ ار ً א ،و כ ّ وا ا وف ا .و ا א א...: وا אا وف ،و لو א אت .אل ذ כ أ ّ . ون ل ،و أراد أن כ ُ אج إ ، כ وإذا أراد ا ا אل: א ،و أه אن أر ا ا אل: א כ ا . BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 58 İbrânî Yazısı 5 10 15 Eski kitaplardan birinde İbrânî dilinde ilk yazı yazanın Âbir b. Şâlih olduğunu okudum. Kavminin arasında bu alfabeyi icat etmiş, kavmi de bununla yazmıştır. Theodoros, İbrânîcenin Süryânîceden türetildiğini söyler. “İbrânî” denmesinin sebebi İbrâhim Peygamber’in Nemrûd b. Kûş b. Kenân’dan kaçarken Şam’a gelmek için Fırat’ı geçmesidir (’abera).1 İbrânî yazısının yazılması meselesine gelince, Hıristiyanlar ve Yahudiler aralarında ihtilaf olmaksızın iddia ederler ki İbrânî yazısını Allah (cc) taştan iki levhada yazılı olarak Mûsâ’ya vermiştir. Mûsâ dağdan vadiye inince halkı puta taparken bulmuş, onlara kızmış, sinirli biri olduğundan levhaları kırmıştır. Sonra pişman olmuştur. Allah (cc) ilk yazıya göre alfabeyi iki levha üzerine yazmasını emretmiştir. Yahudilerin ileri gelenlerinden biri şöyle dedi: “Bahsedilen İbrânî yazısı bugünkünden başkadır, tahrif olmuş ve değişikliğe uğramıştır.” Yine Yahudi âlimlerinden biri, “Yûsuf (as) Mısır’ın azîzine vezir olduğunda hesap ve yazıyla memleket işlerini idare ederdi.” demiştir. İbrânî harflerinin şekilleri şunlardır: Rumların Yazısı 20 Eski bir tarih kitabında şunu okudum: “Eskiden Yunanlılar yazıyı bilmezlerdi. Mısır’dan, biri Kadmus, diğeri Ağnur2 adında iki adam onların ülkesine yanlarında on altı harfle geldiler. Yunanlılar bu harflerle yazdılar. Sonra içlerinden biri dört harf icat etti, bu harflerle yazdı. 1 2 Aynı durum “Hebrev” kelimesi için de geçerlidir. Muhtemelen Kadmus’un babası Agenor, Dodge, age., 1, s. 28. ا 59 ا اכ م أت و ُّ כ ّא ا כ א إ ا אرة وأ ّن ا و ه رة ا وف ا ا ا و اכ م أت ١٥ أ و ُ ت .و אل ّ ،כאن א ا ا ار ورد ر ً א ،כ אدروس أ ّن ا ن א ا ود ا אم אر ًא ف ّ א כ س א أ ّن ا כ א ا כ אن. ّ ا ّ ا ا ا ا وإ ّ א د ذ כ إ ّ ،א ل إ .אل :و م ًا כ ا وכאن אاכא ا و . أن כ أא א ا ،א د وا وا ا ا כ ا א . אرى ا אظ ها أ ّن ّأول ا ات ا وذכ ر ١٠ ا כ ا .وذכ و ذכ ا اכ ذכ ٥ ا ا د ،أ ّن כ ا כ א ا ا د :إ ّن أ را כ א ا ا ا ه وأ ّ א ُ ّ م א כאن وز ا אت. אب وا ا : ا ، ُ ّ א ن، أ כ ا א ن ّ א ا وا أ א أر نا أ ّ ا ر ،و א أ ف כ ّ א، BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 60 Sonra Simonides adlı biri dört harf daha icat etti, yirmi dört harf oldu. İshak er-Râhib Târîh’inde dediğine göre, bu sıralarda Sokrates doğdu. 5 10 Rumca konuşan bir Rum’a sordum. Kendisinin etimoloji, yani Rum nahvi seviyesine kadar okuduğunu söyledi. Dedi ki: Medînetüsselâm’da (Bağdat) Rumlar üç yazı çeşidi kullanırlar. Birinci yazıya “liton”1 denir. Arap yazılarından müstensihlerin mushafları yazarken kullandığı yazıya benzer. Rumlar da mushaflarını bununla yazar. Rumlar arasında “İriya”,2 yani mukaddes olarak bilinir. Örnek:3 Afosfibadon (Bustrofedon)4 denen başka bir yazıları da vardır. Bu, Arapçadaki sülüs yazının karşılığıdır ki müsehhel ile muhakkak bu kategoriye (sülüs) girer. Örnek:5 Soriton denen yazı ise kâtiplerin kullandığı muhaffef yazıya benzer. Bizdeki karşılığı yazışmalarda kullanılan divanî yazıdır. Bunda harfler birbirine girer. Örnek:6 15 20 Onların Sâmiya denen bir çeşit yazıları daha vardır, bizde benzeri yoktur. Onun bir harfi pek çok mânayı ve kelimeyi içerir. Galen Finakes7 adlı eserinde bundan söz eder. [İsminin] mânası kitapların kaydıdır. Galen der ki: “Ben umuma açık bir meclisteydim. Anatomi hakkında umumî bir konuşma yaptım. Birkaç gün sonra bir arkadaşıma rastladım. Bana ‘Filanca, umuma açık toplantında söylediklerini ezberliyor.’ dedi ve söylediklerimi aynen tekrar etti. Ben de ona ‘Bunu nasıl yapıyorsun?’ dedim. O da ‘Sâmiya ile yazan bir kâtibe rastladım. Sen konuşurken yazmada seni geçiyordu.’ dedi.” Bu yazıyı hükümdarlar, büyük kâtipler öğrenir, öneminden dolayı diğer insanlara yasaktır. 1 2 3 4 5 6 7 Lepton, λεπτόν (ince, seyrek, küçük). İera, Ἱερὰ Örnek bulunmamaktadır. Boustrofedon (βουστροφηδόν). Erken dönem Grek yazı çeşitlerinden. Solon’un kanunları için kullanılmıştır (Dodge). Örnek bulunmamaktadır. Örnek bulunmamaktadır. Eymen Fuad “Pinakes” olarak belirlediği bu eser isminin, İbn Ebî Useybia’dan nakille Galen’de isim ve eser tanıtımlarının yer aldığı bibliyografya anlamında kullanıldığını ve fihristin bu kelimenin tercümesi olduğunu belirtmektedir. İbnü’n-Nedîm, bu eserin Eyyûb er-Rahâvî tarafından Süryânîceye yapılan bir çevirisinin olduğunu, kendisinin ise eseri daha sonra Süryânîce tercümeden Arapçaya tabip Dâvûd ve Ebû Ca‘fer Muhammed b. Mûsâ için çevirdiğini ifade etmektedir. Fuat Sezgin bu tercümenin bir nüshasını ortaya çıkarmıştır. Bk. Fihrist, Eymen Fuad neşri, 1/37. Antik dönemde “pinakes” kelimesinin farklı anlamları için bakınız: George W. Houston, Inside Roman Libraries: Book Collections and Their Management in Antiquity, North Carolina, 2014. Dodge, bu kelimeyi “phoenix” olarak karşılamaktadır. (Ed.) ا 61 ّ ا س ،أر آ ا ٥ א ذכ إ و ر ً ّ ا ا م أ م، ا ي ُכ ا وم ١أي א א א ا نو א אرف ا ي ن ،و ا כ ّאب ا אل :إ ّن ٌ ّ أ א א א א כאن א ا وم ه א أ ما ب أ ما ب وُ ف ا א ّ ا ي ّ ،و אّ .ن ا ذכ ه א אم כ ّ و ّ ا כ ّאب و ُ أ :و ُ ف و ا א ك ا ّ ف ا ا כ س כ ،و . س :כ أ ّאم כ ا وכ ا ،وأ אد ١ ه إ ا وف .و ا א ... اכ אل א כא א :ا ا ّول و אل א ،و כ ن ُ ف א א א ،و ّ ة כ אت .و اכ ة و ها ١٥ ا ا و ،אل :ا ا ر ّ ا ُ ، و . ،وכאن כ أ ّ ّ أ ّ ،و ا א ... و ا אق ا ا אدون و وا ١٠ אر .و .و ا א ... : و ا أ ا وم ا ًא א ،و ا ّرا אرت أر ً א و ه ا ّאم א، כ ً א א ً א، כ ا אم ،أ ّכ כ ّ ا כ : כ אכא א ا אس ا وم. ًא ّ א כאن أ כ ا؟ אل כ כ .و ا ا . :إّ ّ ا ك BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 62 348 (959) yılında yanımıza Ba‘lebek’ten Sâmiya yazısıyla yazdığını söyleyen bir tabip geldi. Denedik, doğru söylediğini anladık. On kelime söyledik, dinledi, bir kelime ile yazdı. Tekrarlamasını istedik, bütün kelimeleri tekrarladı. 5 10 15 Ca‘fer b. el-Müktefî der ki: “Rumların soldan sağa yazmasının sebebi, oturan kişinin her hâlinde doğuya dönmesi gerektiğine inanmalarıdır. Doğuya dönünce kuzey solunda kalır. Böyle olunca sol sağa geçer. Kâtibin kuzeyden güneye doğru yazması gerekir.” Bu zât, “Rumların yazı konusunda kuralları ve âdetleri vardır. 24 harften birbirini takip edenler -yani sessizleri- gama, delta, kappa, sigma, tav ve hı’dır. Sesli harfleri ise alfa, ayi (epsilon), eta, iota, hu (üpsilon), küçük vav (omikron) ve büyük vav’dır ki buna atomîğa (omega) denir. Müennes (dişil) harfler dörttür: alfa, küçük vav (omikron) ve büyük vav’dır (omega).1 Müzekker (eril) harfler ise epsilon, eta, iota ve üpsilondur. Yunan alfabesinde i‘rablar yedi sesli harfle gösterilir. Bunlara lecîn ve tilecîn2 denir. Yunancada, Arapçada olan altı harfe ihtiyaç yoktur. Bunlar ، ض، ذ،ح ﻻ، ه،’عdir.” der. Langobarde (Lombardlar) ve Saksonların Yazısı 20 Bunlar Roma ile Fransa arasında oturan bir kavimdir. Endülüs hükümdarı bunlara yakındır. Yazılarının harfleri 22’dir. Afistaliki (apostalikî, apostolik) yazı adını alır. Soldan sağa yazarlar. Bu konudaki gerekçeleri Rumlardan farklıdır. Sağdan sola yazmada [hareket] akciğerden kalbe doğru olduğundan kalbin hareketine (atışına) aykırı değil, uygun pozisyon almak için böyle yaptıklarını söylerler. Bu da örneği:3 Çinlilerin Yazısı 25 Çin yazısı resim gibidir. Usta kâtip dahi bunu yazarken yorulur. Eli çabuk olanın bu alfabe ile günde iki veya üç yapraktan fazla yazamayacağı söylenir. 1 2 3 Dört harften biri zikredilmemiştir. Muhtemelen Yunancadaki λέγειν (“legein”, söylemek) ve τι λέγειν (“ti legein” ne, nasıl söylemek). Örnek bulunmamaktadır. ا 63 כ אء א א א א כ ّ ،א א א א אل ٥ ا כ أّ إ ا ون أ ّن ق כ نا ا כא ئ أن ا وا ّ ا اכ ى و ا כ ى .وا ا ء وا ١٥ אه ،إذا כ ّ א אد א :ا ا ي ا א أ אل إ ا ا ا ّ ور م، ف .و ؛ا ّ אت و ا و ؛ا א وا ي وا א .وا א ا א وا א وا א ّ ذا ، ا ّ ، وف ا א وف ا א א وا אو وا א وا א وا ّ أر :ا א ،ا א ،ا وف ا ّכ ات :ا ي ،ا ا وف ا א إ ا ر .و وف وا او ا ى وا او א وا او ا ى وا او .وا اب ا ّ אت ،و ف א فا و ا אل ّ أ ف ا . ا ا אء وا ال وا אد وا ا وم אر إ ا ، ب. א وا .وا כ ا ا أن ق כّ אره ،ذا כאن כ כ א אر אل אن ا כ אت أ ّ א א. ا אل :و وم ١٠ אن وأر א אل و ث א ر ز أّ כ إ א כ ّ وا אء و م أ כ ده و אכ ءأّ ا אن و ون ا ٢٠ وا رو ً א ،و ،و ّ ذכ ،وأ ّ א ا כ א ا ّ אر ا א ّ أ .و د ا ، ن אכא ّ ا وم ،א ا :כ ن ا إّ א اכ وف כ א ا ا اد אر إ כ ا .و ا א א: ا اכא ا إّ כ ا ي ىا ا أن כ כא א ا אذق ا א ، א ا م أכ ور א ،و أو . BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 64 Dinlerinin ve ilimlerinin kitaplarını yelpazelere böyle yazarlar. Bunlardan bazılarını gördüm. Çoğu düalizm (Maniheizm) ve Buda1 (Sümeniyye) dinlerinde yazılmıştı. İleride onlardan etraflıca söz edeceğim. 5 10 15 20 25 Çinlilerin mecmû yazı dedikleri bir yazıları vardır. Bu yazıyla üç veya daha fazla harfli kelimeler tek bir karakterle ifade edilir. Her uzun kelâm ise harflerden müteşekkil olup çok mânaya sahiptir. Yüz varakta yazılacak bir metni bu yazıyla bir sayfada yazarlar. Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî şöyle der: “Çin’den yanıma genç bir adam geldi. Yanımda bir yıl kadar kaldı, Arapça konuşup yazmayı beş ay kadar bir sürede öğrendi. Hatta fasih ve süratli konuşur-yazar hâle geldi. Ülkesine dönmek isteyince, gitmeden bir ay önce bana ‘Gitmek üzereyim, Galen’in 16 kitabını (Cevâmi‘u’l-İskenderûnîyyin)2 bana imlâ etmeni (yazdırmanı) isterim.’ dedi. Ben ‘Onun bir miktarını dahi yazacak zamanın kalmadı.’ dedim. Genç şöyle dedi: ‘Kaldığım zaman zarfında bana fedakârlık gösterip mümkün olduğu kadar süratle imlâ etmeni isterim. Ben senin okuyuşundan hızlı yazarım.’ dedi. Talebelerimden birinden bu konuda bize yardım etmesini istedim. Süratli bir şekilde ona okuyorduk, o yazıda bizi geçiyordu. Karşılaştırma sırasında ona inandım, bütün yazdıklarını gösterdi. Bu konuyu ona sordum. ‘Bizim mecmû dediğimiz bir yazı tarzımız var, gördüğünüz yazı odur. Çok şeyi kısa bir müddette yazmak istersek bu yazıyla yazarız. Sonra, istersek onu bilinen, ayrıntılı yazıya çeviririz.’ dedi. Zeki, çabuk öğrenen bir kişinin bu yazıyı yirmi yıldan az zamanda öğrenemeyeceğini söyledi.” Çinliler çin boyasına benzer bir karışımdan bir mürekkep yaparlar. Bu mürekkepten levhalar şeklinde, hükümdarın resmiyle mühürlenmiş bazı parçalar gördüm. Bir parçası uzun müddet yazmaya elverişlidir. Yazılarına örnek: 1 2 Bölüm 9’un sonunda ele alınmaktadır. Galen’in kitaplarının isimleri için bk. Fihrist, Eymen Fuad neşri, 2/277-278. ا 65 دא و א כ نכ و .١وأ א أ و وأכ ، ٥ أ אر . כא אل א כ א ا ع ،و رة وا ة .و כ ّ כ م ل ،כ ا ا כ ة ،ذا أرادوا أن כ ا א כ ا . أن ّ زכ ّא ا ازي: כ ًא و א ّ אا ّ اف إ ّ א أراد ا כ ّ א ر أ ّة ه אل و אر ا عو ُ ف א כ אه ا ا ّ، ا ا כ ا ّ و ا اح و ا אل ١ ك: ّ إن : . אه إ وا أ رة ا כ ،כ אق כ אכא ، . اا إ و כا כ ّة ُ א ّ ي א، ع א כ א כאن ّ אכ .و ذ כ אل :إ ّن א כ א ً ا ا כ أن ط :إّ ّ א ً א אذ ً א ا وج، כ أن ا ي رأ ،إذا أرد א أن כ اد כ ًא ، אر : :أ אرض א ا وا ا כ א، أ ف وف אم ذכ سا ّ א ،אل ا ّ כ א ور כ ه ز אن ُ א כ ع א ככ ّ أ وُ ّ ّ אع א א ذ כ כ ّא ّ إّ ١٥ א اوح ،و رأ أ ّن כ ّ כ אل ١٠ ا א ّ ة .وأכ ءاכ ا ط .وز אرف وا ّ ذכ أ ّ ا ا ،رأ ا ا אن ا ا ّة ا أ ّن ا ة אن . ًא אل وا ا כ א . BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 66 Maniheistlerin Yazısı 5 Bu yazı Mani tarafından Farsça ve Süryânîce yazılardan icat edilmiştir. Nitekim Mani dini, Mecûsîlik ve Hıristiyanlık karışımı bir dindir. Mani alfabesinin harfleri Arap harflerinden fazladır. İncillerini ve dinî eserlerini bu yazıyla yazarlar. Mâverâünnehir ve Semerkand halkı dinî kitaplarını bu yazıyla yazarlar, buna din yazısı derler. Markiyoncuların kendilerine has bir yazısı vardır. İtibar ettiğim biri bu yazıyı gördüğünü söyledi, “Bu yazı Mânî yazısına benziyor fakat farklı” dedi. Bunlar da Mânî harfleri: 10 Bunun farklı harflerle oluşturulan başka bir şekli de vardır. Bununla da şöyle yazarlar: Suğd Yazısı 15 İtimat ettiğim biri şöyle dedi: “Suğd’a vardım. Burası Mâverâünnehir’in bir kısmıdır. Yukarısı İran Suğdu ismini alır. Mâverâünnehir’in Türk kesimi vardır. Merkezine Karatekin (Tunkes) denir. Halkı Mani ve Hıristiyan dinlerine mensuptur. Mani dinindekiler (düalistler) bu şehre kendi dillerinde Ahar-kef derler.” Yazılarından örnek: ا 67 اכ م ا ا ج ّ ا ّא ا ّכ ٌ כ ن أא ٥ ا ّא ا כ وכ و ّ و رة وا اכ م אل ا ١٠ א و ا ١ أ: ا . وف ا אأ وف ا و .و اا اا כ ن أ ّ رآه אل :و ا ّא إ ّ أ ّ ه. כ ن: ا :د ا ة ا ك ،و أ אر כ . כ . ا .وأ א وراء ا ّ ن ،أ و ه أ ف ا ّא : و ا אر وا ر א ،ا ّ ّ ا ،و و زا ة وا א .כ א أ ّن ا و א ّ ا אل א وراء ا א כ .١אل :وأ ّ : و א ّ إ ان ا ، و אرى و ّ ن BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 68 Sind1 Yazısı 5 Bu kavimlerin dilleri, dinleri çeşitlidir, çeşitli yazıları vardır. Onların ülkesinde dolaşan biri bana şöyle demişti: “Onların iki yüz kadar yazısı var. Sultanın sarayında bakır bir heykel gördüm. Onun Buda’nın heykeli olduğunu söylediler. Ellerinden biriyle üçte birini (sülüseyn) bağlamış hâlde tahta oturmuştu. Taht üzerinde bir yazı vardı.” Sözü geçen bu zât onların çoğunlukla 9 harfle şu şekilde yazdıklarını anlattı: 10 Başı, ي، ط، ح، ز، و، ه، د، ج، ب،’اdir. döner ve harfleri şu şekilde noktalar: 1 İndus Nehri deltası. طharfine varınca tekrar başa ا 69 ا اכ م ءا م ٥ ا ا و أ م ّ ة .אل ا אت אن، ا دار ا ًא ،و ي رأ א ً اכ ،و ى כ ٌ ل د :إ ّن رة ا ،و إّ ا א א: כא وذכ اا ا ا אل: ّ م ذכ ه ،أ ا כ وا اؤه أ ،ب ،ج ،د ،ه ،و ،ز ،ح ،ط ،ي .ذا ا ا אل: כ ن א إ ط أ אد ا ا ف ف ا ّول و ّ ا BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 70 Böylece ، ى، ك، ل، م، ن، س، ع، ف، صolur. Onar onar, sâd harfine kadar artırılır. Şöyle yazılır. Her harfin altına iki nokta konur. Şöyle: 5 Böylece ، ق، ر، ش، ت، ث، ح، ذ، ظharfleri meydana gelir. ظharfine varınca tekrar ilk harfe döner, altlarına üçer nokta koyar. Bütün harfleri tamamlar. Her istediğini yazar. Sudanlılar (Siyahîler) 10 15 20 Sudanlılar; Nubyalılar, Bücalar, Zağâve, Merâve, İstân ve Berberi kavimleri ile Hintlilerin dışındaki çeşitli zencilerdir. Onlar bölgesel yakınlık sebebiyle Hintliler gibi yazarlar. Kendilerine has bir kalem ve yazıları yoktur. Câhız Kitâbü’l-Beyân’da “Zencilerin kendi dinlerinde, dillerinde hutbeleri ve edebî metinleri vardır.” der.1 Bunu gören ve buna şahit olan biri bana şunları söyledi: “Onların işleri yolunda gitmeyip başlarına felaketler geldiğinde hatipleri yüksek bir yere oturur, başını öne eğer. Demdemeye, hemhemeye (mırıltı ve homurtuya) benzer, anlaşılmayan kelimelerle konuşur. Dinleyenler onu anlar. Aradıkları görüş bu konuşmada kendilerine âyân olur ve ona göre hareket ederler.” Doğrusunu Allah bilir. Gezginlerden biri bana Bücaların bir alfabesi ve yazısı olduğunu, ancak bize ulaşmadığını haber verdi. Aynı anlamda başka biri Nubyalıların dinî konularda Süryânîce, Rumca ve Kıptîce yazdıklarını söyledi. Habeşlerin ise Himyerî alfabesi gibi bitişik alfabeleri bulunur. Soldan sağa yazılır. Her ismin arasını iki ismin harfleri arasına konmuş üçgen şeklinde üç nokta ile ayırırlar. Bu harflerin, Me’mûn’un kütüphanesinden aldığım, farklı elden çıkmış örneği şunlardır: 1 Câhız, el-Beyân ve’t-tebyîn, 3/12-13. ا 71 כ ن ى ،ك ،ل ،م ،ن ،س ،ع ،ف ،ص ُ .اد כّ ف כ ا ا אل و ُ כ ن ق ر ش ت ث ح ذ ظ ذا او ٥ ث כ ا: ف ا ول ا أ و ا وכ وف ا ا دان دان، ّ א أ אس ا وأ אف ا ،ى ا :ا ؛ ّ و כ א .وا ي ذכ ه ا א .و אل و وا و ّ ّ ّא ا אوة وا כ ن א אن وا אورة، כ אب ا אن: ف א و ا ا رض وأ ق و כ ا א ن .אل :وإ ّ א ،وا أ وا اوة وا رأى ذ כ و א ه אل :إذا א ١٥ إ א אء. اכ م ١٠ ة ظכ כ ا כ ن ة ،ذا אد כا א رو ا ا ا وا א ا أي ا ي ن و . اه أ ّن ا ي ل ا رض ،أ ّن כ א א وا و ، ن כّ ا ا ّ و ا אل ا وف وכ א א و א ّ ث ا ا ً א وכ א و وا ي כ وف ا א כא ن ا ّ ّ: إ א .وذכ ه أ ا . ئ ا אل إ وف ا . BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 72 Tâ, sâ harfleri, râ, zây ( )زharfleri, ha ve hı harfleri, ayn ve gayn harfleri, tı, zı harfleri aynıydı. Türkler ve Onlara Yakın Irklardan Olanların Yazıları 5 10 15 Türkler, Bulgarlar, Ulahlar (Vlahlar), Burgazlar, Hazarlar, Alanlar, küçük [çekik] gözlü, aşırı beyaz olan milletlerden sadece Bulgarlar ve Tibetlilerin yazıları vardır. Bunlar Çin ve Mânî yazısıyla yazarlar. Hazarlar ise İbranice yazarlar. Türklerin durumları hakkında bana Ebü’l-Hasan Muhammed b. el-Hasan b. Eşnâs şunları söyledi: Öfke ve kibrinden dolayı memleketini terketmiş, Tüzünlü Hammûd Harrâr et-Türkî el-Müklî bana şöyle dedi: Büyük Türk hükümdarı kendisinden aşağıdaki hükümdara mektup yazmak istese vezirini çağırır, ona bir ok yarmasını emreder. Vezir okun üzerine Türklerin ileri gelenlerinin mânalarını bildiği işaretler kazır. Bu işaretler hükümdarın ne kastettiğini gösterir, kendisine gönderilen kişi de bu mânalarını anlar. Az oymanın (oyuk), çok mâna ifade edebileceği ileri sürülür. Ateşkes ve sulh yaptıklarında ve savaştıklarında da böyle yaparlar. Ayrıca bu yazılı okları sakladıklarından ve onlara saygı gösterdiklerinden bahsetti. Allah bilir. Rusya 20 Sözüne itimat ettiğim biri bana şunu anlattı: “Kabk Dağı” (Kafkaslar) hükümdarlarından biri onu Rus hükümdarına göndermiş. Onların ağacın üzerine oyulan bir yazısı olduğunu ileri sürdü. Bana üzerinde nakışlar olan bir beyaz ağaç parçası gösterdi. Bunların kelime mi harf mi olduğunu bilmiyorum.1 Örnek: Fransa 25 Bunların yazısı Rum yazısına benzer, ondan daha düzgün olur. Frenk kılıçları üzerinde bu yazıyı görebiliriz. Frenk kraliçesi, Halife el-Müktefî’ye beyaz ipek bir bez üzerine mektup yazmış, 1 Ayrıntılı bilgi için bk. Ch. M. Fraehn, “Ibn Abi Jakub el-Nedim’s Nachricht von der Schrift der Russen im X. Jahrhundert Ch., Kritisch beleuchtet” (İbn Ebi Yakup en-Nedim’in m.10. yy. Rus yazısına dair malumatı, tenkitli açıklama), Bulletin scientifique puplié par l’Académie Impériale des Sciences, St. Petersburg 1836, s. 507-530. ا 73 ف ا אء وا אء وا ،و ف ا اء وا اي وا ،و ف ا אء وا אء وا وا ،و ف ا אء وا אء وا . وا و فا اכ م ٥ ا كو א א ّ א ا ك وا ا אض، ا وا א ،وا وا وا אر وا ف א ر כ ر وا ن وأ אس ا ىا ، وا ّ ا . אر ا כ ن א أ ا ١٠ وا ي ّدى إ أ ا ك א ّ ّ ّ د ار ا כ ا כ وכאن ا زو أ אس ،אلّ : ّ כ إذا أراد أن כ إ כ و ّ ،أ ّن כ ا ك ا ه ا אأא ًא א ا ز ّ ّא و وز ه وأ أ ا ، א ا אا א ا כ ،و نذכ ا א ا כ ة وإ ّ א أ ً א ،وذכ أ ّن ذ כ ا ّ אب ا כ ب ّ إ .وز אد א و א א أ ّن ا ا ج א ا اكّ ،ل ا و أو אت أ ن و ن و ،وا أ . ا و אل ١٥ وز أ ّن أدري أ כא ،إ ّن ا أ כא כ אت أم وف ك ا ،وأ ج إ ً دات ،אل ذ כ: ا ْ أر כا و إ אض א ا وכ א ٢٠ ا فا ا ّ ا و ،أ ،وכא כ ا ا اء ،ور ّ א رأ א ذ כ أ إ ا כ כ א ًא כ ش BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 74 bu mektubu Mağrib tarafından ülkesine gelen bir hizmetkârla göndermiş. Mektupta halifenin dostluğunu talep ediyor ve onunla evlenmek isteğini bildiriyordu. Mektubu getiren kişi Ağlebî emirinin adamlarındandı, adı Alyâ idi.1 Yazılarının örneği:2 5 10 15 20 25 30 Ermenilerin ve Diğerlerinin Yazıları Ermeniler genellikle Rumca (Grekçe) ve Arapça yazarlar. Nitekim bu ülkelere komşudurlar. İncilleri de Rumca yazılmıştır. Rumcaya benzeyen başka bir yazıları da vardır. Kabk Dağı ve eteklerinde (Kafkaslar) oturan Lekz, Şirvan ve Zerzak3 hükümdarlarının yazıları yoktur. Onların dilleri birbirine benzer. Her grubun ayrı bir dili vardır ve ibareleri farklıdır. İleride yeri geldiğinde onlardan ayrıntılı söz edeceğiz. Kalem Açma Şekilleri Çeşitli milletler ayrı şekilde kalem açarlar (yontarlar). İbrânîlerin kalem açması son derece eğiktir. Süryânîlerin kalem açması sola meyillidir. Bazen de sağa meyilli olur. Bazen kalemi ters çevirirler. Bazen kamışı ikiye yararlar, yarısını yontarlar, buna sulb adı verirler, bu kalemle yazarlar. Rumlar sağa meyilli yontarlar. Meyil fazladır, çünkü yazıları soldan sağa doğru yazılır. Farsların kalemlerinin uçları dağınıktır. Kâtip, yazının güzel olması için kalemin ucunu ya dişleriyle ya da yere vurarak dağıtır. Bazen yontulmamış kamışın alt ucuyla yazarlar. Bu uca ham derler. Bununla “İlhamah dînât” denen din kitapları, siyak kitapları vs. yazarlar. Çinliler, ressamlar gibi kamışın ucuna kıl takarak yazarlar. Araplar değişik kalemleri türlü türlü yontarak yazarlar. Genellikle kalemin ucu sağa yatıktır. Kâtipler ise kalemlerini düz (meyilsiz) yontarlar. Varak (Kâğıt) Çeşitleri Çamur üzerine ilk yazı yazanın Âdem Peygamber olduğu söylenmiştir. Sonra kalıcı olması için çeşitli milletler bir zaman sonra bakır levhalar ve âbide taşlar üzerine yazmışlardır. Bunlar Tûfan’dan önceydi. İhtiyaç duyduklarında tahta ve ağaç yaprakları üzerine yazdılar. Ayrıca dayanıklı olduğu için üzerine okların yerleştirildiği tûza4 da yazarlardı. Bu konuyu Makâlatü’l-Felâsife adlı eserimizde ayrıntılı anlattık. Sonra deriler tabaklanmaya başladı ve insanlar tabaklanmış derilere yazdılar. 1 2 3 4 Ayrıntılı bilgi için bk. M. Hamidullah, “Embassy of Queen Bertha to Caliph al-Muktafi Billah in Baghdad 293 /906”, JPHS, 1/ 4 (1953), s. 272-300. Yazıları bulunmamaktadır. “Zawzan” (Dodge), s. 1/38. Farsların oklarını üzerine yerleştirmek için ve yazı gereci olarak kullandıkları bir ağaç kabuğu. ا 75 אدم و وأ ا و ا ر ٥ و ا אدم כ ن ّ א و و .و ا אل כ א و وا وان وا رزق، ،و يا ا א و ا כ א ا و ،وأ ّ א ا ا כ وا اכ م ... : ان .وכ כ ا كا ك א و أ אر אورة ا כ אب. م يأ يا א، ا ،و يا א ا اا ور ّ א ف إ ا אر ور ّ א כאن إ ا ّ א وכ ا .و ي ا و و ّ ه و وا ذ כ ا ً ،و ي ا אر ا אر إ ا ّ כ ا ١٠ ّ א ه ،ور ّ א فإ ا ّ ا أن כ ن ّ ا ّ ،ور ّ א כ ا ّ ًא إ ّ א أن כ ن ّ ا כא א رض أو א א ً א و א כ ن »إ אه د אت« ،و ،و ّ ن ها رؤوس ا א כ א כ ن א כ ا א وا אق و ه .وا ا ا ّ رون .وا ب כ ،وا כ ّאب اכ م ٢٠ ا כ و אر وכّ א ١٥ א م ا ا ا כ و ّא ا ر أא כ إ .وכאن ا א ا ب، و ّ نا ّ م وا ا אت وا ف. أ اع ا رق אل ّأول ا אس وا א ا ذכ א ا ل ا כ آدم אرة ،وכ ا א ا ا د، ، ا ا ّ ا כ אن ،وכ ا ا زا ي ا ا د כ ، ُد ّ ذכ ا أ ًא ّ ا אس א. ا אن وورق ا د ،و ا א BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 76 5 10 15 20 Mısırlılar papirüs kamışından yapılan papirüse yazdı. Bazıları papirüs üzerine ilk yazı yazanın Yûsuf peygamber olduğunu söylerler. Rumlar beyaz ipek kumaş, parşömen, Mısır tomarı ve zebra derisi olan felcan üzerine yazarlar. Farslar manda, sığır ve koyun derileri üzerine; Araplar devenin kürek kemiğine, beyaz ince taş levhalar olan lihâfa ve hurma yapraklarına yazarlardı. Çinliler Hint kenevirinden (haşişten) yapılan Çin kâğıdına yazarlardı. Ülkenin gelirinin çoğu bundan sağlanırdı. Hintliler bakır levha, taş ve beyaz ipek üzerine yazarlar. Horasan kâğıdı ise ketenden imal edilir. Bazıları bu kâğıdın Emevîler devrinde, bazıları Abbasi devletinde ortaya çıktığını söylemişlerdir. Bazıları oldukça eski olduğunu, bazıları yeni olduğunu, bazıları da Horasan’da Çinli ustaların Çin kâğıdı metoduyla bu kâğıdı imal ettiklerini söylediler. Horasan kâğıdı süleymânî, talhî, nûhî, firavnî, ca‘ferî, tâhirî gibi çeşitlere ayrılır. Bağdat’ta insanlar senelerce sahifelere (yıkanmış deri) yazdılar. Zira yazıldıktan sonra silinip tekrar kullanılabilen derilerden yapılmış divanlar (defterler) Muhammed b. Zübeyde1 döneminde [EminMe’mûn savaşı sırasında] yağmalanmıştı. Derler ki kitaplar zırnıkla2 tabaklanmış, gayet kuru kâğıtlara yazılırdı. Kûfe usûlü tabaklama ise hurma ile yapılır ve [materyale] yumuşaklık verir.3 Kitâbü’l-Fihrist fî Ahbâri’l-Ulemâ’nın birinci makalesinin birinci fenni sona erdi. Hamd yalnızca Allah’adır. 1 2 3 Abbasi halifesi Muhammed el-Emîn b. Hârûnürreşîd (193-198/809-813) Farsça “( ”زرﻧﻴﺦzernîh) kelimesinden gelir. Arseniksülfür olarak karşılanabilir. Özellikle deriden kılları ayıklamada (tabaklama) kullanılır.(Ed.) Kâğıt hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Adam Mez, Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti (İslam Rönesansı), çev. Salih Şaban, İnsan Yayınları, İstanbul, 2014; İbn Haldun, Mukaddime (Rosenthal), II, s. 3391-392. (Ed.) ا 77 وכ أ ا אس ا ي وُ ا م .وا وم כ ا و ا אر ا כ ٥ و وُ ا و ا ١٠ ا دا ا يو ا ا وا אرة ا אق ا ا و وا ،و ا دا ا ا .وا ب כ ا .وا وا ّق و .وכא .وا ا ه، ا س أכ אف ا ا أכ ار אع ا אف، وا ا رق ا אس وا ا אر و أ ث أ ّאم ّ .א ا رق ا ا א ا כ ّאن ،و אل إ ّ ُ ا و إ ّن ّא ً א و إّ ا و ا ّא و إ ّ ، א ،ا ّ .א أ ا :ا אل ا رق ا ه ا אن כ نإ اد ي ا א ي .أ אم ا אس ،ا ،ا ا وسّ ،ن ا واو ُ א .אل :وכא و ُכ א כא ا א ا כ ُ ّ ١٥ אن ،و ا دي ،و ّأول ا ّ ا ّول ّ و ه. ا أ ّאم اכ א ا و ز ة وכא ّ و א د ،כא د د אغ ا رة و ةا . כ אب ا ّ أ אر ا אء وا אف BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 78 Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla Birinci Makalenin İkinci Fenni Müslümanların ve Diğerlerinin Mezhebine Göre İndirilmiş Şeriatların Kitaplarının İsimleri Hakkındadır 5 10 15 20 25 30 Muhammed b. İshak der ki: Me’mûn’un kütüphanesinden alındığı anlaşılan eski bir kitapta şunları okudum. Kitabı nakleden kişi orada suhufların isimleri, sayıları, indirilen kitapları ve bunların miktarını zikrediyordu. Haşviyyenin ve halkın çoğu bu nakledileni doğrulayıp kabul eder ve ona inanır. Bu kitaptan bizim bu kitabımızla ilgili kısımları aldım. Bu, o kitaptan ihtiyaç duyulan kısmın kelimesi kelimesine aktarımıdır. Emîrü’l-mü’minîn Hârûn’un, zannediyorum er-Reşîd’in mevlâsı (âzatlı) Ahmed b. Abdullah b. Sellâm şöyle dedi: “Bu kitabı, Allah’ın Hz. İbrâhim’e indirdiği sayfaları nakleden Hanîflerden1 tercüme ettim ki onlar İbrâhim’e (as) inanan Sâbiîlerdir. Bu kitap (sayfalar) uzundur. Onların ihtilaf ve ayrılıklarından zikrettiğim şeylerin sebebi bilinsin diye bu kitaptan gerekli olan yerleri hulâsa ettim. Kur’ân’dan, Resûlullah (sav) ve ashabından gelen hadislerden ve Abdullah b. Sellâm, Yâmîn b. Yâmîn, Vehb b. Münebbih, Ka‘b el-Ahbâr, İbnü’t-Teyyihân ve Rahip Bahira gibi ehl-i kitaptan müslüman olanlardan nakledilen şeylerden gereken delilleri, bahsedilen kitaptan naklettiklerime ilâve ettim.” Ahmed b. Abdullah b. Sellâm der ki: “Bu kitabın girişini, suhufu, Tevrat’ı, İncil’i, peygamberlerin ve tilmizlerinin kitaplarını İbrânîce, Yunanca ve Sâbiîceden -ki bunlar her kitap ehlinin dilidir- Arapçaya kelime kelime tercüme ettim. Tercüme ederken, tahriften korktuğum için süslü ve hoş sözler kullanmaktan kaçındım. Sadece bazı ifadelerde o kitabın dilinde takdim edilmiş (önce geçen) fakat Arapçaya naklinde lafzı, ancak tehir edilince (sona alınınca) doğru olan ve yine [ifadede] tehir edilmiş fakat Arapçada takdim edilince doğru olan [kısımlara müdahale edilmiştir.] Mesela “at mayim tan” ifadesini “mâe hâti” şeklinde tercüme ettim. Mâe’yi tehir ettim hâti’yi öne aldım. Diğer dillere de Arapçaya çevrildiği zaman doğru olacak [şekilde müdahale edilir.] Bu kitaptaki ifadelere ilâve ya da onlardan eksiltme yapmaktan Allah’a sığınıp sadece zikrettiğim ve açıkladığım şekilde naklettim.” 1 Âl-i İmrân, 3/67. ا 79 ا ا ا ّ ا א و ا ا אل ّ ا ا ٥ ا ا א ا و أ א إ ن ،ذכ א ّام وا א ُ אج إ כא ّ ن אل أ ١٠ ا مو ت و א أ ّ وכ כ ّ כ אب إ ٢٠ ا ّ ا إ أن ل ا ا آن وا אر ا ا כ אب، ا ّ اا ا אن و ر ١ ا כ אب ا ي أ אن« ا ّ م وא . وا راة א وا א ،و ذכ א ٢ ّ ا א ،إ أن כ ن ذ כ ا כ אب ّ أ و ،و أ إ أن ا لṢ ا ا כ אب وا ا وا : ل إ أّ ،وأد ّ ا : ا כ אب אءت ًא و أ ّم ا א ذכ ت ا אو ّ ،و ل» :ات א ا .و ه آ ا ا אت ،وכ כ ا אت א إذا ُ ا ي ذכ و اا إ أ ١ ٢ ا و אر وا ًא א א ،وأכ אرون ،أ אا ة، اכ م א ّ و כא ،و إ ر :أ . أ :اب ْאر אن. א ّ ّ م: ا ا ا א نا أ أ אء وا ،و أزد ذכ אء و ذכ ا ا أن כ ن و د א وا כ أ ا وכ إ ّ ا כ אب: ا ا ا ا ا و ، כ אب ا א وو ا و ا כت ف א ُ אج إ أ א و وا אء ا ّم ا אل أ ١٥ אء כ כ אب و ا ا ا כ אب ا أ אق :أت أ ا ا ّم ذכ א إ .و » אء אت« ّ ت ا אء و ّ ذ כ أو .وأ ذ א أن أز ا ا כ אب. BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 80 5 10 15 20 Ahmed kitabın başka bir yerinde şöyle der: “Bütün peygamberler, 124.000 nebîdir. Aralarında sözlü vahiy alanlar 315 resuldür. Allah’ın indirdiği kitapların tümü 104 tanedir. Bunlardan 100’ü sahîfe olup Âdem ile Mûsâ arasında indirilmiştir. Bunlardan Allah’ın ilk defa indirdiği kitap Âdem’in (as) suhufudur, 21 sahîfedir. İkinci kitabı Şîs’e (as) indirmiştir, 29 sahîfedir. Üçüncü kitabı Allah (cc) Ahnuh’a yani İdrîs’e (as) indirmiştir, 30 sahîfedir. Dördüncü kitabı Allah (cc) İbrâhim’e (as) indirmiştir, 10 sahîfedir. Beşinci kitap Mûsâ’yadır (as) ve 10 sahîfedir. Bunlar 5 kitaptır, 100 sayfa eder. Yüce Allah sahîfelerden epey sonra Mûsâ’ya Tevrat’ı 10 levhada indirdi. Ahmed b. Abdullah b. Sellâm levhaların yeşil, yazılarının güneş ışığı gibi kızıl olduğunu söylemiştir. Ancak Muhammed b. İshak Yahudilerin bu özelliği bilmediğini söyler. Ahmed [b. Abdullah devamla] şöyle dedi: “Mûsâ dağdan inince arkadaşlarının buzağıya taptıklarını gördü.1 [Bunun üzerine] levhaları fırlatıp kırdı, sonra pişman oldu. Allah azze ve celle’den onları yeniden kendisine vermesini istedi. Allah (cc) ona levhalardakini iki levhada indireceğim diye vahyetti. Allah (cc) buyurduğu gibi yaptı ve iki levha indirdi: mîsak (sözleşme) levhası ve şehadet levhası. Sonra Allah (cc) Dâvûd’a Mezmurlar’ı, yani Yahudilerin ve Hıristiyanların elinde bulunan Zebûr’u2 indirdi. Zebûr 150 mezmûrdan oluşmaktadır. Yahudilerin Elindeki Tevrat, Onların Kitaplarının Adları, Âlimleri ve Eserleri Hakkındaki Haberlere Dair Söz 25 Yahudilerin ileri gelenlerinden birine bu konuyu sordum. Şöyle dedi: “Allah (cc) Tevrat’ı Mûsâ’ya indirdi. Tevrat 5 kısımdan meydana gelir. Her kısım iki sifre (kitaba), sifirler ise birçok ferâsete yani sûrelere ayrılır. Her sûre birçok ebsûkat yani âyetlere ayrılır. Dedi ki: Mûsâ’nın Mişna (Tesniye) adındaki kitabından Yahudiler fıkıh ilmini, şeraiti ve ahkâmı çıkarırlar. Tevrat büyük bir kitap olup, Kesdânî (Nabatî) ve İbrânî dillerinde yazılır. 1 2 Bk. A‘râf, 7/148 vd. Bk. Âl-i İmrân, 3/184; Nisâ, 4/163. ا 81 و אل أ ا ّ א א ٥ إ آ ، ا ون ون א א ، אأ .وا כ אب ا א ا يأ ا ا يأ אا آدم ا א م ،و ا خو أ ّ ا .وا כ אب ا א אأ ل أ ا .وا כ אب ا ا أ و א .و ذכ א ا مو إدر إ ا א و ا ، م כ . أ ل אرك و א ١٠ כ .وا כ אب ا א مو א و : ن و כ ّ .ول כ אب ا א ًא ،א כ אب وأر آدم و و ا ن א اכ ىو ا כ אب: אء א أ ّ وأر ون ا راة ّ ة أ اح .وذכ أ אع ا ا ا إ .אل م أ ّن ا אق :ا م ا اح ف د אن وכ א א ها ة .אل أ : ّא م، ١٥ א כّ ت ،ر وا ا وو أ א ا ل ،و أرد א ّ ا ،و ا ّ و ّ أن ّد א لا أ ّ ّ ح ا אدة .أ ل ا :ح ا אق وا ا ذכ ا ّو ّ ّ ن داود ا ا و ا ر ا ي أ ي ا د وا אرى و א و ًرا. اכ م و ّ ٢٠ ا راة ا ر ً و أ و א אا رة ،و כ אب ُ אل כ و כ ا כّ כّ ا إ إ جا א ،و و אء כ ذ כ אل :أ ل ا אس و ا ا أא د وأ ا . ّ ا و ّة أ د وأ אر א ا راة ا إ ّ ة ا אت، אت ،و א א ا אت .אل :و ا وا ا وا כאم ،و כ אب BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 82 Bunlardan sonra peygamberlerin kitaplarından Yahusa (Yeşu), Saftî (Saftâ),1 Samuel, Eşiya (Isaiah), Eremiya (Jeremiah), Hezakıyel (Ezekiel), Melkî kitabı adıyla tanınan Melahiya (krallar) yani Dâvûd ve ashabının kitapları gelir. Peygamberler kitabı ise 12 küçük kitaptır (sifr). 5 10 15 Onların Batârât adında başka bir kitapları daha vardır. Sekiz peygamberin kitabından çıkarılmıştır, derlenmiştir. Kitâbü Azzûr, Kitâbü Dânyâl, Kitâbü Eyyûb, Kitâbü Sîr-Sîrîn, Kitâbu Ahâ, Kitâbü Ravs, Kitâbü Kûhelt, Dâvûd’un Zebûr’u, Kitâbü Emsâli Süleymân, içinde hükümdarların hayatları ve haberleri olan Kitâbü Divâni’l-Eyyâm ve Haşvâriş yani Mecelle (mecmua) adlı kitapları vardır. Saîd el-Feyyûmî Yahudilerin ileri gelenlerinden ve İbrânîceyi iyi bilenlerindendi.2 Kendisine Sa‘adyâ da denen Saîd hakkında Yahudiler onun benzerinin görülmediğini söylerler. Yakın bir zamanda yaşamıştır; nitekim bazı arkadaşlarımız onu görmüştür. Kitâbü’l-Mebâdî, Kitâbü’ş-şerâi‘, Kitâbü Tefsîr-i Eş‘iyâ, Kitâbü Tefsîri’t-Tevrât -açıklamasız metin-, Kitâbü’l-Emsâl (on makaleden oluşur), Kitâbü Tefsîri Ahkâm-ı Dâvûd, Dâvûd’un (as) Zebûr’unun tefsiri olan Kitâbü Tefsîri’n-Nüket, Tevrât’ın son yarısının üçüncü sifrinin izahlı tefsiri, Kitâbü Tefsir-i Kitâb-ı Eyyûb, Kitâbü İkâmeti’s-Salavât ve’ş-Şerâi‘, Kitâbü’l-İbbûr (tarih kitabı) adlı eserleri vardır. Hıristiyanların İncil’i, Kitaplarının Adları, Âlimleri ve Eserleri Hakkında Söz 20 25 30 Fâzıl bir kişi olan Papaz (keşiş) Yûnus’a Arapçaya çevrilenlerden tefsir ettikleri ve okuttukları kitapları sordum. Şöyle dedi: Bunlardan biri Kitâbü’s-Sûret’tir. Eski Sûret ve Yeni Sûret olmak üzere ikiye ayrılır. Söylediğine göre Eski Sûret’e Yahudi dininde “Eski Ahit” denir. Yeni Sûret (ahit) ise Hıristiyanların kitabıdır. Eski Ahit çeşitli kitaplardan oluşur: Beş sifir olan Tevrat, Semnevî kitabı çeşitli kitaplar içerir: Yuşa‘ b. Nûn, Esbât yani kadılar, Şemâvil ve Kaziyyetü Dâvûd, Ahbâru Benî İsrâil, Kaziyyetü Ru‘ûs, yönetime dair Kitâbü Süleyman b. Dâvûd, Kitâbü Kuhelet, Kitâbü SîrSîrîn, Kitâbü Hikmeti Hüveysi‘ ibn Sîrî, Kitâbü’l-Enbiyâ kitaplarına ayrılır. 1 2 Hâkimler. Saadia ben Joseph Gaon, X. yüzyılda Mısır’da yaşayan Yahudi filozof âlim. ا 83 כ و إ אء ا א ،כ אب و ف ا و ٥ כ ك ،כ אب ا אل א ،כ אب و אء و ا כ אرات، ك وأ אر .כ אب و ا أא :ا ّ ز א א .و ١٠ دو ًא ا ا اכ م ١٥ جإ ا ا وا ا ا ،כ אب ا إ כ אب أ אر כ אب ١ ٢ أ: أ: ا א وכאن ا ا ،כ אب אرى وأ אء כ ّ إ رة ا ،وز أ ّن ا ا אرى .אل :وا أ אر .כ אب ـ ْ ي ،و ن ،כ אب ا אط و כ אب ا إ ا ،כ אب ّ ا و أ כאم م ،כ אب ا כ אب أ ّ ب ،כ אب إ א و א ا ن א :ا ّא رة ا د، ا ّة כ ّة כ ي אة ،כ אب ر ث ،כ אب ،٢כ אب כ א ،כ אب א ت ،כ אب وح .כ אب رو כ ا دأّ א ا ،و א ا ،و أدرכ ّ و אو اכ ا ا ّ ،وכאن א ً ، إ ،אل :ذ כ ،כ אب ا رة و אن ا ،כ אب ن. ن. ا ا אر . : אن ،כ אب د ان ا ّאم، ّ. ز ر داود ا راة، אرا. ً אء ا א .و אل و ا כ ،و ا א ،١כ אب أ א ،כ אب روث، ا ّכ ا כ אب :ا אدي ،כ אب ا ح ،כ אب ا وا ا راة و א ،و אل اכ داود ،כ אب ات وا ا وا ا راة، ا א ارش ،و داود وأ ً כ אب ّ ور ،כ אب دا אل ،כ אب أ ّ ب ،כ אب ،כ אب ز ر داود ،כ אب أ אل כ אب ا ٢٠ ذ כ :כ אب إر א ،כ אب ،כ אب ،כ אب ،כ אب אو אن ا ّأو א כ א :כ אب و داود ّ داود، ا כ ، ي ،כ אب ا אء، BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 84 Kitâbü’l-Enbiyâ ise dört kitabı ihtiva eder: Kitâbü Eş‘iyâ en-Nebiyyi Aleyhisselâm, Kitâbü Eremiyâ en-Nebiyyi Aleyhisselâm, Kitâbü’l-İsnâ Aşera Nebiyyen Aleyhimüsselâm, Kitâbü Hazekiyal. 5 10 15 20 25 Kitâbü es-Sûretü’l-Hadîse (Ahd-i Cedîd/Yeni Ahit/İncil) dört İncil’den oluşur: Mattâ İncili, Markos İncili, Luka İncili, Yuhannâ İncili. Havariler kitabı ise Fraksis (ameller)1 olarak bilinir. Bunların dışında Kitâbü Pavlus es-Selîh2 24 risâledir. Hıristiyanlardan bir grup âlim, fıkıh ve hükümler hakkında kitaplar yazmışlardır. Bunlar arasında Sînûdesi’l-Mağribî ve Sînûdesi’l-Meşrikî kitapları vardır. Bu ikisinden her biri hükümlere dair çeşitli kitaplara ayrılır. Onların fıkıh ve fetvâ âlimlerinden biri Habîb İbn Behrîz’dir. Adı Abd Yesû‘dur. Önce Harran, sonra Musul ve Hazze Metropolitliklerinde bulundu. Risâleleri ve kitapları vardır. Bunlardan Badvî diye bilinen Kitâbü Markos el-Ya‘kûbî’yi iki kitaba ve itikad hususunda Markos el-Ya‘kûbî’ye cevaben kaleme almıştır. Kitapta Ya‘kûbîlerin ve Melikîlerin (Ortodokslar) üç esasın bir olduğuna dair iddiaları çürütülmüştür. İbn Behrîz’in fikri İslâm düşüncesine yakındır. Çok sayıda mantık ve felsefe kitabını çevirmiştir. Bu âlimlerden biri de tercüme bakımından en doğrusunu, ibare ve lafız bakımından en güzelini ortaya koyan Pethion’dur.3 Diğerleri Theodoros, Yuşabaht, Hazakiyel (Ezekiel), Timasavs, Yûşa‘ b. Bed’dir. Bunlar mütercim ve şarihlerdendir. Eski ilimlere dair makalede bunlara dair ayrıntılı bilgi vereceğiz. Hıristiyanların önemli âlimleri arasında Tavma (Thomas) er-Ruhâvî vardır. Kızkardeşine yazdığı, İskenderiye’de muhalifleriyle arasında geçen münakaşalardan bahseden bir mektubu vardır. Başka biri Dımaşk Metropoliti Liliya’dır (İlyas, Elias). Kitâbü’d-Duâ adlı eseri vardır. Ebû Kurra Harran’da Melikîlerin papazıydı. Anastarios (Nesturi) er-Reîs’i tenkit için bir kitap yazmış, çeşitli kişiler de ona reddiyeler yazmışlardır. 1 2 3 Πράξεις (prakseis). Tarsuslu Pavlus. Pethion, Doğu Kilisesi patriklerinden. ا 85 و ي ا م ،כ אب ا أر כ אب ا א ً اכ ا כ אر ل אا כ وا ٢ א و א כ ر ،و ان ،و ّ א . أ :اכ ر: . . ّة כ وכ כאم .و א اכ ؛ כ אب ّכא ان ، ا אن ،و א إ אل و ً ً وأ א אرة و ء ، و כ אب ا أ رس ا ا ا م ،و ّ ى و ة وכאن أ و ا ّ م ّ ون ،و א אء ،وأ ان ًא .و אدورس و و أ ّ כ ا . ان د دس ا ذ כ כ אب ا כ אوي و ر א إ ّ ،כ אب ار ّ و ف ع .وכאن ّأول ًא כ ا. ً ما אو א ا ا وا وا א ا و א ي ن ،و أ ّ ا א و א אوس و أ אر ١ ٢ כאم ، وا כ .وכאن ا ا و ا א و ّ ة ،و ر א اب כ א وردا ف אدوي ا ر :כ אب إ ذ כ כ אب ا ان ا ا م כ אب ي . ا ،وכ ّ وا ا ا ّא ،כ אب ا א ،כ אب إ ،أر و ون ر א . وا אوى: א א، و ،١כ אب وا ١٠ ا ،כ אب إ و ١٥ :כ אب إ رة ا إ ٥ כ אا م ،כ אب إر א ا א ا כ BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 86 Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla Âlimlerin Haberleri ve Kitaplarının Adlarından Bahseden Kitâbü’l-Fihrist’in Birinci Makalesinin Üçüncü Fenni 5 10 15 20 25 30 Bu Fende Arkasında ve Önünde Batılın Bulunmadığı, Hakîm ve Hamîd Allah Tarafından İndirilen Kur’ân-ı Kerim’in Niteliğinden, Onunla İlgili Yazılan Kitaplardan, Yedi Kıraat İmamı ve Diğerlerinin Haberlerinden ve Onların Eserlerinden Bahsedilir Muhammed b. İshak der ki: Bize Ebü’l-Hasan Muhammed b. Yûsuf en-Nâkıt aktardı. Ona Yahyâ b. Muhammed Ebü’l-Kâsım (babası), ona da Süleyman b. Dâvûd el-Hâşimî, ona da İbrâhim b. Sa‘d söylemiş. O da ez-Zührî’den, o da Ubeyd b. Sebbâk’tan (Selef ) nakleder. Ona Zeyd b. Sâbit anlatmış, Zeyd şöyle der: “Ebû Bekir’in yanına çağrıldım. Yanında Ömer b. el-Hattâb vardı. Ebû Bekir şöyle dedi: “Ömer yanıma geldi. Bana ‘Yemâme günü1 ölüm kurrâları kavurdu. Her yerde böyle kurrâların ölmesinden, Kur’ân’ın çoğunun kaybolmasından endişe ediyorum. Kur’ân-ı Kerim hemen toplanmalı diye düşünüyorum.’ dedi. Ben Ömer’e ‘Hz. Peygamber’in yapmadığını nasıl yaparım.’ dedim. Ömer, ‘Allah’a yemin olsun ki bu hayırlı bir iştir.’ dedi. Devamlı bu konuda bana müracaatta bulundu. Allah gönlümü bu işe açtı, Ömer’in fikrini doğru buldum.’ dedi.” Zeyd sözüne şöyle devam etti: “Ebû Bekir, ‘Sen genç ve akıllı bir adamsın. Ve biz senden [yalan söyleme ya da unutkanlık hususunda] şüphe duymayız. Sen Hz. Peygamber’in vahiy kâtibiydin. Kur’ân’ı araştır ve topla.’ dedi.” Zeyd şöyle der: “Vallahi, bir dağı yerinden taşımak Hz. Ebû Bekir’in bana Kur’ân’ı toplamamı emretmesi işinden daha ağır değildi. Ben de Kur’ân’ı kağıt parçalarından, beyaz taşlardan, hurma budaklarından ve insanların hafızalarından toplamaya başladım. Sonunda Tevbe sûresinin sonundaki iki âyeti, “Le kad câ’eküm rasûlün min enfüsiküm azîzün aleyhi mâ anittüm”2 -sûrenin sonuna kadar- sadece Ebû Huzeyme el-Ensârî’de buldum başkasında bulamadım. Sahîfeler, vefatına kadar Ebû Bekir’in yanında, sonra Ömer’in, sonra da kızı Hafsa’nın yanında kaldı.” 1 2 12/632-633. Hâlid b. Velîd’in (ra) yalancı peygamber Müseylimetü’l-Kezzâb’ı öldürdüğü savaş. Tevbe, 9/128. ا 87 ا ا ا ّا א و ٥ و א ا و اا ّ כ ي إ ١ ّ ّ أ אء ا כ وأ ا ّ أ ١٠ ا כ ا ا ذכ ّ ،אل أ כ :إ ّכ ر ّ اّ و ّ ، ا ّ و א تآ أ א ّ ،אل :أر כ ،إ ّن أن : وا כ כא אل א כאن أ آ ّאه ا ّ أ :أر إ . ّ ا אل ا اء ّ : ا אل. . ل .אل ز כ ل ا ا אع وا أ ا يأ ّ אف وا ا هَ َ ْ َ َ ﴿ :אء ُכ َر ُ ٌل ِ ْ أَ ْ ُ ِ ُכ َ ِ ٌ َ َ ِ َ א َ ِ ﴾ ْ ْ ْ ْ ا ا أ כ א א א ا آن ّ أ أא ّ ا آن א . ا آن رة ا داود ا א ذ כ ا ي رآه ّ כ ّ ،אل :أ ّאب אب א ّ ا آن وا ا ا آن .אل: אل ّ وأ אر ا اء ا ّ و ه ،אل أ ر ل ا Ṣ؟ אل حا ا א ا ري ورأ אء وأ و أ ّن ز א اء م ا א ،وإ ّ أ ّ ّ כ ا آن ،رى أن ُ ًא אل ز : ا ،אل: אء כ ا א ،אل: ّ אن ّ א ي כّ א ا ا ا א ا أ א אق: כ ا ّ אأ ا ذا :إ ّن ا ١ כ אب ا ا כ אب ا ي إ إ ا ٢٠ أ אر ا ّא אل ١٥ ا . و אري ّ أ א ور א ا ّאه ا ّ ، رة. BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 88 5 10 Muhammed b. İshak der ki: İtimat edilir kişilerin nakline göre, Huzeyfe b. el-Yemân Irak’tan Osman b. Affân’ın yanına geldi. Ona “Müslümanlar, Hıristiyanlar ve Yahudiler gibi kitapları hakkında ihtilafa düşmeden bu ümmetin imdadına yetiş.” dedi. Hz. Osman, Hafsa’ya adam gönderip “Sahîfeleri bize gönder. Mushaflara geçirelim. Sonra sana iade ederiz.” dedi. Hz. Hafsa da sayfaları Hz. Osman’a gönderdi. Hz. Osman, Zeyd b. Sâbit, Abdullah b. ez-Zübeyr, Saîd b. el-Âs ve Abdurrahman b. el-Harîs b. Hişâm’a emir verdi. Onlar da sayfalardakini mushaflara yazdılar. Hz. Osman, Kureyş topluluğuna “Siz ve Zeyd Kur’ân’ın herhangi bir şeyinde (Arapçasında) ihtilafa düşerseniz Kureyş lehçesinde yazın. Zira Kur’ân bu lehçede indi.” dedi. Onlar da Mushaf yazılıncaya kadar böyle yaptılar. Hz. Osman sayfaları Hz. Hafsa’ya geri gönderdi. Kopya edilen mushaflardan her bölgeye gönderdi ve Kur’ân’dan başka sayfaların ve mushafların yakılmasını emretti. 15 Kur’ân-ı Kerîm’in Mekke ve Medine’de İnişi ve Sûrelerin İniş Sırası 20 Bize Ebü’l-Hasan Muhammed b. Yûsuf en-Nâkıt, ona Ebû Abdullah Muhammed b. Gâlib, ona 299 yılında Medine’den gelen Ebû Muhammed Abdullah b. el-Haccâc el-Medînî, ona Bekr b. Abdülvehhâb el-Medînî, ona el-Vâkıdî Muhammed b. Ömer, ona Ma‘mer b. Râşid, ona ez-Zührî, ona Muhammed b. Nu‘mân b. Beşîr söyledi. Muhammed b. Nu‘mân “Kur’ân’dan Hz. Peygamber’e (sav) inen ilk sûre “İkra’ bismi rabbike’l-lezî halak”dan “alleme’l-insâne mâ lem ya‘lem”e, kadarki kısım sonra “nûn ve’l-kalemi”, sonra “yâ eyyühe’l-müzzemmil”dir. Müzzemmil’in sonu Mekke yolunda inmiştir. Sonra “el-Müddessir” [sûresi] inmiştir. 25 30 Mücâhid’den şöyle rivayet edilir: Sonra “Tebbet yedâ Ebî Leheb”, sonra “İze’ş-şemsü küvvirat”, sonra “Sebbih isme rabbike’l a‘lâ”, sonra “Elem neşrah leke sadrake”, sonra “Ve’l-‘asri”, sonra “Ve’l-fecri”, sonra “Ve’d-duhâ”, sonra “Ve’l-leyli”, sonra “Ve’l-âdiyâti dabha”, sonra “İnnâ a‘taynâ-ke’l-kevser”, sonra “Elhâkümü’t-tekâsür”, sonra “Era’eyte’llezî”, sonra “Kul yâ eyyühe’l-kâfirûn”, sonra “Elem tera keyfe fe‘ale rabbüke bi ashâbi’l-fîl”, sonra “Kul hüve’llâhü ahad”, sonra “Kul e‘ûzü bi rabbi’l-felak”, sonra “Kul e‘ûzü bi rabbi’n-nâs” indi. Bazıları son sûrenin Medine’de indiğini söyler. ا 89 إ אل ّ وכאن א اق ،و אل ا אرى د وا א ٥ ز ا إذا אق :روى ا אن :أدرِ ْك اכ א ّ ّ א و א ا א .و אل ا آن אכ ه ا ا ،وأ אن ا א و ٢٠ ّ ،אل: ّ אأ و א ،אل: ، إ ا آن أ ا ّ ّ א כ א ا :إذا ا אن ّ أن أر إ א א إ ا אص و אب ول ا آن ّכ وا ١٠ ١٥ و ا ا כ אب ا ف أن د א إ כ .ر ا رد ّ ، כ ّ א اه ا אن م ها ّ אن إ .ر ا ء أ ّن אن ّ אن، ّ א أُ ل א . ،وأر إ כّ أ כّ א ا ذכ ّ ًא ّ א أن ُ ق. و ا א ،אل: ا ا را ا אرث אم وز و و ا أ אن، אن ّ אج ا ا ،אل ّ :א ّ ا אلّ :أول א ل ا آن ﴿ Ṣا ْ אن َ א َ َ ْ َ ﴾ ّ ﴿ن َوا ْ َ َ ِ ﴾ ﴿ َ َ اْ ِ ْ َ َ ْ ْ ّכ ،ا ّ ّ . ّ ّ אب ا ي ا ّ אأ م ّ ا ،אل: ّ ّ ا ا ي אن ْأ ِא ْ ِ َر ّ َِכ ا ِ ي َ َ َ ﴾ إ َ ِ ﴿ َא أَ َ א ا ْ ُ ّ ُ ﴾ وآ א ّ ، ﴿ َ ْ َ َ ا أَ ِ َ َ ٍ ﴾ ﴿ ِإ َذا ا ْ ُ ُכ ِّ َر ْت﴾ א ،אل: وروي ُ ّ َ ﴿وا ْ َ ْ ِ ﴾ ّ ﴿ َ ِّ ِ ا ْ َ َر ّ َِכ ا ْ َ ْ َ ﴾ ّ ﴿أ َ ْ َ ْ َ ْح َ َכ َ ْ َر َك﴾ ّ َ ّ ﴿وا ْ ِאد ِ ﴿ ِإ א אت َ ً א﴾ ﴿وا ِ ﴾ ﴿وا َ ﴾ ﴿وا ْ َ ْ ِ ﴾ َ َ َ َ َ ّ َ ْ ّ ّ ِ ِ אכ ُ ا َכא ُ ُ ﴾ ّ ﴿أَ َرأَ ْ َ ا ي ُכ ّ ب א ﴾ ّ ﴿ ُ ْ أَ ْ َ ْ َא َك ا ْ َכ ْ َ َ ﴾ ّ ﴿أَ ْ َ ُ ِ ِ َא أَ َ א ا ْ َכא ِ ُ َ ون﴾ ّ ﴿أَ َ ْ َ َ َכ ْ َ َ َ َ َر َכ ِ َ ْ َ אب ا ْ ِ ﴾ ّ ﴿ ُ ْ ُ َ ا ُ أَ ٌ ﴾ ﴿ ُ ْ أَ ُذ ِ ِب ا ْ َ َ ِ ﴾ ﴿ ُ ْ أَ ُذ ِ ِب ا ِ אس﴾ و אل أ ّ א ُ ُ َ َ ّ َ ّ ّ ّ BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 90 5 10 15 20 25 30 Sonra “Ve’n-necmi”, sonra “Abese ve tevellâ”, sonra “İnnâ enzelnâhü”, sonra “Ve’ş-Şemsi ve duhâhâ”, sonra “Ve’s-semâ’i zâti’l-bürûc”, sonra “Ve’t-tîni ve’z-zeytûni”, sonra “Li îlâfi Kureyşin”, sonra “el-Kâri‘a‘”, sonra “Lâ uksimü bi-yevmi’l-kıyâme”, sonra “Veylün li-külli hümeze”, sonra “Ve’l-mürselât”, sonra “Gâf ve’l-Kur’âni”, sonra “Lâ uksimü bi hâza’l-beledi”, sonra “er-Rahmân”, sonra “Kul ûhiye”, sonra “Yâsîn”, sonra “Elif lâm mîm sâd”, sonra “Tebâreke’llezî nezzele’l-Furkân”, sonra Sûretü’l-melâ’ike, sonra “Elhamdü lillahi fâtır”, sonra Meryem sûresi, sonra Tâhâ sûresi, sonra “İzâ vaka‘ati’l-vâkı‘a”, sonra “Tâ-sîn-mîm”, eş-Şu‘arâ, sonra “Tâ-sîn [en-Neml]”, sonra son “Tâ-sîn-mîm [el-Kasas]”, sonra Benî İsrâil sûresi, sonra Hûd sûresi, sonra Yûsuf sûresi, sonra Yûnus sûresi, sonra el-Hicr sûresi, sonra “Ve’s-Sâffât” sûresi, sonra Lokmân sûresi, bu sûrenin sonu Medenîdir, sonra “Kad efleha’l-mü’minûn” sûresi, sonra Sebe’ sûresi, sonra Enbiyâ sûresi, sonra Zümer sûresi, sonra “Hâ-mîm”, el-Mü’mîn sûresi, sonra “Hâ-mîm”, es-Secde sûresi, sonra “Hâ-mîm ayn-sîn-kâf ” sûresi, sonra “Hâ-mîm”, Zuhruf sûresi, sonra “Hâ-mîm”, ed-Duhân sûresi, sonra “Hâ-mim”, eş-Şerî‘a [el-Câsiye] sûresi, sonra “Hâ-mîm”, Ahkâf sûresi, bu sûrede Medine’de inen âyetler bulunur, sonra “ez-Zâriyât”, sonra “Hel etâke hadîsü’l-gâşiye”, sonra Kehf sûresi, sonu Medine’de inmiştir, sonra “En‘âm”, bunda da Medine’de inen âyetler vardır, sonra Nahl sûresi, sonu Medine’de inmiştir, sonra Nûh sûresi, sonra İbrâhim sûresi, sonra “Tenzîl” [Zümer] sûresi sonra Secde sûresi, sonra “Ve’t-tûr” sûresi, sonra “Tebâreke’llezî bi-yedihi’l-mülk”, sonra “el-Hâkka”, sonra “Se’ele sâ’ilün”, sonra “Âmme yetesâ’elûn”, sonra Ve’n-nâzi’ât”, sonra “İza’s-semâ’ün-fetarat”, sonra “İze’s-semâ’u’n-şekkat”, sonra er-Rûm”, sonra el-Ankebût, sonra “Veylün li’l-mütaffifîn”, bu sûrenin Medenî olduğu söylenir, sonra “İkterabeti’s-sâ‘atü ve’n-şekka’l-kamer”, sonra “Ve’s-semâ’i ve’t-târiki” sûreleri inmiştir. es-Sevrî bana Firas’tan, o da Şa‘bî’den nakletti: Şa‘bî şöyle dedi: “Nahl sûresi Mekke’de indi. Sadece “Ve in ‘âkabtüm fe ‘âkıbû bi-misli mâ ‘ûkibtum bihî” âyetleri Medine’de inmiştir.” İbn Cüreyc, Atâ’ el-Horasânî’den, o da İbn Abbas’tan nakleder. İbn Abbas şöyle der: Mekke’de 85 sûre, Medine’de 28 sûre indi. Medine’de inenler el-Bakara, sonra el-Enfâl, sonra el-A‘râf, sonra Âl-i-İmrân, sonra el-Mümtehine, sonra en-Nîsâ, sonra “İzâ zülzilet”, sonra el-Hadîd, sonra “Ellezîne keferû”, sonra er-Ra‘d, ا 91 ﴿وا ْ ِ ﴾ ﴿ َ َ َو َ َ ﴾ ﴿ ِإ א أَ ْ َ ْ َ ُאه ّ َ َ ّ ّ ِ אء َذ ِ ﴿وا ِّ ِ َوا ْ ُ ِن﴾ ﴿ ِ ِ ِف ُ ْ ٍ ﴾ ات ا ْ ُ ُ ِ وج﴾ ّ َ َو ُ َ א َ א﴾ ّ َ ﴿وا َ َ ِ ِ ِ ِ ﴿وا ْ ُ َ ِت﴾ ﴿و ْ ٌ ِ ُכ ّ ِ ُ َ َ ٍة﴾ ﴿ا ْ َ אرِ َ ُ﴾ ﴿ أُ ْ ُ ِ َ ْ م ا ْ َ א َ ﴾ ّ َ ّ َ ْ ﴾ ﴿ أُ ْ ِ ِ َ َ ا ا ْ َ ِ ﴾ ﴿ا ْ َ ُ ﴾ ﴿ ُ ْ أُو ِ ﴾ ﴿ق َوا ْ ُ اَ ِن ا َ ّ ّ ّ ّ ُ ْ َ ِ כ رة ا אن﴾ אر َك ا ي َ َل ا ْ ُ ْ َ َ ّ ﴿ ٰ ٓ ﴾ ّ ﴿ا ٓ ٓ ٓ ﴾ ّ ﴿ َ َ َ ّ ّ ﴿ ِإ َذا َو َ َ ِ ا ْ َ ا ِ َ ُ﴾ ﴿ ٰ ٓ ﴾ رة رة ﴿ا ْ َ ْ ُ ِ ِ َ א ِ ِ ﴾ ٓ ّ ّ ّ ّ رة رة د إ ا رة ة ا اء ﴿ ٰ ٓ ﴾ ا ّ ّ ّ ّ ّ رة אن، رة ﴿وا א אت﴾ رة ا رة ّ ّ ّ ّ ِ رة رة ا אء رة ﴿ َ ْ أَ ْ َ َ ا ْ ُ ْ ُ َن﴾ آ א ّ ّ ّ ّ رة ﴿ ٰ ٓ ٓ ٓ ﴾ ة رة ﴿ ٰ ﴾ ا رة ﴿ ٰ ﴾ ا ا ّ ٓ ّ ٓ ّ ٓ ّ ﴿ ٰ ﴾ ا אف ،א ف ﴿ ٰ ﴾ ا אن ﴿ ٰ ﴾ ا ﴿ٰ ﴾ا ٓ ّ ٓ ّ ٓ ّ ٓ ِ ِ ِ رة ا כ ،آ א ا ار אت ﴿ َ ْ أَ َא َك َ ُ ا ْ َא ﴾ آي ٍ ّ َ ّ ّ ا ٥ ١٠ ِ ر﴾ ّ ﴿وا َ ْ رة ١٥ رة ح ،آ א رة ا آي ّ ا אم ،א ٍ ّ ّ ّ ﴿وا رِ ﴾ رة ا ا כ ﴾( אب ا ِ ا إ ا ُ ﴿ ُ ا ِכ ِ ة ّ َ ّ אر َك ا ِ ي ِ ِ ِه ا ْ ُ ْ ُכ﴾ ﴿ا ْ َ א ُ﴾ ﴿ َ َ َل َ א ِ ٌ ﴾ ﴿ َ َ َ َ َאء ُ َن﴾ ّ ﴿ََ َ ّ ّ َ ّ ﴿وا אزِ ِ אت﴾ ﴿ ِإ َذا ا َ ُאء ا ْ َ َ ْت﴾ ﴿ ِإ َذا ا َ ُאء ا ْ َ ْ ﴾ ا وم َ ّ َ ّ ّ ّ ّ َ ﴿ا ْ َ َ ِ ا א َ ُ َوا ْ َ ا ْ َ َ ﴾ ﴿و ْ ٌ ِ ْ ُ َ ِّ ِ َ ﴾ و אل إ ّ א ا כ ت ّ َ ّ َ ُ ِ אء َوا אرِ ِق﴾ ّ َ ﴿وا َ אل ٢٠ ّ ا ري اس ا ،אل: ِ ِ ِ ﴿وإ ِْن َ א َ ْ ُ ْ َ َ א ُ ا ِ ْ ِ َ א ُ ْ ُ ا אت َ ّכ אس ،אل: ا ا ا א ّ :ا ة ا אن و ون رة ،ل א ّ ا אء ﴿ ِإ َذا ُز ْ ِ َ ِ ﴾ ا ا ّ ّ ّ ّ ا ّכ إ ِ ِ﴾ و ّ ث ا ْ و א ن رة ،و ل א آل אل ا اف ّ ّ ِ ﴿ا َ َכ َ وا﴾ ا ّ ّ ُ ء אء ان BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 92 5 sonra “Hel etâ ale’l-insân”, sonra “Yâ eyyühe’n-nebiyyü izâ tallektümü’n-nisâ’e”, sonra “Lem yeküni’llezîne keferû”, sonra el-Haşr, sonra “İzâ câ’e nasrullahi ve’l-feth”, sonra en-Nûr, sonra el-Hacc, sonra el-Münâfikûn, sonra el-Mücâdele, sonra el-Hucûrât, sonra “Yâ eyyühe’n-nebiyyü li me tüharrimu”, sonra el-Cumu‘a, sonra et-Teğâbün, sonra el-Havariyyîn, sonra el-Feth, sonra el-Mâ’ide, sonra et-Tevbe, sonra Medine’de “Muavvize” sureleri, sonra da Kur’ân’ın kalan kısımları indi. Abdullah b. Mesûd Mushafı’nda Kur’ân Surelerinin İniş Sırası 10 15 20 25 30 Fadl b. Şâzân der ki: Abdullah b. Mesûd’un Mushaf ’ında Kur’ân sureleri şu şekilde tertip edilmiştir: “Bakara”, “Nisâ”, “Âl-i Îmrân”, “Elif-lâmmîm-sâd”, “el-En‘am”, “el-Mâide”, “Yûnus”, “Berâe”, “en-Nahl”, “Hûd”, “Yûsuf ”, “Benî İsrâil”, “el-Enbiyâ”, “el-Mü’minûn”, “eş-Şuarâ”, “es-Saffât”, el-Ahzâb, “el-Kasas”, “en-Nûr”, “el-Enfâl”, “Meryem”, “el-Ankebût”, “erRûm”, “Yâsîn”, “el-Furkân”, “el-Hacc”, “er-Ra‘d”, “Sebe”, “el-Melâike”, “İbrâhim”, “Sâd”, “Ellezîne keferû”, “el-Kamer”, “ez-Zümer”, “el-Havâmîm el-Müsebbihât”, “Hâ-mîm, el-Mü’mîn”, “Hâ-mîm, ez-Zuhrûf ”, “es-Secde”, “el-Ahkâf ”, “el-Câsiye”, “ed-Duhân”, “İnnâ fetahnâ”, “el-Hadîd”, “Sebbaha”, “el-Haşr”, “Tenzîlü’l-kitâb, es-Secde”,1 “Kâf ”, “et-Talâk”, “el-Hucûrât”, “Tebâreke’llezî bi yedihi’l-mülk”, “et-Teğâbün”, “el-Münâfikûn”, “el-Cumu‘a, “el-Havâriyyun”, “Kul ûhiye”, “İnnâ erselnâ Nûhan”, “el-Mücâdele”, “el-Mümtehine”, “Yâ eyyühe’n-nebiyyü li-me tüharrimü”, “er-Rahmân”, “en-Necm”, “ez-Zâriyât”, “et-Tûr”, “İktarebeti’s-Sâ‘a”, “el-Hâkkâ”, “İzâ vaka‘at”, “Nûn ve’l-kalemi”, “en-Nâzi’ât”, “Se’ele sâ’ilün”, “el-Müddessir”, “el-Müzzemmil”, “el-Mutaffifîn”, “Abese”, “Hel etâ ale’l-insân”, “el-Kıyâme”, “el-Mürselât”, “Âmme yetesâ’elûn”, “İze’ş-şemsü küvvirat”, “İze’ssemâü’n fetarat”, “Hel etâke hadîsü’l-gâşiye”, “Sebbih isme rabbike’l-a‘lâ”, “Ve’l-leyli izâ yağşâ”, “el-Fecr”, “el-Bürûc”, “İnşakkat”, “İkra’ bi ismi rabbike”, “Lâ üksimü bi hâze’l-beled”, “Ve’d-duhâ”, “Elem neşrah leke”, “Ve’ssemâ’i ve’t-târık”, “Ve’l-âdiyâti”, “Era’eyte”, “el-Kâri’a”, “Lem yeküni’llezîne keferû min ehli’l-kitâbi”, “[V]eş-şemsi ve duhâhâ, “Ve’t-tîni”, “Veylün li külli hümeze”, “el-Fîl”, “Li îlâfi Kureyşin”, “et-Tekâsür”, “İnnâ enzelnâhü”, “Ve’l-asri Le kad halakna’l-insân le-husrin ve innehû fîhi ilâ âhir ed-dehr İllellezîne âmenû ve tevâsav bi’t-takvâ ve tevâsav bi’s-sabri”, “İzâ câ’e nasrullah”, 1 Flügel, BD, RT: “Secde”; EF: “Zümer”. ا 93 ّ ﴿ َ ْ أَ َ َכ َ وا﴾ ا ّ ُ ا ا אد ّ ّ ا ا ار ّ ا آن. ََ ا ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ ا ّ ﴿ ِإ َذا ّ ات ا א אب ول ا آن אل ا אذان :و اا ا אن﴾ ، :ا د، ،ا ر ،ا ة ،ا ، ﴿ א أَ ّ َ אء َ َ َْ ُ ﴿ א أَ ّ َ ة ا ّ ا ت אء ،آل إ ا ،ا אل، ِ ِ َ א ا ِ ِإ َذا َ ْ ُ ُ ا ّ َ َאء﴾ ّ ﴿ َ ْ َ ُכ ِ ا َ ا א ن ا ِ َوا ْ َ ْ ُ ﴾ ا ر ا ّ ّ ّ ا א َ א ا ِ ِ ُ َ ِ ُم﴾ ا ّ ّ ّ َ ّ א ا ذات א ،و אل ّ د ا ان ،ا אء ،ا ،ا כ ت ،ا وم، ،ا ن ،ا ،ا د ر ا آن אم ،ا א ة، ،اءة، اء ،ا א אت ،ا אن ،ا ّ ،ا اب، ، ، כ ،إ ا ،ص﴿ ،ا ِ َ َכ َ وا﴾ ا ،ا ،ا ا ،ا ا ّ ُ ، ة ،ا אف ،ا א ،ا אن ﴿ ِإ א َ َ ْ َא﴾ ا ف ،ا ا ، ا אر َك ا ِ ي ة ،ق ،ا ق ،ا אب﴾ ،ا ﴿، ﴿ ﴾ ،ا اכ ِ اتَ َ َ ﴿ ، ّ ِ ،ا ار ن ْ ُ ﴿ ،أُو ﴾ِ ﴿ ،إ א أَ ْر َ ْ َא ِ ِ ِه ا ْ ُ ْ ُכ﴾ ،ا א ،ا א ن ،ا َ َ ِ َ ُ ً א﴾ ،ا אد ،ا ،ا ار אت، ،ا ُ َ ِ ُم﴾ ا ﴿ َא أ َ א ا ِ َ ّ ا ر﴿ ،ا ْ َ َ ِ ا א َ ُ﴾ ،ا א ّ ِ ﴿ ،إ َذا َو َ َ ِ ﴾﴿ ،ن َوا ْ َ َ ِ ﴾ ،ا אز אت ،ل א ، َ َ ت، ْ َ ﴿ ،أ َ َ َ ا אن﴾ ،ا א ،ا ا ّّ،ا ّّ ،ا ّ ، ﴿ َ َ َ َ َאء ُ َن﴾ِ ﴿ ،إ َذا ا ْ ُ ُכ ِّ َر ْت﴾ِ ﴿ ،إ َذا ا َ ُאء ا ْ َ َ َ ْت﴾ ْ َ ﴿ ،أَ َא َك َ ِ ُ ، ،ا وج ،ا ﴿وا ِ ِإ َذا َ ْ َ ﴾ ،ا ا ْ َא ِ ِ ﴾ ِ ِ َ ﴿ ،ا ْ َر ّ َِכ ا ْ َ ْ َ ﴾، ّ َ َ َ ْ ﴾﴿ ،أَ َ َ ْ ح َ َכ﴾﴿ ،وا אءِ ِ ِ ْ ِ ْ َ ْ ﴿وا َ ﴿ا ْ َ أ ِא ْ َر ّ َِכ﴾ ﴿ ،أُ ْ ُ ِ َ َ ا ا ْ َ َ ﴾َ ، َ َ אب﴾، َوا אرِ ِق﴾ ،وا אد אت﴿ ،أَ َرأَ ْ َ ﴾ ،ا אر ُ َ َ ﴿ ،כ ِ ا ِ َ َכ َ وا ِ ْ أَ ْ ِ ا ْ ِכ َ ِ ْ ُ ٍ ٍ ِ ﴿وا ﴿و ْ ٍ ِ ُכ ّ ُ َ َ ة﴾ ،ا ِ ِ ﴿ ،ف ُ ْ ﴾، و א א﴾ ،وا َ ، َ إ وإ א ا אن ا כא ِ ﴿ ،إ א أَ ْ َ ْ َ ُאه ا ر﴾﴿ ،وا ْ َ ْ ِ ﴾ِ ﴿ ،إ َذا َ َאء َ ْ ا ِ﴾، آ او ا ا א ىو ا ا א إ ا آ ا ُ אت، BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 94 “İnnâ a‘taynâke’l-kevser”, “Kul lillezîne keferû la a‘budu mâ ta‘budûn”, “Tebbet yedâ Ebî Leheb ve kad tebbe mâ ağnâ anhü mâlühü ve mâ kesebe”, “Allahü’l-Vâhid es-Samed”. Bunların tamamı 110 sûredir. 5 10 Bir rivayete göre, et-Tûr sûresi ez-Zâriyat’tan önce inmiştir. İbn Şâzân, İbn Sîrîn’in şöyle söylediğini bildirdi: “Abdullah b. Mesûd, mushafında Muavvizeteyn ile el-Fâtiha’yı yazmazdı.” el-Fadl, A‘meş’ten senediyle şöyle rivayet eder: “Abdullah’ın kıraatinde ‘Hâ-mîm-sîn-kâf şeklinde okunur.” Muhammed b. İshak der ki: Müstensihlerinin “Abdullah b. Mesûd Mushaf ’ı” dedikleri çeşitli mushaflar gördüm. Aralarında birbirine tam benzeyen yoktu. Çoğu çok sayıda parşömen üzerine yazılmıştı. 200 yıl önce yazılmış bir mushaf gördüm, içinde Fâtiha sûresi vardı. Fadl b. Şâzân Kur’ân ve rivayetleri konusundaki imamlardan biriydi. Bu sebeple gördüğümüzü değil, onun söylediğini naklettik. Übeyy b. Ka‘b’ın Mushafı’nda Sûrelerin Tertibi 15 20 25 30 Fadl b. Şâzân, “Arkadaşlarımızdan itimat edilir biri bize şöyle söyledi.” dedi: “Übeyy b. Ka‘b’ın kıraatina göre sûrelerin yazılmış hâli Basra’ya iki fersah uzaklıkta Ensar köyünde Muhammed b. Abdülmelîk el-Ensârî’nin yanında bulunuyordu. Bize bir mushaf çıkardı, ‘Babalarımızdan rivayet ettiğimiz Übeyy mushafı bu.’ dedi. Bu mushafa baktım, sûrelerin başlarını, cüzlerinin ( )رﺳﻞsonlarını ve âyetlerin sayılarını çıkardım. İlk sûre “Fâtihâtü’l-Kitâb”, “el-Bakara”, “en-Nîsâ”, “Âl-i-İmrân”, “el-En‘âm”, “el-‘raf ”, “el-Mâide”, -şüphelendim ama- “Yûnus”, “el-Enfâl”, “et-Tevbe”, “Hûd”, “Meryem”, “eş-Şu‘arâ”, “el-Hacc”, “Yûsuf ”, “el-Kehf ”, “en-Nahl”, “el-Ahzâb”, “Benî İsrâil”, “ez-Zümer”, “Hâ-mîm tenzil”, “Tâhâ”, “el-Enbiyâ”, “en-Nûr”, “elMü’minîn”, “Hâ-mîm el-Mü’mîn”, “er-Ra‘d”, “Tâ-sîn-mîm el-Kasas”, “Tâsîn Süleyman”, “es-Sâffât”, “Dâvûd”, Sûretü “Sâd”, “Yâsin”, “Ashâbü’l-Hicr”, “Hâ-mîm ayn-sîn-kâf ”, “er-Rûm”, “ez-Zuhruf ”, “Hâ-mîm, es-Secde”, “Sûretü İbrâhim”, “el-Melâike”, “el-Feth”, “Muhammed” (sav), “el-Hadîd”, “etTûr”, “Tebâreke”, “el-Furkân”, “Elîf-lâm-mîm tenzil”, “Nûh”, “el-Ahkâf ”, “Kâf ”, “er-Rahmân”, “el-Vâkı‘a”, “el-Cinn”, “en-Necm”, “Nûn”, “el-Hâkka”, “el-Haşr”, “el-Mümtehine”, “el-Mürselât”, “Amme yetesâ’elûn”, “el-İnsân”, “Lâ uksimü”, “İza’ş-şemsü küvvirat”, “en-Nâziât”, “Abese”, “el-Mütaffifîn”, ا 95 َ َא َك ا ْ َכ َ ﴾ِ ِ ْ ُ ﴿ ، ْ ْ َ َ כ א و א أ א ُ َ َْ َُْ َ ُ َ َ ََ ر. ﴿ ِإ א أَ ْ َو َ ْ َ رة و و روا أ ى ا ا ٥ د אده ا אل ّ א כ ّذ ا אق :رأ إ وأכ ّ א א אب أُ כ ّ آ א א. و ت : ا ا ، ا ١ ٢ ر ،ف :أ . أ :ا אر ]ا אذان :أ אا ة אل א أوا ة ،ا אل ،ا د، ، إ ا ،ا رق כ ّ ا ّ أ ا ر ،٢אرك ،ا ّ ،ا אن ﴿ ،أ אد [. כ ا آن وا وا אت ّ אر رو ا ان ،ا אم ،ا ،ا اء ،ا ا ر ّ أُ ّ ]כ ا[ و د ا يّ :و اف ،ا א ة ا ي ا رو אه ا ،ا ا اءة رأس ً א و אل: ، ف، ًא א א ،אل :כאن ّ، ،اכ אء ،ا ر ،ا אن ،ا א אت ،داود، ،ا وم ،ا ،ا ّא אأّ א ،و رأ ا د כ ا ، ، ّ ،Ṣا ،ا ا ،ا אء ن﴾ ،ا א ذכ . אذان أ أُ אء ،آل ا ، اءة א :وכאن ا כ אب .وروى ا אه. א ،ا ١ ا : אري ،أ ج إ א ا כ אب ،ا اب، ا א ا כا א ّة ا آن אل ا אذان ،אل ا و ا כ אب .وا כ ذכ א א א دون א ١٠ ٢٠ ا ار אت .אل ا אل א ١٥ ر َ ون﴾ َ َ ْ َ ﴿ ،ا أَ ِ َ َ ٍ َכ َ ُ وا أَ ْ ُ ُ َ א َ ْ ُ ُ َ َ ﴾ َ ُ ْ ُ ﴿ ،ا ُ أَ َ ٌ ا ُ ا َ ُ ﴾ ،כ א رة ص، ة، رة إ ا אن﴿ ،أ ﴾، ،ا ، ،ا ح ،ا ،ا ،ن ،ا א ّ ،ا כ ّ رت ،ا אز אت، ﴾ ،إذا ا ،ا ، ا ، ،أ אب כ،ا ، אف ،ق، ت﴿ ، ّ ّ ، ،ا BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 96 5 10 15 “İze’s-semâ’ü’n-şekkât”, “et-Tîn”, “İkra’ bi ismi rabbike”, “el-Hucûrât”, “el-Münâfikûn”, “el-Cumu‘a, “en-Nebiyyü aleyhisselâm”, “el-Fecr”, “elMülk”, “Vel-Leyli izâ yağşâ”, “İzâ’s-semâ’ün fetarat”, “[V]eş-Şemsi ve duhâhâ”, “[V]es-semâ’i zâti’l-bürûc”, “et-Târık”, “Sebbih’isme rabbike’l-a‘lâ”, “el-Gaşiye”, “Abese [mükerrer]”, ehli kitap olan “Lem yekün evvelü mâ kâne ellezîne keferû”, “es-Sâff”, “ed-Duhâ”, “Elem neşrah leke”, “el-Kâri‘a”, “et-Tekâsür”, “el-Hal‘” -üç âyettir-, “el-Hafd” -altı âyettir-, (Allahümme iyyâke na‘büdü) ve onun (bi’l-küffâri mülhık)” diye biten son kısmı, “el-Lümez”, “İzâ zülzilet”, “el-Âdiyât”, “Ashâbü’l-fîl”, “et-Tîn” [mükerrer], “el-Kevser”, “el-Kadr”, “el-Kâfirûn”, “en-Nasr”, “Ebî Leheb”, “Kureyş”, “es-Samed”, “el-Felak”, “en-Nâs”. Hepsi 116 sûre.” Der ki: “Übeyy b. Ka‘b Mushafı’nda buraya kadarki sûreleri gördüm. Übeyy b. Ka‘b’ın dediğine göre Kur’ân’ın bütün âyetleri 6.210 âyettir. Atâ b. Yesâr’ın söylediğine göre, Kur’ân’ın sûrelerinin sayısı 114, âyetleri 6.170, kelimeleri 77.439, harfleri 323.015’tir. Âsım el-Cahderî’nin sözüne göre sûrelerin sayısı 113’tür. Yahyâ b. Hâris ez-Zimârî’ye göre Kur’ân âyetlerinin toplamı 6226’dır, harflerinin sayısı 321.530’dur. Hz. Peygamber (sav) Devrinde Kur’ân’ı Toplayanlar 20 Ali b. Ebû Tâlib (ra), Sa‘d b. Ubeyd b. en-Nu‘mân b. Amr b. Zeyd (ra), Ebü’d-Derdâ Uveymir b. Zeyd (ra), Mu‘âz b. Cebel b. Evs (ra), Ebû Zeyd Sâbit b. Zeyd b. en-Nu‘mân, Übeyy b. Ka‘b b. Kays b. Mâlik b. İmrü’l-Kays, Ubeyd b. Muâviye b. Zeyd b. Sâbit b. ed-Dahhâk. Emîrü’l-Mü’minîn Ali b. Ebî Tâlib’in (kv) Mushafı’nda Sûrelerin Tertibi 25 İbnü’l-Münâdi şöyle demiştir: “Bana el-Hasan b. el-Abbas nakletti. Abdurrahman b. Ebû Hammâd’ın Hakem b. Zâhir es-Sedûsî’den, onun Abd-i Hayr’dan, onun Ali Aleyhisselâm’dan nakline göre Hz. Ali (kv), Hz. Peygamber (sav) vefat ettiğinde insanlar üzerinde kötümserlik gördü, Kur’ân’ı toplamadan sırtından ridasını çıkarmayacağına dair yemin etti. ا 97 ﴿ ِإ َذا ا َ ُאء ا ْ َ ْ ﴾ ،ا ﴿ ،ا ْ ْأ ِא ْ ِ َر ّ َِכ﴾ ،ا َ ِ إ ﴿ ﴾، ا ذ ﴿وا ْ ِ َو ُ َ א َ א﴾، ﴾، ت ا אء ا ا ذ َ َ َ َ ْ ﴿وا ْ ِ ِإ َ َ ْ َ ْ َ ُ ا م ،ا ،ا כَ ، َ ِאء َذ ِ ) כ ر( ،כ وج﴾ ،ا אرق ِ ِ َ ﴿ ،ا ْ َر ّ َِכ ا ْ َ ْ َ ﴾ ،ا א ، ات ا ْ ُ ُ ِ َ ﴿وا َ ّ َ ّ ﴿ ،أَ َ َ ْ ْح َ َכ﴾ ،ا אر ، כ وا ،و أ ا כ אب ،ا ّ ،ا ّأول א כאن ا ْ َ ث آ אت ،-اا כא ،ا إ ّאك ،وآ א ،א כ אر آ אت ،-ا -١ ،ا ِ ﴿ ،إ َذا ُز ْ ِ َ ِ ﴾ ،ا אد אت ،أ אب ا ،ا ،ا כ ،ا ر ،ا כא ون، ات ،ا א ن ،ا ٥ ا ، ،أ אل :إ ١٠ ،ا ،ا אأ ّ آ ف آ و א אن و כ ة رة ،وآ א א وأر א و أ ً א وأر ً א .و ا آن ل و و א أ ا ١٥ אع أ ر ز ا ز ٢٠ ا א אل ا ا אدي: ّ אد ا כ ا אس ١ ر :ا ا Ṣ ان ا ، ّ ًة . ل אء ن آ ،وכ א אر و فو ا אכ כ و ن ون أ ً א אن آ אت ز و أوس ،Ġأ ز א ، אو ا ئا ّ אك. ر ا آن و ر ا آن ز ،Ġ ،אذ ّ آي ا آن ّ ري א و ل א ا ّ ا אرث ا אري ّ آ ف و א אن و ّ و ون آ ، א و ن ً א. فو ف وأ و ون أ ،Ġأ ا رداء אن ،أُ د ل أُ رة .و آن א כ رة. .و ّ آ فو א و א أ نכ ،و و و و ،ا אس، أُ ّ آ אت .و כ א و ،ا ّ و אة ا أ ا ا .Ṣ و ا ا אس ،אل أ ّ أّ أ ت א ا כ ما ّ أ ا م أ ّ رآى ا آن، ه ردا ّ BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 98 5 Evinde üç gün oturdu, Kur’ân’ı topladı. Bu mushaf ezberden toplanan ilk Kur’ân’dır. Bu mushaf Ca‘fer ailesindeydi. Ben zamanımızda Ebî Ya‘lâ Hamza el-Hasenî’nin yanında Ali b. Ebû Tâlib’in yazısıyla bir mushaf gördüm, bazı yaprakları düşmüştü. Uzun zamandan beri Hasan’ın oğulları arasında nesilden nesile aktarılıyordu. Bu mushafın sûreleri şu şekilde tertip edilmişti.1 Yedi Kurrâ’nın Haberleri ve Onlara Dayanan Rivayet ve Kıraatler 10 Ebû Amr b. el-Alâ: Adı Zebbân b. el-Alâ b. Ammâr b. Abdullah b. el-Hasan b. el-Hâris b. Cülhüme b. Hicr b. Huzâ‘a b. Mâzin b. Mâlik b. Amr el-Mâzinî’dir (ö. 154/774). Kur’ân konusunda büyük âlimlerdendir. Yûnus ve dördüncü tabakadan Basralı başka âlimler de ondan okumuştur. 15 Ebû Amr b. el-‘Alâ kıraatini rivayet edenlerin isimleri: Ahmed b. Zeyd el-Hulvânî’nin derlediği Kitâbü Kırâati Ebî Amr, Ebû Zühl’ün Kitâbü Kırâati Ebî Amr b. el-Alâ adlı kitabı. Bu son kitabı ondan İsmet b. Ebû İsmet rivayet etmiştir. Ayrıca el-Yezîdî’nin rivayet ettiği Kitâbü Kırâati Ebî Amr vardır. Nâfi b. Abdurrahman b. Ebî Nuaym el-Medenî’ye Dair Haberler Ebân da denilir, Ebü’l-Hasen de denilir. Asmaî’nin Nâfi’den rivayet ettiğine göre, Nâfi kendisi için “Aslen İsfahanlıyım.” demiştir. 20 Nâfi’den rivayet edenlerin isimleri: Îsâ b. Minâ Kâlûn, Muhammed b. İshak el-Müseyyebî, el-Asmaî, İsmâil İbn Ca‘fer b. Ebû Kesir el-Ensârî, Ya‘kûb b. İbrâhim [b. Abdurrahman b. Avf Ebû Yûsuf ] ez-Zührî. İbn Kesîr’e Dair Haberler 25 30 Adı Abdullah b. Kesîr, künyesi Ebû Saîd’dir, Ebû Bekir de denir. İbn Kesîr Mekke kurrâsından olup ikinci tabakadandır. Amr b. Alkame elKinânî’nin mevlâsıydı. Attar olduğu için kendisine ed-Dârânî de denir. Zira Hicaz’da attara “dârânî” denirdi. Belki de ed-Dârî el-Lahmî’dir. Çünkü Benü’d-Dâr b. Hânî b. Lahm’dendir. Temîm ed-Dârî de onlardandır. Denir ki Kisrâ’nın, Habeşleri kovması için gemiyle Yemen’e gönderdiği Farsların neslindendir.2 Abdullah b. Kesîr 120 (734) yılında Mekke’de vefat etmiş ve orada defnedilmiştir. Kıraat sahasında reislik ona geçmişti. 1 2 Sûrelerin tertibi bulunmamaktadır. Kisrâ Anûşirvân’ın miladî 576 yılında gönderdiği Farslılar. Dodge, s. 64. ا 99 أ ّאم ،وכאن ا ا ا ر ّ أ ا אرث م ا . ١٠ ّ أ و ا وأ ر אء روا א ء :وا ا آن ،و أא أوراق ا אن .و ا ا ّأول .ورأ ًא أ אر ا اء ا ّ ٥ ا آن، ز ّאن زא א أ أ ّ ذכا א أ אر א و أ אن و أ ا روى ،إ א ّ فأ ١٥ ا ا أ אر ا أ : ا ه ء אزن אر א אכ ا ا [ا أ ي. ا و ا אز ا ا ا ٢ أ أ ا .وروى ا א : ار ١ و، و اء :כ אب اءة أ أ روى و ا ء أ ذ ،روى ا ،כ אب اءة أ ز ا و ،رواه ا ي. ،כ אب اءة أ ا ة و اء ا و أ ا آن א أ ّ אل أ כ א א ن، אري، ا אن. أ إ אق ا ّ ب إ ا ] ّ כ ا ٢٠ ، اء ّכ و אل أ כ ، כ وכ أא ا وا ّ אرا، ا כ א ،و אل ا ارا و ا א ،وכאن ّ כאن ّ ً א اري ا ّ ،ن وا ّאر אل א אز ا ارا ،ا اري ا ّ כ ى ا أ אء אرس ا ا ،وכאن اري .و إ ّ ّ ّכ و א وא כ ا .و אت دوا ا إ ا ّ אرت ا א . د وا ١ ٢ أ :ا . ا ر. BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 100 İbn Kesîr’den rivayet edenlerin isimleri: İsmâil b. Abdullah b. Kostantin, Meysere’nin mevlâsı, Âs b. Hişâm’ın mevlâsı. Âsım b. Behdele’ye Dair Haberler 5 10 15 Künyesi Ebû Bekir b. Ebü’n-Necûd’dur. Benî Cezîme b. Mâlik b. Nasr b. Ku‘ayn’ın mevlâsıdır. Yahyâ b. Vessâb’dan sonra Kûfelilerin üçüncü tabakasındandır. Ebû Abdurrahman es-Sülemî ve Zirr b. Hubeyş’e okumuş, 128 (745) yılında vefat etmiştir. Âsım’dan rivayet edenlerin isimleri: Ebû Bekir b. Ayyâş, adı Muhammed’dir. Şu‘be b. Sâlim el-Esedî olduğu da söylenir. Adında ihtilaf edilmiş, “Onun künyesi adıdır, sadece onunla tanınır.” denmiştir. Vâsıl b. Hayyân el-Ahdeb’in mevlâsıdır. Kûfe’de, 193 (809) yılında Hârûnürreşîd’in vefat ettiği ayda vefat etmiştir. Ondan Hafs b. Süleyman ve Ebû Amr el-Bezzâz rivayet etmişlerdir. [el-Bezzâz’ın] Âsım’dan aldığı kıraat Ebû Abdurrahman es-Sülemî rivayetiyle Ali b. Ebû Tâlib’e dayanır. Hafs 131 (749) yılında çıkan vebadan önce ölmüştü. Abdullah b. Âmir el-Yahsubî’ye Dair Haberler 20 25 Yedi kurrâdan biri olup künyesi Ebû İmrân’dır. Kur’ân-ı Kerim’i Osman b. Affân’dan öğrendiği, ona Kur’ân okuduğu söylenir. Tâbiîn’in ilk tabakasından ve Dımaşk halkındandır. 118 (736) yılında Dımaşk’ta vefat etmiştir. İbn Âmir içlerinde Vâsile b. Eska‘, Fadâle b. Ubeyd ve Muâviye b. Ebû Süfyân’ın bulunduğu bir grup sahabeden rivayette bulunmuştur. İbn Âmir’den rivayet edenlerin isimleri: Zimâr kabilesinden olan ve Ebû Ömer künyesini taşıyan Yahyâ b. el-Hâris ez-Zimârî. Zimâr, Yemen mihlaflarından (nahiyelerinden) biridir. 145 (762) yılında ölmüştür. [Diğer râvileri] İsmâil b. Abdullah b. Ebü’l-Muhâcir, kardeşi Abdurrahman b. Âmir, Saîd b. Abdülazîz, Hişâm b. el-Gâr, Sevr b. Yezîd’dir. Yahyâ b. el-Hâris’ten bir grup rivayet etmiştir. Eyyûb b. Temîm, Süveyd b. Abdülazîz, Sadaka b. Yahyâ, Muhammed b. Saîd b. Sâbûr, Ömer b. Abdülvâhid, Arâk b. Hâlid, Yahyâ b. Hamza vd. bunlardandır. ا 101 روى ا ا אص כ :إ ا א ة، ، אم. أ אر א وכ ٥ ا أ أא כ ا א ا روى א ا ١٠ ا ي أ ا ا ١٥ א ا ا ا و ٢٠ ا אر ،٢و ر و ا ا ١ ٢ ٣ ان .אل إ ّ أ أא أ د ا א ا ،و اك أ. َ ُ : د :אز. . أ: ا א : ا ف أ ثو א ا وא م א، ا و ١ا ّ از .وכא ا اءة روا أ إ ىو ا آن א א ،و ا א وא . א ،و א ا ّ אن و أ אن א أ ه ،و ا ا אرث ،و ة ،و ّ ا א ٣ . ، ةو א . و א ا אرث ا אري و ُכ أ א و א .وإ وأر ،אت .وروى ،و אن ،و ّ َوا ِ َ אن. ا ّ و אل א כאن ف إ ا ا א ن ،وכאن ا א ن א ذ אر، . אش ،وا אن ،أ أ א روى ا ب .و ّ א כ אن و א ا وכ و אو ّ إ ّن כ إ ا أ أ כ ّ .و אت وروى ا إ ا א أ אر و א :روى ّ .وروى ا أ أ אن ا ا و ّאب .و אت א وزر ا ّ ا ي ،وا وا ّ אכ اכ و א .و أ א و د، ، أ ب א ر ،و ب ، א ،و אم ، BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 102 Hamza b. Habîb ez-Zeyyât’a Dair Haberler 5 Yedi kurrâdan biridir. Kendisine İbn Umâra da denmiştir. Künyesi Ebû Umâra’dır. İkrime b. Rab‘î et-Teymî ailesinin mevlâsıdır. Kûfe’den Hulvan’a zeytinyağı getirir, Hulvan’dan Kûfe’ye ise peynir ve ceviz götürürdü. Kûfelilerin dördüncü tabakasındandır. Aynı zamanda fakihti. 156 (772/773) yılında Ebû Ca‘fer’in hilâfeti devrinde vefat etti. Kitâbü Kırâati Hamza, Kitâbü’l-Ferâiz adlı kitapları vardır. Hamza’dan rivayet edenlerin isimleri: Hâlid b. Yezîd, ‘iz b. Ebû ‘iz, el-Kisâî, el-Hasan b. Atıyye, Ubeydullah b. Mûsâ el-Absî. 10 15 20 25 30 Nahivci el-Kisâî’ye Dair Haberler Aslı Acem olup adı Ali b. Hamza b. Abdullah b. Behmen b. Fîrûz’dur. Kûfeli olup yedi kurrâdan biridir. Kûfe’de yetişmiştir. Çeşitli yerleri dolaştı. Rey şehrinin köylerinden Ranbûye’de 199 (814) yılında öldü. Abdurrahman b. Ebû Leylâ’dan ve Hamza b. Habîb’den Kur’ân öğrendi. Kisâî’nin Hamza’ya aykırı kıraatleri İbn Ebî Leylâ’dan alınmadır. İbn Ebî Leylâ Hz. Ali’nin kıraati üzere Kur’ân okurdu. Kisâî aynı zamanda Medînetüsselâm (Bağdat) kurrâlarındandır. Önceleri insanlara Hamza kıraatini okuturdu. Sonra Hârûnürreşîd devrinde kendine has bir kıraat seçti, insanları bu kıraatle okuttu. İleride Kisâî’den ayrıntılı bahsedeceğiz biiznillah. Kisâî’den rivayet edenlerin isimleri: İshak b. İbrâhim el-Mervezî, Ebü’l-Hâris el-Leys b. Hâlid, Ebû Ömer Ca‘fer İbn Ömer b. Abdülazîz ve Hâşim el-Berberî. Ondan ders alıp da bazı okunuşlarda ona muhalefet edenler ise Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm, Nusayr b. Yûsuf, Şam Kurrâsı Ahmed b. Cübeyr, Ebû Tevbe Meymûn b. Hafs, Ali b. Mübârek el-Lihyânî, Hişâm ed-Darîr en-Nahvî, Ebû Zühl Ahmed b. Ebû Zühl ve Sâlih b. Âsım en-Nâkıt. Bu [sonuncu] kişi ondan okumaksızın rivayet etmiştir. Yahyâ b. Âdem de el-Kisâî’den fazla değil bir miktar rivayet etmiştir. Âlimlerin el-Kisâî Kıraati Hakkında Yazdığı Kitapların İsimleri: Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Mugîre’nin Kitâbü mâ Hâlefe’l-Kisâî fîhi Hamza, Mugîre b. Şuayb et-Temîmî’den rivayet edilen Kitâbü Kırâati(’l-Kisâî), ا 103 أ אر أ ا .و .وכאن إ ٥ ة ا ا ّאت اכ إّ ا ا ا ، وא ،و أ אر ا כ א أ ١٠ اכ ا ة و ه א .وכאن ا אس ، اءة ا ة، أ אره ١٥ א ّ روى وز ،أ وف ٢٠ أن ١ د: ا اء אق إ ا ا ة ا أ م وכאن ّأو אرون .و ئ ا א .و روى ا ا ،و آدم אء ة .כ אب ي. ّ م ،و ن أّ א ا وزي ،وأ ا אرث ا ،و א ًא ّ .وכאن ا أ א ا אس أ ا أ ّ أ ذ ،و א اכ ا . اءة ا اءة اכ א :إ ي ،وأ ذ أ أ إن אء ا . ئ ا אم ،وأ ا ، ا ة ا אر أ ا اء ا ّ ى ا ي ُ אل و ة ان و אت م .وכאن ا כ א א ،وأ ا ا ا و א أ وא .و أ א א أ א ،اכ א ،ا ي اכ א ف ان ا ،א ا אر وا ز . و . ان ،و ة :א ١ ل כ ّ و ،وכאن ً א .و ّ ة ،כ אب ا ا . :כ אب اءة اכ ا أא إ اכ روى ، اכ ا ا أ ا אرة و כ אرة ر ا אرك ا א ا اءة ا ،وأ א ،و אم ا א ،أ اء :כ אب א א اء ّא أ ة אכ . ة اכ א ا . BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 104 Ebû Müslim Abdurrahman b. Vâkıd el-Vâkıdî’den rivayet edilen Kitâbü Kırâati(’l-Kisâî), Sevre b. el-Mübârek’ten rivayet edilen Kitâbü Hurûfi’l-Kisâî ve Me‘âni’l-Kur’ân adlı eserleri vardır. Şaz Kıraatlerin Kurrâları ve Bu Kıraatlerin Nisbetleri 5 10 15 Medine halkından olanlar: Medineli tâbiînden birinci tabakadan Abdullah b. Ayyâş b. Ebû Rebîa el-Mahzûmî, kendi kıraati var; tâbiînden birinci tabakadan Ebû Saîd Ebân b. Osman b. Affân, kendi kıraati var; tâbiînden Müslim b. Habîb en-Nehdî, kendi kıraati var; ikinci tabakadan Medineli Şeybe b. Nadâh b. Sercis b. Ya‘kûb, Ümmü Seleme’nin mevlâsıydı. Ondan sadece oğlu rivayet etmiştir. Şeybe kıraatte zamanın imamıydı, kendi kıraati var. Medineli Ebû Ca‘fer, ismi Yezîd b. el-Ka‘ka‘, Abdullah b. Abbas b. Ebû Rebîa’nın âzatlı mevlâsı. Bu zât, Ebû Hüreyre, İbn Ömer ve diğerlerinden rivayet etmiştir. Hârûn[ürreşîd]’in hilâfeti devrinde vefat etmiştir, kendi kıraati vardır. Mekke halkından olanlar: İbn Ebî Umâra. Bu zâttan Ebû Amr b. elAlâ rivayet eder. Kıraati var. (İbn) Muhaysın, kıraati var; Dirbâs, kıraati var; Humeyd b. Kays el-A’rac, kıraati var. 20 Basra halkından olanlar: Abdullah b. Ebû İshak el-Hadramî, kıraati var; Âsım el-Cahderî, kıraati var; Îsâ b. Ömer es-Sekafî, kıraati var; Ya‘kûb el-Hadramî, kıraati var; Ebü’l-Münzir Sellâm, kıraati var. 25 Kûfe halkından olanlar: Hemedan halkından olan ve Kûfe ehli tarafından Ebû Abdullah diye künyelenen Talha b. Musarrif el-Yâmî. İnsanların kendisinden okumak için çokça geldiklerini görünce el-A‘meş’in yanına gitti. Ondan okudu. Bunun üzerine insanlar Talha’yı terkedip el-A‘meş’e yöneldiler. 112 (730) yılında öldü. Kıraati vardır. Yahyâ b. Vessâb Kûfî. Bu zât Benî Esed b. Huzeyme’den Benî Kâhil’in mevlâsı olup 103 (721) yılında Kûfe’de vefat etmiştir.1 Kıraati vardır. 30 İsâ b. Ömer el-Hemedânî. Nahivci olan değildir, kıraati vardır. el-A‘meş. Bu ikisinden daha sonra ayrıntılı olarak bahsedeceğiz. Kıraati vardır. İbn Ebî Leylâ. Bundan da daha sonra söz edeceğiz. Bunun da kıraati var. 1 Bu paragraf Flügel’de bulunmamaktadır. (Ed.) ا 105 כ אب اء رة ٥ أ أ أ : ا ا ، אش ا ١٠ و ّכ :ا أ اءة .در אس ا ١٥ اכ ا ا אع ة: ا ا اכ ، : ذכ ١ ٢ א و ا ج أ ءو اءة. با .א ،روى اءة .ا ا اءة .أ ا ر ّم، ان و כ أא ا أ ا أ ةو א و כא ري، אل ا אس إ اءة. و أ اءة. اءة .ا ر ،ف :אس. د :ا א ؛ ر :ا א . ا .و أ ،و ّ اءة. اءة. أ إ א ،و اءة. ، ا אح اءة. أ إ ّ כ وا ا و ّأم اءة .أ ر אق ا ٢ ا ا اءة ،و ّ אرون و أ فا א ا ،و ا ا א ،و ، و אب כ ٢٠ ي ا و اءة. اءة .א ،ـא رأى ا אس ّ ،و אت و כ ا ثو א و ، אس ا ّ אن ا א אو ّ אرة روى ا אن ا اءة. ا أ أ ا أ אن ا ا ة وا أ ١ ر و אح إ ا .وכאن إ אم د ه وا أ أ اءة. أ ٌ روى أ ّ اءة .أ ، ب ا ا آن. اذ وأ אب ا اءات ا א ا א ُ وا ا ا ي ،כ אب ا אرك و כ אب א אء اء ا ّ أ ا وف ا כ א يو اءة .ا ذכ ه ،و ،و اءة. אכ BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 106 Şam halkından olanlar: Ebü’l-Berehsem, ismi İmrân b. Osman ez-Zebîdî, kıraati vardır. Yezîd el-Berberî, kıraati vardır. Halef b. Ma‘dan, kıraati vardır. 5 Yemen’den olanlar: Muhammed b. es-Semeyfa‘. Aslen Yemenli olup ömrünün sonlarında Basra’ya yerleşmiştir. Kıraati vardır. 10 Bağdat halkından olanlar: Halef b. Hişâm b. Sa‘leb el-Bezzâr. Aslen Femüssılh’tan olup Bağdat’a gelmiş ve âdeta buralı gibi olmuştur. Şüreyk, Ebû Avâne ve Hammâd b. Zeyd’den almış (hadis okumuş), Hamza’nın talebesi Süleym’den okumuş, bazı hususlarda Hamza’ya muhalefet etmiştir. 229 (844) yılında vefat etmiştir. Kitâbü’l-Kırâât adlı bir eseri vardır. İbn Mücâhid 15 20 Zamanında Bağdat’taki kurrâların son reisi Ebû Bekir Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbas b. Mücâhîd’di. Kuşkusuz devrinin yegânesiydi. Fazilet, ilim, dindarlık, kıraat ve Kur’ân ilimlerine dair marifetinin yanı sıra güzel ahlâklı, ince ruhlu, esprili, kavrayışlı ve cömert bir kişiydi. 245 (859) yılında doğmuş, Çarşamba günü, 324 yılı Şaban ayının son gecesi (936) vefat etmiştir. Ölümünün ikinci günü Sûku’l-Ataş’taki evinin içindeki türbesine defnedilmiştir. Kitâbü’l-Kırââti’l-Kebîr, Kitâbü’l-Kırââti’s-Sağîr, Kitâbü’l-Yâât, Kitâbü’lHâât, Kitâbü Kırâati Ebî Amr, Kitâbü Kırâati İbn Kesîr, Kitâbü Kırââti Âsım, Kitâbü Kırââti Nâfi, Kitâbü Kırâati Hamza, Kitâbü Kırâati’l-Kisâî, Kitâbü Kırâati İbn Âmir, Kitâbü Kırâati’n-Nebî (sav) adlı eserleri vardır. İbn Şenebûz 25 30 Adı Muhammed b. Ahmed b. Eyyûb b. Şenebûz’dur.1 Ebû Bekir’e [b. Mücâhid] düşmandı. Onunla konuşmazdı. Dindar ve sakindi ancak ahmaktı. Şeyh Ebû Muhammed Yûsuf b. el-Hasan es-Sîrâfî -Allah ona güç versinbabasından naklen bana şöyle dedi: İbn Şenebûz çok hata yapardı, az ilim sahibiydi. Çok sayıda kıraati rivayet etmişti. Bu konuda kitapları vardır. 328 (940) yılında sultanın sarayında hapiste öldü. Vezir Ebû Ali b. Mukle onu kırbaçla dövmüş, o da vezirin eli kesilsin diye beddua etmiştir. Bedduası karşılık bulmuş ve vezirin eli kesilmiştir ki bu da ilginç bir tesadüftür. 1 Ayrıntılı bilgi için bk. Abdulmecit Okcu, “İbn Şenebûz: Kırâat İlmindeki Yeri ve Resmi Hatta Muhalif Okuyuşları”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 42, Erzurum 2014. (Ed.) ا 107 أ و ا אم :أ ا اءة. أ ا : ا اכ و ا أ ة ا إ ا א .وכאن وا ه م ا آن، ا دب ،ر ه و ا א وأر أر و و اכ وא א .ود ا כ אب ا אءات ،כ אب כ אب اءة ا ا وا م כ أ هأ ا .وכאن ا و ،כ ا .و ّ ود א و ا ،א اءة أ ادا. ا م ا ر אء داره אن א قا :כ אب ا اءات ا כ ،כ אب ا اءات ا כ אب اءة א ،כ אب اءة ٢٠ ،و אر א ا אس ّ א اءات و د ّ ًא و כ ا آ اءة. ا ّ ار ،وכאن ا و ّ אد ز ،و أ כ وأ وא و أ אء .و ّ א. ةو א ة أא و أ :כ אب ا اءات. آ ١٥ ا אم مכ ّ א و ا ّ ي ،و ا اءة. وأ اد: ٥ ان ان ،و أ ١٠ وا אن ا اءة. ي، و ،כ אب اءة ا . م ،כ אب ا אءات، כ ،כ אب اءة א ة ،כ אب اءة ا כ א ،כ אب اءة ا ، א ، .Ṣ ذ ّ و أ :إ ّ כאن כ ذ כ .و ّ ا ز أ ا ّ אق. أّ ب أ ا أ .אل ا ، ٍ אن و ذ .وכאن אوئ أ א כ و ّ ا ا ه وכאن ا أ ها ا ،و روى اءات כ ة ،و כ ّ אن .وכאن ار ا و ث א أ ا ًא א ا ،אّ أن هو ا BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 108 İbn Şenebûz’un Kıraatinden Bazı Örnekler 5 10 15 20 “İzâ nûdiye li’s-salâti min yevmil-cumu‘ati femdû ilâ zikrillah.” Ayrıca “Ve kâne emâmehüm melikün ye’huzu külle sefînetin sâlihatin ğasben.”, “Ke’s-sûfi’l-menfûş”, “Tebbet yedâ ebî Leheb. Ve kad tebbe mâ ağnâ”, “Fe’l-yevme nüneccîke bi bedânike li tekûne li men halfeke âyeten”, “Fe lemmâ harra tebeyyeneti’l-insü enne’l-cinne lev kânû ya‘lemûne’l-gaybe mâ lebisû havlen fi’l-azâbi’l-elîm.”, “Ve’l-leyli izâ yağşâ ve’n-nehâri izâ tecellâ ve’z-zekeri ve’l-ünsâ.” “Fe kad kezzebe’l-kâfirûne fe sevfe yekûnü lizâmen.”, “İllâ tef‘alûhü tekün fitnetün fi’l-‘arzi ve fesâdün ‘arîzun.”, “Ve’l-tekün minküm ümmetün yed‘ûne ilâ‘l-hayri ve ye’mürûne bi’l-ma‘rûfi nâhûne ani’l-münkeri ve yeste‘înûnellahe alâ mâ esâbehüm. Ülâike hümü’l-müflihûn.” şeklinde kıraatleri vardır. Bunların hepsini itiraf ettiği söylenir. Sonra tövbe etmesi istendi, tövbe ettiğine dair yazısı alındı. Şöyle yazdı: Muhammed b. Ahmed b. Eyyûb der ki: Ben üzerinde Hz. Peygamber’in ashabının ittifak ettiği Osman b. Affân nüshasına aykırı kıraatlar okuyordum. Sonra bunun hata olduğunu gördüm. Bundan tövbe ediyorum, bunu bırakıyorum, bundan Allah’a (cc) sığınıyorum. Zira Hz. Osman mushafı, aksi caiz olmayan ve başkası ile kıraat olunamayan hak [mushaf ]tır.” İbn Şenebûz’un Kitâbü mâ Hâlefe fîhi İbn Kesîr Ebâ Amr adlı bir kitabı vardır. İbn Kâmil Ebû Bekir 25 Kıraat ilimlerinde meşhur kişilerden biridir. Adı Ahmed b. Kâmil b. Halef b. Şecere’dir. Samarra’da doğmuştur. Çok sayıda ilimden anlardı. [350/961 yılında] vefat etti. Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Kırâât, Kitâbü’t-Takrîb fî Keşfi’l-Garîb, Kitâbü Mûcezi’t-Te’vîl an Mu‘cizi’t-Tenzîl, Kitâbü’l-Vukûf, Kitâbü’t-Târîh, Kitâbü’l-Muhtasar fi’l-Fıkh, Kitâbü’ş-Şurûti’l-Kebîr ve’s-Sağîr Kitâbü’l-Bahs ve’l-Hıs, Kitâbü Ümmehâti’l-Mü’minîn, Kitâbü’ş-Şi‘r, Kitâbü’z-Zamân, Kitâbü Ahbâri’l-Kudât adlı eserleri vardır. Ebû Tâhir 30 Bağdatlı olup adı Abdülvâhid b. Ömer b. Muhammed b. Ebû Hâşim el-Bezzâr’dır. Ebû Bekir b. Mücâhid, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Sehl el-Üşnânî, Ebû Osman Saîd b. Abdurrahman ed-Darîr el-Mukrî’den okudu. Ebû Osman’a asistanlık yaptı. Ders vermede, kıraat okutmada ustaydı, ا 109 ذכ ٥ ١٠ ء ّא أ א ا إ ذכ ا ﴾ ،و أ ﴿وכאن أ א ما ة ﴿إذا دي ا ش﴾ ،و أ ﴿ א﴾ ،و أ ﴿כא ف ا א כ כّ ّ ً כ آ ﴾، ّ א أ ﴾ ،و أ ﴿ א م ّ כ ا כ ١כ ن ّ و أ א ا نا أ ّن ا ّ כא ا ا و أ ﴿ ّא ً ّ ﴾ ،و أ وا אر إذا ّ وا כ وا إذا ﴾ ،و أ ﴿وا ا اب ا ا رض ه כ ف כ ن ا ً א﴾ ،و أ ﴿إ ﴿ כ ب ا כא ون و ون א وف א ن نإ ا ﴾ ،و أ ﴿و כ כ أ و אد ن﴾. א أ א أو כ ا نا ا כ و ّ א وأ ا و אل إ ّ ا ف כ כ ّ ّ אن أ ّ ب כ أ أ و ًא א أ اء ،אن أ ّن ذ כ ا أ אب ر ل ا Ṣ ّ אن ا يء إذ כאن ّ ا وإ ا ا כ أא ا כ כ אب א א أ ه .و ا ١٥ ٢٠ ذ أ כא ،כ אن ا وأ א ّ ا ي و. ل : א ز و ّ وا ي و כ ة. כא م ا آن .و أ ر أ ا ا כ :כ אب م כ ة .و ّ ...و رأى .وכאن א و ه ّ ا و ،כ אب ا כ ا آن ،כ אب ا اءات ،כ אب ا ا ،כ אب ،כ אب ا ف ،כ אب ا אر ،כ אب ا ا ، ،כ אب ا وا ّ ،כ אب أ ّ אت ا ،כ אب ا ا وط ا כ وا כ אب ا אن ،כ אب أ אر ا אة. أ وا أ א כ ٢٥ ١ أ: ا כ. ا ا ا א ا و أ ا א ا ّ ار، أ ّ ا ا אس أ ّ ئ ،و .وכאن אر ً א اد ،أ أ אن א وأ ا אء وا اء BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 110 nahvin bir bölümünü iyi bilirdi. 22 Şevval 349 (15 Aralık 960) perşembe günü vefat etti. 5 Kitâbü Şevâzzi’s-Seb‘a, Kitâbü’l-Yâât, Kitâbü’l-Hâât, Kitâbü Kırâati’l-A‘meş, Kitâbü Kırâati Hamzati’l-Kebîr, Kitâbü Kırâati’l-Kisâi’l-Kebîr, Kitâbü’r-Risâle fi’l-Cehri bi Bismillâhirrahmânirrahîm, Kitâbü’l-Fasl beyne Ebî Amr ve’l-Kisâî, Kitâbü’l-Hilâf beyne Ebî Amr ve’l-Kisâî, Kitâbü’l-İntisâr li Hamza, Kitâbü Kırâati Hafs San‘atühü, Kitâbü’l-Hilâf beyne Ashâbi Âsım ve Hafs b. Süleyman adlı kitapları vardır. en-Nakkâr 10 15 [Adı] Ebû Ali el-Hasan b. Dâvûd olup en-Nakkâr diye bilinir. Kûfeli olup Kureyş’in Benî Ümeyye kolundandır. Hayyât diye bilinen Ebû Muhammed el-Kâsım’dan okudu. Hayyât ise eş-Şümûnî’den; eş-Şümûnî, el-A‘şâ’dan; el-A‘şâ, Ebû Bekir’den; Ebû Bekir, Âsım’dan; Âsım, Ebû Abdurrahman es-Sülemî’den; es-Sülemî, Hz. Ali’den (kv), Hz. Ali de Hz. Peygamber’den (sav) okumuştu. en-Nakkâr, Kûfe’de vefat etti. Kitâbü Kırâati’l-A‘şâ, Kitâbü’l-Luga ve Mehârici’l-Hurûf ve Usûli’n-Nahv1 adlı eserleri vardır. İbn Miksem 20 25 Yakın zamanda Bağdat’ta yaşayan kurrâlardan olup adı Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasan b. Miksem b. Ya‘kûb’dur. Lügat ve şiiri iyi bilirdi. Sa‘leb’den okumuş ve ondan rivayet etmiştir. 332 (943) yılında vefat etmiştir. Kitâbü’l-Envâr fî İlmi’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Medhal ilâ İlmi’ş-Şi‘r, Kitâbü İhticâci’l-Kırâât, Kitâbün fi’n-Nahv -büyüktür-, Kitâbü Maksûr ve Memdûd, Kitâbü Müzekker ve Müennes, Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ’, Kitâbü Adedi’t-Tamâm, Kitâbü’l-Mesâhif, Kitâbü İhtiyâri Nefsih, Kitâbü’s-Seb‘a bi İleliha’l-Kebîr, Kitâbü’s-Seb‘ati’l-Evsat, Kitâbül-Evsat (diğeri), Kitâbü’l-Asgar -Şifâü’s-Sudûr olarak bilinir-, Kitâbü İnfirâdâtihi, Kitâbü Mecâlisi Sa‘leb adlı eserleri vardır. 1 Bk. Sezgin, Fuat, GAS, IX, s. 149. ا 111 ا و ف وأر و ٥ .و ّ و ث א . :כ אب اכ ا ،כ אب اءة ا ا ا ف ا כ אب ا ا ّذ ا ،כ אب ا אءات ،כ אب ا אءات ،כ אب اءة ،כ אب ا אب א أ ا כ ،כ אب ا أ و وا כ א ،כ אب ا ف אن ة ا כ ،כ אب اءة ا כ א ا أ ما ّ ال אر א و وا כ א ،כ אب ة ،כ אب اءة و ، אن. ا ّ אر أ ا أ ١٠ ّ ا א و أا ا أ داود و ف א ّ אر، ا وف א ا أ ا و ّ כ و أأ و أا א ا اכ و أ א مو أ ا . ،כ אب ا :כ אب اءة ا وف وأ و אرج ا . لا ا ١٥ أ ا כ ّ כ אب ا اכ وا :כ אب ا و ف وا ب ،أ ا اء ّ و . وروى ّ و ار אج ا اءات ،כ אب و ّ ،כ אب ا ،כ אب ا ا ا .وכאن א ـא א ً و ث א . و ٢٠ אط و أ ا ا ّ כ و أا .Ṣو ّ ا ّ אر א כ اכ أ אط أ .أ ا آن ،כ אب ا ا -כ ،-כ אب اء ،כ אب א ا כ ،כ אب ا אء ا رو د ا אم ،כ אب ا ا و ور ،כ אب ا ادا ،כ אب إ א ا ا ، ود ،כ אب ّכ ،כ אب ا אر ،כ אب ا و א ا م ،آ .כ אب . BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 112 en-Nakkâş [Adı] Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasan el-Ensârî olup Musul’dandır. Orada doğmuştur. Bağdat’ta kendisinden okunan ve okumaya gelinen kurrâlardan biriydi. 5 10 Kitâbü’l-İşâre fî Garîbi’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Muvazzıh fi’l-Kur’ân ve Me‘ânîhi, Kitâbü’l-Akl, Kitâbü Zıddi’l-Akl, Kitâbü’l-Menâsik, Kitâbü Fehmi’l-Menâsik, Kitâbü Ahbâri’l-Kussâs, Kitâbü Zemmi’l-Hased, Kitâbü Delâ’ili’n-Nübüvve, Kitâbü’l-Ebvâb fi’l-Kur’ân, Kitâbü “İrame Zâti’l-İmâd”, Kitâbü’l-Mu‘cemi’l-Evsat, Kitâbü’l-Mu‘cemi’l-Esğar, Kitâbü’l-Mu‘cemi’l-Kebîr fî Esmâ’i’l-Kurrâ ve Kırââtihim, Kitâbü’l-İşâra fî Garîbi’l-Kur’ân [mükerrer], Kitâbü’s-Seb‘a bi İleliha’l-Kebîr, Kitâbü’s-Seb‘ati’l-Evsat, Kitâbü’s-Seb‘ati’l-Esğar, Kitâbü’t-Tefsîri’l-Kebîr -12.000 varak kadar- adlı eserleri vardır. En-Nakkaş 351 (962) yılında Bağdat’ta vefat etmiştir. İbn Mücâhid bu zâttan bir miktar hadis okumuştur. Bu ilginçtir. 15 Kur’ân Tefsiri Konusunda Yazılan Kitapların İsimleri Kitâbü’l-Bâkır Muhammed b. Ali aleyhisselâm b. el-Hüseyn b. Ali aleyhisselâm: Bu eseri ondan Zeydîlerin Cârûdiye kolunun reisi Ebü’l-Cârûd Ziyâd b. el-Münzir rivayet eder. İleride yeri gelince bu zâttan etraflıca bahsedeceğiz. 20 25 30 Kitâbü İbn Abbas: Bu tefsiri Mücâhid rivayet etti. Humeyd b. Kays, Verkâ ve Îsâ b. Meymûn, Ebû Necîh’ten, Ebû Necîh de Mücâhid’den rivayet ettiler. İbn Sa‘leb’in Kitâbü’t-Tefsîr’i, Ebû Hamza es-Sümâli’nin Kitâbü’t-Tefsîr’i. Ebû Hamza’nın adı Sâbit b. Dînâr, künyesi Ebû Safiyye’dir. Ebû Hamza Hz. Ali’nin itimat edilir, seçkin arkadaşlarındandı. Ebû Ca‘fer’le de arkadaş olmuştu. Muhammed b. Ali b. Cinnî’nin Kitâbü Tefsîri, Bu kitap cüzlerden (ciltlerden) meydana gelir. Sükkerî’nin hattıyla, Zeyd b. Eslem’den nakledilen Kitâbü’t-Tefsîr, Mâlik b. Enes Tefsîr’i, Süddî Tefsîr’i (ileride bahsedeceğiz), İsmâil b. Ebû Ziyâd’ın Tefsir’i, Dâvûd b. Ebû Hind Tefsîr’i, Ebû Ravk Tefsîr’i, Sened b. Dâvûd Tefsîr’i, Süfyân b. Uyeyne Tefsîr’i, Nehşel’in Dahhâk b. Müzâhim’den rivayet ettiği Tefsîr, ا 113 ا ّ אش כ أ ا اء ّ و ٥ ّ ا اכ כ אب ا ا م ا آن ،כ אب ا ا آن و א ، ّ ،כ אب ا א כ ،כ אب ا א כ ،כ אب أ אر ا ّ ة ،כ אب ا ا آن ،כ אب إرم ا و ،כ אب ا ،כ אب ا אرة ا و اب ا ا ،כ אب ا اכ ،כ אب ا ا آن ) כ ر( ،כ אب ا ّ اכ ،ا א ،כ אب ا ور . اد و ّ ا ّ אش و ا ًא ا اכ ا إ و ث א ،و ىو א ا . ا آن ّ כ אب ا א ّ أ ا אرود ز אد ١٥ و א . ،כ אب د אد ،כ אب ا أ אء ا اء و ا ّ א ا כ ،כ אب ا ١٠ أ אرة ّ ا ذم ا ا ّ אص ،כ אب ّ أ وُ أ :כ אب ا ،כ אب ذات ا ا إ אري، ا ه .وכאن أ ا ا م رر ا ا ا אرود ا م ،رواه ه ،و . כ אب ا א ،و כ אب ة ٢٠ أ أ إ ١ ١ د: ن أ م ا א ا د אر وכ د אر أ אء ا אت ،و أא أ اء .כ אب ا אכ ّ ، أ ،כ אب وور אء א .כ אب ا ة ا א ،وا אب ّ כ אب א ّ אس ،رواه א ورواه א أ ز אد ،כ אب داود ،כ אب ،ر: ،ف :ر داود אن داد. أ ا أ ّي و ،כ אب . .وכאن أ .כ אب ّ ا כ ي. أ ، ز כ ه א .כ אب ،כ אب أ روق ،כ אب ا ّ אك ا ، BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 114 5 10 15 20 25 30 İkrime’nin İbn Abbas’tan rivayet ettiği Tefsîr, Hasan b. Ebü’l-Hasan el-Basrî Tefsîr’i, kelâmcılardan Ebû Bekir el-Esam’ın Tefsîr’i, Ebû Kurayme Yahyâ b. el-Mühelleb Tefsîr’i, Şeybân b. Abdurrahman en-Nahvî Tefsîr’i, Saîd b. Beşîr’in Katâde’den rivayet ettiği Tefsîr, Muhammed b. Sevr’in Ma‘mer’den, onun Katâde’den rivayet ettiği Tefsîr, Muhammed b. Sâib el-Kelbî Tefsîr’i, Mukâtil b. Süleyman Tefsîr’i, Ya‘kûb ed-Devrakî Tefsîr’i, Hasan b. Vâkıd Tefsîr’i [en-Nâsih ve’l-Mensûh adlı bir kitabı da vardır], Mukâtil b. Hayyân Tefsîr’i, Saîd b. el-Cübeyr Tefsîr’i, Vekî‘ b. el-Cerrâh Tefsîr’i, Ebû Recâ Muhammed b. Seyf Tefsîr’i, Yûsuf el-Kattân Tefsîr’i, Muhammed b. Ebû Bekir el-Mukaddemî Tefsîr’i, Ebû Bekir b. Ebû Şeybe Tefsîr’i, Hüşeym b. Beşîr Tefsîr’i, Ebû Nuaym el-Fadl b. Dükeyn Tefsîr’i, Ebû Saîd el-Eşecc Tefsîr’i, Hişâm el-Kelbî’nin Bazı Kavimlere Dair İnen Âyetler Tefsîr’i, Ebû Ca‘fer et-Taberî Tefsîr’i, İbn Ebî Dâvûd es-Sicistânî Tefsîr’i, Ebû Bekir b. Ebü’s-Selc Tefsîr’i, Ebû Ali Muhammed b. Abdülvehhâb el-Cübbâî Tefsîr’i, Ebü’l-Kâsım el-Belhî Tefsîr’i, Ebû Müslim Muhammed b. Bahr el-İsfahânî Tefsîr’i, Ebû Bekir b. el-İhşîd’in Ebû Ca‘fer et-Taberî’nin kitabının muhtasarı olan Tefsîr’i, İbnü’l-İmam el-Mısrî’nin el-Medhal ilâ tefsîri’l-Kur’ân’ı, Ebû Bekir el-Esam Tefsîr’i. Me‘âni’l-Kur’ân, Müşkili’l-Kur’ân ve Mecâzi’l-Kur’ân Hakkında Yazılan Kitaplar Kisâî’nin Me‘âni’l-Kur’ân’ı, Ahfeş Saîd b. Mes‘ade’nin Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân’ı, Ruâsî’nin Me‘âni’l-Kur’ân’ı, Yûnus b. Habîb’in Me‘âni’l-Kur’ân’ı -biri büyük biri küçük-, el-Müberred’in Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân’ı, Kutrub en-Nahvî’nin Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân’ı, el-Ferrâ’nın Ömer b. Bükeyr için yazdığı Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân’ı, Ebû Ubeyde’nin Me‘âni’l-Kur’ân’ı, Ebû Feyd Müerric es-Sedûsî’nin Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân’ı, Hasan b. Ca‘fer er-Rahbî’nin Kitâbü’r-redd alâ Men Nefâ el-Mecâz Mine’l-Kur’ân’ı, İbn Uyeyne’nin Kitâbü Cevâbâti’l-Kur’ân’ı, Ebû Muhammed el-Yezîdî’nin Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân’ı, Mufaddal b. Seleme’nin Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân’ı ve Kitâbü Ziyâi’l-Kulûb Min Me‘âni’l-Kur’ân ve Garîbihi ve Müşkilihi adlı eseri, Ahfeş’in Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân’ı -küçük-, İbn Keysan’ın Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân’ı -el-Aşerât diye bilinir-, ا 115 כ אب כ أ ا כ ا ّ אن א ٥ אس ،כ אب ّ ا כّ ا ا כ אب وا ّ ّאن ،כ אب اح ،כ אب ّ ،כ אب أ כ אب כ ١٥ أ أ أ ا ،כ אب أ أ כ ا ا ا אم ا ي ،כ אب ا اכ ّ אر כ אب أ ا أ ا أ ام א כ אم ا כ א ،כ אب ّ אب ا ّ أ ّ א ،כ אب إ . ا آن و כ و אزه כ אب א ا آن כ א ،١כ אب א ا آن ؤا א ا آن د ،כ אب א ا آن ٢٠ כ אب ا ّد ا אز با ١ ا آن ا آن ا ،כ אب و ر. وכ ،כ אب א ي ،כ אب א ا آن ة ،כ אب א ا آن ا ّ ا ،כ אب א ا آن א ا آن و ،כ אب אء ا ب א ة ،כ אب ،כ אب א ا آن ا آن ّ כ .כ אب א ا آن ، א ،כ אب ي ،כ אب ا כ ا أ دכ ،כ אب ا ا وا ، ، ،כ אب ا ّ أ א ّ أ ،כ אب ،כ אب ا أ داود ا أ ا א ا כ ا ي ،כ אب ا ّ أ ّ ّ ر אء ا يا ي ل ،כ אب ا آن א אن ،כ אب ،כ אب ّ ،כ אب ا اכ ا א ّ ب ا ور ،כ אب خ ،כ אب ا ا אدة ،כ אب אدة ،כ אب وכ ا أ כ ا ّ ،כ אب ي ،כ אب אن ،כ אب و כ אب ا א ١٠ ا ،כ אب ر ّ أ ا ا ي ،כ אب א ي ،כ אب א ،כ אب ّ اء أ ّ ّرج ا و ، ا אت ا آن ا آن و כ ّ כ אن و ف א ا آن ّ ،כ אب ات، BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 116 5 10 İbnü’l-Enbârî’nin Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân’ı, ez-Zeccâc’ın Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân’ı, Halef en-Nahvî’nin Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân’ı, Sa‘leb’in Kitâbü me‘âni’l-Kur’ân’ı, Ebû Muâz el-Fadl b. Hâlid en-Nahvî’nin Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân’ı -büyük- [İshak b. İbrâhim et-Tâhirî için yazmıştır], Ebü’l-Minhâl Uyeyne b. el-Minhâl’in Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân’ı, bu kitabı İshak b. İbrâhim et-Tâhirî için yazmıştır, İbn Dürüsteveyh’in Kitâbü’t-Tevassut Beyne Sa‘leb ve’l-Ahfeş fi’l-Me‘âni adlı eseri, Ebû Bekir b. el-Eştehî el-İsfahânî’nin Kitâbü Riyâzati’l-Elsine fî İ‘râbi’l-Kur’ân ve Me‘ânîh, vezir Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ b. Dâvûd b. el-Cerrâh’ın Kitâbün fî Me‘âni’l-Kur’ân ve Tefsîrihi ve Müşkilihi adlı eseri. Vezir Ali b. Îsâ’ya bu eseri yazması için Ebû Bekir b. Mücâhid ve Ebü’l-Hüseyin el-Harrâz en-Nahvî yardım etmişleridir. Garîbü’l-Kur’ân’a Dair Yazılan Kitaplar 15 20 Ebû Ubeyde’nin Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân’ı, Mü’erric es-Sedûsî’nin Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân’ı, İbn Kuteybe’nin Garîbü’l-Kur’ân’ı, Ebû Abdurrahman el-Yezîdî’nin Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân’ı, Muhammed b. Sellâm el-Cumahî’nin Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân’ı, Ebû Ca‘fer b. Rüstem et-Taberî’nin Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân’ı, Ebû Ubeyd el-Kâsım’ın Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân’ı, Muhammed b. Azîz es-Sicistânî’nin Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân’ı, Ebû Bekir b. el-Varrâk’ın Kitâbü Garîbi’l-Masâhif’i, Ebü’l-Hasan el-Arûzî’nin Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân’ı, Muhammed b. Dînâr el-Ahvel’in Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân’ı, Ebû Zeyd el-Belhî’nin Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân’ı, İbn Hâleveyh’in Kitâbü İ‘râbi Selâsîne Sûre mine’l-Kur’ân adlı eseri. Kur’ân’da Geçen Çeşitli Lehçelere Dair Yazılan Kitaplar 25 el-Ferrâ’nın Kitâbü Lugâti’l-Kur’ân’ı, Ebû Zeyd’in Kitâbü Lugâti’l-Kur’ân’ı, el-Asmaî’nin Kitâbü Lugâti’l-Kur’ân’ı, Heysem b. Adî’nin Kitâbü Lugâti’l-Kur’ân’ı, Muhammed b. Yahyâ el-Katî‘î’nin Kitâbü Lugâti’l-Kur’ân’ı, İbn Düreyd’in Kitâbü Lugâti’l-Kur’ân’ı. İbn Düreyd eserini tamamlayamamıştır. Kıraatler Hakkında Yazılan Kitaplar 30 Halef b. Hişâm el-Bezzâr’ın Kitâbü’l-Kırâât’i, İbn Sa‘dân’ın Kitâbü’l-Kırâât’i, Ebû Ubeyd el-Kâsım’ın Kitâbü’l-Kırâât’i, Ebû Hâtim es-Sicistânî’nin Kitâbü’l-Kırâât’i, Sa‘leb’in Kitâbü’l-Kırâât’i, ا 117 ا אري ،כ אب א ا آن ّ ّ אج ،כ אب א כ אب א ا آن אذ ا .כ אب א ا آن ا ي ،כ אب א ا آن א ا ا ] ي ،כ אل אل، وا ٥ ا כ و א ا اכ ا ا ّ ا آن ا آن ١٥ ا ٢٠ ا ّ ي ،כ אب ا و اכ ١ ٢ ٣ أ :ا ر د :ا ر. + ا آن ما ،כ אب ا א ا آن א ا ،כ אب כ ا آن ،כ אب و ي ،כ אب ا ر ا آن כ ا ّراق ،כ אب ّ رة א د אر ا ا آن ،כ אب ّ ا آن ا آن ل ،כ אب . אت ا آن ّ ّ כ אب ا اءات א . از. ّرج ا ا آن ،כ אب אت ا آن ٣ا א هو כ .أ א ،כ אب כ אب אت ا آن ّ ،כ אب אت ا آن اכ أ ا آن اء כ אب ا داود ا ،כ אب إ اب ا ا ة ،כ אب א ،כ אب ز ا إ اب ا آن ي. ّ ا آن ا از ٢ا ا ّ ا آن כ אب ا ،כ אب ر א ا آن و ا آن ا א ي .כ אب ا א ،١כ אب أ ا א ّ وأ ا إ ا در ا ا א ي[ .כ אب אق א اح ا ز א ١٠ אق ا إ ا א ا آن در ز ،כ אب אت ا آن ّي ،כ אب אت ا آن . אت ا آن ّ ا اءات אم ا ّ ار ،כ אب ا اءات ،כ אب ا اءات א ا ان ،כ אب اءات א ،כ אب ا اءات ، BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 118 5 10 yine Sa‘leb’in Kitâbü Garâibi’l-Kırâât’i, İbn Kuteybe’nin Kitâbü’l-Kırâât’i, İbn Mücâhid’in Kitâbü’l-Kırââti’l-Kebîr’i ve Kitâbü’l-Kırââti’s-Sağîr’i, Hüşeym b. Beşîr’in Kitâbü’l-Kırâât’i, Ebü’t-Tayyib b. Eşnâs’ın Kitâbü’l-Kırâât’i, Ali b. Ömer ed-Dârekutnî’nin Kitâbü’l-Kırâât’i, Yahyâ b. Âdem’in Kitâbü’lKırâât’i, el-Vâkıdî’nin Kitâbü’l-Kırâât’i, Nasr b. Ali’nin Kitâbü’l-Kırâât’i, İbn Kâmil’in Kitâbü’l-Kırâât’i (tamamlayamamıştır), Fadl b. Şâzân’ın Kitâbü’l-Kırâât’i, Ebû Tâhir’in Kitâbü’l-Kırâât’i, Ebû Amr b. el-Alâ’nın Kitâbü’l-Kırâât’i, Hârûn b. Hâtim el-Kûfî’nin Kitâbü’l-Kırâât’i, Abbas b. el-Fadl el-Ensârî’nin Kitâbü’l-Kırâât’i, İbn Dürüsteveyh’in Kitâbü’l-İhticâc li’l-Kurrâ’sı. Kur’ân’ın Noktalanması ve Harekelenmesine Dair Yazılan Kitaplar 15 el-Halîl’in Kitâbün fi’n-Nakt’ı, Muhammed b. Îsâ’nın Kitâbün fi’nNakt’ı, el-Yezîdî’nin Kitâbün fi’n-Nakt’ı, İbnü’l-Enbârî’nin Kitâbün fi’nNakt ve’ş-Şekl’i, Ebû Hâtim es-Sicistânî’nin Kitâbün fi’n-Nakt ve’ş-Şekl’i, Ebû Hanîfe ed-Dîneverî’nin Kitâbün fi’n-Nakt ve’ş-Şekl bi Cedâvil ve Dârât’ı. Kur’ân’daki Lâm’lar Hakkında Yazılan Kitaplar 20 Dâvûd b. Ebû Tıybe’nin Kitâbü’l-Lâmât’ı, Muhammed b. Saîd’in Kitâbü’l-Lâmât’ı, İbnü’l-Enbârî’nin Kitâbü’l-Lâmât’ı, Ahfeş Saîd’in Kitâbü’lLâmât’ı. Kur’ân’daki Vakf ve İbtidalar Hakkında Yazılan Kitaplar 25 30 Hamza’dan rivayet edilen Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ’, Ferrâ’dan rivayet edilen Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ, Halef ’in Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ’sı, İbn Sa‘dân’ın Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ’sı, Dırâr b. Surd’un Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ’sı, Ebû Ömer ed-Dûrî’nin Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ’sı, Hişâm b. Abdullah’ın Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ’sı, Ebû Abdurrahman el-Yezîdî’nin Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ’sı, İbnü’l-Enbârî’nin Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ’sı, İbn Keysân’ın Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ’sı, el-Ca‘d’ın Kitâbü’l-Vakf ve’lİbtidâ’sı, Ebû Eyyûb Süleyman b. Yahyâ ed-Dabbî’nin Kitâbü’l-Vakf ve’lİbtidâ’sı. ا 119 כ אب ا اءات ا ،כ אب ا اءات א ،כ אب ا اءات ا כ אب ا اءات א ،כ אب ا اءات أ אس ،כ אب ا اءات ا כ אب ا اءات ٥ ،כ אب ا اءات ا כ آدم ،כ אب ا اءات ُ ١ ، ا ار ، ا ي ،כ אب ا اءات אذان ،כ אب ّ ،כ אب ا اءات כא ،כ אب ا اءات א ،כ אب ا اءات ا اءات و ا ا ء ،٢כ אب ا اءات אرون א ،כ אب ا اءات اכ اء در اכ ا ّ . ا ّ כ אب ا ١٠ ا ا ا ا ١٥ وا وا ا כ אب ا اء ر ،ف: ر ،ف :ا وا אم. ي. ا اول ودارات. اء وا وا اء وا اء وا أّ ب ا ا כ אب )د(. ا ا כ אب )د(. ،כ אب ا اء وا اء ا اء ،כ אب ا ّ وا اء ان ،כ אب ا ا وري ،כ אب ا ا اء ا وا اء ي ،כ אب ا כ אن ،כ אب ا אن אت ا آن ة ،כ אب ا ،כ אب ا אري ،כ אب ا ١ ٢ ٣ ٤ . اء ُ د ،כ אب ا ا ،כ אب ا ٢٠ א ّ ٣ ا وا اء אت אت ّ כ אب ا وا כ ِ ،כ אب ا أ אري ،כ אب ا اכ ،כ אب ا א ا ي אت ا آن אت اود ا ري ا ا وا כ ،כ אب أ ا ّ כ אب ا ،כ אب ا אري ،כ אب ا آن ّ אري وا כ ،כ אب أ ا وا כ ا ،כ אب ا اכ ّ אس ا אج ا . وا אم وا اء ار اء َ ،٤ BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 120 Mushaflardaki İhtilaflara Dair Yazılan Kitaplar 5 el-Kisâî’den rivayet edilen Kitâbü İhtilâfi Mesâhifi Ehli’l-Medîne ve Ehli’l-Kûfe ve Ehli’l-Basra, Halef ’in Kitâbü İhtilâfi’l-Mesâhif’i, el-Medâinî’nin Kitâbün fî İhtilâfi’l-Mesâhîf ve Cem‘i’l-Kur’ân’ı, el-Ferrâ’nın Kitâbü İhtilâfi Ehli’l-Kûfe ve’l-Basra ve’ş-Şâm fi’l-Mesâhif adlı eseri, İbn Ebî Dâvûd es-Sicistânî’nin Kitâbü İhtilâfi’l-Mesâhif’i, İbn Âmir el-Yahsubî’nin Kitâbü İhtilâfi Mesâhifi’ş-Şâm ve’l-Hicâz ve’l-Irak adlı eseri, Muhammed b. Abdurrahman el-İsfahânî’nin Kitâbün fî İhtilâfi’l-Mesâhif’i. Vakfü’t-Temâm Hususunda Yazılan Kitaplar 10 Ahmed b. Îsâ el-Lü’lü’î’nin Kitâb’ı, Ahfeş Saîd [b. Mesâde’nin] Kitâb’ı, Nusayr [b. Yûsuf en-Nâhvî]’nin Kitâb’ı, Ya‘kûb el-Hadramî’nin Kitâb’ı, Nâfi‘ b. Abdurrahman’ın Kitâb’ı, Ravh b. Abdülmü’min’in Kitâb’ı. Kur’ân’da Lafızları Aynı ve Mânaları Farklı İbareler Hakkında Yazılan Kitaplar 15 Ebü’l Abbas el-Müberred’in Kitâb’ı, Ebû Ömer ed-Dûrî’nin Kitâb’ı. Kur’ân’daki Müteşabihler Hakkındaki Kitaplar 20 Mahbûb b. el-Hasan’ın Kitâb’ı, Halef b. Hişâm’ın Kitâb’ı, elKatî‘î’nin Kitâb’ı, Nâfi’in Kitâb’ı, Hamza’nın Kitâb’ı, Ali b. el-Kâsım er-Reşîdî’nin Kitâb’ı, Ca‘fer b. Harb’in -Mu‘tezilî’dir- Kitâb’ı, Mukâtil b. Süleyman’ın Kitâb’ı, Ebû Ali el-Cübbâî’nin Kitâb’ı, Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf ’ın Kitâb’ı. Kur’ân’ın Heceleri Hakkında Yazılan Kitaplar Yahyâ b. el-Hâris’in Kitâb’ı, İbn Şebîb’in Kitâb’ı, Ahmed b. İbrâhim el-Varrâk’ın Kitâb’ı, Ya‘kûb b. Ebû Şeybe’nin Kitâb’ı. 25 Kur’ân’ın (Hemze-i) Kat‘ ve Vasılları Hakkında Yazılan Kitaplar Kisâî’nin Kitâb’ı, Serî’nin Kitâb’ı, Hamza b. Habîb’in Kitâb’ı, Abdullah b. Âmir el-Yahsubî’nin Kitâb’ı. ا 121 ا اכ ا ّ ف כ אب ا כ אب ا א فا ٥ ا وا فأ אز وا اق ا اכ ا اכ و ّ ا ا אس ا ّ ا ١٥ כ אب ا ة ،כ אب اכ ا ا أ א ١ ٢ وا ا אم א ا ،٢כ אب . ا ا آن ا وري. ،כ אب אم ،כ אب ا ا ا ،כ אب א ، ي ،כ אب ّ ب ا א ،כ אب أ ،כ אب ا ّ ف. ،כ אب أ إ ا . ا ّراق ،כ אب ع ا آن و ّ כ אب ا כ א ،כ אب ا َ ي ،כ אب ّ أ+ أ+ ف ١،כ אب א د ،כ אب أ ا א ّ ة. ا א ّ اء ،כ אب אء ا כ אب ب א ،כ אب روح ا אرث ،כ אب ا أ ّ و א ا آن ب ا א ا ي ،כ אب ا אن ،כ אب أ اכ ٢٠ ّ ّ א ا فا اכ א ، ا אم אاّ ّ وأ ا ا ة א ،כ אب ا ،כ אب ،כ אب א כ אب ة وا אم داود ا ا כ אب أ ا . با اכ وا א ا כ אب أ ١٠ وأ اכ أ א اכ ،כ אب ا א فا ا א ا آن ،כ אب ا ف ا فا أ א ي. ة ،כ אب ا א ا . BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 122 Kur’ân’ın Cüzleri Hakkında Yazılan Kitaplar Ebû Ömer ed-Dûrî’nin Kitâb’ı, Hamîd b. Kays el-Hilâlî’nin Kitâb’ı, Hamza’nın Kitâbü Esbâ‘i’l-Kur’ân’ı, el-Kisâî’nin Kitâb’ı, Süleyman b. Îsâ’nın Kitâb’ı, Ebû Bekir b. Ayyâş’tan rivayet edilen Kitâbü Eczâ’i Selâsîn. 5 10 Fezâ’ilü’l-Kur’ân Hakkında Yazılan Kitaplar Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm’ın Kitâb’ı, Muhammed b. Osman b. Ebû Şeybe’nin Kitâb’ı, Ahmed b. el-Muazzel’in Kitâb’ı, Hişâm b. Ammâr’ın Kitâb’ı, Ebû Ömer ed-Dûrî’nin Kitâb’ı, Ebû Şübeyl’in Kitâb’ı, Halef b. Hişâm el-Bezzâr’ın Kitâb’ı, Übeyy b. Ka‘b el-Ensârî’nin Kitâb’ı, el-Haddâd’ın Kitâb’ı, Ömer b. Heysem el-Kûfî’nin Kitâb’ı, Şîa’dan Ali b. Hasan b. Faddal’ın Kitâb’ı, Şiî Ali b. İbrâhim b. Hâşim eş-Şiî’nin fî Nevâdiri’l-Kur’ân’ı, Şia’dan Ebû Nasr el-Ayyâşî’nin Kitâb’ı. Kur’ân Âyetlerinin Sayısı Hakkında Yazılan Kitaplar 15 Medine halkından: Nâfi’den rivayet edilen Kitâbü’l-Adedi’l-Medînî el-Evvel, Kitâbü’l-Aded es-Sânî, Absî’nin Kitâbü’l-Aded’i, İbn Ayyâş’ın Kitâbün fî Adedi’l-Medînî el-Evvel’i, İsmâil b. Ebû Kesîr’in Kitâbün fi’l-Medîni’l-Ahîr’i, Nâfî’nin Kitâbün fî Avâşiri’l-Kur’ân’ı. Mekke halkından: Atâ b. Yesâr’ın Kitâbü’l-Aded’i, el-Huzâî’nin Kitâbü’l-Aded’i, Halef el-Bezzâz’dan rivayet edilen Kitâbü Hurûfi’l-Kur’ân. 20 Kûfe halkından: Hamza ez-Zeyyât’ın Kitâbü’l-Aded’i, Halef ’in Kitâbü’l-Aded’i, Muhammed b. Îsâ’nın Kitâbü’l-Aded’i, el-Kisâî’nin Kitâbü’l-Aded’i. Basra halkından: Ebü’l-Muâfâ’nın Kitâbü’l-Aded’i, Âsım el-Cahderî’den rivayet edilen Kitâbü’l-Aded, Hasan b. Ebü’l-Hasan’ın Kitâbün fi’l-Aded’i. 25 Şam halkından: Yahyâ b. el-Hâris ez-Zimârî’nin Kitâb’ı, Hâlid b. Ma‘dan’ın Kitâb’ı, Vekî‘in Kitâbün fî İhtilâfi’l-Aded alâ Mezhebi Ehli’ş-Şâm ve Gayrihim. ا 123 ا اכ أ اء ا آن ّ כ אب أ ا وري ،כ אب כ אب ا כ א ،כ אب ا اכ ٥ ا ا ادر ا آن ّ د آي ا آن :כ אب أ د َ ِ ،כ אب ا ا אش ْ ّ ،כ אب א ا ّכ :כ אب ا ا آن أ ا اכ :כ אب ا ا ا دا ا أ ا وري ،כ אب أ ُ َ אري ،כ אب ا ّ اد ،כ אب ،כ אب ا ا ا א ّ . د ا ّول א ،כ אب ا ا ّول ،כ אب إ دا ا אء ،כ אب إ ا دا א ا ا د ا ا אم :כ אب فا د د כ א . ة :כ אب ا أ أ ّ ،כ אب أ א ،כ אب أ כ א ا آن. د אر ،כ אب ا ،כ אب ا وف ا ّ از. ،כ אب ا أ أ אن אل ،כ אب أ ا أ כ ّ ا ا ٢٠ אم ّ אر ،כ אب أ ،כ אب اכ ١٠ ّ م ،כ אب אم ا ّ ار ،כ אب أُ اכ כ ّ אش. ا آن ا א א ١٥ ّ ل ،כ אب ا אن ،כ אب أ אع ا آن ،כ אب أ اء א כ אب أ ا ة، د ة ا ّאت ،כ אب ا ا א َ ،כ אب ا د د ،כ אب ا א ا د ري ،כ אب د. ا אرث ا ِ אري ،כ אب א أ ا אم و . ّ ان ،כ אب وכ BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 124 Kur’ân’ın Nâsih ve Mensuhu Hakkında Yazılan Kitaplar 5 10 Haccâc el-A‘ver’in Kitâb’ı, Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm’ın Kitâb’ı, İbn Ebî Dâvûd es-Sicistânî’nin Kitâb’ı, Mukâtil b. Süleyman’ın Kitâb’ı, Ca‘fer b. Mübeşşir’in Kitâb’ı, İsmâil et-Tirmizî’nin Kitâb’ı, Ebû Müslim el-Keccî’nin Kitâb’ı, İsmâil b. Ebû Ziyâd’ın Kitâb’ı, Ebü’l-Kâsım el-Cellâh ez-Zâhid’in Kitâb’ı, İbnü’l-Kelbî’nin Kitâb’ı, Hişâm b. Ali b. Hişâm’ın Kitâb’ı, Ahmed b. Hanbel’in Kitâb’ı, Zübeyr b. Ahmed’in Kitâb’ı, Abdurrahman b. Zeyd’in Kitâb’ı, Ebû İshak İbrâhim el-Müeddib’in Kitâb’ı, İbrâhim el-Harbî’nin Kitâb’ı, Ebû Saîd en-Nahvî’nin Kitâb’ı, el-Hâris b. Abdurrahman’ın Kitâb’ı. Hâ’lar ve Geri Dönüşleri Hakkında Yazılan Kitaplar Ebû Ömer ed-Dûrî’nin Kitâb’ı. Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzûluna Dair Kitaplar 15 Hasan b. Ebü’l-Hasan’ın Kitâb’ı, İkrime’nin İbn Abbas’tan rivayet ettiği Kitâb’ı. Ahkâmü’l-Kur’ân Hakkında Yazılan Kitaplar 20 25 İsmâil b. İshak el-Kâdî’nin Kitâbü Ahkâmi’l-Kur’ân’ı, Mâlik’in mezhebi üzerine yazılan Kitâbü Ahkâmi’l-Kur’ân, Ahmed b. el-Muazzel’den rivayet edilen Kitâbü Ahkâmi’l-Kur’ân, Ebû Bekir er-Râzî’nin Irak halkının mezhebi üzere yazdığı Kitâbü Ahkâmi’l-Kur’ân, İmam Ebû Abdullah Muhammed b. İdrîs eş-Şâfiî’nin yazdığı Kitâbü Ahkâmi’l-Kur’ân, Yahyâ b. Âdem’in Kitâbü Mücerredi Ahkâmi’l-Kur’ân, el-Kelbî’nin İbn Abbas’tan rivayet ettiği Kitâbü Ahkâmi’l-Kur’ân, Yahyâ b. Eksem’in Kitâbü Îcâbi’t-Temessük bi Ahkâmi’l-Kur’ân’ı, Ebû Sevr İbrâhim b. Hâlid’in Kitâbü Ahkâmi’l-Kur’ân’ı, Dâvûd b. Ali’nin Kitâbü Ahkâmi’l-Kur’ân’ı, yazarı bilinmeyen Kitâbü’l-Îzâh an Ahkâmi’l-Kur’ân. Kur’ân’la İlgili Çeşitli Konular Hakkında Yazılan Kitaplar 30 Ahmed b. Ali el-Mihricânî el-Mukrî’nin Kitâbün fî Cevâbâti’lKur’ân’ı, el-Firyâbî’den rivayet edilen Kitâbü Terki’l-Mirâ fi’l-Kur’ân, Ebû Ubeyde’nin Kitâbü’l-Mecâz’ı, el-Câhız’ın Kitâbü Nazmi’l-Kur’ân’ı, ا 125 اכ ٥ ا א ّ ا آن و ّ م ،כ אب ا ا א כ אب ّ אج ا ر ،כ אب أ ّ ،כ אب إ א אن ،כ אب א ،כ אب א ا أ ز אد ،כ אب أ ا א ا כ ّ ،כ אب إ א כ אب أ אم ،כ אب أ ا ا ،כ אب ا ا כ ،כ אب אم כ אب ا أ כ אب إ ا اכ ،כ אب ا ّ ا ّح ٢ ، ا ّدب، ١ . ا א ول ا آن ّ כ אب ا أ ا ،כ אب כ ا ا ّ אس. أ כאم ا آن ّ כ אب أ כאم ا آن إ א א כ ،כ אب أ כאم ا آن ١٥ ي ،כ אب ا אرث ا ي، ا وري. ا اכ ا ا אءات ور כ אب أ ١٠ ا ،כ אب أ ا اכ ز ،כ אب أ إ אق إ ا أ داود אق ا א أ ،כ אب أ כאم ا آن ل ،כ אب أ כאم ا آن ا ا أ ا اق ،כ אب أ כאم ا آن אم أ כ ا ازي ّ إدر ا א ،כ אب آدم ،כ אب أ כאم ا آن د أ כאم ا آن ّ أכ ، אس ،כ אب إ אب ا ّ כ כאم ا آن ا כ رواه ّ ، א ،כ אب أ כאم ا آن اود رإ ا כ אب أ כאم ا آن כ אب ا اכ ٢٠ אح ا أ כאم ا آن א ّ כ אب أ ا آن ١ ٢ ا ا .أ :ا ج؛ د ،ف :ا )כ ا( أ +כ אب ا ل ُ ل א ،כ אب ا ج أ . ا آن ّ א . ئ ا אز ا אت ا آن ،כ אب ك ا اء א ، ة ،כ אب ا آن BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 126 5 10 15 20 Kutrub’un Kitâbün fî mâ Seele anhü’l-Mülhîdûn min Âyi’l-Kur’ân adlı eseri, el-Câhız’ın Kitâbü’l-Mesâil fi’l-Kur’ân’ı, Ebû Ali el-Cübbâî’nin Kitâbü’l-Mahlûk’u, Abdurrahman b. Ebû Hammâd el-Kûfî’nin Kitâbü’lHurûf’u, Bişr b. Mu‘temir’in Kitâbün fî Müteşâbihi’l-Kur’ân, Mu‘tezile’den Muhammed b. Zeyd el-Vâsıtî’nin Kitâbü İ‘câzi’l-Kur’ân fî Nazmihi adlı eseri, İbnü’l-İhşîd’in Kitâbü Nazmi’l-Kur’ân’ı, İbnü’r-Râvendî’nin Kitâbü Halki’l-Kur’ân’ı, Ebû Zeyd el-Belhî Fâtiha sûresinin Kur’ân’ın tamamı yerine geçeceğine dair Kitâb’ı, [Ebû Şukayr’ın Kitâbü’l-Mesâili’l-Mensûre fi’l-Kur’ân’ı, Ebû Miksem’in Kitâbü’l-Envâr’ı, Hasan b. Ca‘fer el-Bercelî’nin Kitâbü’l-Beyân an Ba‘zı’ş-Şi‘r Me‘a Fasâhati’l-Kur’ân’ı, elCa‘dî’nin Kitâbü’n-Nâsih ve’l-Mensûh’u, Ebû Bekir er-Râzî’nin Kitâbü Ahkâmi’l-Kur’ân’ı, çeşitli kişilere ait Kitâbü’l-Lugât fi’l-Kur’ân adlı kitaplar, Ebû Ali el-Hasan b. Ali b. Nasr’ın Kitâbü Nazmi’l-Kur’ân’ı, İbnü’l-Cüneyd’in Kitâbü’l-Emsâl’i.] 1 Şaban 377 Cumartesi gününe kadar birinci makaleden yazdığımız kısımlar bunlardır. Allah’tan, kitabı kendisi için yazdığımız kişiyi ve bizi afiyet, güven ve yeterlilik içinde yaşatmasını istiyoruz. Allah rahmetiyle bunu yapar, bize rızasını ilham eder, keremi ve kudretiyle O’na itaat etmemiz için bize yardım eder. Allah bize kâfî ve ne güzel vekildir. Salât, mahlûkatının en hayırlısı Hz. Muhammed ve ailesi üzerine olsun. Müteahhir Kurrâlardan Bir Grubun Adları İbnü’l-Münâdî 25 Bağdatlı olup adı Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Ca‘fer b. Muhammed b. Ubeydullah b. Ebû Dâvûd’dur, Rusâfe’de otururdu. Kitaplarına garip adlar verir, telifleri sırasında fesahatli ifadeler kullanırdı. Bu sebeple eserleri okuyanları sıkardı. Kıraat ve diğer ilimlerde âlimdi. Çeşitli ilimlerde 120 küsur kitabı vardır. En iyi bildiği konu Kur’ân ilimleriydi. 334 (945) yılında vefat etti. Kitâbü İhtilâfi’l-Aded, Kitâbü Du‘âi Envâ‘i’l-İsti‘âzât min Sâ’iri’l-Âfât ve’l-Âhât adlı eserleri vardır. ا 127 כ אب א ب ل א ،כ אب ا ق أ ّ אد ا כ ،כ אب כ אب ا آن ا א ا آن] ،כ אب ا ١٠ כ אب ا א وا ا آن א ا א اآ و אن وأ وכ א ،و و אا و ١٥ أ אء وذכ ا ا אدي א ا ٢٠ ّ אه ا ا כ و ّ م ،כ אب أ ّن ز ا أ ا آن اد، ل ا אز ا آن ا رة ا ا آن ب ار ا ، כ ا ازي ،כ אب ا אت ، ا כ אب ا إ ل ا ا אء א ر אه و ، ،כ אب ا ُ ما ّ و א ّ אه א כ א ا ا اء ّ א .وכאن א .و א ا و ذכو ّ ا آن ا آن و ث א ، و כ א ًא و ا [. ا א ا آن ،כ אب إ א אء ،כ אب أ ا م א ،כ אب ا א وف ،כ אب أ כאم ا آن أ ذכإ رة ا خ כ אب ا ّ ا ،כ אب ا אن אل ون ّ ا ز ا ا ا او ي ،כ אب أ و ٥ ا آي ا آن ،כ אب ا ا آن א و ر . وآ . ّ ّ ب ّ أ אب כ ا و א ا داود א א و . אل .כאن א ـא א اءات و ا ً أر و وا ي وכאن ا א م ا آن و ّ ّ אذات ا כ :כ אب ا ف ا د ،כ אب د אء أ اع ا א ا אت وا א אت. א ،و أ أ و ون BİRİNCİ MAKALE – el-Fihrist 128 en-Nakkâş (Diğeri) 5 Bağdatlı olup adı Ebü’l-Hasan Ali b. Mürre diye künyelenir. Atpazarı (Sûku’l-fürs) civarında otururdu. … yılında vefat etti. Kitâbü’l-Kisâî, Kitâbü Hamza, Kitâbü’l-Kırââti’s-Semâniye adlı eserleri vardır. Son eserinde yedi kıraate Halef b. Hişâm el-Bezzâr rivayetini ilâve etmiştir. Bekkâr Künyesi Ebû Îsâ Bekkâr b. Ahmed b. Bekkâr’dır. Medînetüsselâm’daki (Bağdat) kurrâlardan biridir. 352 (963) yılında vefat etti. Kitâbü Kırâati’l-Kisâî, Kitâbü Kırâati Hamza adlı eserleri vardır. 10 15 İbnü’l-Vâsik [Adı] Ebû Muhammed Abdülazîz b. el-Vâsik’tır. Dabbî’den Hamza kıraatini okudu. Ebû Ca‘fer el-Mansûr’un şehrinde (Bağdat’ta) otururdu. … yılında vefat etti. Sa‘leb’e iki belâgattan hangisinin daha beliğ olduğunu sorduğu bir Risâle’si, Kitâbü Kırâati Hamza, Kitâbü’s-Sünen, Kitâbü’t-Tefsîr adlı eserleri vardır. Ebü’l-Ferec İbn Şenebûz’un arkadaşıydı. ا 129 ا ّ אش )آ ( أאا وכ ...و اכ ا أ ،כ אب ا כ א ،כ אب روا אر ة ،כ אب ا اءات ا א ،أ אف إ אم ا ّ ار. ّכאر ٥ وכ ا أא و ا ّ ،כאر و أ א .و ا ّכאر ،أ ا اء ّ כ אب اءة ا כ א ،כ אب اءة اכ م .و ّ ة. ا ا أ ١٠ ّ ة اد ل ق ا س .و ّ ا أ ّ أ ،כ אب اءة ا ا ،أ ا ّ ....و ر. ة ،כ אب ا أ ا ج א ذ. اכ اءة ا ؛ر א ،כ אب ا إ . ة .وכאن ل أي ا ّ İKİNCİ MAKALE Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla (O’na güvenir, O’ndan yardım isterim.) 5 Kitâbü’l-Fihrist’in İkinci Makalesi Üç Fenne ayrılır: Nahivcilere (gramerciler) ve Lügatçilere Dair Haberlerden ve Onların Kitaplarının İsimlerinden Bahseder Birinci Fen Nahiv [İlminin] Başlangıcı, Basralı Nahivciler, Lügatçiler ve Bâdiye Halkı Fasihlerinin Haberleri ve Kitaplarının İsimleri Hakkındadır 10 15 20 Muhammed b. İshak şöyle der: Âlimlerin çoğu nahiv ilminin Ebü’l-Esved ed-Düelî’den alındığını söylerler. Ebü’l-Esved ise Emîrü’l-mü’minîn Ali b. Ebû Tâlib’den, salavâtullâhi aleyh, öğrenmiştir. Diğerleri ise nahiv (gramer) ilminin esaslarını kendisine Leysî denen Nasr b. Âsım ed-Düelî’nin ortaya koyduğunu söylerler. Ebû Abdullah b. Mukle’nin yazısıyla Sa‘leb’den şöyle naklettiğini okudum: “İbn Lühey‘a, Ebû Nadr’dan şunu rivayet eder: “Abdurrahman b. Hürmüz Arapça ilmini ilk ortaya koyan kişidir. Kureyş’in nesebini, tarihini en iyi bilendi ve kurrâlardan biriydi. Hocam Ebû Saîd esSîrâfî (ra) bana bu şekilde anlattı.” Şöyle devam etti: “Nasr b. Âsım el-Leysî kurrâlardan ve fasih [konuşan] kişilerden biriydi. Ondan Ebû Amr b. el-Alâ ve diğer insanlar nahiv öğrendiler.” Ebû Ca‘fer b. Rüstem et-Taberî şöyle der: “Nahve bu adın verilmesinin sebebi şöyledir: Ebü’l-Esved ed-Düelî Hz. Ali’den nahvin esasları konusunda bazı şeyler öğrenmişti. ‘Onun yaptıkları gibi (nahv) ben de bazı şeyler yapmak için izin istedim.’ Buna nahiv dendi.” 25 30 İnsanlar Ebü’l-Esved’in nahiv ilmini ortaya koymasının sebebinde ihtilaf ettiler. Ebû Ubeyde şöyle demiştir: “Ebü’l-Esved, Hz. Ali’den, aleyhi’s-selâm, nahiv öğrendi. Ondan, kerremallâhu vechehu, öğrendiklerini kimseye açıklamıyordu. Nihayet Ziyâd ona bir adam gönderip ‘İnsanlara kılavuz olacak bir şey yap. Allah’ın kitabını bu şeyle anlasınlar.’ dedi. Ebü’l-Esved bundan affını istedi. Nihayet bir kişinin “Enne’llâhe berî’ün mine’l-müşrikîne ve rasûlihî” şeklinde rasûl kelimesini kesre ile okuduğunu duydu. ‘İnsanların durumunun bu hâle geleceğini düşünmemiştim.’ dedi. א ا א ا ا ا ا )و א ا א ا ا ّ ا ّول ا اء ا כ م ا اب وأ אل أ אر ا ا إ دأ آ ون :ر ا و ا ّأول אق :ز ذכ أכ ا أ ّ ا أ أ אء وأ ر و ا أ ا ، ا אس ا أُ אء أ ّن ا ا ؤ ا אس أ א و אل ا أ ا ي :إ ّ א م ،و أ א ة :أ و ا אء .أت אل :כאن אب ّ ذכ ا ًא ا ا ا اء ،وכ ا ّ א ا دا ؤ د :א אل ذ ً ا. ا ي د א أא ا أ ً ا ّن أ א ا ،אل أ ا .و אل ّأ وأ אر א وأ ّ ا أ لا دا ؤ ، ات ا ا .Ġو ّ أ ً א אل :כאن و ا ء وا אس. أ ا ا أن أ وا ا ،وכאن أ ا اء وا ّ ، ا أ א אل أ ٢٠ وأ אء כ ّ وأ ّن أ א ا وأ אر ا أ ّ אل :روى ا ١٥ وا אء כ ن ٥ ١٠ و כ אب ا ( א ، ،إ أ دإ ا ،כ ما و ًא ّ א أ ه ّ אس إ א ً א و ف כ אب ا .א אه ذ כ يء ِ َ ا ْ ُ ْ ِ ِכ َ َو َر ُ ُ ُ﴾ א כ .אل :א ا َ َِ ٌ אر م ،أ ا ا د .وכאن .אل ج ًא כ ن إ ز אد :ا د אر ًא أ﴿ :أَن أ ا ُ أ ّن أ ا אس آل إ ا. İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 132 Ziyâd’ın yanına gitti. Ona ‘Emirin emrini yapacağım, bana söylediğimi yapacak iyi bir kâtip bulsun.’ dedi. Abdülkays’tan bir kâtip getirdiler, fakat onu kabul etmedi. Bunun üzerine başka birini getirdiler.” Ebü’l-Abbas el-Müberred: “Zannediyorum bu kişi onlardan (onun istediği gibi) biri idi.” der. 5 Ebü’l-Esved kâtibe “Ben bir harfi söylerken ağzımı açarsam üstüne bir nokta koy. Eğer ağzımı büzersem harfin önüne bir nokta koy. Eğer [ağzımı aşağı] meylettirirsem noktayı harfin altına koy. Eğer bunun yerine gunne yaparsam nokta yerine iki nokta koy” dedi. Ebü’l-Esved ed-Düelî’nin noktalaması [harekelemesi] böyledir. 10 Ebû Saîd (ra) şöyle der: “Söylendiğine göre nahvin ortaya konmasının başka bir sebebi şudur: Sa‘d adlı Nevbendecanlı bir Farslı Ebü’l-Esved’e uğradı. Ailesinden bir grupla Basra’ya gelmişti. Bunlar Kudâme b. Maz’ûn’a yaklaşıp onun eliyle müslüman olduklarını, onun mevlâlarından olduklarını söylediler. Sa‘d [bir gün] atını yedeğine alarak Ebü’l-Esved’in yanına vardı. Ebü’l-Esved, ‘Ey Sa‘d, neden atına binmiyorsun?’ dedi. O da ‘Atım dâli‘ (’)ﺿﺎﻟِﻊdir.’ dedi, [halbuki] zâli‘ ( )ﻇَﺎﻟِﻊyani topal demek istiyordu. Orada hazır َ bulunanlardan biri buna güldü. Ebü’l-Esved, ‘Bu mevlâlar İslâm’a rağbet edip müslüman oldular, bize kardeş oldular. Onlara [sistemli bir] konuşma öğretsek.’ dedi ve fâil ve mef‘ûl-i bih bahsini yazdı.” 15 Nahiv Konusunda İlk Yazı Yazanın Ebü’l-Esved ed-Düelî Olduğunu Gösteren [Başka] Bir Sebep 20 25 30 Muhammed b. İshak der ki: Hadîse şehrinde İbn Ebî Ba‘ra diye tanınan Muhammed b. el-Hüseyin adlı bir adam vardı. Çok kitap toplardı. Kimsede görmediğim kadar çok kitabı olan bir kütüphanesi vardı. Nahiv (gramer), lügat, edebiyat ve eski kitaplar konularında ilginç eserler içeriyordu. Bu adamla defalarca buluştum. Benimle arkadaş oldu. İnsanlardan kaçar, Hamdân oğullarının korkusundan yanındakini gizlerdi. Bana içinde yaklaşık 300 rıtıl ağırlığında1 ikili deriler, saklar (yassı kemikler), Mısır papirüsleri, Çin kâğıtları, Tihâme kâğıdı, tabaklanmış deriler, Horasan kâğıtları bulunan büyük bir kitap sandığı çıkardı. Bunlarda Araplardan nakledilen bazı bilgiler, şiirlerinden müfret kasideler, nahiv, hikâye, ahbâr, esmâr, ensâb gibi Arap bilimlerinden ve diğer milletlerin ilimlerinden aldığı çok şey vardı. Bu kişinin anlattığına göre eski yazıları toplamaya çok düşkün, Kûfeli -ismini hatırlamadığım- bir adam vardı. 1 Ülkeden ülkeye farklılık arzetse de bir rıtıl yaklaşık olarak 416 gramdır. ا 133 إ ز אد ،אل :أ א أ כא אأ אل أ ا א د :إذا رأ א ٥ أ א يا ذכ ُّ א אل أ ر ً אر א ً واد ا أ ّ ن ّ دو א ً א .אل: م ود ا ١٠ وا وأ ّ אروا א إ ة، د ، ا א .أراد ا ءا ا כ م. ّ א ا ّ כ ؟ אل :إ ّن د: ،وכאن ا ا ، כ د. ا أ ف ن ا ر אب ا א ل . אل ّ و ف א أ ّن إ أ اا ة، ا ب و وا ا ّא אر وا ر ً אر وا أ د ،ر - اכ ا ف نأ ر ، ا ًא אن و כאك و ء م ا ب و .وذכ أ ّن ا ، ،כאن כאن ا . ً ا א אس ا אب و א ان. وا כא אت ذכ ذכ ُّ א ، ه א ًא د ي د أدم وورق دات ،ذ א ا ا ا א أ אر ،و ّ ا ّ א כ ة، وا دب ،وا כ א ر א אل ا ًرا و دا ؤ أر وا ،وכאن א כ ًא أ ا ا כ ا כ ا ً ً وورق وورق ٢٠ و د אت ج إ ا אق :כאن اכ ١ ة ه ،وإن ا أ ا ّ א ِ ،אل :א כ א د َ ه ،אل أ ا כ ّل ١٥ ا ذכأ ً אأّ ا ا ا . אن כאن م ا أ ف א ١ :Ġو אل إ ّن ا . أ ف ،وإن כ ت א כאن ا أ ا כא א ًא ، ا ً .אل أ ا אس ا د :أ ّ ّ ُ ، ا א أ لُ . ط ا אت İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 134 5 10 15 20 25 Bu zât ölüm vakti geldiğinde aralarındaki arkadaşlık, Muhammed b. el-Hüseyin’in ona iyiliğinin dokunmuş olması ve aynı mezhepten olmaları -Şiî’ydi- sebebiyle bunları kendisine tahsis etmişti. Ben bu kütüphanedeki eserleri gördüm, karıştırdım. Çok ilgi çekici şeyler buldum. Ancak yıllar bu kitapları yıpratmış, tahrif etmişti. Her parçanın, yaprağın ya da rulonun üzerinde birbiri ardına âlimlerin imzaları (kayıtları) bulunuyordu. İmzaların altında kimin hattı olduğunu yazıyordu. Bazı imzalarda âlimlerin birbirine beş, altı kişi hâlinde notları vardı. Bu kitaplar arasında Hz. Ali’nin, aleyhi’s-selâm, arkadaşı Hâlid b. Ebü’l-Heyyâc’ın yazısıyla bir mushaf gördüm. Sonra bu mushaf Ebû Abdullah b. Hânî’nin (ra) mülküne geçti. Üzerinde Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in, aleyhimü’s-selâm, ailesinden imamların yazıları bulunuyordu. Hz. Ali’nin ve Hz. Peygamber’in diğer kâtiplerinin yazısıyla emanetler, anlaşma evrakları; Ebû Amr b. el-Alâ, Ebû Amr eş-Şeybânî, el-Asmaî, İbnü’l-A‘râbî, Sîbeveyh, el-Ferrâ ve el-Kisâî gibi âlimlerin hattıyla nahiv ve lügate dair bahisler gördüm. Süfyân b. Uyeyne, Süfyân es-Sevrî, el-Evzâî ve başka hadisçilerin yazılarını da gördüm. Bunlardan başka nahiv ilminin Ebü’l-Esved ed-Düelî’den nakledildiğine dair, zannedersem Çin kâğıdı üzerine yazılmış dört yapraklık şu yazıyı gördüm: “Bu vesikada (yapraklarda) Ebü’l-Esved [ed-Düelî]’den (ra) naklen Yahyâ b. Ya‘mer’in hattıyla fâil ve mefûl hakkında sözler bulunmaktadır.” Bu yazının altında daha eski bir yazıyla “Bu, Allân en-Nahvî’nin yazısıdır.” ibaresi vardı. Onun altında da Nadr b. Şümeyl’in yazısı vardı. Bu adam öldükten sonra bu sandığı ve içindekileri kaybettik. Çok aramama rağmen bunlara dair bir şey duymadık, içlerinden mushaftan başkasını da görmedim. Ebü’l-Esved ed-Düelî’den Nahiv Öğrenenler 30 Ebü’l-Esved’den [ed-Düelî] aralarında Yahyâ b. Ya‘mer, Anbese b. Ma‘dân (Anbestü’l-Fîl), Meymûn b. el-Akrân’ın bulunduğu bir grup nahiv öğrendi. Bazı âlimler Nasr b. Âsım’ın da ondan okuduğunu söylerler. Yahyâ b. Ya‘mer, Advân b. Kays Aylân b. Mudar halkındandır. Benî Leys b. Kinâne’den sayılırdı. Güvenilir, âlim ve hadis rivayet edilen biriydi. ا 135 وأ ّ ـא ّ ا ا אة و א أ ّن ا אن أو ٥ أ ، ط ا אء وا ً ا إ وا אدات ا אء آ ، و ّ أ ا אج א ّ א ًא א ّ ا .ورأ א ر ا إ أ כّ ورأ اا آل ا وآل ا ، ا مو ا ١٠ ا وا و أ ا ا و ه כא ،و ه أر אכ م .و ١٥ ّ رأ ـא אت ّ ا أ أ ٢٠ أ ا وכאن ّ ّ اا . ا ا א ،و א ورق ا اا ، ا ا ن א ، ا م. א ّ طا ًدا ّأ طا ّ אء وا ا : ا אن أ ّن ا أ د א ا א: در ا ، ي ،و : و א כאن כ ة أ د ّ . ا وا ّ نا אا ا ط ، أ ا ا ّ אب ا .ورأ ، ا א א ّل ل ،و Ṣو وا طأ ً א! إ ّ ء أو ور ه أ א אت و כ ّאب ا ء وأ أوراق ،أ وا כ م .ورأ ه ّ وا اء وا כ א .و ّ אن ا ري وا وزا و و أ ا א وإ א .أ א و ّ א أ ّ ،כאن ً א ،وכאن א ً أدر א وأ כّ אو رج، و כ ّ ا כא אل ّ ّ ا ،א ّا א ً . او دا ؤ : ن .و אل ،و ا ان ،و אء :إ ّن أ א د. ّא ر اده כ א ،وכאن وان ن ً א א ـא ً ُروي . ا ، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 136 5 İbn Abbas, İbn Ömer ve başkalarını görmüştür. Kendisinden ise Katâde ve başkaları rivayet eder. Anbese b. Ma‘dân el-Mehrî ise Meysân halkındandır. Basra’ya gelip yerleşti. Fil ismini almasının sebebi babasının Ziyâd b. Ebîh’in filinin bakıcısı olmasıdır. Anbese’den sonra Hadramevt’in mevlâsı olan Abdullah b. Ebû İshak el-Hadramî gelmiştir. Şair el-Ferezdak onu şöyle hicveder: “Abdullah mevlâ olsaydı hicvederdim. Fakat o, mevâlînin mevlâsıdır.” 10 15 20 Abdullah zamanında nahiv sahasında göze çarpanlardan biri de Îsâ b. Ömer es-Sekafî’dir. Bana Ebû Saîd es-Sîrâfî (ra) söyledi, ona Ebû Müzâhim, ona İbn Ebî Sa‘d ona Ebû Osmân el-Mâzinî, ona el-Asmaî ona Îsâ b. Ömer söylemiş. Îsâ b. Ömer şöyle der: “Biz Hasan’la yürüyorduk. Yanımızda Abdullah b. Ebû İshak vardı. Hasan: “Bu doğan fikirleri yakalayın, kaydedin.” dedi. Abdullah b. Ebû İshak levhalarını çıkardı, onlara yazdı. “Ey Ebû Saîd! Biz senden şevkle istifade ettik.” dedi. Îsâ b. Ömer es-Sekafî ve Ebû Amr b. el-Alâ’ya Dair Haberler Ebû Amr b. el-Alâ’nın kuşağından olan Îsâ b. Ömer es-Sekafî Basra ehlindendir. Kûfe halkından olan Îsâ b. Ömer el-Hemedânî değildir. Kendisinden kıraatler rivayet edilir. O Basralı nahivcilerin öncülerindendir. Abdullah b. Ebû İshak ve başkalarından nahiv öğrenmiştir, ondan da Halîl b. Ahmed okumuştur. Îsâ’nın gözleri az görürdü. Basralı kurrâlardandı. 149 (766) yılında öldü. Kitâbü’l-Câmi‘, Kitâbü’l-Mükemmil adlı eserleri vardır. Kadı Ebû Saîd bize Halîl’in Îsâ b. Ömer’den ve iki kitabından bahseden şu beyitlerini okudu: Îsâ b. Ömer’in ortaya koydukları müstesna bütün nahiv ilmi batıldır. 25 Bu ikmal ve şu Cami‘ [kitabı], insanlar için Güneş ve Ay’dır. İnsanlar bu iki kitabı uzun zaman önce kaybettiler. Tanıdığımız zâtlardan herhangi biri o kitaplara muttali olmadı, kimse onları gördüğünü söylemedi. . Ebî Amr b. el-Alâ’dan birinci makalede kurrâlardan söz ederken bahsettik. ا 137 و ا ا ي،١ ان ّ אس وا و ّ ا أ אن، َ َ ْ ُ ُ َ ...و َ ِכ َْ َ أ ّא ، ّ אا أ אل :כ ّא אل :אذ ا כ א ،و אل :ا أ و אت ا א אل ا و ا ا ا ي ا ة .وכאن أ وأر ،ر أ ٢٠ ّ ١ أ أ ّ رآ א. ّא أ و د ،ر ،ف :ا ي. ا ،אل أ ا ّ א אق أ ا ، إ ء ا أ ] أ ا כ و ُ وى أ إ ا אق و .وכאن ا ،أ ،أ ه و א .و ا ، כ ث ِ َ ْ َ َא أ ْ َ َ َ א ّ ِ و אس ْ َ َ ْ ٌ َ ََ ٌ ذכ ت ا ّة ا ه ة[ و ي اءات .و ه .و ّ اء ا ً :כ אب ا א ،כ אب ا כ ّ .أ وا כ א : َ اכא ا و א و اכ ء إ אل ّ א ا أ إ אق ،אل ا ا ِ إכ َ ٌ َذا َك ْ אل َو َ َ ا َ א ٌ و אق . ِ َ َ َ ا ْ ُ َ ً א ُכ ّ ُ ا אس أ ر אن ا אز ءو أ א ّ ّن أ אه َ َا א َ ج وأ ا ا أ ّ ّ אأ ، َْ َ س ّא ا ا َ َا . א כ אأא أ ١٥ ا ها أ אر ّ ة وأ אم א ،وإ ّ א ز אد ُ ّ ت ،و אه ا زدق و אل: ع אل ا ما ه .وأ ّ א .وכאن אن َ ُ ا כ ََْ َ َ ْ ٥ א ،وروى أ ّ ا ١٠ و אدة و ان א ،و ّم ، א َُ إ أ אر ا اء ّ أ אه و ا א ا و . İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 138 Yûnus b. Habîb’e Dair Haberler 5 10 Ebü’l-Hüseyin el-Hazzâz’ın yazısıyla şunu okudum. Şöyle diyordu: “Ebû Abdurrahman, Yûnus b. Habîb’in Benî Leys b. Bekr b. Abdümenât b. Kinâne’nin mevlâsı olduğunu zannediyorum fakat bunu doğrulayamıyorum. Onlarla beraber olurdu, ancak onların mevlâsı olup olmadığını bilmiyorum.” Ebû Saîd (ra) ise onun Ebû Muhammed künyesini taşıdığını ve Benî Dabbe’nin mevlâsı olduğunu söyledi. Mefâhirü’l-Acem kitabının sahibi “O Acemlerden Cebel halkındandır. Bununla iftihar ederdi. Nahiv kurallarını en iyi bilen kişiydi.” demiştir. Ondan (Yûnus) şöyle nakledilir: “Ben Abdullah b. Ebû İshak el-Hadramî’den okumadım. Fakat ona ‘suveyk’ kelimesi yerine ‘süveyk’ diyen var mıdır?” dedim. O da Amr b. Temîm dilinde böyledir.’ dedi.” 15 Yûnus [b. Habîb], Ebû Amr b. el-Alâ’nın talebelerindendi. Basra’da ders verirdi. Derslerine talebeler, edîbler, bedevîlerin fasihleri ve çöl heyetleri gelirdi. 20 Ebû Abdullah b. Mukle’nin yazısıyla şunu okudum: “Ebü’l-Abbas Sa‘leb şöyle söyledi: Yûnus yüz yaşını geçti, ihtiyarlığı da geçti. 183 (799) yılında öldü.” İshak b. İbrâhîm el-Mevsılî’nin yazısında [şu yazılıydı]: “Yûnus 88 yıl yaşadı, evlenmedi, cariye de edinmedi. Bütün gayretini ilim tahsiline, ilim adamlarıyla konuşmaya harcadı.” Onun Me‘âni’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Lugât, Kitâbü’n-Nevâdiri’l-Kebîr, Kitâbü’l-Emsâl, Kitâbü’n-Nevâdiri’s-Sağîr adlı eserleri vardır. Halîl b. Ahmed’e Dair Haberler 25 30 Ebû Abdurrahman el-Halîl b. Ahmed’dir. İbn Ebî Hayseme, Halîl’in babasının İslâm tarihinde Ahmed adını alan ilk kişi olduğunu söylemişti. Aslı Ezd kabilesinin Ferâhîd kolundan gelir. Yunus [ona] -Ürdûsî gibiFürhûdî derdi. Nahiv meselelerinin kurallarını tespit etme ve kıyası doğrulamada zirveydi. Aruz ilmini ortaya koyan ve onu Arap şiirine tahsis eden ilk kişi odur. Dünyaya önem vermeyen, sadece ilimle uğraşan bir zâttı. Âsım el-Ahvel’den ve başkalarından hadis rivayet etmiştir. Az şiiri olan bir şairdi. ا 139 أ אر ّأ أت ا ا ّ از אل: ِכ א ،אل: אة כ أدري و אل ٥ א وכאن أ إ א ا אس אق ا אر وכאن وأ أت ا ّ غ ا دب و כ אب و ّأول ٢٠ و ا א אل ،כ אب ا ادر ا أ אر ا ّأول כ. أ ا כאن ا ُ ء وכא وو ُ د ا אد . اب ُ ، ّ َ ََُ א ّوج و أ ؟ אل: ة ،و א ُ א :אوز ّ . ا א و ّ إ אق و כ إ ا ّ إّ ا آن ،כ אب ا אت ،כ אب ا ادر ا כ ،כ אب . أ أ دي، ا א אو א ً אل. و אد ا اכ أ ًا ء ا لا ُ َ ،אل أ ا אس ّ ثو א وא .و ا כ ،و אت و ا אء ا أ أ ّ אل: و ا :אش ا ،و ُכ אب أ ّأ ا ١٥ ا أ ّ با :إّ أ ّ وכّ . و ١٠ ا ا أ ِ ّ و כ ّ כאن כ ن ّ ، ا أّ כ ر أم .وذכ أ أ ،אل :أراه ا ا ّ أردو ا إ ا ا م .אل ا أ ،وأ .وכאن א أ ا زد ا اج א َ َ :أ ْ ا .وכאن ا أ ا و أ אر ا ب .وכאن ا ّ אد ج ا وض و ّ ل و ه .وכאن א ا ُ ِ ّ . א ا ّ .ث ً ل: ا אس. ا א İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 140 Halil, [Basra’da 170 (786) yılında, yetmiş dört yaşında] vefat etmiştir. Telif ettiği eserler: Kitâbü’l-‘Ayn 5 10 15 20 Benî Furât’ın yakını, güvenilir, çok inceleyen ve araştıran biri olan Ebü’lFeth b. en-Nahvî’nin yazısıyla şöyle okudum: Ebû Bekir b. Düreyd şöyle der: “Kitâbü’l-‘Ayn Basra’ya 248 (863) yılında ulaştı. Onu Horasan’dan bir kitapçı getirmişti. 48 cüz hâlindeydi, 50 dinar(altın)a satıldı. Kitapçı onu getirene dek onun Horasan’da Tâhirîlerin kütüphanesinde olduğu bilinirdi.” Söylendiğine göre İmam Halîl bu kitabı yazmış, hacca gitmiş, kitabı Horasan’da bırakmış. Kitap Horasan’daki Tâhirîlerin kütüphanesinden Irak’a gönderilmiş. Bu kitabı İmam Halîl’den kimse rivayet etmemiş, onun böyle bir kitap yazdığı rivayet edilmemiştir. Rivayete göre, Nasr b. Seyyâr’ın oğullarından Leys kısa bir müddet Halîl ile arkadaşlık yapmış, Halîl bu kitabı onun için yazmış, metodunu ona öğretmiştir. Halîl çok geçmeden ölmüş, kitabı Leys tamamlamıştır. Kitap, harflerin boğazdan küçük dile doğru mahreçlerine göre tertip edilmiştir. ‘Ayn ( )عharfiyle başladığı için Kitâbü’l-‘Ayn denmiştir. Ayn harfinden [sonra sırasıyla] ḥâ ()ح, hâ ()ه, ḫâ ()خ, ğayn ()غ, kaf ()ق, kâf ()ك, cîm ()ج, şîn ()ش, sâd ()ص, dâd ()ض, sîn ()س, zây ()ز, ṭâ ()ط, dâl ()د, tâ ()ت, zâ ()ظ, ẕâl ()ذ, s̱â ()ث, râ ()ر, lâm ()ل, nûn ()ن, fâ ()ف, bâ ()ب, mîm ()م, elif ()ا, yâ () א, vâv ( )وharfleri gelir. Kitâbü’l- ‘Ayn’a Dair Başka Bir Hikâye 25 30 Ebû Muhammed b. Dürüsteveyh Kitâbü’l-‘Ayn’ı şu isnatla dinlediğini söyler: Ebü’l-Hasan Ali b. Mehdî el-Kisravî şöyle dedi: Bana ez-Zâc el-Muhaddis diye tanınan Muhammed b. Mansûr söyledi. Ona Leys b. el-Muzaffer b. Nasr b. Seyyâr şöyle demiş: “Ben Halîl b. Ahmed’i ziyaret ederdim. Bir gün bana ‘Keşke bir insan kalksa elif, bâ, tâ, s̱â… harfleriyle şöyle bir eser yazsa. Bu eser bütün Arapçayı kapsasa, hiçbir şeyi dışında bırakmasa.’ dedi. Ben ona ‘Bu nasıl olur?’ dedim. O da ‘Eserini iki, üç, dört, beş harfli kelimelere göre yazsa. Zira Arapların sözleri bunlardan fazla harfli değildir.’ dedi.” Leys şöyle devam etti: “Ona sorular soruyordum. O bana anlatıyordu, ben ise anlattıklarını tam kavrayamıyordum. ا 141 اכ وُ ا ّ ا ة א ه أر وא و و ً .و ن ّ : כ אب ا أت אل أ ٥ ّأ ا در :و כ وراق ّ ا ا א و ا ا כ אب و א وأ أ ّ אر، ،ا ذכ أ در ي ا כ وي، ا ً א: ذכ أّ أ ّن إ א ًא ّ وأ ّ כ م ا ب ،و ب כ ُم أכ ّ ء ِ ا اق אر أ ّ ا ا ا ّ ّة ة وإ ّن .و و ّ ،ا אء ،ا אء ،ا אء ،ا ،ا اء ،ا אء ،ا ال ،ا אء ،ا אء، ،ا ، ،ا אء ،ا او. כ אب ا ّ ّ כ ن ذ כ؟ אل: إ إ ّن כ אب ا ّ ا م ، ،ا אد ،ا אد ،ا ا ال ،ا אء ،ا اء ،ا م ،ا ن ،ا אء ،ا אء ،ا وא אرا ،وכ ّא د ً ا ا ّراق .و ا אن، و ُروي ا ِ ا .و א ّ و ات ّو א :ا وا כא أ ى ٢٠ ّ ا כ אب و اه ا אف ،ا כאف ،ا ١٥ ا أ ّن ا ا ج و ًءا א ا א ّ و ّ . اأ ّ.و ا ا و ًא אن وأر وأر ا אن כ אب ا ١٠ א ة כ אب ا ا אن وכאن ا ا כ אب أ ّ ا ا ي ،א א ا ات ،وכאن ّ ا ّ א ًא، ً ِ ،م ّ .אل ا ّ ّ אر :כ را أ وف أ : إ وف א اج ا ا أ وا ا ُ و و أ ّ ث אل ،אل ،Ġ ،אل אأ ّ ، و אء و אء و אء ّ .אل: ء ج وا א وا א وأ ّ أ ا א اا אد :אل أ ا :وכ ُ ف ، א İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 142 5 10 15 20 25 30 Günlerce bu konu için onun yanına gittim. Sonra hastalandı. Ben de hacca gittim. Ona üzülüyor, hastalığından dolayı ölmesinden, anlattıklarının boşa gitmesinden korkuyordum. Hacdan dönünce yanına gittim. Kitabın başındaki şekilde bütün harfleri tertîp etmişti. Ezberinden bana yazdırıyordu. Şüphelendikleri hakkında ‘Bu konuyu sor, eğer doğruysa kayda geçir.’ derdi. Böylece kitabı tamamladım.” Ali b. Mehdî şöyle der: Bu kitabın -Kitâbü’l-‘Ayn- nüshasını Muhammed b. Mansûr’dan aldım. Muhammed b. Mansur b. el-Leys b. el-Muzaffer onu istinsah etmişti. [Leys fakihlerden ve zâhidlerdendi. Me’mûn onu kadı tayin etmek istemiş, o kabul etmemişti. Ondan Ebü’l-Heyzâm Kilâb b. Hamza el-Ukaylî hadis rivayet etmiştir.] Muhammed b. İshak [en-Nedîm] şöyle der: “Da‘lic’in yanında bulunan nüsha İbnü’l-Alâ es-Sicistânî’nin nüshasıdır.” İbn Dürüsteveyh, İbnü’l-Alâ’nın bu kitabı kendileriyle beraber dinleyenlerden (okuyanlardan) biri olduğunu söyler. Âlimlerden bir grup Halîl’i; Kitâbü’l-‘Ayn’daki hata ve yanlışları, kullanımdan kalktığı hâlde kullanımdadır dediği ve kullanımdadır dediği hâlde kullanımdan kalkmış olan bazı hususları farkederek düzeltmişlerdir. Ebû Tâlib Mufaddal b. Seleme, Abdullah b. Muhammed Kirmânî, Ebû Bekir b. Düreyd, el-Cehzamî, es-Sedûsî ve el-Henâî ed-Devsî bunlardandır. Bazı âlimler ise İmam Halîl’i müdafaa etmişler, birbirlerinin hatalarını bulmuşlardır. Kitabımızda yeri geldikçe bu kişilerden ayrıntılı bahsedeceğiz. İmam Halîl’in ayrıca Kitâbü’n-Neğam, Kitâbü’l-Arûz, Kitâbü’ş-Şevâhid, Kitâbü’n-Nakt ve’ş-Şekl, Kitâbü Fâiti’l-‘Ayn, Kitâbü’l-Îkâ‘ (müzik) adlı eserleri vardır. [Yâkut -el-Hamevî- şöyle der: Vezir Ebü’l-Kâsım el-Mağribî’nin tamamladığı Kitâbü’l-Fihrist’i okudum. Müellif hattıyla olan nüshada şunu bulamadım ya da unuttum: Ebû Ömer ez-Zâhid diyor ki “Bana Ebû Muhammed el-Enbârî şöyle haber verdi: Bağdat’a vardığımda Muhammed küçüktü, evim yoktu. Sa‘leb beni Benî Bedr denen bir aileye gönderdi. Onlar bana yetmeyecek kadar bir şey verdiler. Kitâbü’l-‘Ayn’dan söz ettiler. Ben ‘Yanımda Kitâbü’l‘Ayn var.’ dedim. Onlar ‘Kaça satarsın?’ dediler. Ben ‘50 dinara’ dedim. Onlar ‘Sa‘leb eserin Halîl’e ait olduğunu söylerse söylediğin paraya alırız.’ dediler. ا 143 א إ أن اا ت أّ ا כ : ذا ل ي: ا א ا [. ّ ا אل ١٠ وف כ ّ א א אل ٥ ا ن أن ّ و ا أّ رك َ و و ر ا ّ ا אء در ا ت إ ،ذا ا ا ءأ ا א אء و ، در وا ] אل א ت: أ ا ا ٢٠ ،و אل :ذכ أ و ً ١ א ّ و כ : أ+ ا ا ّ ة ا ء ا ا ا כ אب. ًو :أ ْ َ ً א ،و ً א و ًא ذכ א وا ا ّ وا َ א و ذכ ا כ אب إن אء ا . כ אب ا ا ا ز ا כא ا ي ّ أو ذ ّ ا ّ ّ ا אري אل: ا أ אل :أ دار، إ وذכ وا כ אب ا אرا ،א ا د ً ا . ا ام כ ب ا כ :כ אب ا َ َ ،כ אب ا وض ،כ אب ا أ ًא و وا כ ،כ אب א ا ،כ אب ا אع. ا أت ، אء وا ّ אد، د ِ َْ כאن ّ ءا م א ا أ ا כ אب ا כ ّ ،و א ا ا כ אب ،و ّ ]وכאن ا כא ّ ١ا כ א وأ ا אء و א ذכ א ا .وروى ،و ًא ذכ أ ّ .و ا ّو ر ّ أ ّن ا ا ا ١٥ ت إ ًא ر ا ا כ אب .כאن ُ ُ ا כ אب. ،إ أن ّ אق :وا א .وذכ ا ا و أ ّא ً א ،ا ّ و ّ . א כאن ّ ،אز و : : أ م אل ي כ אب ا אه א ،א ا إن אل ا ،כ אب ا א أ ذכ ي إ اد ر :כ ؟ إّ ، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 144 5 10 Ben ‘Halîl’in olduğunu söylemezse kaça alırsınız.’ dedim. Onlar ‘20 dinara alırız dediler.’ Hemen Sa‘leb’e gittim. Ona ‘Efendim. Bana 50 dinar ver.’ dedim. Sa‘leb ‘Şüphesiz sen delisin.’ dedi. ‘Ben senin paranı istemiyorum.’ dedim. -ve olayı ona anlattı.- Sa‘leb ‘Yalan mı söyleyeyim?’ dedi. Ben ‘Hâşâ, sen bize Halîl’in Ayn bâbını bitirince öldüğünü söylemedin mi? Hakem olman için yanına gelirsek şüphelenmediğin şeye elini koy.’ dedim. O ise ‘Seni kayırmamı mı istiyorsun?’ dedi. Ben ‘Evet’ dedim. O da ‘Çağır onları.’ dedi. Onlar benden önce gelmişlerdi. Vardım, kitabı çıkardılar, ona verdiler. ‘Bu eser Halîl’in mi değil mi?’ dediler. Sa‘leb kitabı açtı. Ayn bahsini yarıladı. Üç defa ‘Bu Halîl’in sözü.’ dedi. Ben de 50 dinara sattım.”] Âlimlerin İlim Aldıkları Meşhur Bâdiye Fasihleri, Onlara Dair Bazı Haberler ve Nesepleri 15 Muhammed [b. İshak] der ki: Ülkeleri ve dönemleri farklı olsa da bu kişilerden burada söz etmek gerekti. Zira âlimler onlardan ilim almışlardır. Tertip gözetmeksizin onları anlattım. Efâr b. Lakît: Rivayete göre bu zât yüksek bir çöp yığını üzerine oturmuş, insanlar gelip ondan ilim öğrenmişler. O ise “Bu toz yığını ne?” demiş, etrafındakiler “Sen o yığının ortasındasın.” diye cevap vermişler. 20 Ebü’l-Beydâ er-Riyâhî: Ebû Mâlik Amr b. Kirkire’nin annesinin eşidir. Adı Esad b. İsmet’tir. Basra’ya gelen bedevîlerdendi. Ücretle çocukları okuturdu. Ömrü boyunca Basra’da ders okuttu. Şairdi. Şu beyitler onundur: “Belâgatlı da onun hakkında, konuşmayı beceremeyen gibi konuştu, her ikisi de etkileyici idi. Nitekim düşman da (artık eskisi gibi değil), tıpkı dost gibi güzel konuştu.” 25 30 Ebû Mâlik Amr b. Kirkire: Bedevîdir. Çölde muallimlik, şehirde kitapçılık yapardı. Benî Sa‘d’ın mevlâsı, Ebü’l-Beydâ’nın râvisidir. Anası Ebü’l-Beydâ ile evliydi. Ebû Mâlik’in bütün lügati [Arapça kelimeleri] ezberlediği söylenir. Basra mezhebinin müntesibiydi. Câhız’ın dediğine göre iyi tabiatlı bir kimseydi. Allah (cc) indinde zenginlerin fakirlerden, Firavun’un Mûsâ’dan üstün olduğunu iddia ederdi. Ağza alınmayacak derecede sıcak şeyleri yerdi ve bu ona acı vermezdi. Kitâbü Halki’l-İnsân ve Kitâbü’lHayl adlı eserleri vardır. ا 145 إّ :ن ري :א : أ و א כ ،و ت אب ا ّ אل :א أ ا ا אق[ :ا ،أ ا ١٥ ا ّ أن أ אء أ ًא ،אل: ا ا و אء ا אر ا ا ّ אء و ا ّ ا ه: وا א ا ّ و ّ أכ م و ْ .و أ إ ون א א. اء أ ه ُ وכ ِ َ ْ ِ َ א َ ْ ِ ٌ ّ يا א . ِכ ِכ ة ،وا و ْ ة ،أ אم א أ ّאم אن אכ ء فأ أ ا َل َ ِ ً َכ َ א َ ُ ُل ا َ ِ ُ و כ כ ة :أ ا ّ כאن אכ ،راو أ ا اء .وכא أ ّ כ ّ א ،وכאن ت אرا[. د ً ا ا :إ ّכ َو َכ َ َاك ا َ ُ و َ َ ُ ْ َ ْ َ א ْ ٢٠ : ،אل א ِ ّ ،כ وا أم ؟ وا כ ة ،وכאن כ כ اا ُز א אَ َل ِ َ א ا ِ ُ א אل ُذو ا َ أ א כ؟ ذכ :زوج ّأم أ ،وכאن א ا، ً א אك ،و כ أ ا ُ :אل إ ّ ه ا َ َ َ ،אل لا אت ،ذا اכ ما אء ا وأ א اء ا א אرا .אل د ً ،אل :כ ب؟ ا ا כ אب و אو ه و א ا: اب ا ّ ] אل و א أو א أ ّن ا أ אر .אل: و אل: أ אء أ אر ١٠ ي، אر. د ً :أ أر א כ ،و ّ ا אب ا غ א أ ّن ا ك ٥ כ ّ و ؟ א ا أ א ا אس ّ ن ،و ا כ ، ّ أ وورق ا אد ّ ا ا ، اء .و אل إ ّن أ א א כ כאن .אل ا א :כאن أ ا ُ אب، ّ ا أכ م ن اء ،و ل :إ ّن اכ :כ אب ا אن ،כ אب ا ُ أ ّن ، . İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 146 5 Ebû Irâr: Benî İcl’den fasih bir bedevîdir. Lügat ilminin zenginliği hususunda Ebû Mâlik’e yakın olduğu söylenir. Şairdi. [Ebü’t-Tayyib b. Uhay eş-Şâfiî’nin hattından okudum.] Dedi ki: Cennâd ve İshâk b. el-Cessâs, Ebû Irâr’ın yanına vardılar. Cennâd ona “Soylediğim sözü dinle ve ona mukabelede bulun.” dedi. O da “O hâlde söyleyin.” dedi. Cennâd şöyle dedi: “Şayet ölümün ne olduğunu bilmiyorsan bir bak Hint manastırına, mezarlığı nasıl dizilmiş” İshak da şöyle dedi: “Allah’ın onlara erişen takdirinde hayret edecek bir nokta görüyor musun? 10 Ölüme mahkumlar, kaderin gereği” Ebû Irâr şu karşılığı verdi: “Evler görünüyor, tüm yükleri, sakinlerinin üzerinde, Bir de ziyaretçi topluluğu, ne var ki ziyaretçilerle konuşulmaz [orada]” Bu zâtın kitabı yoktur. 15 Ebû Ziyâd el-Kilâbî: Bedevî olup adı Yezîd b. Abdullah b. el-Harr’dır. Di‘bil der ki: Mehdî zamanında kıtlık sırasında Bağdat’a geldi. Abbas b. Muhammed’in semtine yerleşti ve ölünceye kadar kırk yıl burada oturdu. Benî Âmir b. Kilâb’ın şairlerindendi. Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü’l-Fark, Kitâbü’l-İbil, Kitâbü Halkı’l-İnsân adlı eserleri vardır. 20 Ebû Serrâr el-Ganevî (Sükkerî hattından, şeddeli): Fasihti. Ebû Ubeyde ve başkaları ondan okumuştur. Muhammed b. Habîb b. Ebû Osman el-Mâzinî ile ortak ilim meclisleri vardı. Ebû Osman şöyle der: “Çocukken babamdan “Fe tera’l vedka yahrucü min hilâlihî” şeklinde okudum. Ebû Serrâr fasih bir kişiydi, “Yahrucü min halelihî” şeklinde okudu. Babam “min halelihî bir kıraat şeklidir.” dedi. Ebû Serrâr şöyle dedi: Şairin şu sözünü duymadın mı? 25 Bir izdihama kapıldık ve çıktık oradan/ Yağmurun bulutların arasından çıkışı gibi Ebû Osman şöyle demiştir: Halel, hilâl ikisi de aynıdır, mastardır. 30 Ebü’l-Câmûs: Bedevî olup adı Sevr b. Yezîd’dir. Basra’ya Süleyman b. Ali ailesine gelirdi. İbnü’l-Mukaffa‘ fasihliği ondan öğrendi. Eseri yoktur. ا 147 أ ِ ار :أ ا أ ،و אل إ ّ أُ َ ا א [ אل :אر َ ّאد أ ا وأ ه אل: ًא ّאد :ا ار ،אل أت ا .وכאن א ً اُ ] . وإ אق ا ّ אص إ أ ّאد: ُ َ ،אل ت َא ْ ُ ِ ي إن ُכ ْ ِ َ َ ْ ر َ َ א ا ـ َ ْ ُ ٥ و אل إ אכ ْ َ َ א ِ ُه َ אق: َ َ ى َ َ ًא ِ א َ َ و אل أ ا ِ ِ َر َ א ِ ُ َ ْ ٍ أَ ْو َ ْ ُ َ َ ِאد ُر ُه َ ُ ار: َو َ ْ َ َ َز ْورٍ َ ُ َכ َزا ِ ُه ُ ُ ت ُ ى أَ ْ َ א ُ َ א َ ْ َق أَ ْ ِ َ א ُُ ٌ َ و ١٠ ِإ َ َد ْ ِ ِ ْ ٍ َכ ْ َ ُ ارة . ّ وي .אل ِد ْ ِ :م ا ،أ ا ا أ ز אد ا ِכ :وا ّ ّ ،وأ אم ا אس أ א ا אس ا א َ و ل ي اد أ ّאم ا ّ و א אت ،وכאن א ا א أر ا כ :כ אب כ ب .و א ً ا אن. ا ادر ،כ אب ا ق ،כ אب ا ،כ אب أ ١٥ ّ ار ا ا ّכ ي ي) ًא أ ّ د( :وכאن ةو أ אن ا אز .אل أ أ دو .و ّ ار وכאن أ وأ א م ﴿ َ َ ى ا ْ َ ْد َق َ ْ ُج ِ ْ ِ ِ ِ ﴾ אل أ ّ َ ُ ار :أ ّ א ﴿ َ ْ ُج ِ ْ َ َ ِ ِ ﴾ אل אل أ « ِ ِ َ َ ْ ِ » :اءة .אل أ ّ ُ ا א : َ ِ َ ِ َ ْ ٍة َ َ ْ َ ِ ْ َ א َ َ ٢٠ אن: و אل أ أ ا א س :ر و أ ا ا ّ ا و ِ ل وا أ ا א .و אن :أت ً א، ل אب وج ا َ ْدق ِ ْ َ َ ِ ا َ َ ِ ُُ َ ،و א وכאن َ ِ ا . ّ ران. ة آل אن . İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 148 Ebü’ş-Şemh: Bedevî idi. Hîre’ye yerleşti. Ebû Muhammed b. Ebû Saîd onun Kitâbü’l-İbil adında, Sa‘ûda’nın hattıyla bir eserini gördüğünü söylemiştir. 5 Şübeyl b. Azre ed-Dube‘î: Hâricîlerin hatiplerinden ve âlimlerindendir. Kasîdetü’l-Garîb’in şairidir. Yetmiş yıl Râfizî olarak yaşadı. Sonra Hâricî oldu. “Râfizîlerden berîyim kıyamette, ve dâr-ı mukâmet ile dâr-ı selâmette.” şiirini söylemiştir. Basra’da öldü, nesli orada sürmüştür. 10 15 Ebû Adnân: [Adı] Abdurrahman b. Abdüla‘lâ es-Sülemî’dir. Verd b. Hakîm de denir. Basralı bir şair ve dil âlimi olup Ebü’l-Beydâ er-Riyâhî’nin râvîsidir. Kitâbü’l-Kavs ve Kitâbü Garîbü’l-Hadîs ve onun şerhi olarak Mâ Câe mine’l-Hadîsi’l-Me’sûri ani’n-Nebiyyi aleyhi’s-Selâm Müfesseran ve alâ Eserihî mâ Fessera’l-Ulemâu mine’s-Selef adlı eserleri vardır. Ebû Sevâbe el-Esedî: Bedevîdir. Kendisinden el-Emevî rivayet eder. el-Emevi diyor ki: “Ebû Sevâbe’nin yanına girdik. Bize ‘Niçin geldiniz? Yanımda ne tatlı yemek, ne de güzel söz var.’ dedi.” Ebû Hayra: Adı Neşhel b. Zeyd’dir. Benî Adî’den bir bedevîdir. Şehre yerleşti. Kitâbü’l-Haşerât adlı eseri vardır. 20 25 30 Ebû Şenbel el-Ukaylî: Şairdi. Adı Halîc’dir. Fasih bir bedevî idi. Hârûnürreşîd’in yanına geldi, Bermekîlerle temas kurdu. Kitâbü’n-Nevâdir adlı bir eseri vardır. Bu kitabın Ebû Ömer ez-Zâhid’in tashih ettiği yaklaşık 300 varaklık, eski bir hat ile yazılmış bir nüshasını görmüştüm. Dehmec b. Muhriz en-Nasrî: Benî Esed b. Huzeyme’den Nasr b. Ku‘ayn. Kitâbü’n-Nevâdir adlı bir eseri vardır. Bu kitabı ondan Muhammed b. el-Haccâc b. Nusayr el-Enbârî rivayet etmiştir. Bu kitabın, Ebû Ömer ez-Zâhid’in düzeltmelerinin olduğu yaklaşık 150 varaklık bir nüshasını gördüm. Ebû Muhallim eş-Şeybânî: Adı Muhammed b. Sa‘d’dır. Muhammed b. Hişâm b. Avf es-Sa‘dî de denir. Muhammed ve Ahmed olarak da isimlendirilir. Bedevî olup şiir ve lügati en iyi bilenlerdendi. Tabiatını sertleştirir, abartılı konuşur, garip kelimeler kullanırdı. ا 149 أ ا :أ ا وي ] أ أ ّ رآه أ ّ ا َ ْ َرة ا .وכאن ّأو ً را ِ ْ ِ ا وا ِ ِ َ ُ َ ََ ٥ و אت א أ أ אن :و ا ١٠ ، ١٥ أ اכ :כ אب ا ا א א אء ا ا . ي ْ .و ا א اכ ا وى ا אم و َ ِ َ ،و אل ورد .و ر כ ،راو :כ אب ا س ،כ אب ا ي .אل ا ة ا ،و אل: و ي :د א م ّ ا ً أ ا . ز ،أ ا ّي ،د وي ات. :وכאن א ا وا ا َ ً ا כ :כ אب ا ادر ،رأ א اכ.و .أ ا ا א .و ة .و ا حأ ّ א ور . ور ،و أ ١ ا אء ُ ْ ِ ْز ا دْ כ אب ا ادر ،رواه ا ا ا وا ّ ا ا ٢٠ ِ ا ِא ِ َ َ ا ّ إ ، َو ِ َدارِ ا ـ ُ َ א َ ِ َوا א َِ . אل :א אء כ ؟ א أ ً، ي:أ ا ة :وا ارج و א אء ا ي ،א ،א أ ه א ّ ا أ ً دا כ אب ا . א و ا ا ّ : ١ اء ا א ا و ةو [ ل ا ِ ة .و اכ א ذכ ا إ ح ّأ ّ ا ي ،وכאن و د+أ . ّ כ ي: ا ّ و ب ّ ا אري ،رأ اכ א و ا ا . א :وا ّ أ َُ ّ אج .و : ّ وأ ّ . و אل .أ ا أ ا אس א ّ وا אم ف ،وכאن ّ İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 150 5 10 15 İbnü’s-Sikkît’in yazısıyla okuduğum bir kitapta şöyle okudum: “Ebû Muhallim’in aslı Farslardandır. Fars’ta doğmuş, Benî Sa‘d’e intisap etmiştir.” Müberred şöyle demiştir: “Onu şöyle derken duydum: Yanımda 15 havan var. Çölde havan görmemiştim, gördüğümde ise ondan çok sayıda edindim.” Ahmed b. İbrâhim el-Kâtib’i hicveden bir şairdi. Ancak Ebû Muhallim’in şiiri Ahmed b. İbrâhim şiirinden daha aşağı seviyedeydi. Mü’erric “Ebû Muhallim insanların en çabuk ezberleyeniydi. Benden bir cüzü emanet aldı. Ertesi sabah iade etti. Geceleyin onu ezberlemişti. 50 yaprak kadar tutuyordu.” demiştir. Ebû Muhallim “Mansûr’un hacca gittiği yıl doğdum.” demiştir. 248 (862) yılında vefat etti. Kitâbü’l-Envâ, Kitâbü’l-Hayl, Kitâbü Halkı’l-İnsân adlı eserleri vardır. Ebû Mehdiye: Bedevîdir. Garip kelimeler kullanan bir kişiydi. Basralı âlimler ondan rivayette bulunurlar. Her sene bir müddet safra rahatsızlığı nüksederdi. Eseri yoktur. Ebû Mishal: Bedevî olup künyesi Ebû Muhammed, ismi Abdülvehhâb b. Harîş idi. Hasan b. Sehl’i ziyaret için Bağdat’a geldi. Sarf konusunda el-Asmaî ile münâzaraları vardır. Kitâbü’n-Nevâdir ve Kitâbü’l-Garîbi’l-Vahşî adlı eserleri vardır. 20 25 Ebû Servân el-Uklî: Benî Ukl’den fasih bir bedevîdir. Çölde öğrenim görmüştü. Ya‘kûb b. es-Sikkît kendi yazısıyla böyle der. Kitâbü Halki’l-Feres ve Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘r adlı eserleri vardır. İbn Damdam el-Kilâbî: Ebû Osman Saîd b. Damdam’dır. Hasan b. Sehl’in yanına gelmiştir. Onun hakkında söylediği güzel şiirleri vardır. Daha önce kimsenin söylemediği tarzda kafiyeli şiirinden bir bölüm şöyledir: “Yağmur ferahlatsın Livâ’daki o mahalleyi, ki onlarla orada tanışmıştım; Uzun zaman önceydi, nitekim bu onların alışkanlığıdır.” Eseri yoktur. 30 el-Behdelî: Adı Amr b. Âmir, künyesi Ebü’l-Hattâb’dır. Recez söyleyen fasih ve râvî bir kişiydi. el-Asmaî ondan faydalanmış, onu delil (yetkili) saymış ve şiirini rivayet etmiştir. Şu beyitler onundur: “Bir kuzu hediye etti Ma‘mer bize, uzun zamandır yanında, sarılı beklemiş, Öyle ki neredeyse kokuşmuş, verdi verdi de dürülmüş işkembe [verdi bize].” ا 151 :أ ٥ ّ ا ا ّכ أت ً א أر ْאو ًא ،و אل ل ي .و אل ا د: إ ّ إ ا ا כא . ا אون ا אد ّ .א رأ ُ ا כ ت .وכאن א ا א أ ً ا אس، ّ أ إ ا .אل ّرج :כאن أ أ ّ دون وِ أ ور . وכאن اره ورده ا و ا אر ّ ًءا ّ و אل أ وא .و أ כّ أ ١٠ اכ א ة ،و اد وا ً ا :כ אب ا ادر ،כ אب ا أ وان ا ُ ْכ : ّ .و ا ّכ ١٥ ا اכ ٢٠ أ و ا َ :وا ا :و א و و אن. ا ا ِ ة ّ ن ،وכאن ا א ات ُ أ َ ْ َ ى إ َ َא َ ْ َ َ و ً א ْ ٌ ُ אر ُ ْ َ ِ ً א َ َ إ َذا א َ َ ، َ ا .و ا אد ،כ ا ذכ ّ :כ אب ا س ،כ אب א אن .و ة إ ْ ُ َز ٍ אن ُ َ ُ א ّ אب . . أ א ِ ِא ِ ى ِ ـ ُ ْ ً َ ٍّ ّ َ َ ْ ُ ُ ّ ا כ ،أ ا أ אر ِ אد، ،و ،כ אب ّ ،وا ا כ ا ا ر .و ّ אن وأر . .و اכ אا ،وي ّ :أ ا ْ ا ّ اء ،כ אب ا :כ אب ا :أ ا ِ ا ّ :و ت اכ أ ا سو ّ ه אرس ،وإ ّ א ا وכ ً وروى أא ا ه. אو א ا ب . ا : ا ََ َُْ ُْ ّאب .وכאن را ً ا ه: אن َز َ א ًא ِ ْ َ ُه َ ْכ ُ ً א َכ َ أ ْ َ ى َ ْ َ ى ُ ُ א َ ْ ُ ًא ً ً א راو ً ، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 152 5 Cehm b. Halef el-Mâzinî: Şiir ve garîb [sözcükler] âlimi ve râvi idi. Halef[ü’l-Ahmer] ve el-Asmaî zamanında yaşamıştır. Bu [adı geçen] üçü şiir ve aruz konularında birbirlerine yakın seviyedeydiler. Cehm’in haşerelere ve yırtıcı kuşlara dair şiirleri vardır. Ebû Amr b. el-Alâ ailesindendi. İbn Münâzir, Cehm’i şöyle metheder: Size el-Alâ ailesi dendi. Zira siz yüksek ve ilim kaynağı bir ailesiniz. el-Alâ ailesi Benî Mâzin için yüksek bir bina yaptılar. Onlar da yıldızlarla beraber oraya yerleştiler. Âlimlerin Yazılarından 10 15 20 25 30 Ebü’l-Heysem el-A‘râbî, Ebü’l-Mucîb er-Rabaî, ismi Mezyed b. Muhayyâ’dır, Ebü’l-Cerrâh el-Ukaylî, Ebû Sâid el-Kilâbî, el-Adebbes el-Kinânî, Ebû Zekeriyyâ el-Ahmer, Ebû Edhem el-Kilâbî, Ebû Sakr el-Adevî, Gâniyye Ümmü’l-Humâris, Ebû Kurrâ el-Kilâbî -es-Sükkerî hattından-, Ebü’l-Hudrican -Sükkerî hattından-, Ebû Temmâm el-Harrâd, Ebü’l-Husayn el-Hüceymî, Mekveze, Ebü’l-Gamr, ismi el-Alâ b. Bekr b. Abdürab b. Mishal b. el-Muhallık b. Cüşem b. Şeddâd, b. Rebîa b. Abdullah b. Ebû Bekir’dir. Ya‘kûb [b. es-Sikkît]’in hattından: Ebü’l-Kamâkım el-Fak‘asî -Kisâî bu zâttan nakletmiştir-, Ebû Ziyâd -el-A‘ver b. Berâ el-Kilâbî denir-, es-Samûtî el-Kilâbî es-Saykal -Ebü’l-Kümeyt el-Ukaylî diye künyelenir-, Ebû Fak‘as Lezzâz, Ebü’d-Dukayş el-Kınânî el-Ganevî, Ebü’s-Sakr el-Kilâbî, Heddâb el-Hüceymî, Gayse Ümmü’l-Heysem, Reddâd el-Kilâbî, Kuraybe Ümmü’l-Behlûl el-Esediyye. Ümmü’l-Behlûl’ün Kitâbü’n-Nevâdir ve’l-Mesâdir adlı bir eseri vardır. Sükkerî’nin hattından: Ebû Disâr el-Fak‘asî, Cezletü’l-Hurakiyye, Ebü’l-Kebş el-Bâhilî, Ebû Sâlih et-Tâî, Ebü’l-Kils en-Nimerî, Ebü’s-Semh et-Tâî -el-Mu‘tez zamanında bilgi almak için çağrılmıştı-, Ebü’l-Velîd elKilâbî, Ebû Ubeyd el-Kâsım’dan rivayet etmiş olan Ebû Ali el-Yemâmî erRahmî -Kâsım el-Enbârî zamanında-, Arram b. el-Esbağ es-Sülemî, Ebû Haccâr Abdurrahman b. Mansûr el-Kilâbî. İbn Ebî Sa‘d’ın hattından: Herim b. Zeyd el-Küleybî, Ebû Zeyd el-Mâzinî -Muhammed b. Habîb kendisinden rivayette bulunmuştur-, ا 153 ا אز :راو אر ن وכא ا .وכאن ا א ا و آل أ طا و وا وا وض .و ا ء .و وا ا ُ אذر ات ،وا אرح ً א: ح أ ْ ُ ا َ ِء و ِ ُن ا ِ ْ ِ ََْ َ ُ ِّ ُ آل ا َ ء َ ّ ُכ ُ آل ا َ َ ِء ـאزِ ٍن َو َ َ ْ َ َ ُ َ ٥ א ز אن َ ْ ًא أ َ ُه َ َ ا ْ אء ُ َ א ،أ ا وا ا ا ا ،أ ا أ ا َْ َْ ّ َ .أ أد ا כ ،أ ا א ا כ ،ا َ َ ّ ا כ א ،أ زכ ّא ا أ ّ ا ّכ ي ،أ ا ر אن ّأم ا ُ אرس ،أ ة ا כ ا وي، ّ ّ ا ء ،כ زة ،أ ا ،وا ا ا כ ي ،أ ّ אم ا اد ،أ ا ّ ا ّ اد ر ا رب כ ّ ُ َ ّ ّ ١٠ أ و אل ا ب ] ا ّ ّכ اء ا כ ،ا ر أ وا ّأم ا אدر. از ،أ ا ُ َ رداد ا כ ّ ، [ :أ ا َ א ِ ا ا ِא ُ ، ّ ا ّכ ي :أ ِد אر ا ا א ،أ ا ِכ ا ي ،أ ا ٢٠ ، اح ا כ. ّ ١٥ . اכ أ ا ا א ،أ َ .ام ّ ّا أ ا א ا اכ روى ا ا ي ،أ ا ّأم ا لا َْ ، ا א ا ا ِ :م ز ا כ ،أ ا ُ ا כ א ،أ ز אد ا و כ أ א ا ُכ َ ، ا כ ّ ،اب ا ُ ل כ אب ا ادر ،و ّم ا ،أ اכ أُ أ ّאم א ا ّ אر ،أ א أ ّאم ا ّ ا אري وروى أ ،أ ز ا אز ،روى ا א ، ، راכ . ّ ا ، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 154 Ebü’n-Nu‘mân -bedevîdir, Muhammed b. Habîb ondan nakil yapmıştır-, Ebü’l-Müsellem el-Gâdî -Ebû Amr eş-Şeybânî Kitâbü’n-Nevâdir’de ondan nakil yapmıştır-. Diğer Badiye Fasihleri 5 Ebû Müshir el-A‘râbî -ondan Ebû Atıyye Cerv b. Kutn en-Nebtî rivayet etmiştir-. Onlardan biri de Ebü’l-Madrahî’dir. Kitâbü’n-Nevâdir adlı eserinin İbn Ebî Sa‘d hattıyla bir nüshasını görmüştüm. Bu Tabakadan Olmayanlar 10 15 20 Ebû Dü‘âme el-Kaysî: Aslen çölden olup allâme ve râvîdir. Uzun müddet şehirde oturmuş, Bermekîlere hizmet etmiştir. el-Yûsufî’nin yazısıyla adının Ali b. Büreyd (râ ile) olduğunu okudum. Kitâbü’ş-Şi‘r ve’ş Şu‘arâ adlı bir eseri vardır. Mü’erric es-Sedûsî: Ebû Feyd künyeli Mü’erric b. Amr es-Sedûsî elİclî. [İsmini] Abdullah b. el-Mu‘tez’in hattıyla Mü’erric b. Amr en-Nessâbe şeklinde okudum. Mü’erric sülalesindendir. Adı Mersed b. el-Hâris b. Sevr b. Harmele b. Alkame b. Amr b. Sedûs’tur. Feyd safrana veya kokusuna verilen addır. Bir adam ölürse fâde (yefîdu, feyden) denir. Ebû Feyd [İmam] Halîl’in talebelerindendi. 195 [811] yılında şair Ebû Nüvâs’ın öldüğü gün vefat etti. Kitâbü’l-Envâ, Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân, Kitâbü Cemâhîri’l-Kabâ’il, Kitâbü’l-Me‘ânî. el-Lihyânî: el-Kisâî’nin hizmetkârıydı. Adı Ali b. el-Mübârek, bir rivayete göre Hâzim’dir. Künyesi Ebü’l-Hasan’dır. Bedevî âlim ve fasihlerle görüştü. Ondan Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm okumuştur. 25 Kitâbü’n-Nevâdir adlı eseri vardır. el-Ümevî: Adı Abdullah b. Saîd’dir. Bedevî değildir. Âlimlerle görüşmüş, çöle gidip bedevî fasihlerinden dil öğrenmiştir. Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü Rahli’l-Beyt adlı eserleri vardır. ا 155 أ ا אن ،أ ا وا ادره. א و אء ا أ ٥ روى ا ا ا ١٠ ا وا اء. ّرج ا و ّ : ّا :وכ ّ: ّ اכ א . ا אد ،أ אل ا ُ אم א اכ ُ א اء .و :ا ّرج أא ّرج ا ِ وا و و ّرج وا وا ّא ، وس ،אل :وا و ً ا ،إذا אت .وכאن أ أ ا ما ي ّ وא :כ אب ا اء ،כ אب وا :כ אب .و ْ ت ّ ا אرث َْ َْ ان و אل را ا أ ، אب ا اس ا א . ا آن ،כ אب ا א ،כ אب א א . ا א : ا . م ا כ א ،وا ا و اכ ا ي :وا ا אد وأ ا ا راو وأ و و ٢٠ ّا ر َْ َ ان ،و אل :אد ا و أ َ و ْ ا ُ .و أ ها أ ُد א ا إ ا ا כ .أت ا أ و כ אب ا ادر رأ ا روى اب ا ،روى و ١٥ ،أ ا ّ ّ ا א أ . אء אء وا ا اب ،و ا أ أ אزم ،و כ ّ م. ا א ّ :כ אب ا ادر. ا ا ا אرك ،و أא אء .و ا اب .و ا اכ اب ،و ا אء ،ود :כ אب ا ادر ،כ אب َر ْ İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 156 Ebü’l-Minhâl: Uyeyne b. Minhâl’dir. Râvi âlimlerdendir. Kitâbü’ş-Şerâb ve Kitâbü’l-Emsâli’s-Sâ’ire adlı eserleri vardır. [Sonuncuyu] başka bir yerde el-Ebyâtü’s-Sâ’ire şeklinde gördüm. 5 10 el-Hırmâzî: Ebû Ali el-Hasan b. Ali. Muhammed b. Dâvûd, İbrâhim b. Saîd’den nakille onu böyle isimlendirmiştir. Bedevî Araplarından olup râvidir. Hırmâz b. Mâlik b. Amr b. Temîm’e mensuptur. Basra’ya gelmiş ve oraya yerleşmiştir. Benî Hırmâz arasına yerleştiği için bu adı aldığı söylenir. Şair ve râvi idi. Hırmâzî şöyle demiştir: “Şehirli bir kadına seher vaktini nasıl anladığı soruldu. O da ‘Mücevherin bedenim üzerindeki soğukluğuyla.’ dedi. Taşralı bir kadına kadına seher vaktini nasıl anladığı soruldu. O da ‘Bahçelerde çiçeklerin açmasıyla.’ dedi. Vahşi bir kadına soruldu. O da “[Seher vakti] bağırsaklarımı hareketlendirir.” dedi. Hırmâzî’nin Kitâbu Halki’l-İnsân adlı eseri vardır. 15 20 25 Ebü’l-Ameysel: Bedevî olup adı Abdullah b. Huleyd’dir. Ca‘fer b. Süleyman’ın mevlâsıdır. Ameysel mütenasip vücutlu, uzun kuyruklu, yürüyüşü çalımlı atlara [verilen] isimlerdendir. Ebü’l-Ameysel Horasan’da Abdullah b. Tâhir’in çocuklarının mürebbisiydi. Aslen Reyli olduğu söylenir. Sözünü tok ve i‘rablı söylerdi. “Ben Benî Hâşim’in mevlâsıyım.” derdi. Dedesi Sa‘d, Abbas b. Abdülmuttalib’in mevlâsıydı. Ebü’l-Ameysel önce Tâhir b. Hüseyin’e sonra oğlu Abdullah’a hizmet etti. Bir gün Abdullah’ın huzuruna girdi, elini öptü. Abdullah ona “Bıyıklarınla elimi tırmaladın.” diyerek takıldı. Ebü’l-Ameysel hemen “Kirpinin dikeni arslanın pençesini acıtmaz.” dedi. Bu cevap Abdullah’ın hoşuna gitti, kendisine değerli bir hediye verilmesini emretti. Bir seferinde Abdullah’ın yanına gelip de görüşmesine izin verilmeyince şu şiiri söyledi: “Buradan çekip giderim devam ederse eğer iradesi, şu hâldeki gibi Şayet onun yanına gitmeye bir merdiven [yol] bulamazsam, bulurum elbet bir yol, ayrılıp terketmeye” 30 Bu söz Abdullah’a ulaşınca üzüldü ve her ne olursa olsun huzura alınmasını emretti. Ebü’l-Ameysel 240 [854] yılında vefat etti. Kitâbü Mâ İttefeka Lafzuhû ve İhtelefe Ma‘nâhû, Kitâbü’t-Teşâbüh, Kitâbü’l-Ebyâti’s-Sâ‘ire, Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘r adlı eserleri vardır. ا 157 أ ا אل: כ אب ا ا ،أ ا وي راو ، إ ّ כאن ل و אل ا אزي: א و ُ : اכ أ ا ََ أ אء ا ا א ١٥ ي אز ً א: כّ ا ا ا ذכ و ّ أ ٢٠ وا ا אه ،כ אب ا אכ ّ ا אن .وا ّ כ ا .وכאن ُ ّدب و و ُ ُ .وכאن ل :إ ّ ّ ً א، אر כ ،אل أ ا א ة وأ ََ ا ْذ ِن ُ ً א כ ه وأ א أر وא א ،כ אب ا ّ ه ،אل ً א :إ ّن .و אءه َ א َأرى َ تإ َو َ ْ ُ كا ُْ ُ אل: َ א ِ َِ ً َ ِك ا َ ِ אء َ ِ ْ أي ٍ אل כאن. ّ .و ا . ا ، ْ ُك َ َ ا ا אب א دام إ ْذ ِ ِ َ َ َ َ َ َ ُ ا אز ، ا אس ّ . إ َذا َ أ ِ ْ َ ْ ً א إ ْ א. ّ אه داود ّ بإ إ ا אن. ّه ا אت ا א ة. כ .وכאن א ا روا . אز ّ ً ؟ א :دا ِ ء ا َ ار أ ار ا א .و ،א ا ّي :أ ا ،وا ،وا ا :כ אب ا اءة. כ אب و َم א ا ّي ء ةو و ا ِ ا ّ ّאل ا ْ ا ي، ا אن .و אل أ א אء ،و ،כ ا ما ،و ،א آ ا ي .و ١٠ אل ،أ אل ا א ة ،وو ا ِ אزي :أ ٥ ا واة ا اכ اب، اכ :כ אب א ا אت ا א ة ،כ אب א ا . İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 158 Abbâd b. Küseyb: Benü’l-Anber’in Benî Amr b. Cündüb kolundandır. Künyesi Ebü’l-Hansâ’dır. Şiir râvisi, dilbilimci ve Arap tarihini iyi bilen bir kişiydi. 5 el-Fak‘asî: Adı Muhammed b. Abdülmelîk el-Esedî’dir. Benî Esed’in râvisi, onların menkıbelerini ve tarihini bilen şair bir kimseydi. Ebû Ca‘fer el-Mansûr ve ondan sonraki halifeler devrine yetişti. Âlimler Benî Esed’in menâkibini ondan aldılar. Fadl b. Rebî`’i övdüğü şu beyitler onundur: “İnsanların hâlleri çeşit çeşittir. İbnü’r-Rebi‘ ise tek bir yol üzeredir.” Kitâbü Me’âsiri Benî Esed ve Eş‘âriha adlı bir eseri vardır. 10 15 İbn Ebî Subh: Adı Abdullah b. Amr b. Ebû Subh el-Müzenî’dir. Bedevî Arap olup Bağdât’a yerleşmiş, bu şehirde ölmüştür. Fasih bir şairdi. Âlimler ondan faydalanmışlardır. el-Fak‘asî ile aralarında ilginç şeyler nakledilir. Di‘bil şöyle der: el-Fak‘asî bir eve yemeğe davet edilmişti. İbn Ebî Subh da davet edilmişti. Kapıda itiştiler. İbn Ebî Subh galip gelip önce girdi. Şunu söyledi: “Ey Ümmü Amr, keşke hasmımı görseydin, hak verirdin bana, [Görseydin] el-Esedî’nin omzunu [nasıl] kendimden uzaklaştırdığımı, Zebûn Meydanı’nda. Öyle ki evde bir aslan var âdeta, beni kaşlarıyla, gözleriyle fırlatıp attı, 20 Hasmımın haklı olduğunu duyduğumda, elbet menederdim önüme geçmekten, onları” Rebîatü’l-Basrî: Şehre göçmüş bir bedevî idi. Şair ve râvi idi. Kitâbü Mâ Kîle fi’l-Hıyâri mine’ş-Şi‘r ve’r-Recez ve Kitâbü Hanîni’l-İbil ile’l-Evtân adlı eserleri vardır. 25 Halef el-Ahmer’e Dair Haberler Halef b. Hayyân. Künyesi Ebû Muhriz’dir. Ebû Mûsâ el-Eş‘arî’nin mevlâsıdır. Benî Ümeyye’nin mevlâsı diyenler de vardır. Söylendiğine göre Kuteybe b. Müslim’in Horasan’da aldığı esirlerin soyundandır. Şiiri en iyi bilenlerdendi. Şairdi; Arapların diliyle şiir söyler, şiirlerini onlara nispet ederdi. ا 159 ّ راو ٥ ُכ אد ُ ْ ُب و אر ا ب. : א א ـא ً :وا ا ّ وأ אر א وכאن א ا .أدرك ا ً ه أ אت َ ح ا אس ُ ْ َ ِ ُ َن ا َ ُ اכ و أ ْ َا ِ ِ ه ،و ا ا :وا ا ر ا أ و أ وي ،ل ا ُ َ ،١أ ا أ אر ا אء و ا . و ا אا أ ا ا ،אزد א ّ و אل: َ ِ َ ِت ُ ِאو ِ َכ َ ْ ُ ر ِ ْ َ َ ٍ ِ َא ٍ َز ُ ِن َ َ ِ َو ُכ ْ ُ إ َذا َ ْ ُ ِ َ ِّ َ ْ א َ َ ا ِ ِ َوا وي ّ ،وכאن א ا راو .و ي: ّ ً إ ا و אن. ا .כ אب وا اכ ُ ِن ُ ِ ُ :כ אب א ا و ١ ٢ وأ אر א. ََْ ُ ا َ ْ َ ْ أن َ َ َ ا أ . َ ِ ٍ وا ِ ِ َ ِ َ ْ ِ َ ِ َכ ن ا ُ ْ َ ِ َ א أ אر ا אس أ و א ا א אء ر ِ ََْ אر ٢٠ أ وا ُ ا َ ِ ِ َ ْ ّ :כ אب أאا : أ َא َ َ أَ ِכ أُ ّم َ ْ ٍ و ْ َو َد ْ َ ْ ِכ َ ا َ َ ِ ِ ّي َ ِ ّ ١٥ ي ،راو رو ا أ ُ ًא أ اد و א אت .כאن א ا ً دارا א و ا אل ِد ْ ِ : ً ود ا أ ا אب ١٠ ا ا כا ،و ُכ אء ،وכאن אن و כ أ .و ّ ّ أ .وכאن د ،ر ،ف :ا אز . دة أ +ل أ . ا אن א ا ً ُ ْ ِ ز، ا ٢ أ ا .وכאن ي و أ س אن ا ب و َ ْ َ ُ إ ّא . İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 160 İshak b. İbrâhim’in hattıyla şöyle okudum: “Keysân en-Nahvî’nin Halef el-Ahmer’e ‘Ey Ebû Muhriz, Alkame b. Abde Cahiliyeden mi yoksa Benî Dabbe’den midir?’ diye sorduğunu duydum.” 5 Halef ’in Kitâbü Hayyâti’l-Arab ve Mâ Kîle fîhâ mine’ş-Şi‘r adlı bir eseri vardır. Muhammed b. İshak der ki: Râvîlerden ve Bedevîlerden diğerlerini Kûfeli nahivci ve dilbilimcilere dair bölümde anlatacağız. Sırasıyla Yezîdîler’e Dair Haberler 10 15 20 25 30 Kadı Ebû Saîd -Allah ona rahmet etsin- bana Ebû Bekir b. es-Serrâc’ın hattıyla bir evrak gösterdi. Bu evrakta şöyle deniyordu: Ebû Abdullah Muhammed b. el-Abbas el-Yezîdî şöyle dedi: “Ebû Muhammed Yahyâ b. el-Mübârek el-Adevî, Halife el-Mehdî’nin dayısı Yezîd b. Mansûr’un arkadaşı olması sebebiyle el-Yezîdî diye tanınır. Ebû Amr b. el-Alâ onu Yezîd’e, Yezîd b. Mansûr ise Mehdî’ye nispet eder. Onun erkek çocuklarının en büyüğü Muhammed b. Ebû Muhammed’dir. Ebû Abdullah’ın dedesidir. İçlerinde en çok şiiri olan budur. Diğer çocukları İbrâhim, İsmâil, Abdullah, Ya‘kûb ve İshak’tır. Burada yaş sırasına göre zikredildiler. Ya‘kûb ile İshak zahidlere katıldılar, hadis âlimi oldular. Dördü ise dil ve Arapça sahasında ustalaştılar. Bunlardan Muhammed ile İbrâhim, Halife Me’mûn’un nedimlerindendiler. Muhammed daha kıdemliydi. Mu‘tasım’la beraber Mısır’da isyan eden Mübeyyize’ye karşı sefere çıktı, orada öldü. Diğerleri Bağdat’ta öldüler. Muhammed’in on iki oğlu vardı. En büyükleri Ahmed, çoğunlukla lakabı Abdûs ile bilinen Abdullah ve Abbas b. Muhammed b. Ebû Muhammed’dir. Bu üçü babalarının vasîleriydi. Diğer oğulları Ca‘fer, Ali, Hasan, Fadl ve Hüseyin -bu ikisi ikizdi-, Îsâ, Süleyman, Ubeydullah ve Yûsuf ’tur. Aralarında usta olanlar Ahmed, Abbas, Ca‘fer, Hasan, Fadl, Süleyman ve Ubeydullah’tı. Ahmed 260 [874] yılından önce, Abbas ise 241 [855] yılında öldü. Abdûs daha önce ölmüştü. Eğlence ve mûsikiye düşkün biriydi. Hatta ud çalmayı öğrenmişti. İki oğlu ondan ud çalmayı öğrendiler. İkisi de iyi şarkı söylerdi. ا 161 ّ إ أت ا ٥ إ ا אق ،אل א أ א و اכ אل ّ أ אر ا ١٠ أ ا ا وف א ا :כ אب إ אت ا ب و א אق: وا ّ وا כ כ אن ا ه ،א ِ ِ أو ز، أ אر ا أ جإ אل: א . اب َ إن אءا . ا א ّ ر أ ا אس ا ّ ّ ي وإ ّ א ّ א و ا ء ّ ا أ ا ي :כאن ًא ّأ ١٥ אو و אت ا א ن ّ ا א ا .و אت כ أن ّ ا و א ّ وإ ا ا وכאن ّ و ّ אت א، ا ،وا א أو אء أ إ وس أכ ،وا ر و ً اّ ،و ا כ را ّ و ءا أ وا אس ّ ّ و ،و א ْ أ אن ،و وا وا ،أ و وا وا وا אس و ّ אت أ وא ا ي، ّي. ّ أ ،و ّ و أ و ا و ب وإ אق وذכ جإ وي ر ،אل ا رإ :أ وس ً א ّ ا و א وا و ً .א אرع و ّ اج ،אل ،אل ا אرك ا اد. ّ ٢٠ ا אرج ا ّ ي و כ ا כ ر: ّ ا ،وإ ا وإ א ا א ً ب وإ אق َ َ ّ ا وכא א א ا ّ، ا ها א : ن .و אدم ا وا ا ا כه ا ُ وذاك أ ّن أ א ّم . ّ ا ا واة وا ي ، אن و ا אن و ا . و א .وا אس אت ّ وا ًא א ء ّ ة ،وכאن ذ כ وכא א ب ا د و ّ ِا אه ى وأر ّ ب و ا אء. İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 162 Fadl 278 [891] yılında, Abdullah 284 [897] yılında öldü. Hasan ise Mısır valisi tayin edilen Ebû Eyyûb b. Uhti Ebi’l-Vezir ile Mısır’a gitti, orada öldü. Ca‘fer ise 230 küsur yılında Basra’da, Süleyman 245 [859] yılında öldüler. 5 Bunların Ebû Abdullah Muhammed b. el-Abbas ile Ahmed b. Muhammed’in iki oğlundan başka ilim rivayet eden çocukları olmadı. Bu oğullardan biri Ebû Îsâ diye künyelenen Mûsâ b. Ahmed, diğeri ise künyesi Ebû Mûsâ olan Îsâ’dır. Bu ikisi babalarının amcası İbrâhim b. Ebû Muhammed’den, Ebû Zeyd ve el-Asmaî’den ilim rivayet ederler. 10 Ebû Muhammed’in -Ca‘fer b. Yahyâ için yazdığı- Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Me’mûn’un oğullarından biri için yazdığı Kitâbu Muhtasari’n-Nahv ve Kitâbü’n-Nakt ve’ş-Şekl adlı eserleri vardır. 15 İbrâhim b. Ebû Muhammed el-Yezîdî’nin eserleri: Kitâbu Mâ İttefekat Elfâzuhû ve İhtelefet Me’ânîhi, Kitâbu Binâi’l-Ka‘be, Kitâbu’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbu’l-Mesâdir fi’l-Kur’ân -bu [son] eserde Hadid suresine gelince vefat etti-. Künyesi Ebû Abdurrahman olan Abdullah b. Ebû Muhammed el-Yezîdî’nin Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân, Kitâbü Muhtasari Nahv, Kitâbü İkâmeti’l-Lisân ale’l-Mantık ve Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ’ adlı eserleri vardır. 20 İsmâil b. Ebû Muhammed el-Yezîdî’nin Kitâbü Tabakâti’ş-Şu‘arâ adlı eseri vardır. Ebû Abdullah Muhammed b. el-Abbas b. Ebû Muhammed el-Yezîdî’nin eserleri: Kitâbü Muhtasari Nahv, Kitâbü’l-Hayl, Kitâbü Menâkibi Beni’l-Abbâs, Kitâbü Ahbâri’l-Yezîdiyyîn. 25 Ebû Abdullah el-Yezîdî 310 [922] yılında vefat etti. Ömrünün sonlarında Halife Muktedirbillâh’ın çocuklarını okutması için saraya çağrılmıştı. Bir müddet onları eğitti. Öğrendiğime göre halife ile tanıştıktan sonra bir arkadaşına rastladı. Arkadaşı ondan, rivayet ettiği bazı şeyleri kendisine öğretmesini istedi: “İhtiyarladım.” yani “Ben meşgul bir kişiyim.” dedi. ا 163 و אت אن و ،وذ כ أ ّ و אت ج א وأر ء ا روى ا א ّ ،أ ] [أ ّ وا ي أ ّ ر وا ا أ أ אإ ا أ أ ّ ود ،כ אب اכ أ ا ز ،وכאن و .و אت אن ا אس[ وا ا ] و ُכ א ّ ،و وכ أ ز وا אه ، . :כ אب ا ادر ،أ ّ ،أّ أ إ ا א ،כ אب אء ا כ ،כ אب ا رة ا إ وا ي أ ّ כ אب وا ي أ ّ إ ،כ אب و ن ،כ אب ا ا ،כ אب ا إ א أא و ّ אن أ ي ،כ אب א ا ّ ّ ا ر وا أ א ود ،כ אب ا وا ا آن ،و אدر و אت. ّ وכ أ ا ا ،כ אب إ א ا אن أ א وا ي أ ّ أ ٢٠ أ . وا כ . وا ي أ ّ ١٥ ،و أر و א .و אت ا أّ با وא و ّ . رو א ١٠ א א ً ة و ٥ وא ا ن ا ،כ אب א ا ا ر א ، و ا أن ُ ْ ذ כ. ّ ّ ا ا أא :כ אب ،כ אب ا ي :כ אب وا אت ا ي ّ ة .و اء. اء. ّ ا ا אس أ ّ ا אس ،כ אب أ אر ا ّ و ا آن، ي :כ אب . א .وכאن اُ أ ّن א כאن و ،אل : أ آ א אوزت ا ه ّ اّ א ُ א .أي: َْ İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 164 el-Halîl’in Talebelerinden Sîbeveyh’e Dair Haberler 5 10 15 20 25 Hocamız Ebû Saîd şöyle dedi: “Sîbeveyh’in adı Amr b. Osmân b. Kanber’dir. Benü’l-Hâris b. Ka‘b b. Amr b. Va‘le b. Hâlid b. Mâlik b. Üded’in mevlâsıdır. Künyesi Ebû Bişr’dir. Bazıları künyesinin Ebü’l-Hasan olduğunu söylerler. Farsçada Sîbûye, elma kokusu demektir. Sîbeveyh nahiv ilmini hocası el-Halîl’den, Îsâ b. Ömer’den, Yûnus’tan ve başkalarından aldı. Lügat ilmini ise Ebü’l-Hattâb el-Ahfeş el-Kebîr ve başkalarından aldı. Kendisinden önce ve sonra kimsenin yazamadığı el-Kitâb’ını yazdı.” Ebü’l-Abbas Sa‘leb’in hattıyla şunu okudum: “Kırk iki kişi Sîbeveyh’in el-Kitâb’ını yazmak için toplandı. Biri de Sîbeveyh’ti. Usûl ve mesâil ise el-Halîl’indi. Sîbeveyh otuz iki yaşındayken Hârûnürreşîd zamanında Irak’a geldi. Kırk küsur yaşında Fars bölgesinde vefat etti.” Başka biri şöyle der: “Irak’a gelmesinin sebebi Yahyâ b. Halîd el-Bermekî ile görüşmekti. Yahyâ onunla el-Kisâî ve el-Ahfeş’i bir araya getirdi. el-Kisâî ile el-Ahfeş onunla münâzara yaptılar, sordukları bazı meselelerde hatalarını buldular. Hakemlik yapmaları için Bâdiye fasihlerine müracaat ettiler. Bu fasihler Ebû Fak‘as ve Ebû Disâr, Ebü’l-Cerrâh, Ebû Servân’dı. Halifeyi ziyarete gelmişlerdi. el-Kisâî’yi haklı buldular. Kisâî meseleyi Yahyâ b. Halîd’le konuştu. Yahyâ onu da (Sîbeveyh’i) 10.000 dirhemle mükâfatlandırdı. Sîbeveyh parayı alıp Basra’ya, oradan Fars’a döndü. 179 yılında orada ölmüştür. [Sa‘leb’den] başka birinin hattından şunu naklettim: “el-Müberred, bir kimse kendisinden Sîbeveyh’in el-Kitâb’ını okumak isteyince ona ‘Deniz yolculuğu yaptın mı?’ derdi. Bununla kitabın önemine ve zorluğuna işaret ederdi. el-Mâzinî de şöyle demiştir: “Sîbeveyh’in kitabından sonra nahiv kitabı yazmak isteyen haya etsin.” Nadr b. Şümeyl’e Dair Haberler 30 en-Nadr b. Şümeyl b. Haraşe b. Yezîd b. Külsûm b. Antera b. Züheyr b. Ömer b. Cülhüme b. Hicr b. Huzâ‘î b. Mâzin b. Mâlik b. Amr b. Temîm’dir. Basralıdır. Benî Mâzin kabilesinin oturduğu Merverrûz’da yerleşmiştir. İmam Halîl’den ve Bâdiye fasihlerinden okumuştur. 203 veya 204 yılında vefat etti. Kitâbü’s-Sıfât adında büyük bir eseri vardır. Bu eser çeşitli bölümlere ayrılır. Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm Garîbü’l-Musannef adlı eserini bu zâttan almıştır. ا 165 : أ אر אل ا אرث כ ٥ أ אأ אب ا ر ا ، و و כ ،و أ ا أ ّאب ا و ا אن وأر إ ا ن إ א ًא ا اق و و אل ١٠ ه .و ا ا ،א اه و اب وכא ا ا ا إ ًا :ا .و א א ّ أ ّאم אرس. ن و כ ، ه א و אכ אه إ وأ ِد אر وأ ا אن ،و :أ اب .وכ ّ ا כ א ا م وأر א ا ةو אإ أ כ אب ،و ّ و ّه ]أ א[ ا אت כא ا ي و و وا ا ا ،و ،وأ ّ أ ا אس ّ ل وا ،وا َ وان ،כאن ا כ א א و אد إ آ ف در ، ١٥ و ه :כאن وروده ا اق א ا כ א ،وا ا را و ه .أت אכ أدد ،و כ و אل ا אح .وأ و اכ و א א אر أ אذه ،و ا ا אن َْ أא א אء اح وأ ّ אزه אرس ،و אت א ة و وא . و : :כאن ا ّ ا ؟ رכ כ א ًא כ ا ً ا وا ًא ّ د إذا أراد ا א ًא أن אא א ، כ אب أ כ אب .وכאن ا אز ل أراد أن ل: ِ. أ אر ا ا ٢٠ ل כ م و ا وذ و و ّ و ي אزن ُ ا د אכ אزن .أ أر و א أو ث .و ّة כ ،و أ أ ة ، و ا اכ ا א ز و :כ אب ا يا אء ا אت ،و ّ مכא ، اب. כ אب כ ا ّ . İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 166 Ebü’l-Hasan b. el-Kûfî’nin yazısında okuduğuma göre Kitâbü’s-Sıfât’ın anlattığım gibi olduğu doğrulandı. Sadece gördüğüme istinad etmedim: 5 10 İbn el-Kûfî şöyle diyor: “Birinci cüz insanın yaratılışından, cömertlikten, keremden ve kadınların özelliklerinden bahseder. İkinci cüz çadırlardan, yerleşim yerlerinden, dağlardan, vadilerden ve eşyadan bahseder. Üçüncü cüz sadece deve ile ilgilidir. Dördüncü cüz koyun, kuş, güneş, Ay, gece, gündüz, sütler, mantarlar, kuyular, havuzlar, ipler, kuyu kovaları ve şarabın özelliklerinden bahseder. Beşinci cüz ekinler, bağlar, üzümler, baklagillerin isimleri, ağaçlar, rüzgârlar, bulutlar ve yağmurlardan bahseder. [Diğer eserleri:] Kitâbü’s-silâh, [Kitâbü] Halki’l-feres. Bunlardan başka, bu kitaba girmeyen eserleri Kitâbü’l-Envâ‘, Kitâbü’l-Me‘ânî, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs, Kitâbü’l-Müsâfene (su taksimi), Kitâbü’l-Medhal ilâ Kitâbi’l-‘Ayn, Kitâbü’l-Mesâdir, Kitâbü’l-Cîm, Kitâbü’ş-Şems ve’l-Kamer’dir. el-Ahfeş el-Mücâşi‘î’ye Dair Haberler 15 20 Ebü’l-Hasan Saîd b. Mes‘ade’dir. Benî Mücâşî‘ b. Dârim’in mevlâsı, Basra nahivcilerinin meşhurlarındandır. Sîbeveyh’ten okumuştur ve onun en iyi talebelerindendir. Fakat Sîbeveyh’ten yaşlıydı. el-Halîl hariç, Sîbeveyh’in faydalandığı âlimlerden faydalandı. Sîbeveyh’in kitabına giden yol el-Ahfeş’ten geçer. Zira Sîbeveyh’e el-Kitâb’ı okuyan yahut onun kendisine Kitâb’ı okuduğu bir kimse bilinmemektedir. Şu var ki o ölünce kitap, Ahfeş’e okunur/arzedilir oldu. Ahfeş’in huzurunda bu kitabı okuyanlar arasında Ebu Ömer el-Cermî, Ebû Osman el-Mâzinî ve diğer bazı kişiler vardır. el-Ahfeş 211 [826] yılında, el-Ferrâ’dan sonra vefat etti. 25 30 [Ebü’l-Kâsım] el-Belhî Fezâ’ilü Horasan [adlı] kitabında el-Ahfeş’in Harzemli olduğunu söyler. 215 [830] yılında vefat ettiği de söylenir. el-Ahfeş Basralı Hammâd b. el-Zebrekân’dan okumuştur. el-Ahfeş’in Kitâbü’l-Evsât fi’n-Nahv, Kitâbü Tefsîri Me‘âni’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Mekâyîs fi’n-Nahv, Kitâbü’l-İştikâk, Kitâbü’l-Erbe‘a, Kitâbü’l-Arûz, Kitâbü’l-Mesâili’l-Kebîr, Kitâbü’l-Mesâili’s-Sağîr, Kitâbü’l-Kavâfî, Kitâbü’lMülûk, Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘r, Kitâbü Vakfi’t-Temâm, Kitâbü’l-Esvât, Kitâbü Sıfâti’l-Ganemi ve Elvânihâ ve İlâcihâ ve Esnânihâ adlı eserleri vardır. ا 167 ا ّأ رأ : أت א اכ אل ا ا כ ٥ ا אء .ا ا ءا א ا ،ا ا ءا א ا אب ،ا :ا ء ا ّول ي ا ءا א ي ،ا אر ،ا ح ،כ אب כ אب ا ا ١٥ אء إ ا .وכאن ّ و אت ا إ אل ا و اכ ا א ا ا כ ،כ אب ا و ١ ىو ،ا ،ا אء ا ذכ א ،כ אب ا אدر ،כ אب ا ا ء، ل ،ا ا א ّ ،כ אب ا א ، وا . . قأ إ و أه א כ אب أه أ ىو دارِ م، ُ ،و .وذ כ أ ّن כ אب ،و כ ّ ـא אت ُ ئ ا כ אب ّ א. אن ا אز و ،وأ ا َ ةو א ا أ ّ ي ا اء. ّ ١ ا אن :وأ ارزم ،و אل א. ،כ אب ا ا ،כ אب ا ات ،כ אب ّ ّ אد ا ْ אن وכאن َ א ا آن ،כ אب ا ،כ אب ّ :כ אب ا و ا ،כ אب ا אق ،כ אب ا ر ،כ אب ا وض ،כ אب ا א ا . אر ،ا אح، ،כ אب ا א .وכאن ا .وروى ا ا אم ،כ אب ا ف :إ أ כ אب ةو א ٢٠ אض ،ا ر א .وا أ ّن أ ً ا أه ُ ،ا ، ا اכ ،כ אب ا אب وا . א و ا ا د وا כ م و אت אل وا ي ه، ة .أ ا ءا ا اء ،כ אب ا أ ا ا ا تو ا س .و כ אب ا أ אر ا وا ذכ אن وا ا رع ،ا כ م ،ا ِ َ ،أ אر. إ ي אن ،ا כ ة ،ا אر ،ا ا ا כ אب :כ אب ا ١٠ אت ا .ا ي כ אب ا כ אب ا א و أ ّل אت ا ك ،כ אب א ا وأ ا א و א وأ א א. א ،כ אب İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 168 Kutrub’a Dair Haberler 5 10 15 Adı Ebû Ali Muhammed b. el-Müstenîr’dir. Ahmed b. Muhammed veya Hasan b. Muhammed de denir. -Doğru olan ilk şeklidir.- Sîbeveyh’ten ve Basralı bir grup âlimden okudu. Söylediklerine itimat edilir. Kutrub devamlı hareket eden küçük bir haşeredir. Sîbeveyh, seher vakitlerinde erkenden kapısının önünde gördüğü için ona bu adı vermiştir. Bir gün ona “Sen gece kutrubusun.” demiştir. Kutrub, [Kerec’in mâliki] Ebû Dülef el-Kâsım b. Îsâ’nın çocuklarını eğitiyordu. Kendisinden sonra oğlu el-Hasan onları eğitmiştir. Kutrub, 206 [821] yılında vefat etmiştir. Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân, Kitâbü’l-İştikâk, Kitâbü’l-Kavâfî, Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü’l-Ezmine, Kitâbü’l-Fark, Kitâbü’l-Esvât, Kitâbü’l-Müselles, Kitâbü’s-Sıfât, Kitâbü’l-İlel fi’n-Nahv, Kitâbü’l-Ezdâd, Kitâbü Halkı’l-Feres, Kitâbü Halkı’l-İnsan, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Mülhidîn fî Müteşâbihi’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Hemz, Kitâbü Fe‘ale ve Ef‘ale, Kitâbü İ‘râbi’lKur’ân adlı eserleri vardır. Ebû Ubeyde’ye Dair Haberler 20 25 30 Şeyh Ebû Saîd -rahimehullah- şöyle dedi: “Ebû Ubeyde Ma‘mer b. el-Müsennâ et-Teymî Kureyş Teym’indendir, Rebâb Teym’inden değil. Onların mevlâsıdır. Benî Ubeydullah b. Ma‘mer et-Teymî’nin mevlâsı olduğu da söylenir. Ebû Bekir b. Mücâhid, el-Kudeymî ve Ebü’l-Aynâ’dan şöyle aktardı: “Bir adam Ebû Ubeyde’ye şöyle dedi: ‘Ey Ebû Ubeyde insanlardan söz ettin, neseplerini tenkit ettin. Allah için söyle, senin baban kimdir, aslı nedir?’ O da ‘Babamın bana söylediğine göre babası Bâcerevân’da oturan bir yahudiymiş.’ dedi.” Ebû Abdullah İbn Mukle’nin yazısıyla şunu okudum: Ebü’l-Abbas Sa‘leb dedi ki “Ebû Ubeyde Hâricîlerin mezhebindendi. Kur’ân okursa yüzünden okurdu. Garîbü’l-Kur’ân, Mecâzü’l-Kur’ân adlı eserleri vardı. Çok bilgili olmasına rağmen bir beyit okusa bile i‘rabını tutturamazdı. Ölünce cenazesine kimse gitmedi. Çünkü ne bir asillerden ne de sıradan insanlardan hiç kimse on[un tenkit ve ta’nın]dan kurtulmuş değildi. ا 169 ب أ אر أ ّ وا ّول أ כ .وا ٥ ا ،و אل أ כא .أ ّ و ّ ،و אل ا אء ا א ّب و َ ْ ُ ،و אل إ ّن ب ُدو ب . אر .אل ً א :א أ إ ّ ا وכאن ّد ب אو ّ و أ . ا א د ب ّ ّ وא ا אت ،כ אب ا ا ،כ אب ا ّد ا אن ،כ אب ،כ אب َ َ وأ ،כ אب إ اب ا آن. ا أ אر أ أ ا :أ ،ر ا אب ،و ١٥ כאن أ ك و א أ أت أ א אق ،כ אب ا ا ، اد ،כ אب ّ ،כ אب ا س ،כ אب א ا آن ،כ אب ا ة כ ة ؟ אل: ّ أ אل א ذכ ت ا אس و ّ أ ا . ا َכ ج. ّ ا ُכ َ أ ّن أ אه כאن ، ّ ا ا وأ ا أ א . אء .אل :אل ،א أّ د א א َ وان. :כאن أ ّ ،אل أ ا אس ّ ا آن ،و אز ا آن .وכאن ا ،و رأي ا ارج .وإذا أ ا آن أه ِ ا .و ـא אت إذا أ ًא ُ ّ ه. و َْ َ א ا ا ً ١ ٢ ٢ ات ،כ אب ا ،و אل و ّ א אل ّ א أ ة :א أ א ر أ+ا ف :ا ب ة אل ا ٢٠ ا آن ،כ אب ا ،כ אب ا إ ّאه . ّ :כ אب اכ ا و כ אب ا ادر ،כ אب ا ز ،כ אب ا ق ،כ אب ا ١٠ אכ .١وכאن ا ا א ا ، כ ّ ّ ، א אز أ . ّ ة ى כ İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 170 5 10 15 20 25 30 Kitâbü’l-Mesâlib adında bir eser yazdı. Bu kitapta Hz. Peygamber (sav) sülalesinden bazı kişileri tenkit etti. Ebü’l-Abbas, “Ebû Ubeyde 100 yaşına yakın yaşadı. Oldukça peltekti. Câhiliye ve İslâm devrini iyi bilirdi. Evinde Arapların dîvânı (şiiri) vardı. el-Asmaî, Ebû Zeyd ve bu ikisi gibi başka arkadaşlarının yanında olan (ilimler âdeta) ondan aparılmış [onun ilmine nisbetle pek az] şeylerdi. Tüm bunlara karşın temizliğine pek dikkat etmeyen, akidesi ve nesebi bozuk biriydi.” demiştir. Allân eş-Şuûbî’nin hattıyla Ebû Ubeyde’nin Farslılarca Sübbuht diye isimlendirildiğini okudum. Aslı Acemdir. 114 yılında (732) doğdu, 210 veya 211 yılında (826 veya 827) vefat etti. Ebû Saîd ise [bu tarihin] 208 veya 209 olduğunu söyler. Kitapları şunlardır: Kitâbü Mecâzi’l-Kur’ân, Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân, Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs, Kitâbü’d-Dîbâc (Kitâbü’t-Tâc), Kitâbü Cefveti Hâlid, Kitâbü’l-Hayevân, Kitâbü’n-Nakâ’iz, Kitâbü İbn Vâil, Kitâbü’l-Emsâl Kitâbü’l-Hudûd, Kitâbü Mesûd, Kitâbü’l-Basra, Kitâbü Haberi’r-Râviye, Kitâbü Horasan, Kitâbü Meğârâti Kays ve’l-Yemen, Kitâbü Haberi Abdülkays, Kitâbü Haberi İbn Beğîz, Kitâbü Havârici’l-Bahreyn ve’l-Yemâme, Kitâbü’l-Mevâlî, Kitâbü’l-Bülh, Kitâbü’d-Dîfân, Kitâbü’t-Turûka, Kitâbü Merci Râhit, Kitâbü’l-Münâferât, Kitâbü’l-Kitâl, Kitâbü haberi’l-Berrâz, Kitâbü’l-Ferrârîn, Kitâbü’l-Bâzî, Kitâbü’l-Hamâm, Kitâbü’l-Hayyât, Kitâbü’l-İkâb, Kitâbü’n-Nevâkih, Kitâbü’n-Nevâşiz, Kitâbü Hafîri’l-Hayl, Kitâbü’l-Milâs, Kitâbü’l-İ‘tân, Kitâbü Menâkıbi Bâhile, Kitâbü Eyâdi’l-Ezd, Kitâbü’l-Hayl, Kitâbü’l-İbil, Kitâbü’l-Esnân, Kitâbü’l-Müccan, Kitâbü’z-Zer‘, Kitâbü’r-Rahl, Kitâbü’d-Delv, Kitâbü’l-Bekra, Kitâbü’s-Serc, Kitâbü’l-Licâm, Kitâbü’l-Kavs, Kitâbü’s-Seyf, Kitâbü Mesâlibi Bâhile, Kitâbü’ş-Şevârid, Kitâbü’l-Ahlâm, Kitâbü’z-Zevâid, Kitâbü Mekâtili’l-Fürsân, Kitâb Nâme er-Reîs, Kitâbü Mekâtili’l-Eşrâf, Kitâbü’ş-Şi‘r ve’ş-Şu‘arâ, Kitâbü Fe‘ale ve Ef‘ale, Kitâbü’l-Mesâdir, Kitâbü’l-Mesâlib, Kitâbü Halkı’l-İnsân, Kitâbü’l-Fark, Kitâbü’l-Hasf, Kitâbü Mekke ve’l-Haram, Kitâbü’l-Cemel ve Sıffîn, Kitâbü Büyûtâti’l-Arab, Kitâbü’l-Lugât, Kitâbü’l-Gârât, Kitâbü’l-Mu‘âtebât, Kitâbü’l-Mülâvemât, Kitâbü’l-Ezdâd, Kitâbü Meâsiri’l-Arab, Kitâbü’l-Kattâlîn, Kitâbü’l-Akaka, Kitâbü Meâsiri Gatafân, Kitâbü’l-Evfiyâ, Kitâbü Esmâi’l-Hayl, Kitâbü Ed‘iyâi’l-Arab, Kitâbü Maktali Osman, Kitâbü Kuzâti’l-Basra, Kitâbü Fütûhi Ermîniyye, Kitâbü Fütûhi’l-Ehvâz, Kitâbü Lüsûsi’l-Arab, ا 171 כ אب ا א و אر َب أ ا ّאس :و َ وכאن د ان ا ب و ٥ . ا أت وو أ أ ة : ا ي כאن َ ْ َ ة ا א وכאن ّن ا أر אن و ة א ،כ אب ا ا ود ،כ אب ا ا .وإ ّن א כאن א כאن .وכאن ذ כ כ ّ ،و ِ א ة ّ :أ ةو א ،و ّ .و ا آن ،כ אب א ا آن ،כ אب ١٠ و أ אٌ َ ُ ، ّ أ אب ا ُ ْ وא ا و ل ا إ ى . ة .و אل אز ا آن ،כ אب אج )כ אب ا אج( ،כ אب وا ،כ אب ا ا او ،כ אب אل ،כ אب ا אن ،כ אب אرات ،כ אب ١٥ . ز ، אرس ،أ ،כ אب ا ة ،כ אب وأ لا :כ אب ،כ אب ا م وا א ا أ اכ ان ،כ אب ا א د ،כ אب ا א .Ṣאل أ ارج ا ،כ אب ا وا ،כ אب ا َ وا א ،כ אب ا ا ،כ אب ا ْ ،כ אب ا ِ אن ،כ אب ا و ،כ אب َ ج را ، ُ ْ ا اض ،כ אب ا ار ،כ אب ا אزي ،כ אب כ אب ا א ات ،כ אب ا אل ،כ אب ّ ّ ، ا אم ،כ אب ا אت ،כ אب ا אب ،כ אب ا اכ ،כ אب ا ا ،כ אب َ ا ّ ِ ، א ،כ אب أ אدي ا زد ،כ אب ا כ אب ا ِ ص ،כ אب ا אن ،כ אب א ،כ אب ا ،כ אب ،כ אب א א ِ ، כ אب ا ،כ אب ا אن ،כ אب ا ُ ّ אن ،כ אب ا رع ،כ אب ا ا כ ة ،כ אب ا ج ،כ אب ا אم ،כ אب ا َ ْ س ،כ אب ا َ م ،כ אب ا وا ،כ אب א ا אن ،כ אب א ا כ אب ا ارد ،כ אب ا ٢٠ כ אب א ا ا א ،כ אب اف ،כ אب ا ا و ّ ،כ אب ا כ אب ا و אت ،כ אب ا ٢٥ وا اء ،כ אب وأ ،כ אب ا אدر ،כ אب אن ،כ אب ا ق ،כ אب ا َ ْ ،כ אب ّכ وا אت ا ب ،כ אب ا אت ،כ אب ا אرات ،כ אب ا اد ،כ אب ا ب ،כ אب ا ّא ،כ אب ا َ ،כ אب أد אء ا ب ،כ אب َ َ אن ،כ אب ا و אء ،כ אب أ אء ا ة ،כ אب ح أر ،כ אب כ אب אة ا حا از ،כ אب ، م ،כ אب א אت، ،כ אب אن، ص ا ب، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 172 5 10 Kitâbü Ahbâri’l-Haccâc, Kitâbü Kıssati’l-Ka‘be, Kitâbü’l-Hums min Kureyş, Kitâbü Fazâ’ili’l-Fürs, Kitâbü A‘şâri’l-Cezûr, Kitâbü’l-Hâmmâlîn ve’l-Hammâlât, Kitâbü mâ Telhanü fîhi’l-Âmme, Kitâbü Selm b. Kuteybe, Kitâbü Rûstukbâz (Rûşenkubâd), Kitâbü’s-Sevâd ve Fethihî, Kitâbü Mesûd b. Amr ve Maktelihî, Kitâbü men Şükira mine’l-Ummâl ve Humide, Kitâbü Garîbi Butûni’l-Arab, Kitâbü Tesmiyeti men Katelet Benû Esed, Kitâbü’l-Cem‘ ve’t-Tesniye, Kitâbü’l-Evs ve’l-Hazrec, Kitâbü Muhammed ve İbrâhim İbn Abdullah b. Hasan b. Hasan b. Ali b. Ebî Tâlib, Kitâbü’l-Eyyâm -şunları içerir: … -, Kitâbü’l-Emsâl, Kitâbü’l-Hurrât, Kitâbü İ‘râbi’l-Kur’ân, es-Sükkerî’nin hattından alınan: Kitâbü Eyyâmi Benî Yeşkür ve Ahbârihim, Kitâbü Eyyâmi Benî Mâzin ve Ahbârihim. Ebû Ubeyde’nin Talebelerinden Bazıları 15 Dimâz Ebû Gassân: Adı Rafî‘ (Rufey‘) b. Seleme b. Müslim b. Rafî‘ el-Abdî’dir. Ebû Ubeyde’den rivayet etmiştir. Onun kitaplarını istinsah ederdi. Ondan ensâb, tarih, meâsir (meziyetler) [ilimlerini] öğrendi. 20 Ebû Zeyd’e Dair Haberler: Adı Saîd b. Evs el-Ensârî’dir. Hâlis Hazreclidir. Ebü’l-Abbas el-Müberred şöyle dedi: “Ebû Zeyd nahiv konusunda âlimdi, ancak el-Halîl ve Sîbeveyh derecesinde değildi. Yûnus lügat konusunda Ebû Zeyd’e denkti, nahvi ise Ebû Zeyd’den iyi bilirdi. Ebû Zeyd nahvi el-Asmaî ve Ebû Ubeyde’den daha iyi bilirdi. Ona Ebû Zeyd en-Nahvî denirdi.” 25 Ebû Saîd der ki: “Basralı nahiv ve lügat âlimleri arasında Kûfelilerden Arapça ilminde faydalanan sadece Ebû Zeyd’dir. Mufaddal ed-Dabbî’den ilim rivayet etmiştir.” Ebû Zeyd Kitâbü’n-Nevâdir adlı eserinin başında şöyle demiştir. “Mufaddal ed-Dabbî, câhiliye şairlerinden Damra b. Damrati’n-Nehşelî’nin şu beytini bana okudu: Yaşlılık çağında, cömertliğinden dolayı seni kınamaya başladı Beni kınayıp azarlamaksa sana haramdır.” 30 İshak’ın hattıyla şunu okudum: Ebû Zeyd bana şunu söyledi: “Mehdî Muhammed’in isyanı sırasında Bağdat’a geldim. Her yerden çeşitli ilimlerde âlim olan kişiler de oraya gelmişlerdi. Halef ’den daha fazla şiirden anlayan bir adam ve Yûnus’tan daha fazla ilmini paylaşan bir âlim görmedim.” ا 173 כ אب أ אر ا ّ אج ،כ אب ّ ا כ ،כ אب ا ا س ،כ אب أ אر ا ور ،כ אب ا ّ א وا ّ א ت ،כ אب א ،כ אب رو אذ ،١כ אب ا اد و ،כ אب כ אب و כ ،כ אب أ ٥ وإ ا ا ّ אل و ،כ אب ا ا ،כ אب وا ا אّ ، و د ن ا ب ،כ אب ،כ אب ا وس وا أ ا ،...כ אب ا אل ،כ אب ا ّ כ وأ אر ،כ אب ا אم כ אب أ ّאم ،כ אب א رج ،כ אب و ١٠ אب أ أ د אذ أ ّ אن :وا ر ّ ا ّכ ي: أ אر أ ة وכאن ّرق כ ١٥ אزن وأ אر . ر אب وا אر وا ز :ا أوس ا אري ا אس ا د :כאن أ ز א ـא א ّ ّ ً وכאن أ ا אب أ ز و وأ ا אل أ اכ وأ ة א :و ًא ا أ ًا ّأول כ אب ا ادر :أ و أت ٢٠ اא אا و ١ אء כّ א ـא أ ل ً ر :رو אد؛ ف :رو أ ز :أ اع ا . אد. رج ،אل أ و א أ ،وכאن ،وכאن أ ز أ ي. ا ا وا ّ ة ا ةا أ ّ أ .אل أ ز ،א : َ ْ ٌ َ َ َכ َ َ َ ِ َو ِ َא ِ ْ َ َכ ْت َ ُ ُ َכ َ ْ َ َو ْ ٍ ِ ا َ ى َ ّ إ ا ّ روى ا ي .روى ا אء ا ّ אق ،אل ز ا ْ . أ ز ا ا ب إ أא ز . ا כ أ .وכאن אل ّ ي ،כ אب ا ّאم و ات ،כ אب إ اب ا آن .و ة א م. اد أر ر ً أ س אم ا ي ّ ، ، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 174 5 10 Ebû Zeyd 215 [830] yılında vefat etmiştir. Kitâbü Îmâni Osmân, Kitâbü Hîle ve Mehâle, Kitâbü’l-Kavs ve’t-Turs (Hevş ve’n-Nevş), Kitâbü Mesâiyye, Kitâbü’l-Mi‘zâ, Kitâbü’l-İbil ve’ş-Şât, Kitâbü Halkı’l-İnsân, Kitâbü’l-Ebyât, Kitâbü’l-Matar, Kitâbü’l-Miyâh, Kitâbü’l-Garâiz, Kitâbü’n-Nebât ve’ş-Şecer, Kitâbü’l-Lugât, Kitâbü Kırâati Ebî Amr, Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü’l-Cem‘ ve’t-Tesniye, Kitâbü’l-Lebei ve’l-Leben, Kitâbü Büyûtâti’l-Arab, Kitâbü Tahfîfi’l-Hemz, Kitâbü Hab’e, Kitâbü’l-Muktazab, Kitâbü’l-Vuhûş, Kitâbü’lFark, Kitâbü Fe‘altü ve Ef‘altü, Kitâbü Garîbi’l-Esmâ, Kitâbü’l-Hemz, Kitâbü’l-Mesâdir, Kitâbü’l-Halbe, Kitâbü Nâbih ve Nebîh, Kitâbü’l-Vâhid, Kitâbü’t-Temr, Kitâbü Na‘ti’l-Ganem, Kitâbü Na‘ti’l-Müşâfehât, Kitâbü’l-Mantık adlı eserleri vardır. el-Asmaî’ye Dair Haberler 15 20 25 30 Muhammed (b. İshak) der ki: Ebû Abdullah b. Mukle’nin yazısıyla Ebü’l-Abbas Sa‘leb’in şöyle dediğini okudum: “el-Asmaî, Abdülmelik b. Kureyb b. Abdülmelik b. Ali b. Esma b. Muzahhir b. Amr b. Abdullah el-Bâhilî’dir.” Rivayete göre Ebû Ubeyde’ye Asmaî’nin şöyle dediğini aktardılar: “Babam atı üzerinde Selm b. Kuteybe ile giderken …” Bunun üzerine Ebû Ubeyde derhal “Sübhânellah, elhamdülillah, Allahü ekber. Kendisinde olmayanı varmış gibi gösteren, düzmece elbise giyen gibidir. Vallâhi Asmaî’nin babası asla elbisesinin içindekinden [kendinden] başka bir canlıya [binek hayvanı] sahip olmadı” dedi. Hocamız Ebû Saîd şöyle der: “Ebü’l-Abbas el-Müberred, ‘Asmaî çok şiir ve meânî söylerdi. Ebû Ubeyde de aynı şekildeydi. Yalnız nesep ilmini Asmaî’den iyi bilirdi. Asmaî ise nahvi ondan daha iyi bilirdi. Künyesi Ebû Saîd’di. [Babası] Kureyb’in adı Âsım, künyesi Ebû Bekir’di.’ dedi.” Ebü’l-Aynâ şöyle dedi: “Asmaî Basra’da vefat etti, ben de oradaydım. 213 [828] senesiydi. Namazını Fadl b. Ebû İshak kıldırdı. Cenazesinde kardeşinin oğlu Abdurrahman ‘İnnâ lillâh ve innâ ileyhi mine’r-râci‘în’ dedi. Ben ‘Ne oluyor? Allah’ın öğrettiği gibi istircâ1 etse ya!’ dedim.” [Başka bir rivayette] Asmaî’nin 217 (832) yılında öldüğü söylenir. Kitâbü Halkı’l-İnsân, Kitâbü’l-Ecnâs, Kitâbü’l-Envâ, Kitâbü’l-Hemz, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, 1 Musibete uğrayan, özellikle bir yakınını kaybeden müminin Bakara sûresinin 156. âyetinde geçen, “Şüphesiz biz Allah’a aidiz ve muhakkak ki O’na döneceğiz” meâlindeki kısmı okuyup bu inancına uygun bir teslimiyet hâli ortaya koyması. Hayati Hökelekli, “İstirca” TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIII/374. ا 175 אن، ا כ :כ אب إ אن ةوא ،و و ّ أ ز و א ،כ אب ا س وا س ،١כ אب א ،כ אب ا ِ ى ،כ אب כ אب وا אة ،כ אب ا אن ،כ אب ا ا ا ا ،כ אب ا אت وا ٥ وا כ אب ا وا ،כ אب ا ه ،כ אب ا َ אء ،כ אب ا ا כ אب כ אب ا ا ،כ אب ا אت ،כ אب ا ،כ אب ا אت ،כ אب اءة أ ،כ אب ،כ אب ا כ אب ،כ אب ا אه ،כ אب و ،כ אب ا ادر، אت ا ب ،כ אب ا ش ،כ אب ا ق ،כ אب ،כ אب ا ا ،כ אب אدر ،כ אب ا ا ،כ אب ، ، وأ ْ ،כ אب א ِ و ، . א אت ،כ אب ا أ אر ا אل ١٠ ا ّ ) ا ا כ אق( :أت ١٥ אأ ة: وא ٢٠ אن ا وا وا أכ ،ا אل أ ا אس ا אء אل: و ّ אز : ة إ ّن ا ل :א أ א כأ ا وכאن أ ةכ כو ّ ،وا א ،وכאن כ أ א وذכ أ ا ا ا כ ا ا א .و ُ َوى أ ّ َ س ،אل أ َ ُزور .وا تכ אل ّأ ل »إ ّא ا ا ١ ٢ ر :ا ش وا ش. إ ر :و ا ُ ّ ا أ وإ ّא ا إ ا ا . أ وا .وכאن ا א א ة وأ א א « ّ א א أ ث ا :א اء ،כ אب ا َْ כ. אق .و ةوא אس ،כ אب ا ّ دا ّ إ و ُכ و ُ א .٢ د :כאن ا ا ا .و אل אت ا אن ،כ אب ا ،אل أ ا אس ّ ِّ ا أ : .و ،כ אب ا ا ا اכ ة أ כ א ّ :כ אب ر وا ود، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 176 5 10 15 Kitâbü’l-Fark, Kitâbü’s-Sıfât, Kitâbü’l-Ebvâb, Kitâbü’l-Meysir ve’l-Kıdâh, Kitâbü Halkı’l-Feres, Kitâbü’l-Hayl, Kitâbü’l-İbil, Kitâbü’ş-Şât, Kitâbü’l-Ahbiye ve’l-Büyût, Kitâbü’l-Vuhûş, Kitâbü’l-Evkât, Kitâbü Fe‘ale ve Ef‘ale, Kitâbü’l-Emsâl, Kitâbü’l-Ezdâd, Kitâbü’l-Elfâz, Kitâbü’s-Silâh, Kitâbü’l-Lugât, Kitâbü’l-İştikâk, Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü Usûli’l-Kelâm, Kitâbü’lKalb ve’l-İbdâl, Kitâbü’l-Erâciz, Kitâbü Cezîreti’l-Arab, Kitâbü’d-Delv, Kitâbü’r-Rahl, Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘r, Kitâbü’l-Mesâdir, Kitâbü’l-Kasâ’idi’sSitt, Kitâbü’n-Nahle, Kitâbü’n-Nebât ve’ş-Şecer, Kitâbü’l-Harâc, Kitâbü mâ İhtelefe Lafzuhû ve İttefeka Ma‘nâhu, Kitâbü mâ İttefeka Lafzuhû ve İhtelefe Ma‘nâhu, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs -200 yaprak kadar, es-Sükkerî’nin hattıyla yazılmış nüshasını gördüm-, Kitâbü’s-Serc ve’l-Licâm ve’l-Büzy ve’l-İkâl, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs ve’l-Kelâmi’l-Vahşî, Kitâbü Nevâdiri’l-A’râb, Kitâbü miyâhi’l-Arab, Kitâbü’n-Neseb, Kitâbü’l-Esvât, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes adlı eserleri vardır. el-Asmaî Arap şiiri hakkında büyükçe bir mecmua toplamıştır. İlgi çekici bulunmayışı ve divanların ihtisar edilmiş olması sebebiyle bu mecmua âlimler nezdinde makbul sayılmaz. (Kitâbü Esmâ’i’l-Hamr, Kitâbü mâ Tekelleme bihi’l-Arab fe-Kesüra fî Efvâhi’n-Nâs [adlı eserler de onundur.]) Yezîdî’nin Hattına Göre Asmaî’nin Kardeşinin Oğluna Dair Haberler 20 Adı Abdurrahman, künyesi Ebû Muhammed’dir. Künyesinin Ebü’l-Hasan olduğu da söylenir. Pek hoşlanılan bir kimse değildi. Ancak amcası el-Asmaî ve diğer âlimlerden yaptığı nakiller sağlamdır. Kitâbu Meâni’ş-Şi’r adlı kitabı vardır. Ahmed b. Hâtim [el-Bâhilî] 25 30 Asmaî’den rivayet eder. Künyesi Ebû Nasr’dır. Ebû Ubeyde, Ebû Zeyd ve başkalarından da rivayet etmiştir. 231 yılında yetmiş küsur yaşındayken vefat etti. Kitâbü’l-İbil, Kitâbü Ebyâti’l-Me‘ânî, Kitâbü’l-Hayl, Kitâbü’z-Zer‘ ve’nNahl, Kitâbü’ş-Şecer ve’n-Nebât, Kitâbü’l-Lebe’ ve’l-Leben, Kitâbü İştikâki’l-Esmâ, Kitâbü’t-Tayr, Kitâbü mâ Telhanü fîhi’l-Âmme, Kitâbü’l-Cerâd adlı eserleri vardır. ا 177 כ אب ا ق ،כ אب ا ا س ،כ אب ا ا ،כ אب ا אة ،כ אب ا ش ،כ אب ا و אت ،כ אب ّ وأ אظ ،כ אب ا ح ،כ אب ا אت ،כ אب ا ا כ م ،כ אب ا وا ا ْ ،כ אب א ا َ ،כ אب ا ا אت وا אدر ،כ אب ا ،כ אب ا اج ،כ אب א ا ا אه ،כ אب ا ا و כ ة ا א وا ،כ אب ا אء ا ١٥ ا ا أّ وכ א و اכ כ אب א أ א ]ا א روى ٢٠ أא ّ و و و ا ّ ا إ ا ١ ٢ ر :أ اب. . أ: אء ّ ا ب כ ي כ ّ ،و ه ا .وכאن أאا ا ءإ אء. . وא .و روى أא و و ا כ כ אب ا ،כ אب أ אت ا و وا אت ،כ אب ا ِ وا ،כ אب ا وا ،כ אب א א ّ ّכ وا ا ّ . [ وכ ىو ،כ אب ،כ אب ادر ات ،כ אب ا ،כ אب א כ ّ ّا ا ل ،כ אب ّ ،כ אب ا وا כ م ا أ اه ا אس[. أ אر ا א ا أ אر ا ب אر دواو א] .כ אب أ أ ة ا ب ،כ אب ا ا اب ،כ אب אه ا ب ،כ אب ا אل ،כ אب ا اد ،כ אب אه ،כ אب א ا ّ وا ّ ّ ا כ ي ،כ אب ٢ور ،رأ א ج وا ِ אم وا ْ ي وا ِ אل ،כ אب وا ت ،כ אب אق ،כ אب ا ادر ،כ אب أ ال ،כ אب ا را ،כ אب وا ١٠ ،כ אب ا اب ،١כ אب ا ،כ אب ا ا ٥ אت ،כ אب ا وا ِ اح ،כ אب ا א ّ ،כ אب ا اد. أ ن ة وأ ز و א. . א ،כ אب ا ،כ אب ا ،כ אب ا رع אق ا אء ،כ אب İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 178 Asmaî ve Ebû Ubeyde’nin Talebesi el-Esrem’e Dair Haberler Ebü’l-Hasan Ali b. el-Mugîre el-Esrem’dir. Âlimlerden ve Bâdiye fasihlerinden [dil ile ilgili bilgiler] rivayet etti. Ayrıca Ebû Ubeyde ve el-Asmaî’nin kitaplarını rivayet etmiştir. O ikisinden ayrılmazdı. 5 10 Sa‘leb şöyle demiştir: “Biz, Asmaî’nin talebesi el-Esrem’in yanındaydık, şair Râî’nin şiirini yazdırıyordu. Ders meclisi sona erince kitabı elinden bıraktı. Yanımda Ya‘kûb b. es-Sikkît vardı. Bana ‘Ona Râî’nin bazı beyitleri hakkında sorular sormam gerekiyor.’ dedi. Ben de ‘Yapma, belki cevap veremez. İleri gelen kimseler önünde onu mahcup düşürürsün.’ dedim. O, ‘Mutlaka sormam gerekir.’ dedi. Sonra atıldı, ‘Râî’nin şu beyti hakkında ne dersin?’ dedi: ‘[Develer bir müddet] açlıktan sonra geviş getirdiler, Zü’l-Ebârık’tan ayrılıp tarlada otladıklarında…’ beytini okudu. Hoca kem küm etti, cevap veremedi. Sonra İbnü’s-Sikkît: ‘Tepenin üstünde çekirge pişirenin dumanı gibi. Öyle aç ki, ıslak, dikenli çalıları tutuşturdu.’ 15 20 beytine ne dersin, dedi. Hoca yine kem küm etti. Yüzü karardı. Esrem ‘Çenesinden destek alan yüklü deve.’ dedi. Ya‘kûb ‘Bu, yanlıştır.1 Bizaknihî (çenesinden) değil, bideffeyhî (yanlarından destek alan).’ dedi. Esrem kızdı ‘Hemen reis olmak istiyorsun.’ dedi, evine girdi.” Meselin manasına gelince, Ya‘kûb b. es-Sikkît “Deve ağır bir yük taşıdığı zaman boynunu uzatır, çenesine dayanır. Fakat bundan bir rahatlık elde etmez. Bir adam bir iş yüklenir veya başına bir iş gelir de zayıf kalırsa daha zayıftan yardım bekler. Meselin mânası budur.” dedi. 25 Esrem 230 (845) yılında vefat etti. Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs adlı eserleri vardır. el-Cermî’ye Dair Haberler Ebü’l-Hüseyin el-Hazzâz’ın yazısıyla şunu okudum: “Ebû Ömer Sâlih b. İshak el-Becelî, Ezd b. el-Gavs’ın kardeşi Becîle b. Enmâr b. İrâş b. elGavs’ın mevlâsıdır.” Ebû Saîd ise “O Cerm b. Rabbân’ın mevlâsıdır.” der. 1 Söz konusu yanlış, tashîftir. Tashîf: bir sayfada birbirine benzeyen harflerden oluşan kelimeleri yanlış okumak, yanlış yazmak veya yanlış rivayet etmek. Emrullah İşler, “Tashîf ”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XL, 128-129. ا 179 أ אر ا و אل أن أ وأ أ ا ا ٥ م א ا اب ،وروى כ ا ا ّ أ :כ ّא و ا ،אل אل :אد إ ا ١٥ אن אل :א اכ ا لا ا : ل ا :אل ذ ،٢ כ ن ذ כ را .אل אن ا ب :إ ّن ا إذا ، وא وا כאر .אل ا ،إّ א ،ود و ّ ا ا و ا م ل : َ َ ِ אن َ َم َ ْ َ ً א َ ْ ُ ً ْ . א אلّ : اب כ ن ه ء .אل :א رة ورأ א ب ا כ ،אل: ّא ِ ْ ِذي ا אرِ ِق إ ْذ َر َ ْ َ َ ِ َ َْ ٍ َ כا .אل ّ و ِ َכ ُ َ אن ُ ْ َ َ ٍ ِ ْ ١٠ ب ذ כ، ١ و ا ا و אء א. ّ َ َ ٍة َوأ ْ َ َ َ ْ َ ُכ ُ ِ ِ אء و و : ّ ا אر ه وכאن .אل، رؤوس ا אل: وכאن م א ا א ا ا כ אب ا م ،روى ة وا ا أ אت ّ ةا ة .אل ا م: ا א م ا ّ ، إذا כ ّ أ ا ،أو ل ً ا . اכ .و وا أ ، כ אب ا ادر ،כ אب . أ אر ا أت ٢٠ ّأ ا أ אر إراش ا ١ ٢ ر :ة. أ. ّ : ا ثأ ّ از :أ ا زد ا א ث .و אل أ إ אق ا :و ، َ م ر ّאن، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 180 5 Cerm Yemen’deki Arap kabilelerinden biridir. el-Cermî, nahvi el-Ahfeş ve diğer üstatlardan öğrendi. Sîbeveyh’in el-Kitâb’ını Ahfeş’ten okudu. Yûnus b. Habîb’den istifade etti. Sîbeveyh’e yetişemedi. Lügat ilmini Ebû Ubeyde, Ebû Zeyd, el-Asmaî ve onların emsallerinden aldı. Ebü’l-Abbas el-Müberred onun Becîle b. Enmâr’ın mevlâsı olduğunu söylemiştir. el-Cermî [225/840 yılında] vefat etti. Kitâbü’l-Kavâfî, Kitâbü’t-Tesniye ve’l-Cem‘, Kitâbü’l-Ferh, Kitâbü’l-Ebniye, Kitâbü’l-Arûz, Kitâbü Muhtasari Nahv li’l-Müteallimîn, Kitâbü Tefsîri Garîbi Sîbeveyh, Kitâbü’l-Ebniye ve’t-Tasrîf adlı eserleri vardır. 10 15 el-Mâzinî’ye Dair Haberleri Adı Bekr b. Muhammed olup Benî Mâzin b. Şeybân b. Zühl b. Sa‘lebe b. Ukâbe b. Sa‘b b. Ali b. Bekr b. Vâil kabilesindendir. Babası Muhammed b. Habîb nahivci ve kâri idi. Onun Ebû Serrâr el-Ganevî ile ilgili haberleri bulunur, bu haberlerden söz ettik, Halîfe Vâsık bir cariyenin şarkı olarak söylediği şu şiir münasebetiyle el-Mâzinî’yi Basra’dan çağırdı: “Ey zalim, sizinle selamlaşıp merhaba eden kişiye sıkıntı vermeniz zulümdür.” 20 el-Mâzinî halifenin bulunduğu Samerra’ya varınca onun huzuruna girdi, beyti doğru şekilde i‘rab etti. Vâsik’in fikri de aynı şekildeydi. Ahmed b. Ebû Duâd eliyle ona 5000 dirhem mükâfat verdi ve Basra’ya gönderdi. [850 civarında] vefat etti. “Kitâbü mâ Yelhanü fîhi’l-Âmme, Kitâbü’l-Kavâfî, Kitâbü’l-Elîf ve’l-Lâm, Kitâbü’t-Tasrîf, Kitâbü’l-Arûz, Kitâbü’d-Dîbâc alâ Hilâfi Kitâbi Ebî Ubeyde adlı eserleri vardır. 25 30 et-Tevvezî’ye Dair Haberler Hocamız Ebû Saîd, rahimehullah, onun adının Abdullah b. Muhammed b. Hârûn olduğunu söyledi. İbn Veddâ b. el-Fadl el-Esedî el-Kureşî’nin Ebû Saîd’den naklettiği bir yazısında şöyle denir: “et-Tevvezî Kureyş’in mevlâsı olup künyesi Ebû Muhammed’dir. Asmaî’den okudu, Ebû Ubeyde ve başkalarından rivayet etti. Ebû Ömer el-Cermî’den Sîbeveyh’in el-Kitâb’ını okudu. ا 181 و م א ا ة وأ ا ب ،و و أ אر .و ّ ا ٥ ا ... :כ אب ا ا ،כ אب ا وا כ אب ا وض ،כ אب وا ا ،وأ .و אل أ ا אس ا ّ ١ اכ ا ،و ز وا و .أ ا و ّ ه ،و أ כ אب أ ا د: .כ אب ا خ ،כ אب ا ،כ אب ، ،כ אب . أ אر ا אز وا ّ ، כ כ ١٠ ّ ار ا ي אزن وا .وכאن أ ه ذכ אه .وأ ذ ّ ا אز ا ا ًא אر ًא ،و ة ا أ ّ אر و : أَ ُ َ ْ ُ إ ّن ُ َ א َ ُכ ْ َر ُ ً إ ١٥ אن כא ّא و وכאن ذ כ رأى ا ورده إ و ّ أ ْ َى ا م ِ َ َ َ ّ ً ُْ ُ ا ا با رأى ود ا ا أ آ ف در أ دؤاد ة .و ّ ... ا א ّ ،כ אب ا ا ،כ אب ا ا כ :כ אب א ف כ אب أ ،כ אب ا وض ،כ אب ا אج כ אب ا اب. وا م، ة. أ אر ا ّ زي אل ٢٠ وداع אأ ا ا ١ אر ر ا وروى وא ا :ا يا ا أ أ . ا ةو ، ه ،و أ כ אب ّ אرون .و وכ أ ّا ّ .أ . ا İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 182 Ebû Ali es-Saffâr icâzet şeklinde bize Muhammed b. Yezîd’den şöyle nakletti: “Umâra b. Akîl b. Bilâl b. Cerîr’in yanında Ebû Muhammed et-Tevvezî’ye, 5 ‘Güvercin Zü’l-Erâk’ta öttü, beni şenlendirdi. Sense dallarda, gür ağaçlarda dolaşıyorsun.’ beytiyle başlayan şiirini okudum. ‘Amâ kalbim hâlâ tutkunu, Cumâne sevgisinin, kurak Rayyâ’nın…’ 10 15 beytine vardım. Umâra, et-Tevvezî’ye ‘Hocanız [Ebû Ubeyde] ne diyor?’ dedi. et-Tevvezî ‘Bunlar iki kadın.’ dedi. Umâra güldü, ‘Vallahi onlar evimin sağında ve solundaki iki kumluk.’ dedi. Tevvezî bana ‘Söylediğini yaz.’ dedi. Fakat Ebû Ubeyde’ye saygımdan durakladım. O da ‘Yaz. Ebû Ubeyde hazır olsa bu yorumu kabul ederdi, bu onun evi.’ dedi.” Tevvezî, el-Asmaî’den okudu, hatta onun talebelerinden sayılırdı. [230 veya 233 yılında] vefat etti. Kitâbü’l-Emsâl, Kitâbü’l-Ezdâd, Kitâbü’l-Hayl ve Sebkıhâ ve Esnânihâ ve Şiyâtiha ve Uyûnihâ ve İzmârihâ ve men Nüsibe ilâ Feresihî, Kitâbü Fe‘altü ve Ef‘altü ve Kitâbü’n-Nevâdir adlı eserleri vardır. ez-Ziyâdî’ye Dair Haberler 20 Ebû Saîd, rahimehullah, şöyle dedi: O, Ebû İshak İbrâhim b. Süfyân b. Süleyman b. Ebû Bekir b. Abdurrahman b. Ziyâd b. Ebîh’tir. el-Asmaî ve diğer âlimlerden okudu. Sîbeveyh’in kitabını da okudu, fakat tamamlayamadı. Kitâbü Şerhi Nüketi Kitâbi Sîbeveyh, Kitâbü’l-Emsâl, Kitâbü’n-Nakt ve’şŞekl, Kitâbü Tenmîkı’l-Ahbâr, Kitâbü Esmâ‘i’s-Sehâb ve’r-Riyâh ve’l-Emtâr adlı eserleri vardır. 25 30 er-Riyâşî’ye Dair Haberler Ebü’l-Fazl el-Abbas b. el-Ferec’tir. Muhammed b. Süleyman b. Ali el-Hâşimî’nin mevlâsıdır. Riyâş, Cüzâm kabilesinden bir kimsedir. Ebû Abbas (er-Riyâşî) onun kölesiydi. Nisbesi ona bağlı kaldı. Lügat ve şiiri iyi bilirdi. el-Asmaî’den çokça rivayet etmiştir. Mâmâfîh başkalarından da rivayet etmiştir. ا 183 و ّ אأ ّ אر إ אزة ،אل ّ א ّ ا ّ زي כ ا ل اك َ َ א َ ِ َ ِ ب ا אم ِ ِ ي ا ر ِ َ َ َ َ ُ تإ ّ אل إ ّ ، ً ا و و ِ َ َ ِ َوأ ْ ٍכ א ِ ِ ِ ى א َ أو א ا א ِ َ ََ ُ َ َ ل א כ ؟ אل ا ّ زي: و ة ،אل :اכ ا وא ١٠ ا زِ ْ َ َ ُال ُ َ ّכ אرة ّ زي :א א وا ر אن אل: ّأو א: : أ ّ א ا ُ ُاد َ ٥ אل :أت ّ אرة .وأ و ثو :כ אب ا اכ א א ،١و א ،وإ א .אل ّ ،ن أ א ا ا ّ زي א ا أ אن. وא אل ،כ אب ا אر א و כ ا زي :اכ ة اا ّ כאن ُ ( ب إ .وُ ّ ) اد ،כ אب ا إ אرة ّ א אل. ،و ،כ אب א وأ א א وأ ،כ אب ا ادر. أ אر ا אدي אل أ ١٥ ر ا و و ا : ز אد ُ ّ . ا כ :כ אب وا כ ،כ אب ا אق إ ا أ إ أ .أ אن و ا אن ا ه ح כ כ אب ،כ אب ا אر ،כ אب أ אء ا אب وا אح وا أ כ אء ،و أ כ אب אل ،כ אب ا אر. أ אر ا א ٢٠ ا אس و أ ا ّ ُ ام ،وכאن أ ور אش ر ا ،כ ا وا א وا ١ ر: א א. ا ج ّ אس ًا ّ وروى أ ً א אن إ ه. ا א ، ر אش .وכאن א ـ ً א İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 184 5 10 Ebü’l-Feth Muhammed b. Ca‘fer en-Nahvî şöyle dedi: “er-Riyâşî Sîbeveyh’in el-Kitâb’ının ilk yarısını el-Mâzinî’den okudu.” Ebû Saîd bize Ebû Bekir b. Düreyd’in şöyle dediğini nakletti: “Basra’da varrâklar çarşısında İbnü’s-Sikkît’in Islâhü’l-Mantık adlı eserini okuyan ve Kûfelileri üstün tutan bir adam gördüm. O sırada kitapçılarda oturmakta olan Riyâşî’ye adamın ne dediğini sordum, şöyle söyledi: ‘Biz dili (lügat ilmini) kertenkele avcılarından ve çölfaresi yiyenlerden aldık. Onlar da Sevâd halkından (tarıma elverişli yerlerin sakinleri/çiftçiler), turşu ve süzme yoğurt yiyenlerden aldılar.’ Buna benzer konuştu.” Ebû Saîd’in Ebû Bekir b. Düreyd’den nakline göre er-Riyâşî 257 (871) yılında [Basra’da] vefat etti. [Onu zenciler öldürdü] Kitâbü’l-Hayl, Kitâbü’l-İbil, Kitâbü mâ İhtelefet Esmâ’ühü min Kelâmi’l-Arab adlı eserleri vardır. Ebû Hâtim es-Sicistânî’ye Dair Haberler 20 Ebû Saîd onun adının Sehl b. Muhammed olduğunu söyledi. Ebû Zeyd, Ebû Ubeyde ve el-Asmaî’den çok rivayet ederdi. Dili ve şiiri iyi bilirdi. Ebü’l-Abbas el-Müberred şöyle demiştir: “[Ebû Hâtim es-Sicistânî’nin] ‘Sîbeveyh’in el-Kitâb’ını Ahfeş’ten iki defa okudum.’ dediğini duydum.” Aruz ilmini iyi bilir, lügat sahasında çok kitap yazar, doğru rivayet ederek şiir söylerdi. Ebû Bekir b. Düreyd lügat konusunda ona itimat ederdi. Bana onun 255 (869) yılında öldüğünü söyledi. 25 İbnü’l-Kûfî şöyle demiştir -kendi hattından okudum-: “255 yılı Receb ayında yağmurlu bir günde vefat etti. Namazını Ca‘fer b. el-Kâsım’ın kardeşi Süleyman b. el-Kâsım kıldırdı. Meyl civârında Musalla’nın sağında gömüldü.” İbn Düreyd de “Kitapların derinine iner, muammayı çözerdi. bu konuda usta ve ince görüşlüydü.” demiştir. 15 30 Kitâbü ma Telhanü fîhi’l-Âmme, Kitâbü’t-Tayr, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü’n-Nebât, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’l-Mekâtı‘ ve’l-Mebâdî, Kitâbü’l-Fark, Kitâbü’l-Kırâât, Kitâbü’l-Fesâha, Kitâbü’n-Nahle, Kitâbü’l-Ezdâd, Kitâbü’l-Kısiyy ve’n-Nibâl ve’s-Sihâm, Kitâbü’s-Süyûf ve’r-Rimâh, Kitâbü’d-Der‘i ve’l-Cevşen, Kitâbü’l-Vuhûş, Kitâbü’l-Haşerât, Kitâbü’l-Hicâ’, Kitâbü’z-Zer‘, Kitâbü Halkı’l-İnsân, Kitâbü’l-İdgâm, ا 185 אل أ ا ا ّرا א ٥ ا ّ ا אز ّ .א أ ة أ כ אب ا א وכאن א ً ا وأכ ا ا ،و ءأ ي: אل، أا א ّ אأ ا כ ا ّول در אل :رأ ا ّכ حا א אل ،אل إ ّ א أ א ا أ ا اد أכ ا כ ا ا ّرا وا ا כ אب ، ،و ّم ا כ ا وا ر ً אب ار ،وכ م ا. א ّ אأ و ّ ا א ا ة. و א ]א و כ אب א ا ١٠ أ אر أ אل أ :ا ،א ـא א ً ا ا ، لا אت و אل ا اכ ، م ا כ ،אل ّ א أ [ .و ا כ :כ אب ا ،כ אب ا א ا وا ّ ،وכאن כ .אل أ ا אس ا د :و وا ّ ّ א وض ،כ ا .وכאن ّ אدق ا وا .و أ ا در כ أ ة ز وأ ل :أت כ אب כ ا ،و ا ّ، :أ و ّ ّ אذق כد ا و اכ .و אل ا כ אب ا اءات ،כ אب ا אن ا א و أ در :وכאن ا א اכ . :כ אب א כ אب ا אت ،כ אب ا ّ ر ر وا أّ ّ . אل ا ، כ م ا ب. و وא ٢٠ أ א ا وا ١٥ אؤه در و ود ُ . جا َ ّ ، ا א ّ ،כ אب ا ،כ אب ا ّכ وا ّ ، ود ،כ אب ا א وا אدئ ،כ אب ا ق، א ،כ אب ا ،כ אب ا وا אل وا אم ،כ אب ا ف وا אح ،כ אب ا رع وا כ אب ا ات ،כ אب ا אء ،כ אب ا رع ،כ אب اد ،כ אب ا ،כ אب ا ا ش، אن ،כ אب ا د אم، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 186 5 Kitâbü’l-Lebe’ ve’l-Leben ve’l-Halîb, Kitâbü’l-Kerm, Kitâbü’ş-Şitâ’ ve’s-Sayf, Kitâbü’n-Nahl ve’l-Asel, Kitâbü’l-İbil, Kitâbü’l-Uşb ve’l-Bakl, Kitâbü’l-İtbâ‘, Kitâbü’l-Hısb ve’l-Kaht, Kitâbü İhtilâfi’l-Mesâhif, Kitâbü’t-Teşevvuk ile’l-Evtân, Kitâbü’l-Harr ve’l-Berd ve’ş-Şems ve’l-Kamer ve’l-Leyl ve’n-Nehâr, Kitâbü’l-Fark beyne’l-Âdemiyyîn ve beyne Külli zî Rûh adlı eserleri vardır. el-Müberred’e Dair Haberler 10 15 20 25 30 Ebü’l-Hüseyin el-Hazzâz’ın hattıyla el-Müberred’in adının Muhammed b. Yezîd b. Abdülekber b. Umeyr b. Hasnân b. Selîm b. Sa‘d b. Abdullah b. Zeyd b. Mâlik b. el-Hâris b. Âmir b. Abdullah b. Bilâl b. Avf b. Eslem b. Sümâle b. Ahcen b. Ka‘b b. el-Hâris b. Ka‘b b. Abdullah b. Mâlik b. Nasr b. el-Ezd olduğunu okudum. el-Ezd b. el-Gavs da denir. Hocamız Ebû Saîd (rh) dedi ki: “el-Cermî ve el-Mâzinî kuşağından sonra nahiv ilmi Ebü’l-Abbas Muhammed b. Yezîd el-Ezdî es-Sümâlî ile devam etti. O, Ezd kabilesinin Sümâle kolundandır. Nahiv ilmini el-Cermî, el-Mâzinî ve başkalarından aldı, hususen el-Mâzinî’ye istinat ederdi.” Rivayete göre Sîbeveyh’in el-Kitâb’ına el-Cermî’yle başladı, el-Mâzinî’yle tamamladı. Kitâbü Hîleti’l-Üdebâ adlı eserde el-Hakîmî hattıyla şöyle yazar: Ebû Abdullah Muhammed b. el-Kâsım dedi ki: “el-Müberred’in babası Basra’da yer süpürenlerdendi. Ona Hayyânü’s-Sûracî denirdi. Yemenlilere tâbi oldu. Bu sebeple el-Müberred, şarkıcı el-Hafsî’nin kızıyla evlendi. el-Hafsî Yemenlilerden asil bir aileye mensuptu.” Ebû Saîd der ki: “Ebû Bekir b. Serrâc ve Ebû Ali es-Saffâr’ın haber verdiğine göre, el-Müberred’in doğumu 210 senesidir, 285 (898) yılında 791 yaşında ölmüştür.” 207 yılında doğduğu da söylenmiştir. es-Sûlî “Ondan bunu duydum.” dedi. Bâbü’l-Kûfe kabristanına defnedildi. Kitâbü’l-Kâmil, Kitâbü’r-Ravza, Kitâbü’l-Muktazab, Kitâbü’l-İştikâk, Kitâbü’l-Envâ ve’l-Ezmine, Kitâbü’l-Kavâfî, Kitâbü’l-Hatt ve’l-Hicâ, Kitâbü’l-Medhal ilâ Sîbeveyh, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân, -Kitâbü’t-Tâmm diye tanınır-, Kitâbü İhticâci’l-Kırâe, Kitâbü’r-Risâleti’l-Kâmile, Kitâbü’r-Redd alâ Sîbeveyh, Kitâbü Kavâidi’ş-Şi‘r, Kitâbü İ‘râbi’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Hass ale’l-Edeb ve’s-Sıdk, 1 Nüshada 79 yazmasına rağmen söz konusu tarihler arasındaki fark 75’tir. ا 187 כ אب ا وا وا وا ،כ אب ا כ אب ا وا ّ أت ر أ אن ف ل ّ وا אز و و ا ا אز ة .אل ا א א ّ و א أ : :כ אب ا כא ،כ אب ا و أ إ ا زد ،وأ כ و כ ّوج ا و אت وا אز ا د אء :אل أ א ه ا ا אرث ث .و אل ّ ل .و אل إ ّ ا أ ّ ا אرث כ א כ אب . أ ا ا אز . وא اכ وا د وا אכا ا زد و אل ا زد א ،و :وכאن ه ّ دا כ وא اءة כ אب ا ا ر ،و ل ذ כ .ود ،כ אب ا ا א ّ : وכאن אل ا ا א ا אس ّ ا ّ ا اج وأ و ّ ،وا ا ن ،כ אب ا אن ّ אر .و א אب ا כ אء ،כ אب ا ٢٥ ، ا כ ّ ز ا ّ ا כ ا ر כאن أ ا د ّ إ ا ا ر ،وا وא د ،وا أ אכ و אل أ אع ،כ אب ا א ا زدي ا א ،و ّ وا ّ ق إ ا و אن ،כ אب ا ّ و כ ّ ذي روح. ا د ّ از אل :ا ا :ا ا ٢٠ ا ا ا ١٥ ا ا כ ا ،כ אب ا ،כ אب ا אء وا د ّأ א ١٠ א وا وا אر ،כ אب ا ق أ אر ا ٥ ،כ אب ا فا وا ،כ אب ا כ م ،כ אب ا ،כ אب ا . אق، إ כ אب ا اء وا ز ،כ אب ا ا ،כ אب ا ّ وا ،כ אب א ا آن، ود ،כ אب ا ّכ وا ر وا ،כ אب ا אم ،כ אب ا אج ا اءة ،כ אب ا א ا כא ،כ אب ا ّد و ف א כ אب ا ّ ا دب وا ق، ،כ אب ا ا ،כ אب إ اب ا آن ،כ אب ا ّ İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 188 5 10 Kitâbü Kahtân ve Adnân, Kitâbü’z-Ziyâdeti’l-Münteze‘a min Sîbeveyh, Kitâbü’l-Medhal fi’n-Nahv, Kitâbü Şerhi Şevâhidi Kitâbi Sîbeveyh, Kitâbü Zarûreti’ş-Şi‘r, Kitâbü Edebi’l-Celîs, Kitâbü’l-Hurûf fî Me‘âni’l-Kur‘ân ilâ Tâhâ, Kitâbü Me‘ânî Sıfâtillah Celle ve alâ, Kitâbü’l-Memâdih ve’l-Mekâbih, Kitâbü’r-Riyâzi’l-Mûneka, Kitâbü Esmâ’i’d-Devâhî İnde’l-Arab, [Kitâbü’lA‘râb], Kitâbü’l-Câmi‘ -tamamlayamadı-, Kitâbü’t-Te‘âzî, Kitâbü’l-Veşy, Kitâbü Fakri Kitâbi Sîbeveyh, Kitâbü’l-Arûz, Kitâbü Fakri Kitâbi’l-Evsât li’l-Ahfeş, Kitâbü’n-Nâtık, Kitâbü’l-Belâga, Kitâbü Şerhi Kelâmi’l-Arab ve Telhîsi Elfâzıhâ ve Müzâveceti Kelâmihâ ve Takrîbi Me‘ânîhâ, Kitâbü mâ İttefekat Elfâzuhû ve İhtelefet Me‘ânîhi fi’l-Kur’ân, Kitâbü Tabakâti’n-Nahviyyîne’l-Basriyyîn ve Ahbârihim, Kitâbü’l-Fâdıl ve’l-Mefdûl, Kitâbü’l-İbâra an Esmâ’illahi Te‘âlâ, Kitâbü’l-Hurûf, Kitâbü’t-Tasrîf adlı eserleri vardır. el-Müberred’in [Bilinen] Varrâklarından İbnü’d-Deccâcî: Adı İsmâil b. Ahmed’dir. 15 20 25 eş-Şâşî: Adı İbrâhim b. Muhammed’dir. Ebû Saîd, rahimehullah, şöyle dedi: “Müberred devrinde bir grup âlim Sîbeveyh’in el-Kitâb’ını okudular. Onlar arasında el-Müberred gibi akıllısı yoktu. Ebû Zekvân el-Kâsım b. İsmâil: Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘r adlı eseri vardır. Bu eseri İbn Dürüsteveyh rivayet etmiştir. Ebû Zekvân, Zenci isyanı sırasında Sîrâf ’a gitti. Çok bilgili, tarihçi bir âlimdi. Bir grup âlimi tanıdı. Tevvezî, Ebû Zekvân’ın annesiyle evliydi. Ubeyd b. Zekvân: Künyesi Ebû Ali’dir. Asker-i Mükrem’de oturuyordu. Kitâbü Cevâbi’l-Müskit, Kitâbü Aksâmi’l-Arabiyye adlı eserleri vardır. Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasan b. Mervân, Ebû Zekvân’dan et-Tevvezî’nin Kitâbü’l-Ezdâd’ını rivayet etmiştir. Ebû Ya‘lâ b. Ebî Zür‘a: el-Mâzinî’nin talebelerindendi. İleri gelen nahiv ve lügat âlimi, rivayetinde itimat edilir bir kişiydi. Kitâbü’l-Câmi‘ fi’n-Nahv -tamamlayamadı- adlı eseri vardır. ا 189 כ אب אن و כ אب ح אن ،כ אب ا אدة ا כ אب ا وف ٥ ،כ אب כ אب א ا ّ وأ אر ،כ אب ا א ا ا ورا ّ ،כ אب أدب ا ا ّ ١٥ در و כ אب ١ اب ا وان و إ أ א أ: ا آن ،כ אب אت ا أ ّ و ا ب ]כ אب כ אب ،כ אب א א، אو ا א ،כ אب אء ا . ّ .אل أ כ א إ .و א ر ا ّ כ אب ا :و د. ذכ ان כ אب א أ אر א ،وכאن ّ ،رواه ا א ،وכאن ذכ ان. ذכ ان و כ وכאن أא כ ،כ אب أ אم ا ذכ ان ،כ אب ا أ א و .و . א اف أ ّאم ا أ وا أ כ إ ا ّ زي زوج أم أ أ א א و او כ ،כ אب د ذכ ان ا א ،و א ل ،כ אب ا אرة إ ا ه ١ وا :وا :وا :أ א אت ا ، . ا א وا א ٢٠ وا وف ،כ אب ا و ،כ אب حכ ما بو أ א ١٠ ،כ אب ا آن إ ورة ا ا כ אب ا ،כ אب أ אء ا وا ا َ ِאدح وا א ،כ אب ا אض ا ،כ אب ّ ،כ אب ا אزي ،כ אب ا ا اب[ ،כ אب ا א ،כ אب ا א כ אب ا و ،כ אب ا وض ،כ אب ا א ،כ אب ا ، ،وروى أ ا ّ زي. اد زر اכ أ ا ًא כ כ م .و כ ّ اכ ا אب ا אز وכאن ّ ً א א ـ ً א א ّ . ا ّ :כ אب ا א : İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 190 5 Basralı âlimlerden: Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Rüstem b. Yezdeyâr et-Taberî vardır. Ebû Ya‘lâ b. Ebû Zür‘a’nın kuşağından sayılır. Kitâbü’l-Garîbi’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü’s-Sûrati’l-Hemz, Kitâbü’t-Tasrîf, Kitâbü’n-Nahv adlı eserleri vardır. el-Üşnândânî: Künyesi Ebû Osman’dır. Ebû Bekir b. Düreyd ondan rivayet etmiş, Basra’da onunla görüşmüştür. Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘r ve Kitâbü’l-Ebyâti’l-Garîbe adlı kitapları vardır. 10 15 Mebramân: Adı Muhammed b. Ali b. İsmâil, künyesi Ebû Bekir’dir. Asker[-i mükrem] halkındandır. Bu zâtın Ebû Hâşim ile Sîbeveyh’in Kitâb’ının şerhini telkin hikâyesi vardır. İnşâallah bundan bahsedeceğiz. Kitâbü’l-Uyûn, Kitâbü’n-Nahvi’l-Mecmû‘ ale’l-İlel, Kitâbü Şerh Kitâbi Sîbeveyh -tamamlayamadı-, Kitâbü Şerhi Şevâhidi Kitâbi Sîbeveyh, Kitâbü’l-Mecârî -küçük bir kitaptır-, Kitâbü Sıfâtı Şükri’l-Mün‘im adlı eserleri vardır. ez-Zeccâc’a Dair Haberler 20 25 30 Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed b. es-Serî ez-Zeccâc. el-Müberred’in eski talebelerindendir. Müberred’den okumak isteyen kişi okuyacağı kitabı önce Zeccâc’a arzederdi. Sonra Zeccâc’ın yıldızı parladı. Önce [Vezir] Ubeydullah b. Süleyman ile beraberdi sonra Halife el-Mu‘tazıd ile beraber oldu ve onun çocuklarına muallimlik yaptı. Mu‘tazıd’la irtibat kurması şöyle olmuştur: Nedimlerinden biri Mu‘tazıd’a, nedim Mahbera’nın yazdığı Kitâbü Câmi‘i’n-Nutk adlı eseri anlattı. Mahbera’nın adı Muhammed b. Yahyâ b. Ebû Abbâd, künyesi Ebû Ca‘fer. Ebû Abbâd’ın adı Câbir b. Zeyd b. es-Sabbâh el-Askerî’dir. Mahbera edebiyatı iyi bilir, Mu‘tazıd’a nedimlik yapardı. Yazdığı kitabı cedveller hâline koydu. Mu‘tazıd, vezir Kâsım b. Ubeydullah’tan bu cedvelleri izah edecek bir âlim istedi. O da Sa‘leb’e adam gönderip durumunu arzetti. Sa‘leb cedvelleri hesaplamaya girişmedi. “Bu işi bilmem, Kitâbü’l-‘Ayn’ı isterseniz yanımda mevcuttur, ancak rivayeti yoktur.” dedi. Kâsım bunun üzerine Müberred’e mektup yazıp söz konusu kitabı tefsir etmesini istedi. O da bu eserin büyük bir kitap olduğunu, insanı yorup uğraştıracağını, kendisinin artık yaşlandığını, eğer kitap talebesi İbrâhim b. es-Serî’ye gönderilirse onun bu işi yapabileceğini umduğunu söyledi. ا 191 אء ا و و ّ ر وا ا כ אب ا أ و ا כ.و در و אت ا . א وכ أ ، ة. א أא כ ، א أ ا כ א . כ אب כ ا أ אر ا و :כ אب ا أن أ ّ و ا ،أ ّن ،وا ةا אد א כא ّ א، ع כ אب ا ّ ا أ ّ ّ أو ده ،و ا ،כ אب ا ز اول، ا إ و د ذ כ ،ن د يا ّ ض ّأو ً א ا ّ ّ אح ا כ אب א أ כ ي .وכאن אري، ، ا א ّ כ אب א אإ ّ אب ا أن אن ّأو ً ا אد و כ ، אج إ إ ا ّ إ د و روا ّ د اءة أه. ّ .وכאن ار ا ي أא .وا ا دب و אدم ا ا أن ا ،ن أرد כ אب ا א ّ אج أ م أ אء و ة ا اول. أ ف ح אق إ ا ّ אج و אر اّ א ا ا ا ،כ אب ح ّ אج أ إ א ن ،כ אب ا ّ .כ אب . ،وכאن أن ،כ אب ا כ إ ا آن ،כ אب رة ا أ ح د אر ا :כ אب ّ ،כ אب ،כ אب ا ّ כא כ אب ا ا אن :وا ،و ا أא ّ اכ אن ،روى :כ אب א و ١٥ ّכ وا א ا :وכ اכ ١٠ ٢٠ أ اכ و زر .و ود ،כ אب ا ا و ا :أ . و ٥ أ ر ي כ אب ا . ّ כ ّ اول .و אل: إ ا ّ د أ ّو و .وأ ّ כ. ا ي ر ت أن ّ İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 192 5 10 15 20 Kâsım bu meselenin üzerinde pek durmayıp Mu‘tazıd’a Zeccâc’ın bahsini açmadı. Nihayet Mu‘tazıd ısrar edince Kâsım ona Sa‘leb ve Müberred’in söylediklerini, Müberred’in meseleyi Zeccâc’a havale ettiğini bildirdi. Mu‘tazıd onun Zeccâc’a gitmesini emretti. Kâsım da Zeccâc’a gitti. O, “Ben bu işi bir nüsha olmaksızın ve bir cetvele bakmaksızın yaparım.” dedi. Kâsım ona sünâi (iki harfli) kelimelere ait cüzün bir nüshasını yazmasını söyledi. Zeccâc, Sa‘leb’den, es-Sükkerî’den ve başkalarından lügat kitaplarını ödünç aldı. Zira lügati az biliyordu. İki harfli cüzü tamamen tefsir etti. Tirmizî es-Sağîr Ebü’l-Hasan’a tefsiri (şerhi) yazdırdı, ciltledi, vezire götürdü. Vezir de kitabı Mu‘tazıd’a götürdü. Mu‘tazıd eseri çok beğendi, Zeccâc’a 300 dinar (altın) verilmesini emretti. Kitabın tamamını tefsir etmesini emretti. Zeccâc kitabı tamamlayınca nüshası sadece Mu‘tazıd’ın kütüphanesine kondu. Muhammed b. İshak der ki: Sonra sultanın başına gelen felaketler sırasında bu tefsir (şerh) eksik olarak ortaya çıktı. Onu ince talhî kâğıda yazılmış gördük. [Bu şerhi sebebiyle] Zeccâc’ın mevkiinin yukseldiği; kendisi için hem nedim, hem fakih, hem de alim kontejanından maaş tayin edildiği ve bunun yaklaşık 300 dinar kadar olduğu söylenmiştir. Zeccâc Cemâziyelâhir ayının bitmesine onbir gün kala [19 Cemâziyelâhir 310/14 Eylül 922] Cuma günü vefat etti. Kitâbü mâ Fesserahû min Câmi‘i’n-Nutk, Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân, Kitâbü’l-İştikâk, Kitâbü’l-Kavâfî, Kitâbü’l-Arûz, Kitâbü’l-Fark, Kitâbü Halkı’l-İnsân, Kitâbü Halkı’l-Feres, Kitâbu Muhtasari Nahv, Kitâbü Fe‘altü ve Ef‘altü, Kitâbü mâ Yensarifü ve mâ lâ Yensarif, Kitâbü Şerhi Ebyâtı Sîbeveyh, Kitâbü’n-Nevâdir adlı eserleri vardır. İbn Düreyd’e Dair Haberler 25 30 İbn Düreyd’in hizmetçilerinden ve yakın adamlarından olan Ebü’l-Hüseyin ed-Düreydî bana şöyle dedi: “Merhum Ebû Bekir bana ‘223 yılında (838) Basra’da Sâlih sokağında doğdum.’ demişti.” O, Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasan b. Düreyd b. Atâhiye b. Hantem b. Hasan b. Hamâmî’dir. Uman bölgesinde Hamamî denen bir köye mensuptur. Hamamî’nin nesebi İbn Cirv b. Vâsi b. Vehb b. Seleme b. Cüşem b. Hâzır b. Cüşem b. Zâlim b. Hâzır b. Esed b. Adî b. Amr b. Mâlik b. Fehm b. Gânim b. Devs b. Adnân b. Abdullah b. Zehrân b. Ka‘b b. el-Hâris b. Abdullah b. Mâlik b. Nasr b. el-Ezd b. el-Gavs’tır. İbn Düreyd Basra’da yaşadı, ا 193 ا א א اכ ة ا وا د وأ ّ أ אل ّ ا א .אل ا ّ אج :أ א أ ا א ،א ٥ ا إ ّ אج כ אر ا ا א ّ ،ا א כ ّ .وכ ا ز إ ا ا ز .و هכّ .و אل ا ج א ،א ا ّ אج ا אء ورزق أ כ אت ا ا אء ورزق ى ا ،إّ إ אن ّ אج כ، ول. وأ إ ّ אج ا وا ّכ ي و أ ا يا ّا إ אق: ّ .אل :و אر ّ و ١٠ א ّ אج ّ ،أ ّ ا ّ אج ّ .م إ א ّ م إ و ذכ ، ه א. א د אر .و ّ م إ ا ا .١ ً א .ورأ אه رزق ،و ُ اا א د אر. و ّ ا ّ אج م ا א ا ،כ אب א ا آن ،כ אب ا כ :כ אب א ّ ه و א .و ا אن ،כ אب אق ،כ אب ا ا ،כ אب ا وض ،כ אب ا ق ،כ אب ا ا س ،כ אب ف ،כ אب ١٥ أ אر ا אل ر ٢٠ ،כ אب ح أ אت أ ا أ و כ بإ فوא ،כ אب א ،כ אب ا ادر. ة ّ ّכ ا א در א ا אכ ا אرث أ +ووز ه. ً א :אل وא . א א دوس אכ כ أ א ، אن אل א א ا א و ثو א و ١ وأ ا ر ي ،وכאن أ و כ אدي ا در اّ :و ت א و ة ه ّ כאن و ّ هو اا אء ل و א אن ا زد أ ا ا وا ي ز ان ث .وأ אم א ة İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 194 5 10 15 20 25 sonra Uman’a gitti, bir müddet orada oturdu. Sonra İbn İmâra adasına gitti. Orada bir müddet oturdu. Sonra Fars’a gitti. Orada yerleşti. Sonra Bağdat’a geldi. Lügat ve Arap şiiri sahalarında âlimdi. Ebû Hâtim, er-Riyâşî, et-Tevvezî ve ez-Ziyâdî gibi Basralı âlimlerden okudu, ilim aldı. Ebû Bekir, amcası Hüseyin b. Muhammed’den Kitâbü Müsâlemâti’l-Eşrâf adlı eseri rivayet etti. 321 (933) yılında Bağdat’ta vefat etti ve Abbâsiye diye bilinen, doğu tarafında, Sûku’s-Silâh’ın (silah çarşısı) arkasındaki kabristana defnedildi. Eserleri: Kitâbü’l-Cemhere fî İlmi’l-Luga -pek çok ekleme ve çıkarmaların olduğu, çeşitli nüshaları bulunur. Zira [müellif ], kitabı Fars’ta ve Bağdat’ta ezberinden imlâ etmiştir. İmla farklılığından dolayı fazlalıklar ve eksiklikler ortaya çıkmıştır. Fars’ta imlâ ettiği nüshanın başında alameti vardır. Güvenilir kabul edilen tam nüsha ise en son [ortaya çıkan] nüshadır. En son sağlam nüsha Ebü’l-Feth Ubeydullah b. Ahmed en-Nahvî’nin nüshasıdır, zira onu çeşitli nüshalardan faydalanarak yazmış ve müellife okumuştur.Kitâbü’s-Serc ve’l-Licâm, Kitâbü’l-İştikâk, Kitâbü’l-Muktebes, Kitâbü’l-Vişâh, Kitâbü’l-Hayli’l-Kebîr, Kitâbü’l-hayli’s-Sağîr, Kitâbü’l-Envâ, Kitâbü’l-Müctenâ, Kitâbü’l-Muktenâ, Kitâbü’l-Melâhin, Kitâbü Ruvâti’l-Arab, Kitâbü mâ Sü’ile anhü Lafzan fe-Ecâbe Hıfzan -Ali b. İsmâil b. Harb müelliften dinleyip toplamıştır-, Kitâbü’l-Lugât, Kitâbü’s-Silâh, Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân -tamamlayamadı-, Kitâbü Edebi’l-Küttâb -İbn Kuteybe’nin eserine benzer, müsveddesini temize çekmemiş, kitabın muteber bir nüshası ortaya konmamıştır-, Kitâbü Fe‘altü ve Ef‘altü, Kitâbü Sıfati’s-Sehâb ve’l-Gays. Ebü’l-Hüseyin ed-Düreydî bana şöyle dedi: “Ebû Ali b. Mukle ile İbn Hafs’ı Mufaddal b. Seleme’nin Halîl b. Ahmed’e reddiye olarak yazdığı kitabı Ebû Bekir b. Düreyd’e okurken gördüm. [İbn Düreyd] bazı yerlerde ‘Ebû Tâlib [el-Mufaddal] doğru söyledi.’, bazı yerlerde ‘Ebû Tâlib yalan söyledi.’ diyordu. Sonra İbn Hafs’ın bu itirazları et-Tevassut adını verdiği yaklaşık 100 yapraklık bir kitapta topladığını gördüm. İbnü’s-Serrâc’a Dair Haberler 30 Ebû Muhammed b. Dürüsteveyh dedi: “İbnü’s-Serrâc, el-Müberred’in en genç hizmetkârlarındandı, zeki ve kavrayışı güçlüydü. Müberred onu sever, kendisine yakın tutar, boş zamanlarında, davetlerde onunla beraber bulunur ا 195 إ إ ّ אر אرة כ א ّ ة، ة אر إ אن אم א ة ّ ّ ّ وأ אر ا ب ،أ א .وכאن א ـ ً א א اد אر إ א ّ א وا א وا ّ زي وا אدي .وروى :أ وأ אرس אء ا ٥ أ כ إ ىو ّ ا و قا و ّ أ ه أ ه אرس ١ ١٠ ح. اכ ا :כ אب ا ة אرس وأ ه اد ة .وآ א ّ ّ כ א ،כ אب ا ا ١٥ ا ح ،כ אب و ده ّ ا ا ّ ل: אب وا أ ا ا ر ي: ا ي ّد א وِ ١ ا ا אل أ .وכאن ا أ :أ ّ . כ ا אدة وا ا ا ّא ا .כ אب ا אا أ ا ء إذا ي. ا אق ،כ אب ،כ אب ا اء، ،כ אب رواة ا ب ،כ אب א ب א تو ،כ אب ا אت ،כ אب אل כ אب ا وأ أأ أ ّ ا אم ،כ אب ا ا כ ،כ אب ا ا .و ـא ّل ا ج وا אن، ء ،زاد و ّ ،כ אب أدب ا כ ّאب ،כ אب ء ّل ج . أ אر ا ، إ ّ دة ا ا כ م ،و א א ّ ، ،כ אب ا ا آن قأ ا אح ،כ אب ا ا אل ٢٠ و أ א ،כ אب ا אب ِ ًא א و اف .و ّ ا א ا ّأول ا כ אب .وا א ّ ا أ ا ، ا ُ ّة כ אب ا ّ כ אب ةا א ود א ُ א אت ا اد ، ،כ אب وأ ، ،وכ ب أ أ כ אب כ ا در ،כאن ءآ . א ا א ور و ّ . א ّ رأ اج ّ أ ّ د :إ ّ כאن در و ح و إ و ّ ث אن ا ا ّ د א ات وا ذכא ات İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 196 5 10 15 20 ve sohbet ederdi. Bir gün İbnü’s-Serrâc’ı gördüm. Müberred’in ölümünden sonraydı. Selâm vermek için ez-Zeccâc’ın yanına gelmişti. [O sırada] bir adam ez-Zeccâc’a bir mesele sordu. O da İbnü’s-Serrâc’a ‘Ey Ebû Bekir ona cevap ver.’ dedi. O da hatalı cevap verdi. ez-Zeccâc ona kızdı. ‘Vallahi evimde olsaydın seni döverdim. Fakat bu meclis buna müsait değil. Biz seni zekâ bakımından İbnü’l-Hasan b. Recâ’ya benzetiyoruz, sen ise böyle bir meselede hata yapıyorsun.’ dedi. O da ‘Ey Ebû İshak sözünle beni dövdün, terbiye ettin. Bu kitabı -Sîbeveyh’in kitabını- okuduğumdan beri senin derslerini bıraktım. Zira mantık ve mûsiki ile iştigal ediyordum. Şimdi tekrar o kitaba döneceğim.’ dedi. Tekrar döndü ve eserlerini yazdı. ez-Zeccâc’ın ölümünden sonra nahivde reislik ona geçti.” [316/928] yılında vefat etmiştir. Kitâbü’l-Usûli’l-Kebîr, Kitâbü Cümeli’l-Usûl, Kitâbü’l-Mûcez -küçük-, Kitâbü’l-İştikâk, Kitâbü Şerhi Sîbeveyh, Kitâbü İhticâci’l-Kırâât, Kitâbü’ş-Şi‘r ve’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’l-Cümel, Kitâbü’rRiyâh ve’l-Hevâ ve’n-Nâr, Kitâbü’l-Muvâsalât fi’l-Ahbâr ve’l-Müzâkerât adlı eserleri vardır. Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ er-Rummânî şöyle demiştir: İbnü’s-Serrâc’ın huzurunda el-Usûl adlı kitabından söz edildi. Biri ‘Bu kitap Muktezab’ın [aynı konuda yazdığı] kitabından daha güzel.’ deyince o ‘Böyle deme!’ dedi ve şu beyti söyledi: Sevgili benden önce ağladı, ağlaması beni de ağlattı. Ona ‘üstünlük önce davrananındır’ dedim. Ebû Saîd es-Sîrâfî’ye Dair Haberler 25 30 Hocam Ebû Muhammed merhum şöyle dedi: “Babam Ebû Saîd el-Hasan b. Abdullah b. el-Merzuban’dır. Aslen Fars’tandır. Sîrâf ’ta doğdu. Orada tahsile başladı. Yirmi yaşından önce oradan ayrıldı ve Uman’a gitti, fıkıh öğrendi. Sonra Sîrâf ’a döndü. Asker[-i Mükrem]’e gitti, orada bir müddet oturdu. Kelâmcı Muhammed b. Ömer es-Saymerî’nin talebesi oldu. es-Saymerî onu bütün talebelerinden üstün tutardı. Irak âlimlerinin mezhebinde bir fakihti. Bağdat’ın doğu kısmında görevli Kadı Ebû Muhammed b. Marûf ’un halefi oldu. Bu zât onun nahiv hocasıydı. Sonra iki yakanın, sonra -tekrar- doğu yakasının kadısı oldu. Fakih Ebü’l-Hasan el-Kerhî onu üstün tutardı, fetva vermesi için ona bir halka verdi.” ا 197 و .אل :ورأ ا ّ د، ا ا ا لر ا כ אب وא إ وا اכ ،כ אب ا כ אب ا وا ا اء ،כ אب ا א أא כ . اج :أ اج ذכ כ א لا ي כ: כ ا ،وأ و َ ِכ َכ ْ َ ِ َ ْ َ ْ أ אر أ أ وأ و و وכאن אء ا א ا ح א، ا ا ّ אد إ ا אج ا اءات، أ ا ّא : ت ا ى ة כ אب ا ، ُ َ َ ِّ ِم ا ا و ّ ،و ج اف و אء ا ا و ا ا ي ا כ ّ ،כאن وכאن أ אذه ّ ل، اء وا אر ،כ אب ا ُכא א َ ُ ْ ُ ا َ ْ ُ ّ أّ ه ا :أ اف و א ا أ ه ا ّ אج. ا אن و ّ ّ ًא أت ،כ אب ا أ אرس. إ :כ אب ا ل ا כ ،כ אب אج ِ ا כא َ َ َ ُ ا אل ا ا א : ا وا ن أ א أ אود تا ّ ،אل א : א כ ،و כ ا وا ،כ אب ا אح وا אر وا ا א אق ،כ אب اכ ات .אل أ ا ّ אل أ اכ ّ כ ...و כ אب ا ٢٠ ا א ّ و ّ ١٥ ،אل כ אب אود و ّ ا ّ אج ًא و ّ אج ، ،א ه ا ّ אج .و אل :وا ر אء وأ א ا כ ا כאء وا او כא ّ ّ وأد .وأ א אرك א در ا .אل: א أ א إ אق ّ ٥ ١٠ ّ اج ا ًא ت ا א ّ כ ا א א. أא ّ ا א ّ ا אم א ّ ة. أ و ّ ّ و ا إ ا ا א ز אن א . وف ا .وכאن İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 198 5 Doğumu 270 yılından önceydi. 3 Receb 368 [1 Mart 979] tarihinde vefat etmiştir. Kitâbü Şerhi Kitâbi Sîbeveyh, Kitâbü Elifâti’l-Vasl ve’l-Kat‘, Kitâbü Ahbâri’n-Nahviyyîni’l-Basriyyîn, Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ, Kitâbü’l-İknâ‘ fi’n-Nahv -300 yaprak-, Kitâbü San‘ati’ş-Şi‘r ve’l-Belâga, Kitâbü Şerhi Maksûrati İbn Düreyd adlı eserleri vardır. İbn Dürüsteveyh’e Dair Haberler 10 Ebû Muhammed Abdullah b. Ca‘fer b. Muhammed b. Dürüsteveyh’tir. Müberred ve Sa‘leb’den okudu. Faziletli, Basralı âlimlerin birçok ilmini iyi bilen, onların tarafını tutmada aşırı bir kişiydi. Mufaddal b. Seleme’ye bir reddiyesi vardır. Kitâbü’l-‘Ayn’ı tetkik etmiştir. [330/942 küsur yılında] vefat etti. 15 20 25 30 Kitâbü’l-Mütemmim, Kitâbü’l-İrşâd fi’n-Nahv, Kitâbü’l-Hidâye Şerhi’l-Cermî, Kitâbü Şerhi’l-Fasîh, Kitâbü Edebi’l-Küttâbi’l-Mütemmim, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’l-Hicâ, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs, Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘r, Kitâbü’l-Hayy ve’l-Meyyit, Kitâbü’t-Tevassut beyne’l-Ahfeş ve Sa‘leb fî Me‘âni’l-Kur’ân ve İhtiyâri Ebî Muhammed fî Zâlike, Kitâbü Tefsîri’l-Mufaddaliyyât -tamamlamadı-, Kitâbü Tefsîri’s-Seb‘ -tamamlamadı-, Kitâbü’l-Me‘âni fi’l-Kur’ân -tamamlamadı-, Kitâbü Tefsîri’ş-Şey’ -tamamlamadı-, Kitâbü Esrâri’n-Nahv -tamamlamadı-, Kitâbü Şerhi’l-Muktazab -tamamlamadı-, Kitâbü Nakzı Kitâbı İbni’r-Râvendî ale’n-Nahviyyîn, Kitâbü’r-Redd alâ Büzürc el-Arûzî, Kitâbü’l-Ezmine -tamamlamadı-, Kitâbü’r-Redd alâ Sa’leb fî İhtilâfi’n-Nahviyyîn, Kitâbü Haberi Kuss b. Sâide ve Tefsîrihi, Kitâbü Şerhi’l-Kelâm ve Bünâhü -tamamlamadı-, Kitâbü’r-Redd alâ İbn Hâleveyh fi’l-Küll ve’l-Ba‘z, Kitâbün fi’l-Ezdâd, Kitâbü’r-Redd alâ İbn Miksem fî İhtiyârihî, Kitâbü Ahbâri’n-Nahviyyîn, Kitâbü’r-Redd ale’l-Ferrâ fi’l-Me‘ânî, Kitâbü Cevâmi‘i’l-Arûz, Kitâbü’l-İhticâc li’l-Kurrâ, Kitâbü Tefsîri Kasîdeti Şübeyl b. Azra, Kitâbü Risâletihî ilâ Nech et-Tûlûnî fî Tafdîli’l-Arabiyye, Kitâbü’l-Kelâm alâ İbn Kuteybe fî Tashîfi’l-Ulemâ, Kitâbü’r-Redd alâ Ebî Zeyd el-Belhî fi’nNahv, Kitâbü’r-Redd alâ men Kâle bi’z-Zevâidi ve Kâle Yekûnü fi’l-Kelâmi Harfün Zâidün, Kitâbü’n-Nusrâ lî Sîbeveyh alâ Cemâ‘ati’n-Nahviyyîn ا 199 و اכ ا و ّ :כ אب ح ه و ا ا ،כ אب ا כ אب وا ا أ אر ا ٥ أ ّ أ ١٥ و כ אب ا ّ وا حا رة ا ا در . ّ ذ כ ،כ אب א حا رج ا و ،כ אب ا ا כ אب ر א إ ا در ،و ما ّ دو ً א وأ ّ . ،כ אب ا ر אد ا ّ ،כ אب أدب ا כ ّאب ا ،כ אب ا ّ ،כ אب ا ّد ا כ אب אع ث א ور ، ة. ّ ّ ا و ا آن وا א ا ّ ،כ אب ّ ،כ אب أ ار ا ء ا ّ אت ا ّ ،כ אب כ אب ا ا او ي ّ ،כ אب ،כ אب ا ز א ةو ّ و אر ّ ، ، ا ّ ،כ אب ا ّد ه ،כ אب ح ا כ م و אه و ،כ אب أ ح ّ ،כ אب ا ّכ وا ّ ، ، ،כ אب א ا ا אء ،כ אب ا ،כ אب ا ا כ ّ وا א ا ،כ אب ا ّد ا אره ،כ אب أ אر ا אج اء ،כ אب وض ،כ אب ا ّ ،כ אب ا כ م ا ا ا אء ،כ אب ا ّد א وا و אل כ ن ا כ م א. א [. ود ،כ אب ا ا آن ّ ،כ אب כ אب ا ّد ا فا ٢٠ ح ّ و :כ אب ا ر وا כ אب ا اء ،כ אب ا ،و ّ כ אب ا ،כ אب ّ ،כ אب ًא اכ כ אب ا وا مכ ة و ّ ] ا א ،כ אب أ אت ا ا وכאن א ً ا رد و ّ ١٠ אن و ّ ،כ אب أ אر وا در ّ و ر و א . ز ا ا ف زا ،כ אب ا ة اد ،כ אب ا ّد ا ا اء ا א ، ّ رة، ا ة ،כ אب ا ّد ا אل א ا İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 200 -bu kitap çeşitli kitaplardan oluşur, tamamlamamıştır-, Kitâbü Münâzarati Sîbeyevh li’l-Müberred, Kitâbü’r-Redd alâ men Nekale Kitâbe’l-‘Ayn ani’lHalîl adlı eserleri vardır. Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ er-Rummânî’ye Dair Haberler 5 Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ b. Ali b. Abdullah er-Rummânî en-Nahvî’dir. Aslen Samarralıdır. Bağdat’ta 296 (909) yılında doğdu. Basralı nahivcilerin ve Bağdatlı kelâmcıların ileri gelenlerindendir. Fıkıh, Kur’ân, nahiv ve kelâm gibi birçok ilimde ustadır. Çok sayıda eser yazmıştır. Eserlerinin çoğunu imlâ etmiştir. Bu kitap (el-Fihrist) temize çekilirken hayattaydı. 10 Burada onun nahiv, lügat ve şiir konularındaki eserlerini zikredeceğiz. -Kelâm ve fıkha dair eserlerinden sırası geldiğinde söz edeceğiz.- Kitâbü Şerhi Kitâbi Sîbeveyh, Kitâbü Nüketi Sîbeveyh, Kitâbü Ağrâdi Kitâbi Sîbeveyh, Kitâbü’l-Mesâili’l-Müfredât min Kitâbi Sîbeveyh, Kitâbü Şerhi’lMedhal li’l-Müberred, Kitâbü Şerhi Muhtasari’l-Cermî, Kitâbü Şerhi’l-Mesâil li’l-Ahfeş -küçük ve büyük-, Kitâbü Şerhi’l-Elif ve’l-Lâm li’l-Mâzinî, Kitâbü Şerhi’l-Mûcez li İbni’s-Serrâc, Kitâbü’t-Tasrîf, Kitâbü’l-Hicâ, Kitâbü’l-Îcâz fi’n-Nahv, Kitâbü’l-Mübteda’ fi’n-Nahv, Kitâbü’l-İştikâkı’s-Sağîr, Kitâbü’l-İştikâkı’l-Kebîr, Kitâbü’l-Elifât fi’l-Kur’ân, Kitâbü İ‘câzi’l-Kur’ân, Kitâbü Şerhi Kitâbi’l-Usûl l’İbni’s-Serrâc adlı eserleri vardır. 15 20 el-Fârisî Ebû Ali’ye (rahimehullah) Dair Haberler el-Hasan b. Ahmed b. Abdulğaffâr en-Nahvî’dir. 370 [980] yılından önce vefat etmiştir. 25 Kitâbü’l-Hucce li’l-Kurrâi’s-Seb‘a E’immeti’l-Emsâr -Ebû Bekir Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbas b. Mücâhid’in (ra) bahsettiği kurrâlara dair eseri-, Kitâbü’t-Tezkire, Kitâbü’l-Îzâh fi’n-Nahv, Kitâbü Ebyâti’l-İ‘râb, Kitâbü Şerhi Ebyâti’l-Îzâh, Kitâbü Muhtasari Avâmili’l-İ‘râb, Kitâbü’l-Mesâili’l-Musliha -el-İğfâl adıyla anılır, ez-Zeccâc’a reddiyedir-, Kitâbü’l-Mesâili’l-Bağdâdiyyât, Kitâbü’l-Mesâili’l-Halebiyyât, el-Mesâili’ş-Şîrâziyyât adlı eserleri vardır. ا 201 ي و ا ا כ אب ا ّد ّ ة أ اب و ا כ אب ا أ ا ّ ،כ אب א ة . ا ّא أ ا رأى و ٥ ه وا כ ّ ا ا כ ّ ّ وכ ،כ אب אق ا אز ا آن ،כ אب ا אر )ر ا أ و اכ أ ا א حا א ا وا כ م כ ا ي ا وا ا دات ا אز ،כ אب ا אق ا כ ،כ אب ا ح כ אب ا ل ّ ، وا ،כ אب כ אب ،כ אب ا ا ح כ אب אز ،כ אب אء ،כ אب ا ي، ، حا א حا ،כ אب ا أ אت ا آن، اج. א . أ ّ ا اء ا ّ א ،Ġכ אب ا כ ة ،כ אب ا ّ ا اد אت ،כ אب ا ا ّ و אر ا ا אس ّ ح أ אت ا اب ،כ אب اب ،כ אب ا ا ح ا ّ ا ( :כ אب ا ا ا אإ ،כ אب ا ا ّ אر ا ،כ אب أא א ا وا م ،כ אب ا أ ا اכ ا א ّ وכ כ ا -.כ אب د ،כ אب ،כ אب ا כ אب إ ا ّ اכ م اج ،כ אب ا ا ي .أ وا آن وا إ ء ،و اا حا . مכ ة ،כ אب أ اض כ אب כ אب ا א ا ا ّא وא ّ . כ ٢٠ اد . -و כ א ا ّ و وأכ و ١٥ اد وا ا כ אب ١٠ ّ د ،כ אب א ا ّد ح أ אت ا א אت ،ا ا ذכ אح ،כ אب אج و ف א א ا از אت ـ כ أ אح ا אل ،כ אب İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 202 Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla Âlimlerin Haberlerinden Bahseden Kitâbü’l-Fihrist’in İkinci Makalesinin İkinci Fenni Kûfeli Nahivciler ve Lügatçilerin Haberleri Hakkındadır 5 Muhammed b. İshak der ki: Biz önce Basralılardan bahsettik. Zira Arapça ilmi onlardan alınmıştır. Basra, Kûfe’den önce kurulmuştur. er-Ruâsî’ye Dair Haberler 10 15 20 Ebü’t-Tayyib İbn Uheyy eş-Şâfiî’ yazısıyla şöyle okudum: er-Ru’âsi’nin adı Muhammed b. Ebû Sâre, künyesi Ebû Ca‘fer’dir. Başı büyük olduğu için kendisine er-Ruâsî denmiştir. en-Nîl denen yerde kaldığı için Nîlî nisbesiyle de anılır. Kûfelilerden ilk nahiv kitabı yazandır. Sa‘leb “Ruâsî, el-Kisâî ile el-Ferrâ’nın hocasıdır.” der. el-Ferrâ ise şöyle demiştir: “Kisâî Bağdat’a gidince Ruâsî bana: ‘Kendisinden daha yetkin olmana rağmen [Bağdat’a] el-Kisâî gitti.’ dedi. Bağdat’a vardım. el-Kisâi’yi gördüm. Ona er-Ruâsî’ye ait bazı meseleleri sordum. Benim bildiğimden başka cevaplar verdi. Yanımda olan Kûfelilere göz kırptım, o da bana ‘Ne oluyor, beğenmedin mi? Belki de Kûfe halkındansındır.’ dedi. Ben ‘Evet’ dedim. O ‘er-Ruâsî şöyle, şöyle der; yanlıştır. Ben Arapların şöyle, şöyle dediklerini duydum.’ dedi. Sorularımı cevapladı. Ben de onun yanından ayrılmadım.” er-Ruâsî sâlih bir kimseydi. Şöyle demiştir: “el-Halîl bana adam gönderip kitabımı istedi. Ona gönderdim. Kitabı okudu ve kendi eserini yazdı.” Sîbeveyh’in kitabında Kûfî ile Ruâsî kastedilmiştir. İbn Dürüsteveyh “Sa‘leb, Kûfeli nahivcilerden nahiv konusunda ilk kitap yazanın Ruâsî olduğunu iddia ediyor.” demiştir. 25 er-Ruâsî [Hârûnürreşîd zamanında] vefat etti. Kitâbü’l-Faysal -bir grup rivayet etmiştir-, Kitâbü’t-Tasgîr, Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân -günümüze kadar rivayet edilmektedir-, Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ’i’l-Kebîr, Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ’i’s-Sağîr adlı eserleri vardır. ا 203 ا ا ا ّ ا א أ אر ا ا ّ ٥ א ا א ا ا כ אب ا وا أ אر ا ي اכ إ אق إ ّ א ّ א ا אل ّ ة أ م אء ا כ . ا אء و ا أو ً ا ّن و ّن أ أ אر ا ؤا أت ّأ و ُכ أ א و إ اכ א ت أ ١٥ . اכ ا ب : إ אل ا כ א ًא ا ؤا ُ ّ ا لا . א א אء ا כ כא ا ّ أ ر ً أه وو در כ رأ .وכאن .אل :ا ؤا ل כ ا وכ ا، وכאن ا ؤا ٢٠ ا ؤا ًא אل :ا أ אذ ا כ א وا اء .و אل ا اء :ـא ّ ّ ّ . ج ا כ א وأ أ : :כאن ا ؤا اد ،אل أ ّ ،و ّ ا ؤا כ א ًא ا اכ אل ١٠ ا ا أ ا א ا ؤا ّ ا ؤا :ز . و اد إ ي. ّכ ا ًא ،و . א ً א .و אل ا ؤا כ א .אل :و כ אب جاכ א أ כ ت؟ ل כ ا وכ ا .و : .و ّأول ف א .אل :א כ א أ ّن ّأول ، א أ אرة ا إ ّ אل ا כ ا כא ، ا ؤا . ا اכ و ّ ... و ُ وى إ اכ :כ אب ا ا م ،כ אب ا رواه وا א ،כ אب ا اء ا כ ،כ אب ا ،כ אب وا اء ا א ا آن . İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 204 Muâz el-Herrâ’ya Dair Haberler 5 10 Ebü’t-Tayyib İbn Uheyy eş-Şâfiî’ yazısından şöyle naklettim: Muâz el-Herrâ, er-Ruâsî’nin amcasıdır. O, Ebû Müslim Muâz el-Herrâ’dır. Ebû Ali diye künyelendiği söylenir. Muhammed b. Ka‘b el-Kurazî’nin mevlâlarındandı. Babası ona Ebû Müslim künyesini vermişti. Sonra başka bir oğlu oldu, ona Ali adını verdi ve onunla künyelendi. Muâz, Kümeyt’in arkadaşıydı, ona Hâlid el-Kasrî’den uzak durmasını tavsiye etti. Bundan başka Hâlid’in Mudar’a karşı ırkçı davrandığını söylediyse de Kümeyt onun tavsiyesine uymadı. Hâlid, Kümeyt’i tutuklayıp hapse atınca Muâz üzüldü. Şöyle dedi: “Sana öğüt verdim ancak, öğüt dokunursa eğer, öğüt verilenin bam teline, zordur kabul edilmesi, Senin için doğru olan yoldan ayrıldın da ummadığın musibete uğradın. Arzu ettiğinin tam da zıddı geldi buldu seni, kallavi bir felaket” 15 Kümeyt bunu öğrenince ona şunu yazdı: Ben seni denizi yüklenmiş olan kişiye su hediye eden, Yebrîn’den kuma kum getiren tacire benzetiyorum. 20 Muâz el-Herrâ, Bermekîler zamanına kadar yaşadı. Yezîd b. Abdülmelik zamanında doğmuştu. Bermekîlerin başına felaket geldiği 187 (803) yılında öldü. Çocukları, torunları vardı. Hepsi o hayattayken öldüler. Bilinen bir eseri yoktur. el-Kisâî’ye Dair Haberler 25 30 Ebü’l-Hasan Ali b. Hamza b. Abdullah b. Osman. Behmen b. Fîrûz da denir. Ebû Abdullah diye künyelendiği söylenmiştir. Kûfeli olup erRuâsî’den ve diğer bir grup Kûfeli âlimden faydalanmıştır. Bağdat’a gelince Hârûnürreşîd onu çocukları Me’mûn ile Emîn’in hocası yapmıştır. Ebü’t-Tayyib İbn Uheyy eş-Şâfiî’ yazısından şunu okudum: Hârûnürreşîd, haberi olmadan Kisâî’nin yanına girdi. Kisâî bir ihtiyacı için ayakkabılarını giymek istedi. Hemen Emîn ile Me’mûn kalkıp ayakkabılarını önüne koydular. O da onların başlarını, ellerini öptü. Bir daha yapmamaları için yemin verdi. Hârûnürreşîd meclisine oturunca ا 205 أ אر אذ ا اء ّ ا ّأ ّ כ אذ ا اء ،و ّ ،و א ّ وכאن ٥ و آ ًא כ אذ ا ا ا أ ا א :אذ ا اء ّ כ ا ، أא ّ ا ّ ّ אه א ُכ ّ אر א ، ١٠ א ا א ّא ي .و אل: اכ َ َ א َ ْ َ ا ّ ي َ َכ ِ ِ ُر ْ ٌ אد ِ ُف َ א َ ْ َ ى ِ َ ً א َو َ َ َ َ ٌض ِ َ ا ْ َ ى َو ُ ُل َ َ ،כ و אش אذ ا ا إ ا א اכ و َ َى ا ـ ْ ُ ِح َ ّ َ א ا َ ُل ُ َ إ : أَ َرا َك َכ ُ ْ ِ ي ا ـ َ َאء ِ ْ َ ْ ِ َ א ِ ً ١٥ ا ون א أَ ّ ْ َ ُ ُل َ َא َ ْ ُد َ اכ ا .وכאن أ ه כ ّאه وج . إن َ َ ّ ْت َ َ ْ ُ َכ وا َ ِ َ ُ ْ ،و . כ אذ אل: ّ ّ ا ؤا أ إَ ا ِ ِ َْ أ אم ا ا כ ،وو כ אا اכ و אق ،و כ אب َ ُ ِ ً ا َر ْ ْ َْ أ אم و א ا כ ،و אت أو د وأو د أو د و א .وכאن ف. أ אر ا כ א أ ا ة ا .כ و ٢٠ ا ن وا أت ّأ أ ّ ا ؤا ، ّ و ّ ا إ اد . ا اه ،אم ا כ א رؤو ا אن ،و َ ْ א ،و م وز ،و כ א وأ ّ ا أُ א א، ّ ّ أ ا א אل :أ ف ا א ،א ر א ا אأ אودا. اכ א و وا ن א א ّא ا İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 206 5 “İnsanlardan hangisi hizmetçi bakımından daha üstündür?” diye sordu. Meclistekiler “Allah şerefini yükseltsin, şüphesiz Emîrü’l-mü’minîn.” dediler. O ise “Hayır, o kişi Kisâî’dir. Ona Emîn ve Me’mûn hizmet ediyor.” dedi, gördüklerini anlattı. Rey’de el-Kisâî’nin hastalığı şiddetlenince Hârûnürreşîd onu sık sık ziyaret etti. Bir gün şu beyitleri söylediğini işitti: Kader seni Zü’n-Nuhayl’e getirdi. Görüyorum ki -Babanın adına yemin olsun- Zü’n-Nuhayl’de evin yok Zû Bakar el-Hımâ‘daki gibi [bir ev], Zû Bakar ise el-Muzdâr’a öyle uzak ki… 10 15 Hârûnnürreşîd yanından çıktı. “Vallahi el-Kisâî öldü.” dedi. “Nasıl, ey Emîrü’l-mü’minîn?” diye sordular. O da dedi ki: “Şundan: Bana anlattığına göre bir bedevi yanına gelirmiş, [bir seferinde] hastalanmış, bu beyti okuyup onun yanında ölmüş.” [Gerçekten de] el-Kisâî aynı gün öldü, dedi. el-Kisâî diye isimlendirilmesinin sebebi şudur: Muâz el-Herrâ’nın meclisinde diğer insanlar yeni elbiseler giyerken onun üzerinde ruzbârî kumaş[tan elbise] olurdu. 197 (812) yılında Rey’de vefat etti. Kadı Ebû Yûsuf da onunla aynı gün defnedilmiştir. 20 Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân, Kitâbü Muhtasari’n-Nahv, Kitâbü’l-Kırâât, Kitâbü’l-Aded, Kitâbü’n-Nevâdiri’l-Kebîr, Kitâbü’n-Nevâdiri’l-Evsât, Kitâbü’n-Nevâdiri’l-Esğar, Kitâbü Maktû‘il-Kur’ân ve Mevsûlihî, Kitâbü İhtilâfi’l-Aded, Kitâbü’l-Hicâ, Kitâbü’l-Mesâdir, Kitâbü Eş‘âri’l-Mu‘ânât ve Tarâikıhâ, Kitâbü’l-Hâ’âti’l-Mükennâ bihâ fi’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Hurûf adlı eserleri vardır. Nusayr b. Yûsuf 25 30 el-Kisâî’nin talebesi olup gramer ve dil âlimiydi. Kitâbü’l-İbil ve Kitâbü Halkı’l-İnsân adlı eserleri vardır. Kûfeli diğer âlimlerden Ebü’l-Hasan el-Ahmer: Halef(u’l-Ahmer) değil. el-Kisâî’den önce doğmuş, ondan sonra vefat etmiştir. İleri gelenlerdendi. er-Ruâsî’den ilim almış, el-Kisâî’ye okumuştur. Kitâbü’t-Tasrîf ve Yakînü’l-Bülağâ adlı kitapları vardır. ا 207 اכ א ، أ ّ ه ا .אل: أي ا אس أכ م אد ً א ،א ا :أ ا אلّ : .אل و ـא ا ّ ت ّ ا כ א ا ا وا א ن ،و ّ ّ : ًא ده دا ً א، ا َ َ ر أَ َ َכ َذا ا ُ َ ِ َو َ ْ أَ َرى ْ ِ ِ إ ّ َכ َ ارِ ُכ ِ ي َ َ ِ ا َ ٥ جا أ ّن أ ا א כאن ّ اכ א ١٠ و ّ א ّي و اכ اا ّ أ אر ا ا ا ه .אل: و אت אذ ا اء وا אس ّ ّ כאن و :כ אب א ا آن ،כ אب ا א وأ ا د ،כ אب ا ادر ا כ ،כ אب ا ادر ا و אت فا ،כ אب ا ا כ א .وכאن אن. و ّ ً א .أ ا אء. אء ا כ ا ؤا ًא ا م وا . ،כ אب ا اءات ،כ אب ،כ אب ا ادر ا ،כ אب د ،כ אب ا אء ،כ אب ا אدر ،כ אب א ا آن ،כ אب ا א אة و ا א ،כ אب ا אءات ا כ ّ א ٢٠ ،א ّ :وכ ود وא ُ . ع ا آن و ١٥ وا . אأ ؟ אل: ّ . وإ ّ א ّ ا כ א ، אء ُروذ אري. و כ ٌ ا وأ כ َ א َ َכ ُذو ا ُ َ ِ ِ ارِ ْ אت ُذو َ َ ٍ ِ َ ا ـ ْ َدارِ َْ َ َ ُ و אل :אت ا כ א ل א ي ًא .و أ ا ا و أ اכ א .و اכ :و ،כ אب ا ، اכ و :כ אب ا وف. ،כ אب اכ א وכאن ،כ אب İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 208 5 Kûfeli âlim ve râvilerden biri de Hâlid b. Külsûm el-Kelbî’dir. Şiir ve kabile haberleri râvilerindendir. Neseb, elkâb ve tarih konularını iyi bilirdi. Şiirler ve kabileler hakkında eserleri vardır. Bunlar İbnü’l-Kûfî’nin yazısından alındı. Kitâbu Şu‘arâi’l-Mezkûrîn, Kitâbu Eş‘âri’l-Kabâ’il -bazı kabileleri kapsar- adlı kitapları vardır. el-Ferrâ’ya Dair Haberler 10 15 20 25 30 Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Benî Minkar’ın mevlâlarındandır. Kûfe’de doğmuştur. Seleme b. Âsım’ın bir kaydında “el-Ferrâ el-Absî” şeklinde yer alır. el-Yûsufî’nin kaydında ise “Yahyâ b. Ziyâd b. Karâbaht b. Dâvûd b. Kûdnâd” şeklindedir. Ebû Abdullah b. Mukle de aynı şeyi yazar. Ebü’l-Abbas Sa‘leb şöyle der: “el-Ferrâ’nın me‘ânîye dair kitabını yazdırmasının sebebi şudur: Ömer b. Bükeyr, el-Ferrâ’nın öğrencilerindendi, Hasan b. Sehl’in yanında çalışırdı. el-Ferrâ’ya mektup yazıp ‘Emir Hasan b. Sehl bana Kur’ân’dan birbiri ardına sorular sordu, cevap veremedim. Eğer benim için esasları toplar veya bir kitap yazarsan ona müracaat ederim.’ dedi. el-Ferrâ talebelerine ‘Toplanın, size Kur’ân hakkında bir kitap imlâ edeceğim.’ dedi. Onlara bir gün verdi. Talebeleri toplanınca onların yanına çıktı. Câmide müezzinlik yapan ve namaz kıldıran bir zât vardı. el-Ferrâ ona dönüp Fâtihatü’l-Kitâb’ı oku dedi. Onu tefsir etti. Sonra Kur’ân’ın hepsini adam okudu, el-Ferrâ tefsir etti.” Ebü’l-Abbas “Daha önce kimse böyle bir şey yapmamıştı. Kimsenin de ona ilâve yapacağını zannetmiyorum.” dedi. Ebü’l-Abbas şöyle dedi: “Hudûd’u imlâ etmesinin sebebi şudur: elKisâî’nin talebelerinden bir grup onun yanına gelip kendisinden nahivle ilgili beyitleri yazdırmasını istediler. O da kabul etti. Üçüncü ders sırasında talebeleri birbirlerine ‘Bu şekilde devam ederse çocuklar da nahvi öğrenecek, en iyisi devam etmeyelim.’ dediler, dersi bıraktılar. Bunun üzerine el-Ferrâ kızdı. ‘Benden ders vermemi istiyorlar, kabul ettiğimde ise derse gelmiyorlar. Vallahi iki kişi dahî gelse nahvi yazdıracağım.’ dedi. 16 sene nahiv ilmini imla ettirdi, Kitâbü Hel ve Müz’ü yazdırırken elinde tuttuğu nüsha hariç, bir kez olsun elinde kitap[la geldiği] görülmemiştir. ا 209 א א أ ً א وروا و و אرف א אب وا אب وأ ّאم ا אس ،و ا כ :כ אب ا ّ ا اכ .و ا כא و ا א ّة א ي כ م اכ أ زכ ّא א :ا ّ اء ا َ ّأ כ د אد ،و אل أ ا אس ّ أ כ כאن ١٠ ا ا اب ،ن رأ ِ ز אد ا اء، ّ ّ ا .و ا اء ا אכ ،و : אر وا א ، ه כ ر ،כ אب أ אر .و ز אد ّ داود ا ا . :כאن ا إ ء כ אب ا اء ّ ،כ إ ًא إ ا ا ء ا آن ا ء ا א وכאن رّ א أن ً أو أ א :ا ا ّ أ ّ ج إ ،وכאن ا ١٥ رواة ا א. أ אر ا اء ّ ٥ : אر وا א ا اء أ ّن ّ . إ ، אل ا اء ّ ة، ّذن و أ א אس ا ر وا ّא أ إ ا اء אل :ا أ א ا כ אب ّ ،א א ا כ אب כ ّ ّ ّ ّ أ ّن أ ً ا ،و أ أ و ّ ا اء .אل أ ا אس: ا ّ ّ . אل أ ا אس :وכאن ا ّ أن ه אروا إ و ُ ّ אل ٢٠ ا و אل: ا אن. כ אب ا و ر :כ אب ا ّ ذכ ١ زم. . ا أ אت ا :إن دام وا، ١ إ כ כ א ًא ذ כ כ א ًא أر א أ ّن ّ ود ،أ ّن ، א ذ כ، ا ّ ُ ،ا د ّ ،א ت .و ا آن ،و ُ ا أ ّ א כאن ا אن ،وا ّ وا ،وا ه כ אب إ ّ ً א. אب ا כ א ا א أن ، ّ ّ ا ّ ة وا ة أ ّ א İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 210 Ebü’l-Abbas şöyle der: “el-Ferrâ evinin yanındaki câmide insanlara ders verirdi. Onun hizasında el-Vâkıdî ders verirdi. el-Ferrâ eserlerini yazarken felsefe yapardı. Öyle ki sözlerinde felsefecilerin ifadelerini kullanırdı.” 5 Çoğunlukla Bağdat’ta kalır, burada kaldığı sürece maişetini temin eder, birikim yapardı. Senenin sonu gelince Kûfe’ye gider, kırk gün ailesinin yanında kalır, kazandıklarını onlara dağıtır ve onlara iyilikte bulunurdu. Onun şiirlerinden sadece Ebû Hanîfe ed-Dîneverî’nin et-Tuvâl’den rivayet ettiği şu beyitler rağbet görmüştür: Ey yerden bir cerîbe1 üzerinde dokuz muhafız ile oturan emîr, Harabede oturuyorsun, muhafızın var. Harabede oturana muhafız gerektiğini duymadık. 10 Kimse beni senin kapında göremez. Nitekim benim gibi biri muhafızları aşmaya tahammül edemez. el-Ferrâ, Mekke yolunda, 207 (822) yılında vefat etti. 15 20 Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân -Ömer b. Bükeyr için dört cüz hâlinde telif etmiştir-, Kitâbü’l-Behiyy -Abdullah b. Tâhir için telif etmiştir-, Kitâbü’l-Lugât, Kitâbü’l-Mesâdir fi’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Cem‘ ve’t-Tesniye fi’l-Kur’ân, Kitâbü’lVakf ve’l-İbtidâ, Kitâbü’l-Fâhir, Kitâbü Âleti’l-Kâtib, Kitâbü’n-Nevâdir -Seleme ve İbn Kâdim rivayet eder-, Kitâbü Fe’âle ve Ef‘ale, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes adlı eserleri vardır. el-Hudûd’un (Tanımlar) İsimleri Onları Seleme b. Âsım’ın hattından şu sıralama ile kaydettim: 25 Haddü’l-i‘râb fî usûli’l-Arabiyye, haddü’n-nasbi’l-mütevellid mine’l-fi‘l, haddü’l-ma‘rife ve’n-nekre, haddü merartü, haddü’l-‘aded, haddü münzü ve müz ve hel, haddü’l-‘imâd, haddü’l-fi‘li’l-vâki‘, haddü inne ve ehavâtiha, haddü key ve keylâ, haddü hattâ, haddü’l-iğrâ, haddü’d-du‘â, haddü’n-nûneyni’ş-şedîde ve’l-hafîfe, haddü’l-istifhâm, haddü’l-cezâ’, haddü’l-cevâb, haddü ellezî ve men ve mâ, haddü rubbe ve kem, haddü’l-kasem, haddü’t-tebriye ve’t-temennî, haddü’n-nidâ, haddü’n-nüdbe, haddü’t-terhîm, 1 Kenarları altmışar arşınlık, kare şeklinde bir alan ölçüsü olarak târif edilen fakat değeri dönemine ve yerine göre değişmiş olan bir arâzi ölçüsü [Bir cerip dolusu tohumun ekilebildiği arâzinin yüz ölçümü olarak kabul edilmiştir]. ا 211 אل أ ا אس כאن ا اء ّ ّ ل زا ا ا ي .אل :وכאن ا اء ّ . أ א כ ما وכאن أכ ٥ اכ א اد وכאن אم א أر أ ها ًא אت ،روا א أ אس ّ ا ق א ري ا اכ و وا ا آن ،כ אب ا ا ادر رواه ّכ وا .و ه ُ وא ا آن أ ّ وا اب َ ِ . כ أر א ،כ אب ا אت ،כ אب ا وا جإ ُ رد ا ِ אب ِ َ ُ َْ َ ِ ْ א أّ ال: ا א َ ِ ْ َא ِ َ א ِ ٍ ّכ ا ا و ّ ّ כ אب ْر ِض َ ُ ِ ْ َ ٌ ِ َ ا ُ ِ אب َ ْ َ ا ِ َ َכ ا ُ ُن ِ ٍ ُ :כ אب א ال د ه ،ذا כאن آ ِ َא أ ً ا َ َא ِ ً א ا َ ِ اب ُ ْ َ ُ ١٠ א א و َِ ٍ ِ َ ا و ّ ا اء ّ هإ .وכאن אدر أ اء ،כ אب ا ا آن ،כ אب ا اء ،כ אب ا א ،כ אب آ ا כא אدم ،כ אب ،כ אب ا وأ ر وا ،כ אب ود ،כ אب ١٥ ا ٢٠ ّ ا و ّ ،ا אد ّ ،ا وا כ ة ّ ،رت ّ ،ا دّ ، ّ إ ّن وأ ا א، ا כ وכ ّ ، ّ ّ ،ا اء ّ ،ا אء، אم ّ ،ا اء ّ ،ا اب ّ ،ا ي و و א، ّ ،ا ة وا ا ، وا ّ ّ ،ا اء ّ ،ا ّ ،ا ّ ،ا ّ ُر ّب وכ ّ ،ا أ ّ . אء ا ود א א ّ اب أ لا اا ، ّ ا و : ا ّ ا ، ّ ا ا ا ، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 212 5 haddü enne’l-meftûha, haddü iz ve izâ ve izen, haddü mâ lem yüsemm fâ‘ilühü, haddü lev türikte ve ra’yek, haddü’l-hikâye, haddü’t-tasğîr, haddü’n-nisbe, haddü’l-hicâ’, haddü râci‘i’z-zikr, haddü’l-fi‘li’r-rubâ‘î, haddü’lfi‘li’s-sülâsî, haddü’l-mu‘rab min mekâneyn, haddü’l-idgâm, haddü’l-hemz, haddü’l-ebniye, haddü’l-cem‘, haddü’l-maksûr ve’l-memdûd, haddü’l-müzekker ve’l-mü’ennes, haddü fe‘ale ve ef‘ale, haddü’n-nehy, haddü’l-ibtidâ’ ve’l-kat‘, haddü mâ yecrî ve mâ lâ yecrî. Ferrâ’nın Meşhur Talebeleri: İbn Kâdim 10 15 20 Ebû Ca‘fer Muhammed b. Kâdim, Ferrâ’nın talebesidir. Halife olmadan önce el-Mu‘tez’in hocasıydı. Halife olduğunda el-Mu‘tez, ona adam gönderdi. [O sıralarda İbn Kâdim] ihtiyarlamıştı, evinde oturuyordu. [Gelen kişi]: “Emîrü’l-mü’minînin elçisiyim.” dedi. İbn Kâdim el-Müstaîn’i kastederek “Emîrü’l-mü’minîn Bağdat’ta değil mi?” diye sordu. Elçi “Hayır, el-Mu‘tez halife oldu.” dedi. Muallimliği sırasında kendisine sert davrandığı için Mu‘tez ona kızgındı. İbn Kâdim cezalandırılmaktan korktu, ailesine “Allah’a ısmarladık” diyerek evinden çıktı, bir daha da dönmedi. Bu olay 251 (865) yılında olmuştur. Kitâbü’l-Kâfî fi’n-Nahv, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs ve Kitâbü Muhtasari’n-Nahv adlı eserleri vardır. Seleme b. Âsım 25 Künyesi Ebû Muhammed Seleme b. Âsım’dır, el-Ferrâ’nın talebesi olup Kûfeli âlimlerdendir. Sağlam bir râvi ve nahiv âlimi olup el-Ferrâ’nın bütün eserlerini rivayet etmiş, ondan ayrılmamıştır. [270/884 yılında] vefat etmiştir. Kitâbü Garîbi’l-Hadîs, Kitâbü’l-Meslûk fi’n-Nahv adlı eserleri vardır. et-Tuvâl Adı [Muhammed b. Ahmed], künyesi Ebû Abdullah’tır. [Ölümü 243/857 yılındadır.] Bilinen kitabı yoktur. 30 Ebü’l-Abbas Sa‘leb şöyle der: “et-Tuvâl Arapçayı iyi konuşurdu, Seleme kitaplardakini ezberden çok iyi bilirdi, İbn Kâdim illetlerden iyi anlardı.” ا 213 ّ ،إذ وإذا وإ ًذا، ّ أ ّن ا ّ ،ا ّ ،ا ا כא ّ ،ا כא ّ ،ا ب ا ّا ود ّ ،ا ر وا ّ ،ا ا ّ ّا ٥ اء وا ِذכ ا ا ، א ١٠ ّ ا ا ا اء ،وכאن אدم ،א ّ لو אءه ا ا .אل :أ أ وכאن ا ّ و اכ وכ أא א ّ .روى اכ :כ אب ا ي. אب ا اء ّ אدم أ و ّ א أ يو א א ، א ُ כ ورأ כّ . ُ ّ ا א ، אء ّ ،را ا כ ّ ،ا ّ ،ا د אم ّ ،ا ّ ،ا ّ ، وأ ّ ،ا ، ّכ وا ّ ّ ، اد؟ ا ا ّ ا ّ כ ،אل :ر ل أ .אل، : ا إ م ،و ج و ،و ا إ ا ،כ אب :כ אب ا כא و אدر .אل د وא ىو ا ، ا כ א : . א ١٥ א راو و ا وا ١ ر :ا ا ك ،כ אب ا ١ ا ، אء ا כ ... . ال ...و כ אل أ ا אس ّ א ا כ ،وכאن ا ٢٠ ا اء وأ א ،א ّ ا اء כ כ ّ א وכאن אر .و ّ ّ ل. ا ،و כ אب أא :כאن ا ال אذ ً א אدم ا ُ ف. אء ا ا . ،وכאن ّ. . ،כ אب ا ّא א ًא د İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 214 Ebû Amr eş-Şeybânî’ye Dair Haberler 5 10 Ebû Amr; adı İshak b. Mirâr olup Benî Şeybân’ın mevlâsıdır. Ebû Amr, Benî Şeybân aşiretlerinde muallimdi. Mevlâlık sebebiyle onlara nisbet edildi. Komşuluk ve Benî Şeybân’ın çocuklarının hocası olması sebebiyle onlara nisbet edildiği de söylenmiştir. Engin dil ve şiir bilgisi olan, hadiste sika (sağlam) kabul edilen, çok semâı (dinlemesi) olan bir râvi idi. Kabilelerin bütün şiir divanları ondan alınmıştır. Kendisinden kitaplarını rivayet eden oğulları ve torunları vardı. Oğullarından biri Amr b. Ebî Amr olup babasından rivayetlerde bulunmuş, lügate dair kitaplar yazmıştır. Amr b. Ebû Amr’ın kitapları arasında Kitâbü’l-Hayl, Kitâbü Garîbi’l-Musannef, Kitâbü’l-Lugât, Kitâbü’n-Nevâdir ve Kitâbü Garîbi’l-Hadîs vardır. [İbn İshak en-Nedîm] der ki: Ebû Amr eş-Şeybânî’nin derslerine devam edenler arasında Ahmed b. Hanbel vardır. Ondan çok hadis yazmıştır. 15 Kadı Ebü’l-Hasan el-Hâşimî şöyle dedi: Ali b. el-Hüseyin el-Kureşî bize Hazenbel’den, o da Amr b. Ebû Amr’dan şöyle nakleder: “Babam Arapların şiirlerini topladığında, -ki onlar 80 küsur kabile idi- her kabilenin divanını yazıp insanlara arzettiğinde bir Mushaf yazar ve onu Kûfe camiine verirdi. Öyle ki kendi hattıyla 80 küsur Mushaf yazdı.” 20 25 Ebû Amr eş-Şeybânî, 110 yaşına kadar yaşadı. 206 (820) yılında öldü. Ya‘kûb b. es-Sikkît şöyle der: “Ebû Amr [eş-Şeybânî] 118 yaşında öldü. Ölünceye kadar yazdı. Çoğu defa benden ödünç kitap alırdı. O sırada çocuktum, ben de ondan kitaplarını alır, yazardım.” İbn Kâmil der ki: “Ebû Amr, 213 (828) yılında Ebü’l-Atâhiye ve İbrâhim el-Mevsılî ile aynı günde öldü.” 30 [Ebû Amr’ın] Kitâbü Garîbi’l-Hadîs -bu eseri Abdullah b. Ahmed b. Hanbel babasından, o da Ebî Amr’dan rivayet eder-, Kitâbü’n-Nevâdiri’l-Ma‘rûf bi Harfi’l-Cîm, Kitâbü’n-Nevâdiri’l-Kebîr -üç nüshası vardır-, Kitâbü’n-Nahle, Kitâbü’l-İbil, Kitâbü’l-Halkı’l-İnsân, Kitâbü’l-Hurûf, Kitâbü Şerhi Kitâbi’l-Fasîh adlı eserleri vardır. ا 215 أ אر أ وا و ،وا أ و ّدب א إ אق أ אء אنُ ، א ا و د .وכאن راو وا دواو ٥ כ و أ و أ אل ا א أ ا אل: و ّ א أ و أ وا ب ١٥ ا ّכ وأ وا : ّ ًא و א א א :אت أ وون כ . ا و ّ כ א ً ّ ،כ אب ا אت ،כ אب ا . أ ًא כ ا. ً ا ا َُ أ אر ا ب ،כא ا و .و אل: א و אن ّ وא ،وכאن כ آ ه إ أن אت ،وכאن ر ّ א ا אر ّ ا כ אب ،وأ א إذ ذاك و ا م ا ي אت أ ا א כ .و אل ا כא :אت أ ا ث اכ و أ ٢٠ ا ّ :כ אب و ،כ אب ا ادر ا أ وف ،כ אب ث ح כ אب ا وأכ وإ ا . ا أ ا ادر ا כ ا ةو א ، ًא و א ّ ًא و ا אس ،כ ،و אت א ا ّ. و وا ا אع ،وأُ وכ ّ א ًא אورة و א כ א أ و ،אل :ـא ّ אإ وأ א ،כאن כ ّ א اכ وا ،כ אب ا א ّ כ إ א ، ء ،و אل א . أ אل :وכאن א و :روى ا م ا نو و :כ אب ا ا ادر ،כ אب ١٠ כ ّ א .و أ אر ا א و ه ار ،כ ،ا .وכאن أ ،כ אب ا . ،رواه ،כ אب ا أ ا وف فا ،כ אب ا ،כ אب אن ،כ אب İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 216 Mufaddal ed-Dabbî’ye Dair Haberler 5 10 Adı Ebü’l-Abbas el-Mufaddal b. Muhammed b. Ya‘la b. Âmir b. Sâlim b. Ebü’r-Riâl olup Benî Sa‘lebe b. es-Seyyîd b. Dabbe kabilesindendir. Ona İbn Ebi’d-Dabbî de denir. Bunlar el-Yûsufî’nin yazısından alınmıştır. İbnü’l-Kûfî’nin yazısına göre künyesi Ebû Abdurrahman’dır. Rivayete göre Mufaddal, İbrâhim b. Abdullah b. Hasan’la birlikte isyan etmiş, el-Mansûr onu yakalamış, ancak affetmiştir; oğlu Mehdî ise onu hizmetine almıştır. Mufaddal [Halife] Mehdî için el-Mufaddaliyyât denen şiir seçkisini meydana getirmiştir. Bu eser 128 kasideden oluşur. Ondan yapılan rivayetlere göre kasideler artar, azalır, öne veya sona alınır. Sağlam olan nüshası İbnü’l-A‘râbî’nin ondan rivayet ettiğidir. Nüsha Teebbata Şerran’ın [şu] beytiyle başlar: “Ey [bana sık sık gelen], ne coşkulu hâl bu, [seni görmemi mümkün kılan] o ne [tatlı] uykusuzluk, Ne güzel korku suretinde gece gelişin” 15 el-Mufaddal [170/786] yılında öldü. Kitâbü’l-İhtiyârât [el-Mufaddaliyyât] -daha önce zikrettik-, Kitâbü’l-Emsâl, Kitâbü’l-Arûz, Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘r ve Kitâbü’l-Elfâz adlı eserleri vardır. İbnü’l-A‘râbî’ye Dair Haberler 20 25 30 Ebû Abdullah Muhammed b. Ziyâd el-A‘râbî’dir. Ebû Abdullah b. Mukle’nin yazısıyla şunu okudum: Ebü’l-Abbas Sa‘leb der ki: “İbnü’l-A‘râbî’nin ders meclisini gördüm. 100 kadar kişi hazır bulunuyordu. Ona soruluyor ve ona okunuyordu. O da kitaba bakmadan cevaplıyordu. 10 küsur sene derslerine devam ettim. Asla elinde kitap görmedim. Samarra’da öldü. 80 yaşını aşmıştı.” Ebü’l-Abbas diyor ki “İbnü’l-A’râbî insanlara deve [yükü] kadar kitap tutan bilgi imlâ etti. Kimse ondan daha çok şiir bilgisine sahip râvi görmedi.” [Yine] Ebü’l-Abbas şöyle demiştir: İbü’l-A‘râbî bazı önemli kişilerin zamanına yetişti. Kâsım b. Ma‘n’dan okudu. Mufaddal b. Muhammed’den ilim dinledi. Kendisini, annesiyle evli olan Mufaddal’ın yetiştirdiğini söylerdi.” İbnü’l-Kûfî’nin hattıyla şunu okudum: Sa‘leb: “225 yılında İbnü’l-A‘râbî’yi dinledim. ‘Ebû Hanîfe’nin öldüğü gün doğdum.’ dedi.” 31 [231/845] yılında öldü. 81 yıl, 4 ay, 3 gün yaşamıştı. ا 217 أ אر ا ا ّ أ ا אس ا ّ ا ا أא ، ٥ ا ّ ّ ّ ا ّ ا ّ אة ا א و ا ّ ّ ر ّ אت و ّ ّول ا א ّ ،و אل ا أُ ّ ا א و א ا وا و ١٥ ا כ א ًא :א ت ٢٠ ا اכ :כ אب ا ا ،כ אب ا أ ا .أت ا ، א ُ אل ز אد ا ّ ّ .و אت ا ا ّ אل، : وأر ا روا א و ا ا ّم אل: ََ ا ْ ِ ال َ ِاق ّ אرات ،و ذכ אه ،כ אب אظ. ّ أ وכאن ا رأى و ُ أ ا אت אأ أ و ا א رأ ة אوز ا א .אل أ ا אس: ّ أ ر . ا ا .و אت أ ّאم. ،אل أ ه ز אء א إ אن ،وכאن כ אب .אل :و אل أ ا אس :وأدرك ا אس ،أ ّ ا ّ ،כא ّ .وכאن כ أ ّ ر ا אر ا و אرة ا ا ا אس ّ ُ لوُ أ ا ة .و ا ،و ُכ ا إ ا ي و ِ َ ٍ ََّ ْ אل ،כ אب ا وض ،כ אب א أ ّ ا ج ون .وا ...و ّ أ אر ا ّ ا ا כ .و ُ אل إ ّ ا ي .و א وأ א ِ ُ א َ َכ ِ ْ َ ْ ٍق َوإ ْ ِاق ١٠ ، أ ا: ّ ّ ا ا א ا אل إ ا א و أّ .أت و وא ىو ،وכאن ه ا אس أ ّ ا ّ اכ ّ ا אل، ل :و ت هإ ىو א İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 218 el-Kâsım b. Ma‘n’a Dair Haber 5 10 Burada bu zâttan bahsetmek gerekir. Zira Ebû Abdullah b. el-A‘râbî ondan okumuştur. Adı el-Kâsım b. Ma‘n b. Abdurrahman b. Abdullah b. Mesûd’dur. Halîfe Mehdî onu kadı tayin etmiştir. Vekî‘ şöyle der: “Kâsım bütün edebiyat dallarında en bilgili kişiydi. Asil bir kimseydi. Hadisçilerle hadis konusunda, re’y (fıkıh) ehliyle fıkıh konusunda, şiir ehliyle şiir konusunda, tarihçilerle tarih konusunda, kelâmcılarla kelâm konusunda, nesepçilerle nesep konusunda münâzara yapardı. Ebû Hanîfe’nin meclislerine devam ederdi. Ona ‘Ebû Hanîfe’nin talebelerinden olmaya razı mısın?’ dediler. O da ‘İnsanlar Ebû Hanîfe’nin meclislerinden daha faydalı ders meclisinde oturmamışlardır.’ dedi.” İbnü’l-A‘râbî 231 yılında öldü. 15 20 Kitâbü’n-Nevâdir -içlerinde et-Tûsî, Sa‘leb vs.’nin bulunduğu bir grup bu eseri kendisinden rivayet eder. Kitabın on iki veya dokuz rivayeti olduğu söylenir-, Kitâbü’l-Envâ, Kitâbü Sıfati’n-Nahl, Kitâbü Sıfati’z-Zer‘, Kitâbü’lHayl, Kitâbü Medhi’l-Kabâ’il, Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘r, Kitâbü Tefsîri’l-Emsâl, Kitâbü’n-Nebât, Kitâbü’l-Elfâz, Kitâbü Nesebi’l-Hayl, Kitâbü Nevâdiri’z-Zübeyriyyîn, Kitâbü Nevâdiri Benî Fak‘as, Kitâbü’z-Zübâb -es-Sükkerî’nin hattıyla kitabın nüshasını gördüm-, Kitâbü’n-Nebti ve’l-Bakl adlı eserleri vardır. İbnü’l-A‘râbî içlerinde es-Sumûti’l-Kilâbî ile Ebü’l-Muhabbeb er-Rabaî’nin de bulunduğu bazı Arap fasihlerinden rivayet etmiştir. Sâbit b. Ebî Sâbit 25 Adı Ebû Muhammed Sâbit b. Ebû Sâbit’tir. Ebû Sâbit’in adı Saîd’dir. es-Sükkerî’nin kaydında adının Muhammed olduğu yazılır. Lügatçilerdendır. Bâdiye fasihleriyle görüşüp onlardan faydalanmıştır. Kûfelilerin büyüklerindendi. [250/864 yılı civarında] öldü. 30 Kitâbü Halkı’l-İnsân, Kitâbü’l-Fark, Kitâbü’z-Zecr ve’d-Du‘â, Kitâbü Halkı’l-Feres, Kitâbü’l-Arûz, Kitâbü’l-Vuhûş ve Kitâbu Muhtasari’l-Arabiyye adlı eserleri vardır. ا 219 ا א אه ا ّن أ א ا ا כאن כ ا ٥ ا و وأ وأ ا אن أ ؟ אل :א و אت ا و ١٠ ا اכ و و ا אس إ إ ا رع ،כ אب ا ،כ אب כ אب ا אت ،כ אب ا وروى ا ا אظ ،כ אب ّوة אر وأ אو أن כ ن א א ا . أ ا اء ،כ אب ا א و و ا ١ا ،כ אب ادر ا ّ ا ّכ ي ،כ אب ا اب ا אء ا א، ،כ אب ،כ אب وا א اכ م אل، ،כ אب ادر . اכ وأ . א א أ أ أ وכאن א . ح ا א ،כ אب ا ا א وא אء .אل وכ :כאن :أ أ .כ אب ا ،כ אب ا אب ،رأ ١٥ أ ىو روا و و أא ا ، :כ אب ا ادر رواه إّ ا א ا ا א وأ و يا ا داب כ ّ א ،وכא .وכאن ا ا د ،وو ّ ه ا أ ّ ا אس ا א ًא أ و ا اي أ ا א ا ا ا أ ا א ّ ّ . ، أ א א ي א ،وا أ אء ا اب وأ ّ ا ّכ ي ا ،و . ،כ אر ا כ و ّ ... و ٢٠ اכ :כ אب ا אن ،כ אب ا ق ،כ אب ا ا س ،כ אب ا وض ،כ אب ا ١ ر: . ش ،כ אب ا وا . אء ،כ אب İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 220 İbn Sa‘dan 5 Ebû Ca‘fer Muhammed b. Sa‘dan ed-Darîr, halkın muallimlerinden ve Hamza kıraati kurrâlarından biridir. Sonra kendisine [mahsus, yeni] bir kıraat oluşturdu, asıl ile teferruatı karıştırdı. Bağdat doğumlu, Kûfe ekolü mensubudur. 231 [846] yılı Arefe günü ölmüştür. Kitâbü’l-Kırâât, Kitâbü Muhtasari’n-Nahv ve insanların rağbet göstermediği, el-Ferrâ’nın Hudûd’u tarzında yazılmış, küçük hacimli bir “hudûd” eseri vardır. Hişâm ed-Darîr 10 Adı Hişâm b. Muâviye ed-Darîr, künyesi Ebû Abdullah’tır. Kisâî’nin taleberindendir. Bir kısım [yazdığı] Hudûd’u vardır. Ebû Ca‘fer et-Taberî’nin hattıyla bir nüshasını gördüm. Muteber değildir. Kitâbü’l-Muhtasar, Kitâbü’l-Kıyâs adlı eserleri vardır. el-Hattâbî 15 Künyesi Ebû Muhammed, adı Abdullah b. Muhammed b. Harb b. el-Hattâb’dır. Kûfeli nahivcilerdendir. el-Hattâbî diye tanınır. Kitâbü’n-Nahvi’l-Kebîr, Kitâbü’n-Nahvi’s-Sağîr, Kitâbü’l-Müktim fi’nNahv, Kitâbü Amûdi’n-Nahv ve Fusûlihî adlı eserleri vardır. es-Serahsî 20 Adı Abdülazîz b. Muhammed, künyesi Ebû Tâlib’dir. İbnü’l Kûfî’nin yazısından okuduğuma göre, Hişâm ed-Darîr’in komşusuydu. et-Türcümâniye mescidinde ders verirdi. Kitâbü’n-Nahv adında büyük bir nahiv kitabı vardır, ancak günümüze ulaşmamıştır. 25 İbn Merdân el-Kûfî Adı Ebû Mûsâ Îsâ b. Merdân’dır. İbü’l-Kûfî’nin hattıyla okuduğum bir kayıtta Ebû Tâlib’den okuduğu ve rivayette bulunduğu söylenir. Kitâbü’l-Kıyâs alâ Usûlin-Nahv adında bir eseri vardır. ا 221 ان ا أ إ ا אر ّ ىو ا وא و ٥ ان ا ّ .وכאن اכ وا ع، م ّ ًא ادي ا اءة .و ّ . כ אب ا اءت ،כ אب ود ا اء ّ א ّ وأ כ ا ا اء ّ ا אس ،و ا ة. אل ود א. אم ا אم ١٠ אو ا رأ א ا ،כ אب ا אس. ا وכ ا ّ أ يو ١٥ כ אب ا ،א א .و ه، و :כ אب اכ ّא ّ وا وכ أא و ف א ّא . اכ و أא اכ א ود اכ ا :כ אب ا و دا ب ّ ا ا כ ،כ אب ا ا ا ّאب، ،כ אب ا כ ، ا . ا وا אرا ً و ٢٠ ا ا אم ا اכ وכאن :כ אب ا أא א ا ُ اכ א . د. ،כ دان ا כ أ وروى ّ وכ .أت ّ ا أ ّ כאن دان. .و اכ أت :כ אب ا אس اכ ّ ا أ لا أّ أ . أ א . İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 222 el-Kernebâî el-Ensârî Adı Hişâm b. İbrâhim el-Kernabâî olup Kernebâ’dandır. el-Asmaî’den ve diğer Kûfelilerden okumuştur. Künyesi Ebû Ali’dir. 5 Kitâbü’l-Haşerât, Kitâbü’l-Vuhûş, Kitâbü Halkı’l-Hayl, Kitâbü’n-Nebât adlı eserleri vardır. el-Mufaddal, el-Kernebâî’den nakletmiştir. İbn Künâse’ye Dair Haberler 10 15 Adı Ebû Muhammed Abdullah b. Yahyâ’dır. Doğumu 123 yılındadır. İbnü’l-Kûfî’nin hattıyla okuduğuma göre, adı Ebû Yahyâ Muhammed b. Abdullah b. Abdul‘alâ el-Esedî olup Kûfelidir. Bağdat’a gitti, oraya yerleşti. Kûfeli büyüklerden okudu. Ebû Hurrî, Ebü’l-Mavsûl, Ebû Sadaka gibi şiir râvilerinden ve Benî Esed’in fasihlerinden faydalandı. Bunların hepsi Benî Esed’dendir. el-Kümeyt’in şiirlerini onlardan aldı. İbn Künâse, zâhid İbrâhim b. Edhem’in kızkardeşinin oğludur. Kûfe’de, 3 Şevvâl 207 [19 Şubat 823] tarihinde vefat etmiştir. Şairdi. Kitâbü’l-Envâ, Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘r, Kitâbü Serikâti’l-Kümeyt mine’l-Kur’ân ve Gayrihî adlı eserleri vardır. Sa‘dân b. el-Mübârek 20 25 Ebû Osman Sa‘dan b. el-Mübârek el-Mekfûf. el-Mehdî’nin mevlâsı ve Muallâ b. Eyyûb b. Tarîf ’in hanımı Âtike’nin mevlâsıdır. Mübârek, Tahâristân’ın esirlerinden, Kûfe âlim ve râvilerindendir. Basralılardan Ebû Ubeyde’den rivayet eder. [220/835 yılında] vefat etti. Kitâbü Halkı’l-İnsân, Kitâbü’l-Vuhûş, Kitâbü’l-Emsâl, Kitâbü’n-Nakâ’iz -Ebû Ubeyde’den rivayet etmiştir-, Kitâbü’l-Arazîn ve’l-Miyâh ve’l-Cibâl ve’l-Bihâr -İbnü’l-Kûfî’nin hattıyla bunun bir parçasını gördüm- adlı eserleri vardır. et-Tûsî Adı Ebü’l-Hasan Ali b. Abdullah b. Sinân et-Teymî’dir. Âlim bir kimseydi. Kabilelerin ve büyük şairlerin râvisiydi. Kûfeli ve Basralı âlimlerden faydanlandı. İbnü’l-A‘râbî’nin derslerine devam etmiş ve en çok ondan ilim almıştır. ا 223 اכ א אري ا إ ا אم وا . ،وכ أא اכ و כ ا ّ أ אر ا כא ٥ ١٠ اכ ش ،כ אب ات ،כ אب ا ا ا ،כ אب ا אت. اכ א . ّ ا و א .أت ثو و ه ا أ ّ ي أ اכ ،ا ا ا ا اכ أّ أ ّ أ אء اء و و رواة ا ّ اכ اد وأ אم א وأ إ أ أ و ء ل وأ ي وأ ا أ ،وכ ّ ّ أد ا ا . إ ا أ ا כ .وכאن ا כ א و ّ אכ ث و ا آن و اכ ه. :כ אب ا ان ١٥ أ أّ ب و روى ٢٠ اכ א :כ אب ا כ א ،أ و ه و ا א ن ّ ال اء ،כ אب א و א ،وכאن א ا. ً אت ا כ ،כ אب ا ا אرك אن أ אכ ان ا אرك ا כ ف. אر אن، .وا אرك ة ا .و ّ ة ا ي ،ا أة ا وروا אء ا כ وא . ّ ، ش ،כ אب ا אل ،כ אب ا אن ،כ אب ا ا כ :כ אب وا אه وا אل وا אر .رأ ة ،כ אب ا ر أ رواه ّ ا اכ . ا و أ ا א اכ وا ا ،א راو ا א وأ אر ا אن ا ا ا وأ ه א ،وכאن أכ ل. ا . İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 224 İlim ve ezber konularında babasının yolunu takip eden … adında bir oğlu vardı. Tûsî, İbnü’s-Sikkît’e düşmandı. Çünkü her ikisi de Nasrân el-Horasânî’den okumuş, ölümünden sonra hocalarının kitapları hakkında ihtilafa düşmüşlerdir. 5 Kitabı yoktur. Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm 10 15 Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm. İbn Sellâm b. Miskîn b. Zeyd de denmiştir. Zeyd hammaldı [yahut deveci idi]. Ebû Ubeyd’in saçı-sakalı kızıldı, onları kırmızıya boyardı; vakarlı ve heybetliydi. Hersemîlerin çocuklarının muallimiydi. Sonra Sâbit b. Nasr b. Mâlik’in valiliği zamanında Tarsus kadısı oldu, devamlı ona ve çocuklarına hizmet etti. Sonra Abdullah b. Tâhir‘in yanına gitti. Ebû Ubeyd faziletli, dindar, namuslu ve mezhebi güzel bir kimseydi. İbnü’l-A‘râbî, Ebû Zeyd el-Kilâbî, el-Ümevî, Ebû Amr eş-Şeybânî, el-Kisâî ve el-Ferrâ’dan rivayet etti. Basralılardan ise el-Asmaî, Ebû Ubeyde ve Ebû Zeyd’den rivayet etmiştir. Bir kitap yazınca Abdullah b. Tâhir’e hediye eder, o da ona büyük bir mükâfat verirdi. 224 (839) yılında Mekke’de vefat etti. Kitaplarını yazdıktan sonra hac yapmak için Bağdat’tan [Mekke’ye] gelmişti. 20 25 30 İbnü’n-Nahvî’nin yazısıyla şunu okudum: Ali b. Muhammed b. Sadaka el-Kûfî’nin Hammâd b. İshak b. İbrâhim’den şunu naklettiğini duydum: “Ebû Ubeyd bana ‘el-Garîbü’l-Musannef adlı kitabımı babana arzettin mi?’ dedi. Ben ‘Evet’ dedim. O ‘Kitapta 200 yerde hata var.’ dedi. Sonra da ‘Böyle bir eserde 200 hata olması az bile.’ dedi.” Ebû Ubeyd’in Kitâbü Garîbi’l-Musannef, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs, Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân, Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân, Kitâbü’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’l-Kırâât, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü’l-Emvâl, Kitâbü’n-Neseb, Kitâbü’l-Ahdâs, Kitâbü Adedi Âyi’l-Kur’ân, Kitâbü Edebi’l-Kâdî, Kitâbü’l-Eymân ve’n-Nüzûr, Kitâbü’l-Hayz, Kitâbü’l-Hacr ve’tTeflîs, Kitâbü’t-Tahâre, Kitâbü’l-Emsâli’s-Sâ’ire, Kitâbü’n-Nâsih ve’l-Mensûh, Kitâbü Fazâ’ili’l-Kur’ân adlı kitapları ile fıkha dair başka eserleri vardır. ا 225 ... و ا ا ّ אأ و ٥ כ ا ا ا א ان ا ّ أ ا א ّم أ ا א ّ م ،و א א ، و ّ أر و وא ا اכ . ّ ا ا إ אق إ ا أ כ، : ّ אد ١٥ ا و وا وأ .و אل اכ ا آن ،כ אب א ود ً : أ : ّ כ אب ا وا ١ خ ،כ אب أ: ّא ً . א כ א ًא أ اه أن اכ כא ّ כ ا ا ّ :כ אب . :כ אب ا ا آن ،כ אب ا ا آن .و وا כ א اد א א ف .אل أ ّ ،כ אب اء ،כ אب ا ا ،כ אب ر وا ود ،כ אب ال ،כ אب ا ،כ אب ا ا اءات ،כ אب ا ّכ وا ّ ،כ אب ا כ אب د آي ا آن ،כ אب أدب ا א ،כ אب ا وا א ا. א ،כ אب ا و وا ّכ .وכאن م ف و . ة وأ ز .وכאن إذا أ ّ אً אل אل א ز .وכאن ز כ ّ א ً .١ ذا و אر و .وכאن ّد ًא و د و ل א כ ،و ي وأ ي ا כ ن ٢٠ ز אد ا כ إ أت כ س أ ّאم א א ،وכאن ذا ا وا اء ،و ّ ا إ א . ّم ا ا أس وا ّאء أ ا ا ، אر א א ّ ً א אر و ه، ّ ا ا وأ وروى ّ א وا . وכאن أ ١٠ وا وا .وכאن ا ا ّכ אرة ،כ אب ا ذכ اכ اث، אن وا ور ،כ אب ا אل ا א ة ،כ אب ا א ا . ، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 226 Ebû Ubeyde’nin hocaları ve talebeleri arasında Ali b. Abdülazîz el-Begavî vardır. 287 (900) yılında ölmüştür. Sâbit b. Amr b. Habîb vardır. Ali b. Râbita’nın mevlâsıdır. Onun bütün kitaplarını rivayet etmiştir. 5 10 el-Mis‘arî. Adı Ali b. Muhammed b. Vehb’dir. Ebû Ubeyde’nin, “Bu kitap benim için on bin dinardan sevimlidir.” dediğini duydum. Üç defa sordum, o yine “Evet, benim için on bin dinardan daha sevimlidir.” dedi. el-Garîbü’l-Musannef’i kastediyordu. Rivayete göre eser bin babdan oluşur. Kitapta şevâhid getirilen bin iki yüz beyit vardır. Nasrân İbnü’s-Sikkît’in hocasıdır. Rivayete göre Ya‘kûb b. es-Sikkît ondan okudu ve o hocasıydı. Nasrân der ki: “el-Kümeyt’in şiirini Ebû Hafs Ömer b. Bükeyr’e okudum.” Nasrân’ın kitapları İbnü’s-Sikkît’in hafızasındaydı, etTûsî ise sema metodu ile dinlemişti. 15 20 25 Büzrec el-Arûzî’ye Dair Haberler Büzrec hadis hâfızı ve râviydi. Çok yalancı bir kimseydi. Çoğu defa bir kimseden rivayet ettiğini sonra başkasından [almış gibi] naklederdi. Yûnus en-Nahvî “Büzrec insanların en çok rivayet edeni değilse de en çok yalan söyleyenidir.” derdi. Büzrec, Fadl b. Yahyâ’nın hizmetindeydi, Kûfelilerdendi. Ebü’t-Tayyib İbn Uhay eş-Şâfiî’in hattıyla yazılan Ahbâru Ulemâi’l-Kûfe adlı eserde böyle okudum. Kitâbü’l-Arûz -büyük ve küçük-, Kitâbü Binâ’i’l-Kelâm -ciltler halinde gördüm-, Kitâbü’n-Nakz ale’l-Halîl ve Talîtihî fî Kitâbi’l-Arûz, Kitâbü Tefsîri’l-Garîb, Kitâbü Me‘âni’l-Arûz alâ Hurûfi’l-Mu‘cem ve Kitâbü’l-Evsât fi’lArûz adlı eserleri vardır. es-Sikkît ve Oğlu Ya‘kûb’a Dair Haberler İbnü’l-Kûfî’nin yazısından: el-Kisâî ölünce talebeleri toplanıp el-Ferrâ’nın kendilerine ders vermesini istediler, “Sen en bilgilimizsin.” dediler. O ise ders vermek istemedi. Üstelediler, sonunda kabul etti. ا 227 و אب أ أ و אت وא و وا ٥ ّ روى وא . و א وأ ي وا ا כ אب أ إ ا و ّ إ ة آ ف د אر، ّ ا ؛ را أ ،روى و ّ ا כ .אل ة آ ف د אر .אل א ا وא א ا ا כ ّ א. أא ل: ث اة ،אل ،أ ّ .و دأ ا . ي. א ذכ ،أ ا אب ان ١٠ . أ אذ ا ا ّכ اכ أت أ ًא ،و إ ّن أ ا ّכ כ وכא ب وכאن أ אذه .אل כ ان ان: ا ّכ א ً א. أ אر رج ا و ه. ١٥ כאن رح א ًא راو ،وכאن כ ّ ا ًא כ ا א ّ ث א ء ر ّ ً أכ ب ا אس .وכאن כ رج أروى ا אس ا ي ل :إ ّن وכאن .כ ا أت أ אر אء ا כ اכ و ًא إ ا ّأ ا ا أ ا א . ّ اכ و :כ אب ا وض כ כ אب ا א ٢٠ و ا ا وض أ אر ا ّכ ّا اכ و א ا :أ أ ا ،כ אب כ אب ا وض ،כ אب وف ا وا و ،כ אب אء ا כ م رأ د، ا وض. ،כ אب ا و ب :ـא אت ا כ א ّ ، أن א. أ ا ّ ا אب ا اء و ّ ذכ א ها ، س א . İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 228 5 10 15 Talebelerin meclisteki yerlerini tayin etmek için neseplerini sordu. Sordukları arasında es-Sikkît de vardı. Ona “Nesebin ne?” dedi. O ise “Allah iyiliğini versin, Hûzlardanım. Ahvaz bölgesinin Devrak köyündenim.” dedi. el-Ferrâ kırk gün evine kapandı, çıkmadı. Bunun sebebi soruldu. O ise “Sübhânellah, es-Sikkît’i görmekten utanıyorum. Biraz nâhoş olsa da ona nesebini sordum, o da doğruyu söyledi.” dedi. es-Sikkît âlim bir kimseydi. Ebü’l-Abbas Sa‘leb şöyle der: “Ya‘kûb b. es-Sikkît türlü ilimlerde söz sahibiydi.” Babası iyi bir kimseydi. el-Kisâî’nin talebelerindendi, Arapçayı iyi bilirdi. Ya‘kûb ‘Ben nahvi babamdan iyi bilirim. O ise şiiri ve dili daha iyi bilir.’ derdi. Ya‘kûb, Ebû Yûsuf diye künyelenirdi. Kûfelilerden okuyan Bağdatlı âlimlerdendi. el-Mütevekil’in oğlunun muallimiydi. Onunla ilgili nakilleri vardır. Kûfe nahvi, Kur’ân ilimleri ve şiirde âlimdi. Bâdiye fasihlerine yetişti, onlardan faydalandı. Onlardan duyduklarını kitaplarında anlattı. Edepli ve dindardı. Denilir ki el-Mütevekkil ona 246 [860] yılında ölünceye kadar maaş bağlamıştır. Yûsuf adlı bir oğlu vardı. el-Mu‘tazıd’ın nedimi oldu ve onun has adamları arasına girdi. 20 25 Kitâbü’l-Elfâz, Kitâbü Islâhi’l-Mantık, Kitâbü’l-Emsâl, Kitâbü’l-Kalb ve’l-İbdâl, Kitâbü’z-Zebrec, Kitâbü’l-Bahs, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü’l-Ecnâs -büyük-, Kitâbü’l-Fark, Kitâbü’s-Serc ve’l-Licâm, Kitâbü Fe‘ale ve Ef‘ale, Kitâbü’l-Haşerât, Kitâbü’l-Esvât, Kitâbü’l-Ezdâd, Kitâbü’ş-Şecer ve’n-Nebât, Kitâbü’l-Vuhûş, Kitâbü’l-İbil, Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘ri’l-Kebîr, Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘ri’s-Sağîr, Kitâbü Serikâti’ş-Şu‘arâ ve mâ İttefekû fîhi, Kitâbü mâ Câ’e fi’ş-Şi‘r ve mâ Hurrife an Cihetihî, Kitâbü’l-Müsennâ ve’l-Mebnî ve’l-Meknî ve Kitâbü’l-Eyyâm ve’l-Leyâlî adlı eserleri vardır. el-Hazenbel 30 Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Âsım et-Temîmî’dir. Âlim ve râvidir, İbnü’s-Sikkît’ten es-Serikât kitabını rivayet etmiştir. ا 229 فأ א وا אج أن ا ّכ از. כ را ،אل :א ٥ כّ ر כ؟ אل: ا اء أر ّ אن ا ،ا ذ כ אل: و ّ ا زي أ ًא أ ا ّכ .وכאن א ـא. ً ر .وכאن ّ ى دورق כا ، ذכ ّ ب ا ّכ ل :כאن وכאن أ ا אس ّ أ אب ا כ א ، وכאن أ ه ر ً א ً א وכאن وا ّ א أ א ،وأ أ ل :أ א أ وכאن ١٠ و ّد ًא ا ١٥ وا ء ّ אت .و אل :إ ّن ا و اכ ،אدم ا :כ אب ا وا وا ّ ،כ אب ا وأ ،כ אب ا ات ،כ אب ا ،כ אب ا ّ وا א .وכאن اכ ا آن وا .و ،כ אب ا ،כ אب ا ّ وא ود ،כ אب ا ج وا اد ،כ אب ا ا وا אت، ا כ ،כ אب א ،כ אب א אء ا ا أ ا ّכ ا כ אب ا ّ ا אت. .א ّכ אم ،כ אب اء و א ا ّ وا כ ،כ אب ا ّאم وا א . א . אل ،כ אب ا ر وا ات ،כ אب ا ا . . ،כ אب ا ادر ،כ אب א אت ا .وכאن ّ وأر حا ا ًא . . אس כ ،כ אب ا ق ،כ אب ا ،כ אب ف ا أ اع ا א و ُ ّ אظ ،כ אب إ ج ،כ אب ا ش ،כ אب ا ا ّכ א אل ال ،כ אب ا ّ ، כ و ا אء ّ اد ّ أ و اכ أ אر .وכאن א ـא ّכ و ا ً .و כ אء ا اب وأ با כ אب ا ٢٠ ب כ א . راو ،روى وא İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 230 Ebû Asîde’ye Dair Haberler 5 10 Ahmed b. Ubeydullah b. Nâsıh, Kûfeli âlimlerdendir. Ondan Kâsım el-Enbârî rivayet eder. el-Mütevekkil, oğulları el-Muntasır ile el-Mu‘tez’e hoca tutmak isteyince bu görevi katibi Îtâh’a havale etti. O da et-Tuvâl, el-Ahmer, İbn Kâdim, Ahmed b. Ubeyd ve başkalarına adam gönderip meclisine çağırdı. Ahmed b. Ubeyd gelip meclistekilerin en sonuna oturdu. Yanında bulunan kişi ona “Biraz yükseğe çıksaydın.” dedi. O da “Mecliste bana düşen yere [otururum].” dedi. Çağırdığı kişiler toplanınca kâtip “Biraz ilmî müzakere yapsanız da ilimdeki yerinizi anlasak, öyle seçsek.” dedi. İbn Galfâ’ya ait şu beyti ortaya attılar: “Beni bırak, hata ve sevabım bana ait. Ben malımı harcadım.” 15 20 Meclistekiler “mâlü kelimesi mâ ile merfû oldu. Zira ellezî yerinde kullanılmıştır.” dediler, sonra sustular. Ahmed meclisin sonundan “Bu söylediğiniz irâb. Mâna nedir?” dedi. Meclistekiler sustular. Ona “Mâna sana göre nedir?” dediler. O ise “Beni niçin kınıyorsunuz, ben malımı harcadım, ırzımı harcamadım. Malımı harcadığım için kınanmam.” kastedilir, dedi. Meclisin başından bir görevli geldi, elini tuttu, meclisin başına oturttu. Ona “Senin yerin orası değil.” dedi. O da “Bir mecliste olup da başa yükselmek, meclisteki yerimden aşağı düşmekten bana daha iyi geliyor.” dedi. O ve beraberinde diğer bir kişi -İbn Kâdim- seçildi. Ebû Ca‘fer’in (Ebû Asîde) Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü’z-Ziyâdât min Me‘âni’ş-Şi‘r li Ya‘kûb ve İslâhuhü, [Kitâbü Uyûni’l-Ahbâr ve’l-Eş‘âr] adlı eserleri vardır. el-Mufaddal b. Seleme’ye Dair Haberler 25 30 Ebû Tâlib el-Mufaddal b. Seleme b. Âsım, Kûfe ekolüne mensup bir dil âlimi, güzel yazı yazan bir kişiydi. Önceleri el-Feth b. Hâkân’ın hizmetindeydi. İbnü’l-A‘râbî ve başka dil âlimlerinden faydalandı, İmam Halîl’in Kitâbü’l-Ayn adlı eserine ilâveler yaptı, onun hatalarını buldu ve bu konuda bir kitap yazdı. [290/903 yılında] vefat etti. ا 231 ة أ אر أ ا أ ١ ّכ أن أراد ا إ אخ כא أن ٥ و א ّ אذ ا ذ כ. ّ ا د אء، אل ب ا : ا אل ا כא ًא א:٢ א ا :ار ا אس: ّد ا إ ، ار ، اا أ ١٥ و כ אب ا אدات أ אر ا ٢٠ א وכאن أ و ّ ا ر +ا . أ :אء ،ر: ا ا אس. ا כ . א ا ّא ا א. ؟ أ أر وآ ّ ّ إ :כ אب ا أ ا ك؟ אل :أراد أ م אءه إ א . ه و אل : ّ إ هأ אدم. ر وا ب وا أ :אا ً א .א אل إ أ ّ ،و ا כ ا .אل آ ّ ود ،כ אب ا ،כ אب ا أن أכ ن ّכ وا אر وا نا ّ ، אر. ّ ا ا ا ١ ٢ א [ ا ُم، ه اכ אدم وأ آ ا ي. כ .אل :ن أכ ن ّ وا ا َ َ َوإ ّ א أ ْ َ ْ ُ َ אل אل، .وا وا و א אل א إذ כא اب ،א ا ّ، אء أ ،אل] : اכ א כ إ ّאي وإ ّ א أ را אدم أ ا ،روى ال وا ِ إ ّ א َ َ َو َ ْ َذر ١٠ א ، אء ا כ א ا אري ـא ّ ذ כ إ إ אخ ّ כ אب ا ّ . א ،ف: א . א ، א אن ّأو ً . و ّهو ا ي א כ ا ا و ذ כ כ א ًא. ا ه ا ا אء وا ّ. رك İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 232 5 10 Kitâbü’l-Bâri‘ fî İlmi’l-Luga -hemze, hâ ()اﳍﺎء, ayn ()اﻟﻌﲔ, ha ()اﳋﺎء, ğayn ()اﻟﻐﲔ, ha ( )اﳊﺎءharfleri çıkmıştır-, Kitâbü’l-Melâhî, Kitâbü Celâ’i’ş-Şübhe, [Kitâbü’l-Fâhir, Kitâbü’t-Tayf ], Kitâbü Ziyâi’l-Kulûb fî Me‘âni’l-Kur’ân -20 küsur cilt-, Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân -tek cilt-, Kitâbü’l-İştikâk, Kitâbü’l-Bilâd ve’z-Zer‘ ve’n-Nebât ve’n-Nahl ve Envâ‘i’ş-Şecer, Kitâbü’l-Fâhir fî-mâ Yelhanü fîhi’l-Amme, Kitâbü Halkı’l-İnsân, Kitâbü Âleti’l-Kâtib, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, el-[‘Ûd] ve’l-Melâhî, Kitâbü’l-Medhal ilâ İlmi’n-Nahv, Kitâbü’l-Hatt ve’l-Kalem, Kitâbü Amâiri’l-Kabâ’il -küçüktür-, Kitâbü’r-Redd ale’l-Halîl ve İslâhi mâ fî Kitâbi’l-Ayn mine’l-Galati ve’l-Muhâl ve’t-Tashîf, [Kitâbü’l-Mütayyeb, Kitâbü’l-Envâi ve’l-Bevârih] adlı eserleri vardır. Sa‘ûdâ 15 Kûfelilerdendir. Adı Muhammed b. Hübeyre el-Esedî, künyesi Ebû Saîd’dir. Kûfe mektebine mensup nahiv ve lügat âlimlerinden biridir. Abdullah b. el-Mu‘tez’in derslerini hiç bırakmamıştır. 20 Risâle fî mâ Enkerathü’l-Arab alâ Ebî Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm ve Vâfekathü fîhî adlı bir eseri vardır. Muhtasaru mâ Yeste’milühü’l-Kâtib [adlı] kitabı vardır. Bu eseri İbnü’l-Hafyânî’nin hattı, İbnü’l-Mu‘tez’in tashihiyle gördüm. Ayrıca hat ve kalem yontma-kesmede kullanılan aletlere dair bir risâlesi bulunur. Sa‘leb’e Dair Haberler 25 30 İbnü’l-Kûfî’nin hattından: Ahmed b. Yahyâ b. Zeyd b. Seyyâr Ebü’l-Abbas Sa‘leb. Ebû Abdullah b. Mukle hattından: Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ dedi ki: “204 [819] yılında Me’mûn Horasan’dan geldiğinde onu gördüm. Rusâfe sarayına gitmek için Bâbü’l-Hadîd’den çıktı. İnsanlar Musalla’ya kadar iki saf hâlinde dizilmişlerdi. Babam beni kucağına almıştı. Me’mûn önümüzden geçince babam beni elleri üzerine kaldırdı. ‘[Bak,] Me’mûn bu.’ dedi. Bu [olay] 204 yılındaydı. Bu zamana dek, babamdan duyduğum o söz hafızamdadır. Bu sırada 4 yaşındaydım.” Ebü’l-Abbas şöyle dedi: “On altı yaşındayken Arapçayı, şiiri ve lügati incelemeye başladım. Arapçada ustalaştım, el-Ferrâ’nın kitaplarının hepsini ezberledim. Hiçbir harf bırakmadım. Bu sırada yirmibeş yaşındaydım. ا 233 اכ و :כ אب ا אرع وا אء وا ا ،وا ي وا אء .כ אب ا א ،כ אب ا ا آن، ون و ا إ ا ،כ אب ا وإ ح א כ אب ا ،כ אب ا ا א ، ر وا ءا ّ وا א אق ،כ אب ا א ود ،כ אب ا ا ب وأ اع ا ،כ אب ا ،כ אب ا אء ا د ،כ אب ا د وا رع وا אت وا ٥ :ا ،כ אب ًءا ،כ אب א ا آن ا א ّ ،כ אب ا א ا אن ،כ אب آ ا כא ،כ אب ا ج ة وا אء وا ،כ אب د وا ّ وا ،כ אب ،כ אب ا ّد ،כ אب א אل وا اء وا ارح. دا اכ ١٠ وا وا اכ و اכ ا א ا ] :ر א א حا وإ ًא إ ،وכאن إ ّ م ووا يوכ ا ا ا ّ ،ر א ّ. אأכ [ ،כ אب ا ا א ا .أ ا ب ا כא ّوא أ ّ ا .رأ ّ. ا ي وا أ אر ١٥ ّ ا ّأ اכ ا :أ ا ا إ ا א ،وا אس ّ אن إ نر ا א .وכאن ز ،אل أ ا אس أ ّ أر و א و ا אن وذ כ ٢٠ ّ ةا أא ا אء א ا אر أ ا אس ّ ّ ن ـ ّא م » :رأ ا و אب ا ج ّ .אل » :כאن أ ه و אل ّ .و »:اا أر אل أ ا אس :ا أت א ّ כ ا اء כ א و ّ ه أر ، ن ،و ه ّא ذכ ّ . ا وا ّ ّ وا ف אو ّ ة .و و ون . İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 234 Nahivle diğer ilimlerden daha çok ilgileniyordum. Nahvi iyice öğrenince şiir, meânî ve garîb kelimelere daldım. Ebû Abdullah b. el-A‘râbî’den on küsur yıl okudum. 5 10 Ebü’l-Abbas şöyle dedi: “Hatırladığıma göre bir gün Ahmed b. Saîd onun yanına geldi. Ben ve aralarında Sedvî [es-Sükkerî] ve Ebü’l-Âliye’nin bulunduğu bir grup da onun yanındaydık. Biz eş-Şemmâh’ın şiirini müzakere ederken Ahmed b. Saîd onun yanında durdu. Şiirlerin mânaları hakkında konuşmaya ve soru sormaya başladılar. Ben cevap veriyor, durmuyordum, İbnü’l-A‘râbî de dinliyordu. Böylece eş-Şemmâh’ın şiirinin çoğunu konuştuk. Ahmed b. Saîd, İbnü’l-A‘râbî’ye doğru yöneldi ve beni beğendiğini ona ifade etti.” Ebü’l-Abbas 291 [904] yılında vefat etti ve Bâbü’ş-Şâm civarındaki evinin yakınına defnedildi. 15 20 25 30 Kitâbü’l-Masûn fi’n-Nahv -hududlar hâlinde yazılmıştır-, Kitâbü İhtilâfi’n-Nahviyyîn, Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Muvaffakî (muhtasar nahiv kitabı), Kitâbü mâ Telhanü fîhi’l-Âmme, Kitâbü’l-Kırâât, Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘r, Kitâbü’t-Tasgîr, Kitâbü mâ Yensarifü ve mâ lâ Yensarifü, Kitâbü mâ Yücrâ ve mâ lâ Yücrâ, Kitâbü’ş-Şevâzz, Kitâbü’l-Emsâl, Kitâbü’l-Eymân ve’d-Devâhî, Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ’, Kitâbü İstihrâci’l-Elfâz mine’l-Ahbâr, Kitâbü’l-Hicâ’, Kitâbü’l-Evsât -gördüm-, Kitâbü Garâibi’l-Kırâât -küçük-, Kitâbü’l-Mesâil, Kitâbü Haddi’n-Nahv, Kitâbü Tefsîri’l-Kelâmi İbneti’l-Hus, [Kitâbü’l-Fasîh] adlı eserleri vardır. Ebü’l-Abbas’ın talebelerine ders imlâ ettiği meclisleri (el-Mecâlis) vardır. Bu dersler kendisinin işittiği ve üzerinde konuşageldiği nahiv, lügat, ahbâr, me‘âni’l-Kur’ân ve şiirden bölümler içerir. Aralarında Ebû Bekir b. el-Enbârî, Ebû Abdullah el-Yezîdî, Ebû Ömer ez-Zâhid, İbn Dürüsteveyh ve İbn Miksem’in bulunduğu bir grup âlim bu meclisleri ondan rivayet ederler. Ebü’l-Abbas; aralarında el-A‘şâ, iki Nâbiga, Tufeyl, Tırımmâh ve diğerlerinin de bulunduğu hünerli ustaların şiirlerinden bölümler ihtiva eden bir mecmua meydana getirmiştir. Sa‘leb’in Talebeleri Ebû Muhammed Kûfe mektebinden Abdullah b. Muhammed eş-Şâmî. Kitâbü Mesâili Mecmû‘a adlı bir eseri vardır. ا 235 وכ وا اכ أ א و اא א ا ا אل أ ا אس» :واذכ ّ ا وي وأ ا א ، א ٥ وا ه ،א و ١٠ اכ א وا وا ا آن ،כ אب ا ّ و ١٥ ا ا אس א در ،כ אب ا ا وا אر و א ؛أ ا أ و أ اج ا ا اءات א و اכ ودا .כ אب ا ً ، فا ا א ، فو א א أ אل ]ا א ة[ ،כ אب ا אر ،כ אب ا אء، אظ ا א ،כ אب א ّא ا آن وا אري ،وأ وכ ا ا اכ . ي ،وأ أ אر ا . ف، אن . ّ ّ ا א ؛ כ אب א ار داره ،כ אب ا א ا ّ أ א ب אب ا אم. ،כ אب א أ ا אس .و ،وا ّ وا אح و ذ כ. وا א אن و ا وا א ا ،כ אب א ّ اذ ،כ אب ا ّ ،כ אب ا א אت أ כ هو ا ،ود ا اء ،כ אب ا رأ ،כ אب وا ا ا وا ا ّ אخ وأ ا ،و ى ،כ אب ا כ ما وا وא :כ אب ا ،כ אب ا כ אب ه و اכ א إ ىو ىوא ،وأ א ا و أ ّ ن כ אب ا و אر إ وا ّ . כ אب ا اءات ،כ אب א כ אب א ٢٠ אم أ أ و ّ أ ا אس ّ כ אب ًא و ، ة . ا أ إ ه، אا اכ ا א ّا ، ي روى ذ כ ا ا ،وا لو א؛ İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 236 İbnü’l-Hâik 5 Adı Hârûn’dur. Aslı Hîre halkından olup Yahudidir. Ebû Abbas’ın [Sa’leb] hizmetkârlarından olup onun nezdinde itibarı olan ve nahivde Kûfe metodunu iyi bilen bir kişiydi. Müberred’le münâzaralar yapardı. Rivayete göre bir gün onunla münâzara yapmış, Müberred ona, “Ben sendeki idrak kabiliyetini farkediyorum. Böbürlenme!” demiştir. İbnü’l-Hâik ona “Ey Ebü’l-Abbas! Allah iyiliğini versin, bu bizim ekmeğimiz ve geçim kaynağımızdır.” deyince Ebü’l-Abbas da ona “Ekmeğin ve geçim yolun bu ise böbürlen, öyleyse böbürlen!” demiştir. 10 Eserleri: Kitâbü’l-İlel fi’n-Nahv -bu kitabın az bir kısmını gördüm-; Kitâbü’l-Garîbi’l-Hâşimî adlı eser hakkında ihtilaf vardır. [ilk rivâyete göre] eseri, adı ... olan el-Hâşimî Sa’leb’den [dinleyip] yazmıştır. Diğer rivâyete göre ise eseri, el-Hâşimî için Sa‘leb’in bir yakını -ki bu kişinin Sa‘leb için yazı yazanlardan Ahmed b. İbrâhim olduğunu düşünüyorum.- yazmıştır. 15 Ebû Muhammed Kâsım el-Enbârî ve Oğlu Ebû Bekir’e Dair Haberler Enbâr halkından olan Ebû Muhammed Kâsım b. Muhammed b. Beşşâr el-Enbârî, el-Ferrâ’nın talebelerinden Seleme’ye ve diğer bazılarına ve yine bir grup lügatçiye mülâki olmuştur. Tarihçiydi. 20 25 Kitâbü Halkı’l-İnsân, Kitâbü Halkı’l-Feres, Kitâbü’l-Emsâl, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs adlı eserleri vardır. Oğlu Ebû Bekir Muhammed b. Kâsım ise babasından ve Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ubeyd’den okudu. Nahvi Ebü’l-Abbas Sa‘leb’den aldı. Babasından daha üstün, daha bilgili, son derece zeki, anlayışlı, kavrayışlı, çabuk ezberleyen bir ilim adamıydı. Aynı zamanda takvâlı ve sâlih bir kimseydi. Günahı, zellesi (hatası) bilinmez. Farlak zekası ve hazırcevaplılığıyla darb-ı mesel olmuştu. Çoğu defa deftere, kitaba bakmadan imlâ ederdi. Ömrü uzun sürmedi, elli yaşın çok altında öldü. 328 yılı Zilhicce [Eylül 940] ayında vefat etti. Evinde gömüldü. 30 Kitâbü’l-Müşkil fî Me‘âni’l-Kur’ân -tamamlayamadı-, Kitâbü’l-Ezdâd fi’n-Nahv, Kitâbü’z-Zâhir, Kitâbü Edebi’l-Küttâb -tamamlayamadı-, Kitâbü’l-Kâfî fi’n-Nahv, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü’l-Muvazzih fi’n-Nahv, Kitâbü Nakzı ا 237 ا אכ وا [و אن أ ا אس ] دي أ ا ة אرون ،وأ وا ّ .وכאن א ا د אل إ ّ א ه ً א אل اכ ه و אرف א ّ ُכא «.אل ا ا א כ » :א أ א ا אس أ ّ ك ا ، ا د» :إ ّ أرى כ ً א ّ ّ א و א א «.אل أ ا אس»:إن כאن ك و א כ כא إ ًذا כא «. ّ ٥ اכ و ؛ כ אب ا ا أ وأ إ ّن ا א أ אر أ أ ١٠ أ وا إ ا אري وا أ ّ אر ا אري ب د ا ا .و ا א أّ ،١ א . ّ ّ ا وا أ כ ؛ ّ أ ا אس ا ّ ا و و دة ا כ ا أ وأ א אر، وכאن أ אر א .و אل ،כ אب ا اכ ر وا ؛ כ אب ّכ ود ،כ אب ا . ا א أ أ و أ أ وأ א ا כאء وا ا א ُ .ف اب .وأכ א כאن .وכאن أ ،و ذ כ ور ً א را و أ ا وأ و ّ و כ אب. و و .....أ ّ ا ا א ّ ،כ אب ز ّ .وכאن ٢٠ وا א ّ ورأ אب ا اء ،و ّ ا س ،כ אب ا אن ،כ אب ا ١٥ ّ א ا ًא ً ا ،כ אب ا ّم دون ا ّ א ،אت داره. ذي ا ّ ود א כ ً ا ،و ّ אن و ا כ ؛ כ אب ا כ و ّ ،כ אب ا א ا آن ا ،כ אب ّ ،כ אب ا כא ا ،כ אب ا ا ،כ אب أدب ا כ ّאب ا ،כ אب ود ،כ אب ا ّכ وا ّ ،כ אب ا ر وا ا ّ اد ١ ر :ا א İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 238 5 10 Mesâili İbn Şenebûz, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs -tamamlayamadı-, Kitâbü’l-Hicâ, Kitâbü’l-Lâmât, Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ, Kitâbü’l-Hâ’ât fî Kitâbillahi Celle İsmuhû, Kitâbü’s-Seb‘i’t-Tıvâl -kendi toplaması-, Kitâbü’l-Vâzih fi’n-Nahv -büyük-, Kitâbü’l-Elifât, Kitâbü’l-Mufaddaliyyât, Kitâbü’ş-Şi‘ri’r-Râ‘î -kendi toplaması-, Kitâbü’r-Redd alâ men Hâlefe Mushafa Osmân adlı eserleri vardır. Züheyr, Nâbiga el-Ca‘dî, el-A‘şâ vs. gibi büyük Arap şairlerinden birçok divan topladı. Ayrıca lügat, nahiv ve tarih meclisleri vardır ve bunları, ilim sahiplerinden gördüğüm bir grup ondan dinlemiştir. Bu kişiler arasında Ebû Saîd ed-Deybülî ve başkaları vardır. Ebû Ömer ez-Zâhid 15 Ebû Ömer Muhammed b. Abdülvâhid b. Ebû Hâşim el-Mutarriz, ez-Zâhid diye tanınır. Ebü’l-Abbas Sa‘leb’in talebesidir. Bir grup âlimin, onun sözlerini sıhhatten yoksun/zayıf bulduklarını ve onu Zeydiyye mezhebine nisbet ettiklerini işittim. Aşırı Hz. Ali taraftarıydı. Ebü’l-Anber sokağında otururdu. 345 [956] yılında, seksen altı yaşında vefat etti. Allah yaptıklarını ona ulaştırsın. Kitâbü’l-Yâkût fi’l-Luga adlı eseri vardır. 20 25 Bu Kitabın Haberi ve Sıhhati Doğru sözlü ve iyi bir araştırmacı olan Ebü’l-Feth Ubeydullah b. Ahmed en-Nahvî hattından ona okudum: Ebû Ömer Muhammed b. Abdülvâhid, Ebü’l-Abbas Sa‘leb’in talebesiydi. Kitâbü’l-Yâkût’un imlâsına 29 Muharrem 326 Perşembe günü (6 Aralık 937), Ebû Ca’fer’in inşa ettiği şehrin camisinde [Bağdat Camii] elinde bir kitap ve kayıt olmaksızın irticâlen başladı. Ders ders imlâ ederek kitabın sonuna kadar devam etti. Ben de meclisleri birbiri ardına yazdım. Sonra bunlara ilâveler yapmak istedi. Öncekinin birkaç misli ilâve yaptı. Bu ilaveler ile -hep yanında olup defaatle kitabı Ebu Ömer’e okuyup arzettiği için- Ebu Muhammed es-Saffâr hususi ilgilendi. ا 239 ا א ذ ،כ אب وا כ אب ا ا أ ١٠ ا כ ي وا ّ رأ أ أ ا ا أ ّ أ ا אس ّ وכאن א ّ ة دواو و ا أ ، ا ا ،و اכ א .و و ّ أ ا ا ا א ا ًא ٢٠ ه ا אدة أ ١ ٢ ر ،ف+ ر :ا و . ّ ء ا ا . א؛ ز وا א א א وأ אر ،و ه. وف א ا ،א زا ّ ّ ن כא و م .وכאن ل إ ا ، ّכ أ ا . ّ אه ا ّ و א ن . . ، ًא ًאإ ّ אر أ ا ا أ رأى ا אدة ،اد ّ ا ا ّ ّ ا :-وכאن أ ّ ً ا ا כ אب -כ אب ا א ت -م ا و אء وا :כ אب ا א ت א א ا ا ا ا ا כ אب وכ ١٥ ا ٢و א و ّ أت א אت و أ و ل، ال ّ אت ،כ אب ّ אن. أ אر ا ب ا ذ כ .و ا אت ،כ אب ا א وأر و ّ ،כ אب ا ّ ا ْ ُ ،١כ אب ا כ אب ا כ ،כ אب ا ،כ אب ا ّد و ٥ אء ،כ אب ا اء ،כ אب ا אءات ،כ אب ا ا ا ا ا אت، ز ا -وכאن ،ا أ أ ا אس ،א ّ ّ و م ا ّ כ אب و د ر. ،ار א ً أن ا أ ي و ًא إ آ ه .وכ אف א أ ه .وار وכ اء אأ ه ا ا ا כ אب وا أ أ ّ א ًא ء ًא ، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 240 5 10 15 20 Bu ilâveleri Ebû Muhammed es-Saffâr’dan aldım. Sonra o, Ebû İshak et-Taberî’nin kitabı okuması için insanları topladı. Bu kıraate fezleke adı verildi. Ebû İshak ona kitabı okudu, insanlar dinledi. Sonra tekrar bazı ilâveler yaptı. Ben bunların hepsini Kitâbü’z-Ziyâdât adlı eserimde topladım. Kitabı ona [müellife] 27 Zilkâde 329 Salı günü (23 Ağustos 941) okumaya başladım. 331 yılı Rebîülâhir ayında (Aralık 942) tamamladım. Bütün nüshaları -Ebû İshak et-Taberî nüshası, Ebû Muhammed b. Sa‘d el-Kutrubullî nüshası ve Ebû Muhammed el-Haccâcî nüshası- kıraat esnasında hazır bulundurdum. Kıraatim sırasında müellif bazı ilâveler yaptı. Kitabın başından sonuna tamamında muvafık kaldık. Sonra irticâlen kitabın birkaç misli yeni yâkutlar [yevâkît] ilâve etti. Bu ilâveleri talebesi Ebû Muhammed Vehb yazdı. Sonra insanları topladı. Ebû İshak et-Taberî’nin kendisine arzetmesini (okumasını) istedi. Kitap son defa ona okundu. Bundan sonra ilâve yapmadı. Bu arza Mihrâbiyye dendi. 331 yılının 14 Cemâziyelevvel Salı (24 Ocak 943) günü insanlar onun Ebü’l-Anber sokağındaki evinde toplandılar. Benim yazdığım nüshayı toplananlara imlâ etti (yazdırdı). Ebû Ömer Muhammed b. Abdülvâhid [müellif ] dedi ki “Ebû İshak et-Taberî’nin bu arzı benim dinlediğim son arzdır. Bu arzdan ve bu nüshadan sonra kim benden bir harf fazla rivayet ederse o bana karşı yalancıdır. Bundaki her ders -o zamandan bu ana dek- Ebû İshak’ın diğer insanlar huzurunda bana okuduğu ve benim de harf harf dinlediğim nüshadandır.” Ebü’l-Feth şöyle dedi: “Bu arz (kıraat) 15 Cemâziyelevvel 331 Salı günü başladı.” 25 30 Ebû Ömer ez-Zâhid’in bundan başka Kitâbü Şerhi Kitâbi’l-Fasîh, Kitâbü Fâiti’l-Fasîh, Kitâbü’l-Mercân, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs -kelimeler üzerine tertip edilen eseri el-Husrî icin yazmış ve ona nisbet etmiştir; esere el-Husrî’nin telifi denmiştir-, Kitâbü’l-Müveşşah, Kitâbü’s-Sâ‘ât, Kitâbü Yevmin ve Leyletin, Kütâbü’l-Müstahsen, Kitâbü’l-Aşerât, Kitâbü’ş-Şûrâ, Kitâbü’t-Tenvî‘, Kitâbü Tefsîri Esmâ’i’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’l-Kabâ’il, Kitâbü’l-Meknûn ve’l-Mektûm, Kitâbü’t-Tüffâha, Kitâbü Fâiti’l-Müstahsen, Kitâbü’l-Medâhıl, Kitâbü Celyi’l-Medâhil, Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü Fâiti’l-Cemhere ا 241 ت ا אدة ا اءة ا . כ ا אس ّ أ و ا אدات כ ّ א ،و أت ٥ و و و א .و ّ تا ا ّ أ אء. أ ا אس وو ١٠ ّ وا إ اءة ا כ אب א إ ا אس م ا و ي ،آ اءة أ إ ا و و ٢٠ ا כ ا ا ا ١ ٢ כ ن א » :و أ ىو و ث א . أ ا אق ا أ إ ّא .١وزاد ة ىو أ يو اء ذכ ا أ ز . ّ و ا ا כ אب .و כ ن آ ي[ ها ة ّכ أ :ها א ما ا ا .٢ ا ا כ אت ا אس א ، ا ًא אء ر ح כ אب ا ها ا א ّ د אأ إ אق و ها ا א إ ً א. ة ،כ אب א אدى ا ي ،وأ ،כ אب إ ّאه و ي ،כ אب ا ّ ،כ אب ا א אت ،כ אب م و ا ،כ אب ات ،כ אب ا رى ،כ אب ا ،כ אب ا ،כ אب أ اء ،כ אب ا א ،כ אب ا כ ن وا כ م ،כ אب ا ّ א ،כ אب א ،כ אب ا ف :ا ف :ا אزي. ا . ا ،כ אب ا ّ אدى ا و א، روى ّ .و כ ّ اب ها ؛ כ אب إ ة ا ا ذي ا ا א ز אدة و ّ א ا אس وأ א أ אن ،כ אب ا כ אب إ אء ر ّ אق אل أ ا אق ]ا א أ إ ث אل ر כّ א :אل أ ١٥ אء اء : ضأ ر ً א وا ً ا و زاد ما ذ כ، أن א ا כ אب، ىو ا ا אس. אق ا ّ ا أ و ّأو إ آ ه .ار ا כ אب כ ّ ّ ه ا אدة أ אف ا כ אب ،وا ّ ا א وز אدات اءة أ ّ إ ي ،و ّ أא כא ه ا ،כ אب ا ادر ،כ אب א ا אء ة İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 242 ve’r-Redd alâ İbn Düreyd, Kitâbü Fâiti’l-‘Ayn, Kitâbü mâ Enkarathü’l-A‘râbü alâ Ebî Ubeyd fî mâ Ravâhu ve Sannefehû adlı eserleri vardır. Fasih olmamasına rağmen şair olduğunu söylerdi. Şu beyitler onun şiirindendir: 5 “Şamlı Râfizînin ayıpları tamam olunca yemini mühürlendi. Eğer sana yüzünü dönerek gelirse Râfizîlik alnında görünür.” Cahilliğini belirtmek için bu şiir yeter. ا 243 ا در ،כ אب א وا ّد رواه أو ا اب ّ . وכאن لإّ א א إ َذا א ا ا ِ ُ ا א ِ ّ ِ و ٍ ِ َ ّא ْ إن أ א َك َ ْ َ ْ َّ ْ ٥ ،כ אب א أ כ ا أ وכ ً اا . ّ . ه. אِ َ َ ُُ َ َ َ َ ّن ا َ ْ َ َ َ ٍאد ِ ِ ِ ِ َ א İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 244 Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla Âlimlerin Haberleri ve Yazdıkları Eserlerin Adlarından Bahseden Kitâbü’l-Fihrist’in İkinci Makalesinin Üçüncü Fenni İki Mektebi [Kûfe-Basra] Birleştiren Lügat ve Nahiv Âlimlerinin İsim ve Haberleri Kapsar. 5 10 İbn Kuteybe Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe el-Kûfî’dir. Kûfe’de doğmuştur. Dînever kadılığı yaptığı için ed-Dîneverî diye isimlendirilir. İbn Kuteybe aşırı Basra mektebi taraftarıydı. Yalnız iki mezhebi birleştirmiş ve kitaplarında Kûfelilerden de söz etmiştir. Rivayetinde doğru sözlü; nahiv, lügat, garîbü’l-Kur’ân, me‘ân’il-Kur’ân, şiir ve fıkıh sahalarında âlim bir kişiydi. Çok kitap yazmıştır; eserleri Cebel [bölgesinde] rağbet görmüştür. Doğumu 1 Receb 213’de (17 Eylül 828), ölümü 270 (883) yılındadır. 15 20 25 Kitapları: Me‘âni’ş-Şi‘ri’l-Kebîr -12 kitaptan oluşur-, Kitâbü’l-Feres -46 bab-, Kitâbü’l-İbil -16 bab-, Kitâbü’l-Harb -10 bab-, Kitâbü’l-Kudûr -20 bab-, Kitâbü’d-Diyâr -10 bab-, Kitâbü’r-Riyâh -31 bab-, Kitâbü’s-Sibâ‘ ve’l-Vuhûş -17 bab-, Kitâbü’l-Hevâm -14 bab-, Kitâbü’l-Eymân ve’d-Devâhî -7 bab-, Kitâbü’n-Nisâ ve’l-Gazel -1 bab-, Kitâbü’ş-Şeyb ve’l-Kiber -8 bab-, Kitâbü Tashîfi’l-‘Ulemâ -1 bab-. Uyûnü’ş-Şi‘r: 10 kitaptan oluşur. Bunlar: Kitâbü’l-merâtib, Kitâbü’l-menâkıb, Kitâbül’-me‘ânî, Kitâbü’l-kalâ’id, Kitâbü’l-mehâsin, Kitâbü’l-medâ’ih, Kitâbü’l-merâkib, Kitâbü’l-meşâhid, Kitâbü’ş-şevâhid, Kitâbü’l-cevâhir. Uyûnü’l-Ahbâr: 10 kitap ihtiva eder: Kitâbü’s-sultân, Kitâbü’l-harb, Kitâbü’s-sü’ded, Kitâbü’t-tabâi‘, Kitâbü’l-‘ilm, Kitâbü’z-zühd, Kitâbü’l-ihvân, Kitâbü’l-havâic, Kitâbü’t-ta‘âm, Kitâbü’n-nisâ. Kitâbü’t-Takfiye. Bundan nezil hattıyla yaklaşık altıyüz varaklık üç cüz gördüm, yaklaşık iki cüz eksikti. Bu kitabı Cebel halkından bir gruba sordum, eserin mevcut olduğunu, el-Bendenîcî’nin kitabından daha büyük ve daha güzel olduğunu söylediler. ا 245 ا ا ا ا ّ ا א اכ ّ ه ا א ا א أ אء وأ אر א ا כ אب ا أ אر ا وا אء ا אء وأ ّ ا ٥ ه א ،وإ ّ א ّ ا اכ ، ا أ ّ ا ا ر .وכאن ا ا כאن א إّ أّ و وا .وכאن אد ً א א و ،א ـא א اכ כ ً ب א. وכ א وا وا ،כ ا و א وا و ١٠ ١٥ אء א ه ّ ر ،و ّ وא ري و כ ا آن ّ . כ א ًא א: ا اכ و ي ا כ ؛ כ אب א ا و ة أ اب، א ًא ،כ אب ا ب כ אب ا س وأر ن א ًא ،כ אب ا ّ ن א ًא، ة أ اب ،כ אب ا אح أ و ون א ًא ،כ אب ا אر כ אب ا ور א ًא ،כ אب ا אن א ًא ،כ אب ا ام أر ش כ אب ا אع وا א وا כ أ اب ،כ אب ا אء وا ل אب وا ،כ אب ا وا وا ا אء אب وا . أ اب ،כ אب א؛ כ אب ا ا ،כ אب ا א ، ةכ و ي כ אب ن ا ،כ אب ا א ،כ אب ا ا ،כ אب ا اכ ،כ אب כ אب ا א ،כ אب ا ا א ،כ אب ا ا ،כ אب ا ا . ٢٠ ٢٥ כ אب ن ا אر و ي כ אب ا دد ،כ אب ا א ،כ אب ا ا ا ،כ אب ا אم ،כ אب ا אء. כ אب ا ،١ا כ אب رأ ء .و ا כ ا د و أכ أّ ١ أ :ا ؛ ر ،ف :ا . אن ،כ אب ا ب، ة כ ؛ כ אب ا ان ،כ אب ،כ אب ا ،כ אب ا أ اء ا ا כ אب . وأ א א ور أ ا ّ ل وכא ا İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 246 5 10 Onun ayrıca Kitâbü Garîbi’l-Hadîs -güzel bir eserdir-, Kitâbü Edebi’l-Kâtib, Kitâbü’ş-Şi‘r ve’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’l-Hayl, Kitâbü Câmi‘i’n-Nahv, Kitâbü Muhtelifi’l-Hadîs, Kitâbü İ‘râbi’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Kırâât, Kitâbü’t-Tesviye beyne’l-Arab ve’l-Acem, Kitâbü’l-envâ, Kitâbü’l-Müşkil, Kitâbü’l-Me‘ârif, Kitâbü Câmi‘i’l-Fıkh, Kitâbü Islâhi Galati Ebî Ubeyd fî Garîbi’l-Hadîs, Kitâbü Câmi‘i’l-Fıkh, Kitâbü’l-Mesâil ve’l-Cevâbât, Kitâbü’lİlm -50 yaprak kadar-, Kitâbü’l-Meysîr ve’l-Kıdâh, Kitâbü Câmi‘i’n-Nahvi’s-Sağîr, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Müşebbihe, Kitâbü’l-Hikâye ve’l-Mahkâ, Kitâbü Dîvâni’l-Küttâb, Kitâbü Ferâidi’d-Dürr, Kitâbü Halkı’l-İnsân, Kitâbü’l-Merâtib ve’l-Menâkib min Uyûni’ş-şi‘r, Kitâbü Delâ’ili’n-Nübüvve, Kitâbü İhtilâfi Te’vîli’l-Hadîs, Kitâbü Hikemi’l-Emsâl, Kitâbü’l-Eşribe, Kitâbü Âdâbi’l-İşre adlı eserleri bulunur. Ebû Hanîfe ed-Dîneverî 15 20 Dînever ahalisinden Ahmed b. Dâvûd’dur. Basralılar ve Kûfelilerden okudu. En çok İbnü’s-Sikkît ile babasından tahsil gördü. Nahiv, lügat, geometri, hesap ve astronomi gibi çok sayıda ilim ile uğraşırdı. Rivayet ettiklerinde güvenilirdi. Doğruluğuyla tanınırdı. Eserleri: Kitâbü’n-Nebât -âlimler tarafından çok beğenilir-, Kitâbü’l-Fesâha, Kitâbü’l-Envâ, Kitâbü’l-Kıble ve’z-Zevâl, Kitâbü Hisâbi’d-Devr, Kitâbü’rRedd alâ Luğzeti’l-İsfahânî, Kitâbü’l-Bahs fî Hisâbi’l-Hind, Kitâbü’l-Büldân -büyük-, Kitâbü’l-Cem‘ ve’t-Tefrîk, Kitâbü’l-Cebr ve’l-Mukâbele, Kitâbü Ahbâri’t-Tıvâl, Kitâbü’l-Vesâyâ, Kitâbü Nevâdiri’l-Cebr, Kitâbü’ş-Şi‘r ve’şŞu‘arâ, Kitâbü mâ Yelhanü fîhi’l-Âmme adlı eserleri vardır. Ebü’l-Heysem er-Râzî 25 es-Sükkerî ondan [ilim] nakleder. Hakkında bundan başka bilgimiz yoktur.1 Kitâbü’l-Envâ adlı eserini es-Sükkerî hattıyla gördüm, 20 yaprak kadardı. Kitâbü Mücerredi’l-Luga adlı bir eseri daha vardır. es-Sükkerî 30 Ebû Saîd el-Hasan b. el-Hüseyin b. Abdullah b. Abdurrahman b. elAlâi’s-Sükkerî’dir. Nesebini Ebü’l-Hasan b. el-Kûfî’nin hattından naklettim. Lügat, ensâb, tarih konularını iyi bilirdi. Doğruluğu sebebiyle yazıları rağbet görürdü. 1 276/889-90 yılında öldüğü bilinmektedir. ا 247 ٥ ،כ אب أدب ا כא ،כ אب و أ ا و כ ؛ כ אب ،כ אب ا ،כ אب א ا ،כ אب اء ،כ אب ا وا ا ، ا ب وا إ اب ا آن ،כ אب ا اءات ،כ אب ا اء ،כ אب ا أ כ אب ا כ ،כ אب ا אرف ،כ אب א ا ،כ אب إ ح ،כ אب א ا ،כ אب ا א وا ا אت ،כ אب ا ا ،כ אب ا ّد ا وا اح ،כ אب א ا ور ،כ אب ا ،١כ אب ا כא وا כ ،כ אب د ان ا כ אب ،כ אب ا ا ّر ،כ אب ا ا ّ ة ،כ אب ،כ אب د نا ا אن ،כ אب ا ا وا א ،כ אب آداب ا ِ ة. ،כ אب כ ا אل ،כ אب ا ا ف و ا أ ١٠ ا ري داود ،أ و أ ا ا ّכ وأ ،وכאن ،و وا אب و م ا ١٥ ا ر .أ ،وأכ أ وا כ وا وا א؛ ا وف א ق. ا مכ ة ًא א و و כ ، ه ،כ אب ا א ،כ אب ا כ ؛ כ אب ا אت ّ ،ا אء و א ، ةا وا وال ،כ אب אب ا ور ،כ אب ا ّد ا اء ،כ אب ا ، وا אب ا ،כ אب ا ان כ אب כ ،כ אب ا כ אب ا وا א ،כ אب أ אر ا ال ،כ אب ا א א ،כ אب ادر ا ،כ אب כ אب ا ا אّ . اء ،כ אب א وا ا ا ازي أ ا כ ٢٠ ا ّכ ي، ّ ا ّכ ي اכ ا .و أ ه ور .כ אب ّ د ا . ؛ כ אب ا اء رأ ا ّכ ي כ ا أ ب ٢٥ ١ أ :ا ّ ّأ . ا ا ّ . اכ ا . ا ا א وا ا ء ا ّכ ي. אب وا ّאم، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 248 [275/888 yılında] vefat etti. Kitaplarından: Kitâbü’l-Vuhûş -güzel bir teliftir-, Kitâbü’n-Nebât -bu eserin, müellif hattıyla yazılmış bir kısmını gördüm-. 5 10 es-Sükkerî ayrıca ileri gelen şairlerden bir grubun ve bazı kabilelerin şiirlerini topladı. Bunlar arasında İmruülkays, iki Nâbiga, Kays b. el-Hatîm, Temîm b. Übeyy b. Mukbil, haydutların şiirleri, Hüzeyl kabilesi ve Hüdbe b. Haşram’ın şiirleri, el-A‘şâ [Dîvânı], Müzâhim el-Ukaylî, el-Ahtal, Züheyr ve bunlardan başkaları vardır. Ebû Nüvâs’ın şiirlerinin anlamları ve garib kelimelerini 1000 yaprak civarında bir divanda toplamıştır. Eserin, Ebû Saîd’in yakını el-Hulvânî’nin hattıyla bir nüshasını gördüm. [Bunların dışında şu kitapları vardır:] el-Ebyâtü’s-Sâ’ire, el-Menâhil ve’l-Kurâ -kendi hattıyla nüshasını gördüm-. el-Hâmız 15 Ebû Mûsâ Süleyman b. Muhammed b. Ahmed el-Hâmız olup Sa‘leb’in yakın talebelerindendi. Basralılardan [da] okudu. Güzel yazısı ve kaydetmedeki mahareti ile tanınır. Kitap istinsah ederek geçinirdi. Kitâbü Halkı’l-İnsân, Kitâbü’n-Nebât, Kitâbü’l-Vuhûş -kız kardeşinin oğlu Zekeriyyâ’nın hattıyla bir nüshasını gördüm-, Kitâbü Muhtasari Nahv adlı eserleri vardır. el-Ahvel 20 Ebü’l-Abbas Muhammed b. el-Hasan b. Dînâr el-Ahvel’dir. Lügat ve şiir âlimlerindendi. Müstensihti,1 Huneyn b. İshak’ın tercüme ettiği Ulûmü’l-Evâil’e dair eserleri istinsah ederdi. 25 Kitaplarından: Kitâbü’d-Devâhî, Kitâbü’s-Silâh, Kitâbü mâ İttefeka Lafzuhû ve İhtelefe Ma‘nâhû, Kitâbü Fe‘ale ve Ef‘ale, Kitâbü’l-Eşbâh adlı eserleri vardır. Zürrumme ve bazı şairlerin şiirlerini divanlarda toplamıştır. İbnü’l-Kûfî 30 Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed [b. Ubeyd] b. ez-Zübeyr el-Esedî elKûfî’dir. Sağlam ve doğru yazı yazan bir âlimdi. Râvî olup çok kitap toplayan, nakillerinde doğru sözlü olan ve araştırmacı bir zâttı.2 1 2 Yüz varağı yirmi dinara yazdığı rivayet edilir. Yâkût’tan naklen Eymen Fuâd, age., 2/241. 348/960 yılında öldü. ا 249 و ّ . و ٥ ا כ ؛ כ אب ا ش ّد ا ّכ ي أ אر و وا א اء؛ ا ؤ ا ا ا وأ אر א و أ ذ כ .و وכאن ،כ אب ا אت رأ ل ،و ًא ا א ، ،و ،و ا م ،وا ،و ا ] وأ אر ا ١ ا ،وز ،وا ّا أ ور ورأ א و اس .כ אب ا אت ا א ة ،כ אب ا א وا ى ،رأ إ أ ً ّ. ا ه[ ص، ،و ا . ّ. ا א אن أ א .و ١٠ ا أ أ اכ ا ؛ כ אب زכ ّא ،כ אب ا ّ ا ،و و כ אب ا אب ّ و אن ،כ אب ا אت ،כ אب ا ا ّا ش رأ . ل ا ٢ا אس ّ إ وراق ّ ا ّ ل. د אر ا אء א ا م ا وا .وכאن א اכ ؛ כ אب ا وا وأ ،כ אب ا ،כ אب ا אه ٣و .وכאن وا ً א. ح ،כ אب א ا ّ ذي ا ّ و ه وا ا אه، اء. اכ أ ا ٢٠ [ ا א وכאن ّرق. و ١٥ ا ّ ] ا أ و ]כאن[ א ا ّ ،راو ١ ٢ ٣ ر :ا أ ر :ا . أ :ا אه ،ر :ا כ ّ ] ،אدق . אء ،ف: אه. [ ا ا כא ، ّ ا ي اכ ّ אث. ،א İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 250 Kitapları: Kitâbün fî Me‘âni’ş-Şi‘r ve İhtilâfi’l-Ulemâ fî Zâlik -bu eserden küçük bir kısım gördüm-, Kitâbü’l-Kalâ’id ve’l-Ferâid fi’l-Luga ve’ş-Şi‘r. İbn Sa‘dân 5 İbrâhim b. Muhammed b. Sa‘dân b. el-Mübârek olup çok kitap toplayan, sahih yazı yazan ve rivayetleri doğru bir kişiydi. Kitâbü’l-Hayl -bu eseri gördüm, inceydi- ve Kitâbü Hurûfi’l-Kur’ân adlı eserleri vardır. Babası Muhammed b. Sa‘dân’ın (ed-Darîr) Kitâbü’l-Kırâât -büyük- ve Kitâbü’l-Muhtasar fi’n-Nahv adlı kitapları bulunur. el-Ma‘bedî (el-Mu‘aydî) 10 15 Adı Ahmed b. Süleyman, künyesi Ebü’l-Hüseyin’dir. Ebû Ubeyd’den rivayetle Ali b. Sâbit’ten ve yine kardeşinin oğlu Ebü’l-Vezîr’den naklen el‘Arâbî’den rivayette bulunmuştur. Kendisinden de Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasen b. İbrâhîm b. Hişâm el-Mahzûmî; Abdülazîz b. Abdullah el-Üveysî; Muhammed b. İsmâil b. İbrâhîm b. Abdulhamîd; Hamîd b. Abdülazîz ez-Zührî; Abdülcebbâr b. Saîd b. Süleymân b. Nevfel b. Müsâhık; Mü’min b. Ömer b. Eflah; Ali b. Mugîre ve Abdullah b. Nâfi‘ b. Sâbit rivayette bulunmuştur. el-Cehmî’ye Dair Haberler1 20 25 30 Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hamîd b. Süleyman b. Abdullah b. Ebû Cehm b. Huzeyfe el-‘Adevî; Adî b. Ka‘b oğullarından, dedesi Huzeyfe oğlu Ebü’l-Cehm’e nisbet edilerek el-Cehmî diye bilinir. Hicazlıdır, Irak’a yerleşmiş ve orada eğitim almıştır. Edip, râvî (haberci), şair ve muganni (şarkıcı) idi. Nesep ve mesâlibe dair bilgiler aktarırdı. Önde gelen zâtların hayat hikayelerine de değinmiştir. Bu alanlarda kitapları vardır. Muhammed b. Dâvûd dedi ki: Sevvâr b. Ebû Şurâa bana şunu söyledi: elCehmî ile Ömerî ve Osmânîlerden bir topluluğun arası bozuldu, el-Cehmî onların atalarını en çirkin şekilde andı. Hâşimîlerden bazıları bu sözlerinden dolayı el-Cehmî’ye söylendikleri zaman el-Cehmî, [kötü bir sıfatla anarak] Abbas hakkında da büyük konuştu. Bu hadise Halife el-Mütevekkil’e aktarılınca Halife ona yüz kırbaç vurulmasını emretti. İbrâhim b. İshak b. İbrâhim onu kırbaçladı; işini bitirdiği zaman el-Cehmî ona şu şiiri söyledi: 1 Bu başlık ve içeriği Rıza Teceddüd neşrinde bulunmamaktadır. İlgili kısım, Eymen Fuad neşrinden alınmıştır. ا 251 اכ و ؛ כ אب ا ،כ אب ا ً ا وا ا وا ا ان ّ اכ ا وا .و . ا ي وا أ و ا אرك. ؛ כ אب ا ان ]ا ّ ١٠ ا فا رأ ا ز أ אم ا إ ا و ُ ْ אن َ ْ َ א . א أא ا ا و ّ و ا ا ُ ُ א هإ ُ א غ ١ ٢ وي، ّ אزي د ا ُ و ر :و ف :ا ا ّي ّ אل :و أ ُ ا ذכ ،אل ا כ ، ْ . ١ . ي. א أَ ْ َ و ا ا אن وا א ِ ،و אول ّ ار ٢٠ . ا ا ،روى أ כ ّ ِ ُ ا ا َو ْ و ّ ا ْ ِ ّي و ا ا ا ا ُ ،כ אب ّ وف ا آن .و .روى ِ أ אر ا َْ ّ ا כ [ ،כ אب ا اءات ،כ .כ אب ا אن و כ ا أ أ ّא ا אدق ٢ ا ا ١٥ ذ כ ،رأ ان إ ا ٥ א وا אء ًא ،אل ّ אر ا ا إْ א ا ةو أ َ ْ ّه أ ا َכ ْ و ف א ّ اق و א ّ .وכאن أد א ،راو ،א ا ُ ّ א .و ُכ ذ כ כ .אل ا אس ،و داودّ ، م و ا א ْ : ا ا ، أ א ا إ وا ، א ذ כ כ ا אس ط إא אإ ا إ אق כ ِ ُ ، ْ َ إ ا ، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 252 Yaralar iyileşir, saç [tekrar] çıkar, sıkıntıya uğrayan herkesin [o sıkıntıdan] bir kurtuluşu vardır. el-Kirmânî1 5 10 Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Mûsâ el-Kirmânî lügat ve nahiv ilimlerini iyi bilirdi, güzel yazı yazar, sahih rivayette bulunurdu. İnsanlar onun yazısına rağbet gösterirlerdi. Ücreti mukabilinde müstensihlik yapardı. Kitâbü mâ Eğfelehü’l-Halîl fî Kitâbi’l-‘Ayn ve mâ Zükira Ennehü Mühmelün ve Hüve Müsta‘melün ve mâ Hüve Müsta‘melün ve Kad Ühmile, Kitâbü’l-Câmi‘ fi’l-Luga, Kitâbü’n-Nahv -tamamlayamadı-, Kitâbü’l-Mûcez fi’n-Nahv adlı eserleri vardır. el-Fezârî2 Adı Ebû Abdullah Muhammed b. İbrâhim b. Habîb b. Süleyman b. Semüre b. Cündüb el-Fezâri olup yazısı sağlam ve doğru bir âlimdir. Ebü’l-Kâsım 15 Adı Abdurrahman b. İshak ez-Zeccâcî’dir. Nahivcidir. Kitâbü’l-Kavâfî adlı bir eseri vardır. İbn Vedâ‘ 20 Adı Abdullah b. Muhammed b. Vedâ‘ b. Demâd b. Hânî el-Ezdî, künyesi Ebû Abdullah’tır. [Edebiyâta dâir] iyi bilgisi olan ve güzel yazı yazan biriydi. İnsanlar yazısını beğenirdi. Hattıyla para kazanırdı. en-Nemerî Adı Ebû Abdullah [el-Hüseyin b. Ali] olup Kitâbü’l-Lüma‘ fi’l-Elvân, Kitâbü Me‘âni’l-Hamâse, Kitâbü’l-Huliyy adlı eserleri vardır. et-Tirmiziyyü’l-Kebîr Adı… 25 1 2 Bu başlık ve içeriği Eymen Fuad neşrinde bulunmamaktadır; Rıza Teceddüd neşri esas alınarak eklenmiştir. Bu başlık ve içeriği Eymen Fuad neşrinde bulunmamaktadır; Rıza Teceddüd neşri esas alınarak eklenmiştir. ا 253 و ِ ُכ ّ ِ ُ ْ رِ ِد ِ ْ َ ٍ َ َ ُر ا ااכ مو َْ َ ُ ُ ُ َ َْ ُ ُ َ ْ ُ اכ א ا أ ، وا ا اכ ٥ ّ ا ا ّ ؛ כ אب א أ و وא ا ا اכ א . ، ّ ا אس ّ ،כאن ّرق כ אب ا ا و א ذכ أ ّ ا .כ אب ا .כ אب ا א أ ا ة .و ، و ّ .כ אب ،و . ا اري أ ١٠ ا א إ ا ّ ّ. ا אن ب ا اري. ة أ ا א ا ا إ ا ا ] א دب[، ا ٢٠ وداع ّ ا د אد א ا زدي و כ أא ا אس .و ّ ا . ّ ا . ي أ א אق ا .و وداع وا ١٥ א ا اכ ؛ כ אب ا ا . ا ]ا ا א ،כ אب ا ا ياכ وا ... [ .و . اכ ؛ כ אب ا ا ان ،כ אب İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 254 et-Tirmiziyyü’s-Sağîr Adı Muhammed b. Muhammed’dir. Ahmed b. İbrâhim 5 Lügat âlimi olup Ebü’l-Abbas Sa‘leb’in hocasıdır. Künyesi Ebü’l-Hasan’dır. Hattı rağbet görürdü, eseri yoktur. İbn Fâris Kitâbü’l-Hamâse adlı eseri vardır. el-Hulvânî 10 Ebû Sehl Ahmed b. Âsım el-Hulvânî’dir. Söylendiğine göre Ebû Saîd es-Sükkerî’nin yakınıdır. Ondan okumuş ve onun kitaplarını rivayet etmiştir. Son derece kötü bir yazısı vardı. Ne var ki ulemâdandır. Kitâbü’l-Mecânîn ve’l-Üdebâ’ adlı bir eseri vardır. Ebû Abdullah el-Havlânî …. 15 İbn Mehrûye Kitâbü’l-Hayli’s-Sevâbik adlı eseri vardır. el-Münahhallî el-Yeşkürî et-Talhî 20 İbn Şâhîn Ebü’l-Abbas Ahmed b. Saîd b. Şâhîn. Kitâbü mâ Kâlethü’l-Arabü ve Kesüra fî Efvâhi’l-Âmmeti adlı bir eseri vardır. Ali b. Rebîa el-Basrî Mâ Kâlethü’l-Arabü ve Kesüra fî Efvâhi’n-Nâs adlı eseri vardır. ا 255 ا يا وا ّ أ ا ٥ ١٠ إ ا ي ،أ אذ أ ا אس ّ ا אرس و اכ ا ّ . כ אب ا و כ أ אا .و ّ ،و ّ א . ا أ .وا أ ا ّכ ي وروى כ وأ כ אب ا א ]و[ ا د אء. أ א ،و ّ ا .و אل إ ّ כאن ا ا א ا إّ أّ א ً אء .و ا ا … ١٥ ا و و اכ ؛ כ אب ا ا . ا ا ا כي ا ا ٢٠ א أ ا אس ا أ اه ا א ّ . ر و اכ א ا .و اכ ؛ כ אب א א ي ؛ כ אب א א ا ب وכ أ اه ا אس. ا ب وכ . İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 256 İbn Seyf Adı Ahmed b. Abdullah b. Seyf es-Sicistânî. Künyesi Ebû Bekir. Ulemâdandır. el-Âmidî 5 Adı Ebü’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin en-Nahvî’dir. Bağdat’tan Mısır’a gitmiştir. İbn Hanzâbe’nin meclisine devam ederdi. Yazısı güzel ve sağlamdı. Ahmed b. Sehl Kitâbü İhtiyâri’s-Siyer adlı eseri vardır. el-Haremî 10 Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. İshak b. Ebû Hamîsâ el-Mekkî. İbn Ebi’l-Alâ diye tanınır. Ulemâdandı, sağlam olduğu için yazısı rağbet görürdü, tarihçiydi. Ebû Riyâş [Ahmed b. İbrâhim eş-Şeybânî]. Kitâbü’l-Hamâse adlı eseri vardır. 15 20 25 İbn Keysân’a Dair Haberler Adı Ebü’l-Hasan Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Keysân’dır. Benî Sa‘d lehçesine göre Keysân, vefasızlık ve hıyanet mânasındadır. Keysân nahivci ve kolay aldanan/tecrübesiz biri idi. Aynı zamanda (Ebü’l-Hasan), fazilet sahibi, iki mezhebi mezcetmiş ve her iki taraftan da istifade etmiş bir zâttı. Kitâbü Garîbi’l-hadîs -400 yaprak kadar-, Kitâbü’l-Burhân, Kitâbü’lHakâ’ik, Kitâbü’l-Muhtâr, Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ, Kitâbü’l-Mühezzeb, Kitâbü’l-Kırâât, Kitâbü’l-Hicâ’, Kitâbü’t-Tesârîf, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’ş-Şâzânî fi’n-Nahv, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü Muhtasari’n-Nahv, Kitâbü Me‘ân’i’l-Kur’ân -el-Aşarât diye tanınır-, Kitâbü Haddi’l-Fâ‘il ve’l-Mef‘ûli bihî, Kitâbü’l-Mesâil alâ Mezhebi’n-Nahviyyîn mimmâ İhtelefe fîhi’l-Basriyyûn ve’l-Kûfiyyûn, Kitâbü’l-Kâfî fi’n-Nahv adlı eserleri vardır. ا 257 ا ٥ وا أ ا ي أ ا ًא إ ا وا ا ا ا ا و א ا . ّ َ وכ ي أא כ ، ج אء. ا وכאن اد إ أ و כ אب ا . אر ا ا ١٠ ا أ أ ا ء .أ ا אء و إ ّ ّ ا ّכ ا אق أ وכאن أ אر א. وف א أ أ ر אش ١٥ ٢٠ ]أ إ ا أ אر ا כ אن ا أ ا ّ .وכאن כ אن . ا وأ א [و أ اכ ؛ כ אب ا א . כ אن ،وا כ אن ا ّ א ا أ وכאن . ً א وُ ًَّ ر ،ا ا ،و ، أر א ور ،כ אب ا אن ،כ אب ا ا כ ؛ כ אب و وا اء ،כ אب ا ّ ب ،כ אب ا اءآت، אر ،כ אب ا ا א ،כ אب ا ود ،כ אب ا אذا ر وا כ אب ا אء ،כ אب ا אر ،כ אب ا ا ،כ אب א ا آن و ف ا ،כ אب ا ّכ وا ّ ،כ אب ّא ا ل ،כ אب ا א ات ،כ אب ّ ا א وا א ا . ن وا כ ن ،כ אب ا כא ا ا İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 258 Luğzetü’l-İsfahânî 5 Ebû Ali el-Hasan b. Abdullah İsfahan’da doğdu. Bağdat’a geldi. Ebû Hanîfe ed-Dîneverî’nin ders aldığı hocalardan okudu. Kitâbü’r-Redd ale’şŞu‘arâ, Kitâbü’n-Nutk, Kitâbü İleli’n-Nahv, Kitâbü’l-Muhtasar fi’n-Nahv, Kitâbü’s-Sıfât, Kitâbü’l-Heşâşe ve’l-Beşâşe, Kitâbü’t-Tesmiye, Kitâbü Şerhi Kitâbi’l-Me‘ânî li’l-Bâhilî, Kitâbu Nakzı İleli’n-Nahv adlı eserleri vardır. İbnü’l-Hayyât 10 Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed b. Mansûr el-Hayyât Semerkand halkındandır. Bağdat’a geldi, İbrâhim b. es-Serî ez-Zeccâc’a mülâki oldu ve aralarında bir münâzara cereyan etti. İki ekolü birleştirmişti. Kitâbü’n-Nahvi’l-Kebîr, Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Mukni‘, Kitâbü’l-Mûcez adlı eserleri vardır. Niftaveyh 15 20 Ebû Abdullah İbrâhim b. Muhammed b. Arafe b. Süleyman b. el-Mugîre b. Habîb b. el-Mühelleb el-Atekî el-Ezdî’dir. Sa‘leb ve Müberred’den okudu. Muhammed b. el-Cehm, Ubeydullah b. İshak b. Sellâm ve el-Medâinî’nin talebelerinden ders dinledi. Annesi ise muhaddis olan Hâlid b. Abdullah el-Mürrî et-Tahhân’ın soyundandır. 244 yılında doğdu. Temiz ahlâklı ve hoşsohbet bir zâttı. İki ekolü kendinde toplamıştı. Sabahın ilk vakitleri Enbârlıların mescidinde ders verirdi. Dâvûd [ez-Zâhirî] mezhebinde fakih (reis)ti. 6 Safer 323 (15 Ocak 935) tarihinde vefat etti. Ertesi gün Bâbü’l-Kûfe’de defnedildi. Cenaze namazını İbnü’l-Berbehârî kıldırdı. 25 30 Kitâbü’t-Târih, Kitâbü’l-İktizâbât, Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Mukni‘ fi’n-Nahv, Kitâbü’l-İstifâ fi’ş-Şurût, Kitâbü’l-Emsâl, Kitâbü’ş-Şehâdât, Kitâbü’l-Kavâfî ve’r-Redd alâ Men Ze‘ame Enne’l-Arabe Teştekku’l-Kelâme Ba‘zahû min Ba‘z, Kitâbü’r-Redd alâ men Kâle bi Halkı’l-Kur’ân, Kitâbü’rRedd ale’l-Mufaddal fî Nakzihî ale’l-Halîl, Kitâbü’l-Müleh, Kitâbü’l-Mesâdır, Kitâbün fî Enne’l-Arabe Tetekellemü Tab‘an lâ Te‘âllümen adlı eserleri vardır. ا 259 א ةا أ ا أ ٥ ا ،أ ري .و ا ا ،כ אب ا כ אب ا ،כ אب ا ا أ כ ّ وا ا כ ؛ כ אب ا ّد ا ،כ אب ا ح כ אب ا اכ أ א ا אت ،כ אب ا ،כ אب أ ّ אط، ا را ّ ّ אج ،و ت يا א وا ا . ؛ כ אب ا ، أ א ، مإ اد ا . א א ة وכאن ا כ ،כ אب א ا آن ،כ אب ا ا إ ا אق إ ا ّ م وأ ه أر وأر ا و ّ و اכ ا אل כ אب ا ّ .وأ ّ و ،כ אب ا . وא ّ ا ا ثو ز و ا ا ]ا ّ א ،ود و א ّ ا ّي[ ا א ّ אن ، م אري. ؛ כ אب ا אر ،כ אب ا ،כ אب ا وا ّد ن ة ّ א ا ق َ َ َ ،ا .وכאن א ا ا אر א وات ،و ّ . و ّ אب ا כ ا ا ا ا دو .وכאن داود رأس ا وا אب ا ّ ث .و و אن ّ ا כ ا زدي .أ ٢٠ א اء ،כ אب ا ،כ אب ِْ َ ١٠ ١٥ א ،د ة وأ אط إ ا و ا ا ّ أ אء ا أ ّن ا ب אرات ،כ אب وط ،כ אب ا ا ا آن ،כ אب ا ّد אدر ،כ אب أ ّن ا ب כ ّ אل ،כ אب ا ّ اכ م ّ ًא ا آن ،כ אب ا ّ ً א. אدات ،כ אب ،כ אب ا ّد ،כ אب ا ُ َ ، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 260 el-Ca‘d 5 Adı Ebû Bekir Muhammed b. Osman [b. Müsebbih] el-Ca‘d olup İbn Keysân’ın talebesiydi. İki mektebi de birleştirmişti. Kitâbü’l-Me‘âni’lkırâ’ât, Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’l-Hicâ, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü Muhtasarı Nahv, Kitâbü’l-Arûz, Kitâbu Halkı’l-İnsân, Kitâbü’l-Fark, Kitâbü’l-Elifât adlı eserleri vardır. el-Hazzâz 10 15 Ebü’l-Hüseyin Abdullah b. Muhammed b. Süfyân el-Hazzâz’dır. Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ’nın evinde muallimdi. İyi yazı yazardı, iki mektebi birleştiren nahivcilerdendi. Ali b. Îsâ için Kitâbü Me‘ânî fi’l-Kur’ân’ı yazdı. [320/937 yılında] vefat etti. Kitâbü’l-Muhtasar fî İlmi’l-Arabiyye, Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü’l-Fesîh fî İlmi’l-Luga ve Manzûmihâ, Kitâbü Ahbâri Ayâni‘l-Hukkâm -Ebü’l-Hüseyin b. Ebû Amr için yazdı-, Kitâbü’s-Serâri’z-Zehebiyyât ve’l-Miskiyyât, Kitâbü A‘yâdi’n-Nüfûs fî Zikri’l-İlm, Kitâbü Ramazân ve mâ Kîle fîhî adlı eserleri vardır. el-Bendenîcî 20 Adı el-Yemân b. Ebü’l-Yemân el-Bendenîcî olup doğuştan âmâ bir şair ve lügat âlimiydi. İbnü’s-Sikkît’ten ve diğer Basralı ve Kûfeli âlimlerden faydalandı. Kitâbü’t-Takfiye, Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘r, Kitâbü’l-Arûz adlı eserleri vardır. el-Ömerî Tikrit kadısı olup Kitâbü Tefsîri’s-Seb‘i’l-Câhiliyyât bi Garîbihâ, Kitâbü Tefsîri Maksûrâti Ebî Bekir b. Düreyd adlı eseri vardır. 25 Ebü’l-Heyzâm el-Ukaylî Adı Kilâb b. Hamza olup Harrân halkındandı ve çölde yaşardı. Rivayete göre muallimdi ve el-Kâsım b. Ubeydullah zamanında şehre gelmiş ve el-Kâsım’ı methetmiştir. Âlim, şair ve yazısı tanınan biriydi. İki ekolü birleştirmişti. ا 261 ا َ ٥ ا כ אن و ،א ا אن و أ כ ّ ّ ا כ ؛ כ אب א ا اءآت ،כ אب א ا آن ،כ אب .و ا ا ، ود ،כ אب ا אء ،כ אب ا ّכ وا ّ ،כ אب ر وا ا ا אن ،כ אب ا ق ،כ אب ا אت. כ אب ا وض ،כ אب ا أ ا ١٠ ا א ا כ אب ا أّ أ אد ا ّ از . ا ا ا آن ،כ אب א ا أ ا س ذכ ا ا ا ّ از .وכאن ّ ً א دار أ ّ כ אب .و ا ي ا ا ّو ّ ا כ ؛ כ אب ا .و ّ ...و ود ،כ אب ا ّכ وا ّ ، ر وا ا آن ،כ אب ا א ،כ אب א ا آن ،כ אب أ אر أ אن ا כאم و אت وا כ אت ،١כ אب و ،כ אب ا اري ا . ،כ אب ر אن و א ا ١٥ ا אن أ ا אن ا وا אء ا ا ّכ و ه ،כ אب ا وض. א ا ا َُ ي כ .و رة أ כ א ٢٠ أ ا ود و ١ وا وכאن .و وا כ ؛ כ אب اכ در . ا ا א ا אر ً א א . ً ً ،כ אب ا כ ؛ כ אب ا ا ا א אت א ،כ אب ام ا ا ا כ ب ة أ ّאم ا א . ر :ا כ אت. ّ אت ،ف :ا ة، أ ان و أ אم א אد .و إ ّ כאن ّ ً א ّ وف ا و .وכאن א ـא א ً ا و ّ ً İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 262 Kitâbü Câmi‘i’n-Nahv, Kitâbü’l-Erâke, Kitâbü mâ Yelhanü fîhi’l-Âmme adlı eserleri vardır. el-Üşnândânî Daha önce zikredildiği üzere Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘r adlı eseri vardır. 5 10 İbn Lürre el-Kerecî Cebel âlimlerinden olup adı Bündâr b. Abdülhamîd’dir. Lürre lakaptır. Bündâr’ın künyesi Ebû Amr’dır. İbnü’s-Sikkît ve başkaca âlimlere yetişmiş, iki mektebi kendinde toplamıştır. Kitâbü Me‘âni’ş-Şi‘r, Kitâbü Şerhi Me‘âni’l-Bâhilî el-Ensâri, Kitâbü’l-Câmi‘i’l-Luga -bunun bir kısmını gördüm-, Kitâbü’l-Vuhûş adlı eserleri vardır. İbn Şukayr 15 Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. Şukayr en-Nahvî’dir. Hocamız Ebû Saîd onun iki ekolü şahsında topladığını söyledi. Kitâbü Muhtasari Nahv, Kitâbü Maksûr ve Memdûd, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes adlı eserleri vardır. el-Müfecca‘ 20 25 Ebû Abdullah el-Müfecca‘ b. Muhammed b. Abdullah el-Kâtib el-Basrî’dir. Sa‘leb’den ve başkalarından okudu. Şiî bir şairdi. el-Eşbâh adında bir kasidesi vardır, bu kasidede Hz. Ali’yi metheder. Bu zâtla Ebû Bekir b. Düreyd arasında hicivleşmeler vardır. Kitâbü’t-Tercümân fî Me‘âni’ş-Şi‘r adlı bir eseri bulunur. Bu eser Kitâbü haddi’l-i‘râb, Kitâbü haddi’l-medîh, Kitâbü haddi’n-necde, Kitâbü’l-hilm-ve’r-re’y, Kitâbü’l-hicâ’, Kitâbü’l-matâyâ, Kitâbü’ş-şecer ve’n-nebât, Kitâbü’l-i‘râb, Kitâbü’l-lüğz’dan meydana gelir. Ayrıca Kitâbü’l-Münkız fi’l-Eymân, Kitâbü Eş‘âri’l-Hurrâb -tamamlayamadı-, Kitâbü Arâisi’l-Mecâlis, Kitâbü Garîbi Şi‘ri Zeydi’l-Hayl adlı eserleri vardır. el-Ahfeş es-Sağîr 30 Ebü’l-Hasan Ali b. Süleyman el-Ahfeş en-Nahvî’dir. Nahiv konusunda bir şey sorulursa çok sıkılırdı. Ahbârı (tarihi) hıfzetmişti. 315 (927) yılında vefat etti. Kitâbü’l-Envâ, Kitâbü’t-Tesniye ve’l-Cem‘, Kitâbü’l-Cerâd adlı eserleri vardır. ا 263 و ؛ כ אب א اכ ،כ אب ا راכ ،כ אب א ا ١ ا אّ . ا ُ א ا و כ אب א ا ّ ا ّ م. و ةاכ وا אء ا ا ا ّכ و ه و אري ،כ אب א ا ح א ا א ٥ ار ا ار ،وכ ،و ة ا כ ؛ כ אب א ا ا .و ا ،رأ و. ،כ אب ،כ אب ا ش. ا أ ١٠ ا כ ا .و ّכ وا ّ . ا ا ١٥ ّ اכ ؛ כ אب ي .אل ا ،כ אب ا أ ،ر ا :إّ ر و ود ،כ אب ّ و א وأ ي. ا ا כא ا أ ا ا ّ ّ ً ا م، ة ّ א א אه ح א א، א .و ه ،وכאن א ا ً ً א ا אن ا כ ؛ כ אب ا א אة .و در و و أ כ ة ،כ אب ،כ אب ] ّ [ ا כ אب ّ ا اب ،כ אب ّ ا و ي؛ وا אت ،כ אب ا اب، وا أي ،כ אب ا אء ،כ אب ا א א ،כ אب ا ا ا אن ،כ אب أ אر ا اب و כ אب ا .و أ ً א ا כ ؛ כ אب ا ّ . ز ا ّ ،כ אب ا ا א ،כ אب ا ٢٠ ا ا אن ا أ ا ا ،وכאن א ًא ء אر .و ّ ،כ אب ا وا ا כ ؛ כ אب ا اء ،כ אب ا ١ ر: . ي .وכאن اد. כ ً ا إذا ُ ةو א .و İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 264 el-Hünâî 5 Adı Ali b. el-Hasan, künyesi Ebü’l-Hasan olup Mısır halkındandır. Kûfe mektebine mensuptu. Basralılardan da faydalandı. ed-Devsî diye tanınırdı. Devs bir Arap kabilesidir. Kitapları Mısır’da mevcut ve revaçtaydı. Kitâbü’lAyn tarzında fakat ondan farklı bir tertiple kaleme alınmış Kitâbü Mücerredi’l-Garîb adlı bir eseri vardır. Başı: אء ا א وف ا د כ ما بو א א “... א، א، א، 10 ّ ” ا כ אب أ أ: ا وا ibaresiyle başlar. Kitâbü’l-Münaddad fi’l-Luga ve Kitâbü’l-Ferîd adlı başka eserleri de vardır. Dûmî Yakın zamanda yaşamış nahivcilerden olup adı Ömer b. Muhammed b. Ca‘fer ez-Za‘ferânî, künyesi Ebû Ahmed’dir. Kitâbü’l-Kavâfî, Kitâbü’l-Lugât adlı eserleri vardır. 15 Nesepleri ve Hayatları Ayrıntılı Bilinmeyen Çeşitli Yerlere Mensup Kişilerin İsimleri İbn Hâleveyh 20 25 Adı Ebû Abdullah el-Hüseyin b. Muhammed b. Hâleveyh olup Ebû Bekir b. el-Enbârî ve Ebû Ömer ez-Zâhid’in de aralarında bulunduğu bir grup kişiden ilim aldı. Ebû Saîd es-Sîrâfî’den okudu. İki mektebi cemetti. 370 (980) yılında Halep’te Hamdânîlerin hizmetindeyken vefat etti. Kitâbü’l-İştikâk, Kitâbü’l-Cümel fi’n-Nahv, Kitâbü İtrağaşşe -lügattir-, Kitâbü’l-Kırâât, Kitâbü İ‘râbi Selâsîne Sûreten mine’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü’l-Elifât, Kitâbü’l-Mübtedâ, Kitâbü Leyse fî Kelâmi’l-Arab adlı eserleri vardır. Ebû Türâb el-Halîl’in Kitâbü’l-Ayn adlı eserine ilâve yazmış, bu eseri bir grup âlim tarafından tenkit edilmiştir. Kitâbü’l-İ‘tikâb fi’l-Luga, Kitâbü’l-İstidrâk ale’lHalîl fi’l-Mühmel ve’l-Müsta‘mel adlı eserleri vardır. ا 265 ا א ا أ ٥ وכ ا ، أאا .وُ ف א و ا ا כ ؛ כ אب ب א .و وأو ؛ ّ . ا א وا ا ا ا ّ ا ا ب .وכ دا دة אل כ אب ا ّ כ ما بو א א ،א ،א ،א، ،כ אب ا أ ودوس ا כ אب أ ّ :أ .وכאن כ . و د وة ا ّ و אء وف ا وف .و أ ً א؛ כ אب دو ا ١٠ أ ا اכ و أ אء م ا א أ ،وا :כ אب ا ا ،כ אب ا אت. ان א ا ا وأ ا ا ،و أ أ ا ا ّ ا أ ،כ אب أ و وا א ا כ أ אء אري ا ،כ אب ا اءات ،כ אب إ اب ود ،כ אب ا כ م ا ب. ّכ وا ّ ،כ אب ا رة אت ،כ אب اب اا ٢٠ ر وا ّ .أ وأ אر وכ ا ا ا و .و ّ אق ،כ אب ا כ ؛ כ אب ا א .و و ،כ אب ا ا آن ،כ אب ا فأ א א ان ١٥ ] [ ا ّ ا أא رك اכ ا ؛ כ אب ا . כ אب ا אب ا ،و ،כ אب ا אا راك رכ ا א . ا İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 266 Ebü’l-Cûd 5 el-Kâsım b. Muhammed b. Ramazan el-Aclânî yakın zamanda yaşamış Basra ekolüne mensup bir nahivci olup Kitâbü’l-Muhtasar li’l-Müte‘allimîn, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü’lFark adlı eserleri vardır. Diğer Bir İbn Ramazan Muhammed b. el-Hasan b. Ramazan olarak tanınır. Kitâbü Esmâ’i’l-Hamr ve Asîrihâ, Kitâbü’d-Diyera adlı eserleri vardır. el-Keşşî 10 Horasan taraflarından olup güzel eser veren bir zâttır. Kimden okuduğunu, kimin zamanında yaşadığını bilmiyorum. Kitâbü Fe‘alet ve Ef‘alet -alfabetik, son derece güzel ve büyük bir eser-, Kitâbü’t-Tesârîf -büyük- adlı eserleri vardır. Mihnef 15 Kitâbü Şerhi’n-Nahv, Kitâbü’t-Tasrîf adlı eserleri vardır. Hakkında başka bir şey bilmiyorum. el-Mühellebî 20 Adı Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed’dir, Mısır’da yaşıyordu. Mısır’da İbn Vellâd ve er-Recâî adlarıyla bilinen [aynı nisbeye sahip] başka kişiler de vardır. Mühellebî’nin Şerhü İleli’n-Nahv, Kitâbü’l-Muhtasar fi’n-Nahv adlı eserleri bulunur. Ebû Müshir 25 Nahivci olup adı Muhammed b. Ahmed b. Mervân b. Sebra’dır. Kitâbü’l-Câmi‘ fi’n-Nahv, Kitâbü’l-Muhtasar, Kitâbü Ahbâri Ebî Uyeyne Muhammed b. Ebî Uyeyne el-Mühellebî adlı eserleri vardır. el-Kummî Adı İsmâil b. Muhammed el-Kummî olup Kitâbü’l-Hemz ve Kitâbü’l-İlel adlı eserleri vardır. ا 267 د أ ا ا א اכ وا ر وا ا ر ا ا اכ ود ،כ אب ا אن ا ا ا אن، ؛ כ אب أ ا أو أ כ وف ا ه .و א ،כ אب א ا أ ً א. أ ه أ ا אن .و وأ כ ّ ر اכ אء ا ة.١ ؛ כ אب אر ّ أ ا אس أ ّ ُ ف א א .و ا. اכ ّ ، ّ ؛ כ אب حا ؛ כ אب ،و ح ،כ אب ا ا آ ،כ אب ا ُ ف א . و ّ د وآ ا أ ّ ،כ אب ا ا أ وان ة، ،כ אب أ אر أ إ ١ א ر ،ف :ا ة. ّ ا ّ .و ي .و ّ ا ّ ٢٠ ّכ ّ ،כ אب ا ق. اכ ّ ّ ١٥ ا ،כ אب ا و ف ّ א ،כ אب ا و ١٠ . ؛ כ אب ا آ ٥ ر ّ אن ا ي ، .و اכ ؛ כ אب ا اכ أ ؛ כ אب ا א ا ،כ אب ا ّ . . . İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 268 Ebü’l-Fehd ez-Zeccâc ona Sîbeveyh’in el-Kitâb’ını ikinci defa okuduğunda, “Ey Ebü’l-Fehd sen birinci defa okuduğumda daha iyi durumdaydın.” dedi. Kitâbü’l-Îzâh fi’n-Nahv adlı bir eseri vardır. 5 el-Ezdî Basralı olup adı Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed el-Ezdî’dir. Kitâbü’n-Nutk, Kitâbü’l-İhtilâf adlı eserleri vardır. el-Herevî Acemden olup Kitâbü’t-Tasrîf, Kitâbü’ş-Şerh adlı eserleri vardır. 10 el-Mesîsî Kitâbü’ş-Şâfî fi’l-Luga, Kitâbü’l-İfsâh adlı eserleri vardır. Hakkında başka bir bilgimiz yoktur. [İbnü]’l-Veşşâ Ebü’t-Tayyib Muhammed b. Ahmed b. İshak el-A‘râbî el-Veşşâ zara- 15 fet sahibi ediplerdendi. Nahivci ve halk mektebi muallimiydi. Eserlerinin çoğu tarih (ahbâr), şiir, kısa ve urcûze şiirler (mukattaât) konularındadır. Kitâbü Muhtâr fi’n-Nahv, Kitâbü Câmi‘i’n-Nahv, Kitâbü’l-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü’l-Fark, Kitâbü Halkı’l-İnsân, Kitâbü Halkı’l-Feres, Kitâbü’l-Müselles adlı eserleri vardır. 20 Tarih ve edebiyata dair eserlerine gelince, bunlar Kitâbü Ahbâri Sâhibi’z-Zenc, Kitâbü’z-Zâhir fi’l-Envâri ve’z-Zehr, Kitâbü’l-Hanîn ile’l-Evtân, Kitâbü Hudûdi’t-Tayfi’l-Kebîr, Kitâbü’l-Müveşşâ, Kitâbü Ahbâri’l-Mütezarrifât, Kitâbü’s-Sülvân, Kitâbü’l-Mezheb, Kitâbü’l-Müveşşah, Kitâbü Silsileti’z-Zeheb adlı eserleri vardır. ا 269 أ ا אل ا ا و ّ אج ،و אً أ أ כ כ אب ا א »:אأאا ،د اכ ا א «.و أ ؛ כ אب ا ا ا אح . ا زدي أ ا א ٥ ا ا ،כ אب ا ّ ا زدي، ف. أ ة .و ا ؛ כ אب اכ ا وي و ا כ אب ا اכ ح. ،כ אب ا ا ف ١٠ اכ ا .و ا ؛ כ אب ا א אح. ،כ אب ا ]ا [ ا َ אء أ ا و ١٥ ّ ّ إ א ّ ً א כ ا א ّ .وا א ا ا כ ؛ כ אب ّא כ ار وا ا ا د ّ ،כ אب ا כ אب أ אر ا ا . ّ ا כ ،כ אب א ؛ כ אب أ אر אر إ ا و אن ،כ אب אت ،כ אب ا ان ،כ אب ا ا د אء ا אر وا ا ّ ،כ אب ا ق ،כ אب ود ،כ אب ا ّכ وا وا ا س ،כ אب ا ّ . ا ٢٠ أ אق ا ا ا ّ אء ،أ א ود ا ّ אت. وا ،כ אب ا ا ا אء وכאن ر אن ،כ אب ،כ אب ا ا ا כ ،כ אب ا ،כ אب ا ّ א، ّ ،כ אب İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 270 İbnü’l-Merâgî Adı Ebü’l-Feth Muhammed b. Ca‘fer el-Hemedânî -sonra- el-Vâdi‘î şeklindedir. İzzüddevle Ebû Mansûr Bahteyâr b. Muizzüddevle b. Buveyh’in muallimiydi. Hâfız, nahivci, belâgatçı, tarihçi, son derece asîl ve hür bir 5 zâttı. Kitâbü’l-Behce -Müberred’in el-Kâmil’i tarzında-, Kitâbü’l-İstidrâk li mâ Ağfelehu’l-Halîl adlı eserleri vardır. el-Merâgî Merâgalı olup adı Ebû Bekir Muhammed b. Ali’dir. Zengindi, uzun müddet Musul’da oturdu. Ebû Tağlîb b. Hamdân’ın arkadaşı Ebü’l-Ab- 10 bas Demhâ’nın hizmetinde çalıştı. Dindar bir âlimdi, Zeccâc’tan okudu. Kitâbü Muhtasar fi’n-Nahv, Kitâbü Şerhi Şevâhidi Sîbeveyh ev Tefsîrihâ adlı eserleri vardır. el-Bekrî Ebü’l-Fazl Muhammed b. Ebû Gassân el-Bekrî olarak bilinir. Kitâbü 15 Muhtasar fi’n-Nahv, Kitâbü’l-Fark adlı eserleri vardır. Urâm Adı Ebü’l-Fazl Abbas b. Muhammed olup safça bir kimseydi. Nahivci adını aldıktan sonra nedimlik de yaptı. Çeşitli kişilere gönderdiği eğlence tarzında küçük mektupları vardır. 20 ez-Zeccâc Nâsırüddevle’nin oğlunun muallimiydi. Adı Muhammed b. el-Leys’ti. Onu Musul’da gördüm, kitabını duymadım. el-Avvâmî Adı Ebû Bekir Muhammed b. İbrâhim en-Nahvî el-Kâdî’dir. Arkadaşım 25 olup el-Kâdî diye tanınırdı. [350/961 yılından sonra] vefat etti. Kitâbü’l-İslâh ve’l-Îzâh fi’n-Nahv adlı eseri vardır. ا 271 ا ٥ ّ ا و أ ا ا أ ا ّ ا اد .وכאن ّ ّ א א ًא أ אر א .وכאن א ًא ّ ا و אر ر د ،כ אب אل כ אب ا כא ا כ ؛ כ אب ا .و ا و وا ّ ا . ا راك א أ ا ١٠ ا ا ا أ כ ّ ا אس د א א وا ّ ّ ا כ ؛ כ אب ا ّ אج .و א. ا أ אم א ا .وכאن ّ ً א أ אل ا ان .وכאن א ـא د ّ ًא ،أ ً أو ا ،כ אب ح ا أ . ا כي ا وُ ف ا ،כ אب ا ق. أ ّ ّ אن ا כ ي .و ؛ כ אب اכ ام ١٥ ا אس أ ا ّ و ُر َ ت ،ي ا ّ .وכאن ر ً א و א א . وا ،إ ىا ّ אج ّ و ٢٠ א ّي ا אد . ا ا أ כ ...و א ّ ا و .وا إ ا اכ ا ّ ا ؛ כ אب ا يا א ،رأ . ح وا א و أ ف כ א ًא. وכאن ُ ف א א אح ا . و ّ İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 272 İbn Abdûs Diye Bilinen Bir Zât Adı Ali b. Muhammed b. Abdûs el-Kûfî’dir, nahivcidir. Kitâbü Mîzâni’ş-Şi‘r bi’l-Arûz, Kitâbü’l-Burhân fî İleli’n-Nahv, Kitâbü Me‘âni’ş-Şi’r adlı eserleri vardır. 5 el-Vefrâvendî Adı Yûnus b. Ahmed b. İbrâhim el-Vefrâvendî’dir. Nahivcidir. Kitâbü’şŞâfî fî İleli’n-Nahv, Kitâbü’l-Vâfî fî İlmi’l-Arûz adlı eserleri vardır. ed-Dîmertî 10 İsfahan’ın Dîmert denen köyünden olup adı Ebû Muhammed el-Kâsım b. Muhammed’dir. Kitâbü Takvîmi’l-Elsine, Kitâbü’l-Ârız fi’l-Kâmil, Kitâbü Tefsîri’l-Hamâse adlı eserleri vardır. Ebü’l-Abbas 15 Adı Muhammed b. Halef b. el-Merzübân’dır. Kitâbü’l-Hâvî fî Ulûmi’l-Kur’ân -27 cüz-, Kitâbü’l-Hamâse, Kitâbü Ahbâri Abdullah b. Ca‘fer b. Ebî Tâlib adlı eserleri vardır. Ebü’l-Hasan b. el-Varrâk Adı Muhammed b. Abdullah olup Kitâbü İleli’n-Nahv, Kitâbü’l-Hidâye -Ebû Ömer el-Cermî’nin Muhtasarü’n-Nahv adlı kitabının şerhi- adlı eserleri vardır. 20 Ebû Ahmed b. el-Hallâb Kitabı zikredilmez. İbn Cinnî 25 Adı Ebü’l-Feth Osman b. Cinnî en-Nahvî olup 330 yılından önce doğdu, Safer 392 [Aralık 1001] Cuma günü öldü. Kitâbü’l-Fesr -Ebû’t-Tayyib el-Mütenebbî şiirlerinin tefsiridir-, Kitâbü’t-Te‘âkub fi’l-Arabiyye, Kitâbü’l-Mu‘rab, ا 273 ر ا وا ُ ف א وس ا כ ا אن ّ א وض ،כ אب ا ا ٥ وس ي .و ، ،כ אب א اכ . ا ؛ כ אب ان او ي وا ا א إ ا أ ،כ אب ا ا ا ا او ي، ا وض. اכ ي .و ؛ כ אب ا ّ ا א أ ا ا כ ؛ כ אب أ ا אس ّ ١٠ و ّ ا כ ؛ כ אب ا אوي ا ز אن .و ا ًءا ،כ אب ا א ،כ אب أ אر ون ا م. أ ا ] [ ا ّراق وا ١٥ ح ا أ أ و ا .و ّ ا ا כ ٢٠ ُ אل א د ت .و ّ ،أ أ אن ا א . ،כ אب ا אرض ا כא ،כ אب اכ ؛ כ אب ا ،כ אب ا م ا آن א ، أ ا ،و . ّب כ אب. ا ّ و ما أ ا أ و ا ه ّ ا ي. אن א ،و ّ ا כ ؛ כ אب ا א .و و و ا ،כ אب ا ب، ا ،כ אب ا א ا ا ّ ّ İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 274 5 Kitâbü’t-Telkîn, Kitâbü’l-Lüma‘, Kitâbü’l-Fasl beyne’l-Kelâmi’l-Hâss ve’lÂmm, Kitâbü’l-Arûz ve’l-Kavâfî, Kitâbü Cümeli Usûli’t-Tasrîf, Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ, Kitâbü’l-Elfâz mine’l-Mehmûz, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes, Kitâbü Tefsîri Merâsi’s-Selâse ve’l-Kasîdeti’r-Râiyye li’ş-Şerîfi’r-Radî, Kitâbü Me‘âni Ebyâti’l-Mütenebbî, Kitâbü’l-Fark beyne’l-Kelâmi’l-Hass ve’l-Âmm -mükerrer- adlı eserleri vardır. Ebû Abdullah en-Nümeyrî Kitabı zikredilmez. Berzeveyh 10 Kitabı zikredilmez. Ahbârü’n-Nahviyyîn Hakkında Eski Kitaplar 15 20 Neciyramî’nin Ahbârü’n-nahviyyîn’i, Ebî Sa‘îd es-Sirâfî’nin Ahbârü’n-Nahviyyîn [el-Basriyyîn]’i, el-Merzübânî’nin Ahbârü’n-Nahviyyîn’i, Ebû Bekir Muhammed b. Abdilmelik et-Târîhî’nin el-Muktebesü’l-Kebîr, Ahbâru’n-Nahviyyîn’i. Muhammed b. İshak şöyle der: 1 Şaban [Şaban’ın başı] 377 [26 Kasım 987] Cumartesi gününe kadarki nahivciler ve lügatçiler hakkında yazdıklarımız burada sona ermektedir. Allah’a hamd olsun. Allah, Hz. Muhammed ve ailesini yarlığasın. Allah’tan eserimizde yer verdiğimiz her kişiye ve bize dâimî emniyet, afiyet ve inayet ihsan etmesini dileriz. Allah ihsanıyla bunu yapar, bize rızasını ilham eder, keremiyle kendisine itaat etmemize yardımcı olur. Allah bize yeter, ne güzel vekildir. Allah, mahlûkatın en seçkini Hz. Muhammed ve ailesini yarlığasın. Garîbü’l-Hadîs Sahasında Yazılan Kitapların İsimleri 25 Ebû Ubeyde, Kitâbü’l-Garîbi’l-Hadîs; el-Asmaî, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; Nadr b. Şümeyl, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; Kutrûb, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; İbnü’l-A‘râbî, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; İbn Adnân, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; İbn Kâdim, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; Ebû Zeyd, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; Seleme, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; el-Esrem, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; ا 275 ،כ אب ا כ אب ا ،כ אب ا وا ا ،כ אب ا لا ز ،כ אب ا ّכ وا ّ ،כ אب ،כ אب ا ق ،כ אب א أ אت ا ّ ا أ ٥ أ ا ا א ذכ ّ . أ אر ا ا أ אر ا .أ אر ا أ אر ا زא .ا ا כ ا אر אل إ [ ا כ ،أ אر ا אق: א اآ אن ّ وآ ٢.و א ر אه و ا ّ אه و ل ا ا אء ذכو כ א ا א وا و א .وا و א א ّ אه א כ .و ا כ אب إ و وأ ة ،כ אب ا ،כ אب ا ،כ אب ر :دو . أ -وا ا ا وכ א ،و ا כ ،و ّ אا و ّ وآ . ا ،כ אب ا ب ،כ אب אن ،כ אب ز ،כ אب و ا ا ا م ا ّ ا ا . ّ ّ وآ . اכ ١ ٢ ]ا ا . ّ ا ا אم. اכ ما אص وا ّ ّ ١ اכ ٢٠ ا ا ي כ ١٥ وا ةا ا ّ . زو ١٠ אم ،כ אب ا وض اכ ما אص وا ّ ّ وا اء ،כ אب ا אظ ،כ אب ا ا ا ،כ אب אدم ،כ אب ا م، İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 276 5 10 15 Ebû Ubeyd, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; Füstüka -el-Kerâbîsî’nin talebesi-, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; es-Sülemî, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; el-Hâmız, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; İbn Kuteybe, Kitâbu Islahı Galatı Ebî Ubeyd; İbn Kuteybe, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; İbnü’l-Enbârî, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; İbn Düreyd, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; Ebü’l-Hüseyin el-Kâdî b. Ebû Ömer, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; İbn Habîb, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; İbn Keysân, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; el-Ca‘d, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; el-Husrî, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; Ebû Ömer ez-Zâhid’den alarak yazdı; İbn Rüstem el-Harbî, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; İbn Dürüsteveyh -tamamlayamadı-, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; Ahmed b. el-Hasan el-Kindî, Kitâbü Garîbi’l-Hadîs; Abdullah b. Sellâm ed-Dîneverî, Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân. Muhammed b. İshak der ki: el-Hüseyin b. Ayyâş es-Sülemî’nin kitabını Ebû Ömer Hilâl b. Alâ b. Hilâl er-Rakkî el-Bâhilî rivayet etmiştir. Hilâl’den ise Ebü’l-Kâsım el-Hüseyin b. Abdullah b. Münâzir el-Vâsitî rivayet etmiştir. en-Nevâdir’e Dair Yazılan Kitapların İsimleri 20 25 30 Ebû Amr b. el-Alâ, Kitâbü’n-nevâdir; Ebû Amr eş-Şeybânî, Kitâbü’n-Nevâdir -üç nüshası vardır: büyük, orta, küçük-; Ebû Zeyd, Kitâbü’n-Nevâdir; el-Asmaî, Kitâbü’n-Nevâdir; Kitâbü’n-Nevâdiri’l-Kisâî -üç nüshadır-; Kitâbü Nevâdiri İbnü’l-A‘rabî -bu eseri oniki kişi kendisinden nakletmiştir-; Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Kitâbü’n-Nevâdir -Seleme, İbn Kâdim, et-Tuvâl rivayet ederler-; el-Lihyânî, Kitâbü’n-Nevâdir; Ebû Mishal, Kitâbü’n-Nevâdir; Ebû Muhammed el-Yezîdî, Kitâbü’n-Nevâdir; Ebû Ziyâd el-Kilâbî, Kitâbü’n-Nevâdir; Ebû Şenbel el-Ukaylî, Kitâbü’n-Nevâdir; Dehmec en-Nasrî, Kitâbü’n-Nevâdir; el-Ümevî, Kitâbü’n-Nevâdir; el-Esrem Kitâbü’n-Nevâdir; ed-Debîriyyîn, Kitâbü’n-Nevâdir -İbnü‘l-A‘râbî’den rivayet eder-; Benî Fak‘as, Kitâbü’n-Nevâdir -İbnü’l-A‘râbî’den-; İbnü’s-Sikkît, Kitâbü’n-Nevâdir; İbnü’l-Madrecî, Kitâbü’n-Nevâdir; Ebü’l-Yakzân, Kitâbü’n-Nevâdir -İbn Sa‘dan’ın hattıyla bir nüshasını gördüm-; Ebû Muhammed et-Tevvezî, Kitâbü’n-Nevâdir; Ebû İshak ez-Zeccâc, Kitâbün fi’n-Nevâdir. ا 277 כ אب ا ،כ אب כ אب ا ،כ אب ] ا ،כ אب إ ا ٥ אري ،כ אب أ ا א ل ا ا ١٥ כ ة ،وو اכ א ث ا اء ّ ادر أ ا ِ כ אب ادر أ ٢٠ כ אب ادر ا ا ا ا ،כ אب ا أ ا ا כ ي ،כ אب ري. ا ،و ّ ،ورواه אش ا لأ ا א ،أ ا ّ ا ادر وا ء ،כ אب ا ادر ة ،כ אب ادر أ ز אد رواه وا א ، ز ،כ אب ادر ا ا روا א אدم وا ّ ا ،כ אب ادر أ ،כ אب ادر د ا م ،כ אب ادر ا وا ا א ث ،כ אب ادر إ א ًא ،כ אب ادر ال ،כ אب ادر ا א ،כ אب ي ،כ אب ادر ]ا [ ز אد ا כ ا ا ، ي ،כ אب ادر ا ُ ي، ا ا ،כ אب ادر ،כ אب ادر ا ا ا ،כ אب ادر ا ا ّכ ان ،כ אب ادر ا زي أ ّ ا אن ،رأ ّ אج ا يأّ ا ،כ אب ادر ا ا ا ادر. ا . أ ،و ا ا لا ّ ا א ا כ אب ا ادر ا ا ر אق :روى כ אب ا אذر ا ا اכ ،כ אب ا ا ء ،כ אب ،כ אب ا ّ ،כ אب و در ما ا ا آن، ١٠ ا ،כ אب ا ا ،כ אب ّ [ اכ ا א أ ا إ ا در ،כ אب ،כ אب כ אن ،כ אب אل ح א ، ا ،כ אب ادر أ ّ ،כ אب أ إ אق İKİNCİ MAKALE – el-Fihrist 278 el-Envâ (Meteoroloji) Konusunda Yazılan Kitaplar 5 el-Asmaî, Kitâbü’l-Envâ; Ebû Muhallim, Kitâbü’l-Envâ; Kutrûb, Kitâbü’l-Envâ; İbnü’l-A‘râbî, Kitâbü’l-Envâ; el-Müberred, Kitâbü’l-Envâ; İbn Kuteybe, Kitâbü’l-Envâ; Ebû Hanîfe ed-Dîneverî, Kitâbü’l-Envâ; ez-Zeccâc, Kitâbü’l-Envâ; İbn Düreyd, Kitâbü’l-Envâ; el-Vehbî, Kitâbü’l-Envâ; el-Mersedî, Kitâbü’l-Envâ; Vekî‘, Kitâbü’l-Envâ; İbn Ammar, Kitâbü’l-Envâ; Ebû Gâlib Ahmed b. Süleym er-Râzî, Kitâbü’l-Envâ; Muhammed b. Habîb, Kitâbü’l-Envâ. ا 279 اכ כ אب ا ا ا اء ا اء ا ،כ אب ا ٥ ا اء א ا ّ اء ،כ אب ا ا ،כ אب ا اء ري ،כ אب ا اء اء أ ي ،כ אب ا ُ اء ّ ،כ אب ا د ،כ אب ا ّ ّ אج ،כ אب ا اء ،כ אب ا اء اء در ،כ אب ا اء اء כ ،כ אب ا ا ازي ،כ אب ا اء اء ب ،כ אب ّ اء ّ אر ،כ אب . ÜÇÜNCÜ MAKALE Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla Kitâbü’l-Fihrist’in Üçüncü Makalesi Tarihçiler, Nesepçiler, Olaylardan Bahsedenler ve Edebiyatçıların Haberleri Hakkındadır 5 Üç Fenne Ayrılır Birinci fen tarihçiler, nesepçiler, siyerciler, olayları aktaranlar ve bunların kitaplarının isimleri hakkındadır. İkinci fen kâtipler, haraç memurları ve bunların kitaplarının isimleri hakkındadır. 10 Üçüncü fen edipler, nedimler, şarkıcılar, alkış tutanlar, hokkabazlar ve eserleri hakkındadır. Birinci Fen 15 Muhammed b. İshak der ki: Ebü’l-Hasan b. el-Kûfî’nin yazısıyla okuduğuma göre mesâlib hakkında ilk kitap yazan Ziyâd b. Ebîh’tir. İnsanlar onun nesebini tenkit edince bu eseri yazdı, oğullarına verdi. “Bununla Araplara karşı kendinizi müdafaa edin. O zaman sizi ayıplamazlar.” dedi. Kendilerinden Meâsir (Meziyetler), Nesebler, Haberler Nakledilen İlk Kuşağın İsimleri ve Haberleri Dağfel en-Nessâbe (Nesep Âlimi) 20 25 İbnü’l-Yezîdî’nin yazısında gördüğüme göre adı Hicr b. el-Hâris elKinânî’dir. Dağfel lakabıdır. Bir rivayete göre Dağfel ez-Zühlî olup adı Dağfel b. Hanzale es-Sedûsî’dir. Hz. Peygamber’e yetişmiş, ondan bir şey dinlememiştir. Muâviye’nin yanına gitmişti. Bu sırada Kudâme b. Dırâr el-Kurey‘î de gelmişti. Dağfel onun nesebini babasına kadar saydı. “Dırâr’ın iki oğlu oldu. Biri dindar, diğeri şair [ve sefih] idi. Sen hangisisin?” dedi. O da “Ben sefih ve şair olanım. Nesebimi, her şeyimi doğru söyledin. Ne zaman öleceğimi söyle.” dedi. O da “Bunu bilmiyorum.” dedi. Dağfel’i Hâricîler öldürdü. Eseri yoktur. א ا א ا ا ا ا א ا א اث وا داب ا و ٥ כ אب ا أ אر ا أ אر ا ا ّا א : ا ّ ا א כ . אر أ אر ا כ ّאب ا أ אر ا د אء وا : وا ّ א وأ ّ و ّאع ا אء وا ّّ ا ّ ا ّول ّ أ ا إ אق ،أت אل ّ و ا א כ א ًא ز אد أ ّ ،ـّא ُ ا ب ّ כّ ن כ . وا و אل» :ا ١٥ أ אء وأ אر ا د ا ّא ا ٢٠ אو »وو אل: אل»: و وا ّ א אر אب وأ ن ا ّ ا ّول: כ . ١٠ ا ر ا ّول ّ أُ ا אب ا وا اج وأ وا אء כ אد وا ا כ ّ :أول ذ כ ود وا اث وأ אب وا אء . א وأ אء أّ إ و ه אر ،و ا אرث ا כ א ،ود ّ ا ا ي ،ا .وو ا و ،أدرك ا Ṣو .و د أ אه ا ي و ه ،אل: د ار ا وأ אه ا ّ א ] [ ّ .א أ ؟« א א כ وأ ّ א ا ،أ ّא أ ار ر أ ت؟« وכ ّ أ ي، و أ »أ א ا א ا ا اة. د ذاك ي «.و ّ ّ د . ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 282 en-Nessâbetü’l-Bekrî (Nesep Âlimi el-Bekrî) Hırıstiyandı. Ru’be b. Haccâc ondan “İlmin zararı, zahmeti, ayıbı vardır.” sözünü rivayet eder. Lisânü’l-Hummera 5 Adı Verkâ b. el-Es’ar, künyesi Ebû Kilâb’dır. Nesepçi, çok onurlu ve kibirli biriydi. Abîd b. Şerye el-Cürhümî 10 15 Muâviye zamanında yaşadı. Hz. Peygamber’e ulaştı, ondan bir şey dinlemedi. Muâviye b. Ebû Süfyân’ın yanına gitti. Muâviye ona olaylar, Arap, Acem hükümdarları, dillerin ortaya çıkışı, insanların çeşitli ülkelere dağılışı hakkında sorular sordu. Muâviye onu Yemen’in San‘a şehrinden getirtmişti. Onun anlattıklarının yazılmasını ve ona nispet edilmesini emretti. Abîd b. Şerye halife Abdülmelik b. Mervân zamanına kadar yaşadı. Kitâbü’l-Emsâl, Kitâbü’l-Mülûk ve Ahbâri’l-Mâzîn adlarında eserleri vardır. Abîd b. Şerye, el-Keyyis en-Nemîrî, oğlu [adı] Zeyd b. el-Keyyis, el-Lesîn el-Cürhümî, Abduvüddin el-Cürhümî adlı kişilerden rivayet eder. Alâka b. Kurşum el-Kilâbî 20 Benî Âmir b. Kilâb’dan olup Yezîd b. Muâviye zamanında yaşamıştır. Arapların meşhur günlerini, olaylarını bilirdi. Ondan çeşitli kabilelerin meziyetlerine dair haberler nakledilmiştir. Yezîd b. Muâviye onu gece sohbetlerine almıştır. 50 yaprak kadar tutan Kitâbü’l-Emsâl adlı bir eseri vardır, bu eseri gördüm. Suhhâr el-Abdî 25 Hâricîlerden olup adı Suhhâr b. Abbas’tır. Muâviye b. Ebû Süfyân devrindeki nesepçiler, hatiplerdendir. Dağfel’le ilgili haberleri bulunur. Suhhâr Osmânîlerden ve Abdülkayslılardandı. Hz. Peygamber’den iki veya üç hadis rivayet eder. Kitâbü’l-Emsâl adlı bir eseri vardır. ا 283 ا ّא ا כ ي وכאن ا א وروى ]ا [ ة אن ا ور אء وا ا ز אن أ כ ب وכאن א א وأ ّ ا אس ً ١وכ אو وأدرك ا אن ا ا اق ا אس د .وכאن ا و اכ أ א כ ب אر ا ً א وכ ا. ً ١ ٢ ا אل ،כ אب ا אء ا ، ي وا ٢ز أ ّאم .وأد א إ ك وأ אر ا א اכ אو و ّ ،ا ا وأ אأ . אو أ ّאم ا أ ا כ روى .ا ، ي أو .و ّ אر ا אس ،أ ّ أ אر .وכאن ّ אر اכ ؛ כ אب ا ود ّ אو ،אرف ّאم ا ب وأ אد א. اכ ؛ אره .و אو ور ،رأ . وכאن אر א و ً د אن .و أ أ :ا أ :وا ّ כ אل . . ا اכ أُ ت Ṣ ه ؛ כ אب ا . כ אب ا ّ ك ا ب وا ًא .وو .و אش ؛اכ ا و إ وان و ١٠ Ṣو אر ا ا أن ّون و ٢٠ ا آ و ا ٥ ١٥ رؤ ّ אج أ ّن و כ ً ا. ا ّא א א ّ אل. אء أ ّאم אو وا ،وروى ا ا ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 284 Şarkî b. el-Kutâmî 5 Künyesi Ebü’l-Müsennâ el-Kelbî, adı Velîd b. el-Husayn’dır. Haber, ensâb, divan râvilerindendir. el-Yûsufî’nin yazısında “Yalancıydı. el-Asmaî’den rivayet edildiğine göre, ona râvilerden biri, ‘Şarkî’ye, Araplar ölülerine namaz kılarken ne okurlardı?’ diye sordum. O da ‘Bilmem.’ dedi. Ben de ona şu şiiri okurlardı dedim: ‘Sen korkak, iftira çocuğu değilsin. Allah mahlûkatı yeniden diriltinceye kadar acele etme.’” 10 “Şarkî ile Cuma günü beraberdim. Maksurede bunu söylüyordu.” dedi. Şarkî’nin garib kelimelere dair bir Kaside’si vardır. Sâlih el-Hanefî İbnü’l-Kevvâ 15 Benî Yeşkur’den olup adı Abdullah b. Amr’dır. Nesep âlimiydi. Hz. Ali taraftarı Şiîlerdendi. Dedi ki: İbnü’l-Kevvâ’nın nesepçilerden olduğunu Miskîn ed-Dârimî’nin onun hakkındaki şu sözüyle bana delillendirdiler. “Benü’l-Kevvâ’ya gelin, insanların nesepleri hakkında hüküm versinler.” es-Suğdî 20 Adı Sâlih b. İmrân’dır. Babası uzun müddet Suğd’da oturduğu için bu nisbeyi almıştır. Hz. Peygamber’e dair haberleri iyi bilirdi. Kitâbü Gazâti Zâti’l-Ebâtîl adlı bir eseri vardır. Mücâlid b. Saîd b. Umeyr 25 Hemdân kabilesinden olup Ebû Umeyr diye künyelenir. Heysem b. Adî ondan çok rivayet yapar. Tarih râvisiydi, hadis de dinlemiştir. Muhaddisler tarafından zayıf (az itimat edilir) kişilerden sayılırdı. 144 (761) yılında öldü. Sa‘d el-Kasîr Nesepçi olup Benî Ümeyye’nin mevlâsıydı. el-Utbî, ailesine ait haberleri, menâkıbı, şiirleri ondan almıştır. ا 285 ا ٥ א ا .أ ا ّא ا ا و כ أ א ا ّ ا כ ،وا ا :כאن כ ّ ا ًא ،روى ّ ا وا אب وا واو .و » :א כא ا ب أ ا واة «،אل: » ّ : »:כא ا أون א א؟« ،אل »:أدري«. اכא َ א ُכ ْ َ َو ْכ ً אل » :ذا ]ا א[ . ا א ا ١٠ ّث ما ا َ ْ َ َ ا َ ْ َ َא ِ ُ ُ « ة رة «.و ا ا כ ّ اء وا أ אب ا ار : ا ا כ ،כאن א א א ـא .وכאن ً ً ّ ا أ ّن ا ا כ ّ ا כאن א א ً و م .אل :وا ١ ا َ ِ ا َכ ّ اء َ ْ ُ ا َ ّ إَ ١٥ ا ْ ِ ْأو َ ٍכ ُر َو ْ َك אر ا واة أ ّ אل: א ا لا כ אب ا ِ ِ אل ِ ُ ْכ ِ ِ ِ ْ َ ِ ْ ي وا وכאن אر ً א א אر ا ي ّن أ אه أ אل ا ان ،وإ ّ א ّ א ا כ ؛ כ אب اة ذات ا א . .Ṣو אم א . א ٢٠ ان و כ أ א ،وכאن ا و .وכאن ا ًא ا ّ ا أ ١ ر: وض. وכאن א א و ً أ ا ي وي .و ّ أ אر أ و כ .وכאن راو وא . أر وأر و א وأ אر . אر ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 286 Îsâ b. De’b 5 Adı Ebü’l-Velîd Îsâ b. Yezîd b. Bekr b. De’b’dir. Kinâne kabilesinden Şeddâh oğullarındandır. Basra’da çoluk çocuğu vardı. Yahyâ b. Yezîd kardeşidir. Babaları da Arap tarihini ve şiirini iyi bilirdi; aynı zamanda şairdi. De’b ailesi daha çok ahbârla ilgilenirdi. el-Furkubî 10 Adı Züheyr b. Meymûn el-Hemedânî, künyesi Ebû Muhammed’dir. Nahivci ve kâri (kurrâ) idi. Züheyr’e “Nahvi nereden öğrendiniz?” diye sordular. O da “Biz nahvi Ebü’l-Esved’in arkadaşlarından işittik ve aldık.” dedi. Ensâbı, tarihi, meşhur günleri (olayları) iyi bilirdi. 155 (772) yılında öldü. Avâne’ye Dair Haberler 15 Adı Avâne b. el-Hakem b. Iyâz b. Vezer b. Abdülhâris el-Kelbî, künyesi Ebü’l-Hakem’dir. Kûfeli tarih râvilerinden, şiir ve nesep âlimlerindendi. Fesahat sahibiydi. Gözleri görmüyordu. Hişâm b. el-Kelbî’nin rivayetine göre Avâne şöyle demiştir: “Utbe b. en-Nehhâş el-İclî bize hitap edip şöyle dedi: Allah’ın Kitâbındaki şu sözü ne güzeldir. ‘Hiçbir diri ölümsüz değildir. Sadece yaratan ve tesbih olunanın (Allah’ın) zâtı bakidir.’ 20 25 Ben de kalkıp ‘Allah bunu söylemedi. Adî b. Zeyd söyledi.’ dedim. O ise ‘Ben bu sözün Allah’ın Kitâbından olduğunu zannettim. Adî b. Zeyd ne güzel söylemiş.’ dedi. Minberden indi. Bu sırada Hâricîlerden bir kadın getirdiler. Utbe ona ‘Ey Allah’ın düşmanı, Emîrü’l-mü’minîn’e karşı niçin isyan ediyorsunuz? Allah’ın şu sözünü duymadınız mı? ‘Öldürme ve savaş bize yazıldı. Güzel kadınlara etekleri sürümek yazıldı.’ dedi. Kadın ise ‘Ey Allah düşmanı, isyan etmeme sizin Allah’ın Kitâbını bilmemeniz ve O’nun hakkını gözetmemeniz sebep oldu.’ dedi.” ا 287 دأب أ ا א כ ة وأ ه ٥ ا وا ز ز » :أ ّ א ـא א אب وا ً و אت ١٠ ا ، أ אض ،راو אر א א رواه ًא א ا ّ و َ َ َ ا ـ ُ ِن ِ ٍ אق َ אل: إ א إّ ا إ و אم َْ َ א أة وא . ا כ אء ا כ »وا אر وأ ّאم ا אس. ا ا ١٥ اכ َو َزر א ،אل» : ّو ّ א » :א ا «. ١ ر :ا . א ا ّ אش ا ا وإ ّ א א ي ز «. א א ّوة ا ،א وا ِ אل َ َ َא כِ ا ُ َ َْ ُ َ َ ُ ْ ّو ا ، وا ،وכ ،وכאن أאا כ ً א، ً ا .אل ،אل :א َ َو ْ ِ ا ـ َ ِ ا َ ِق َْ ُ כ אب ا ،و ّ و ّ: ا אرث ا כ כא : » :ا ارج ،אل » :א لا ٢٠ אر ا ب وأ אر א، א ،אر ًא و ّ .وכאن ا ،وכ أא نا د وأ אه «.وכאن أ אب أ ا אه ؟« ،אل»: כ ا أ אر כא א أ ً א א ـא ،وכאن أ ً آل دأب ا אر. وכאن א ا .وا ً ١ دأب ،و ا ّ اخ .و و כ أ ّ ي ل ا ز «.אل: ا .وأ ؟أ و َ ا َא ِ ِ אت َ ا ُ ُ ِل« َ َ َ ا وج، כ כ אب ا وإ א כ ّ ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 288 Avâne 147 (765) yılında vefat etti. Kitâbü’t-Târih, Kitâbü Sîreti Muâviye ve Benû Ümeyye -bazıları bu eserin Mincâb b. el-Hâris’e ait olduğunu söyler, doğrusu Avâne’nin eseri olduğudur- adlı eserleri vardır. 5 Ebû Abdullah b. Mukle’nin yazısıyla şunu okudum: Ebü’l-Abbas Sa‘leb “Arapların divanını, şiirlerini, haberlerini, neseplerini, dillerini Velîd b. Yezîd b. Abdülmelik topladı. Divanını Hammâd’a ve Cennâd’a verdi.” demiştir. Hammâd er-Râviye’ye Dair Haberler 10 15 20 Adı Ebü’l-Kâsım Hammâd b. Sâbûr b. el-Mübârek b. Ubeyd’dir. Sâbûr, Ebû Leylâ künyesini taşıyordu, Deylemlere mensup kölelerdendi. Urve b. Zeyd el-Hayl et-Tâî’nin bir oğlu onu esir edip kızı Leylâ’ya hibe etmişti. Sâbûr elli yıl ona hizmet etti, Leylâ ölünce onu Âmir b. Matar eş-Şeybânî ikiyüz dirheme satın aldı ve âzat etti. Bazıları Ebû Leylâ’nın adının Meysere olduğunu söylerler. Hammâd, birtakım şeyleri başka şeylerle karıştırırdı. Halife el-Velîd b. Abdümelik zamanında ahbâr (tarih), şiir, nesep râvisiydi. 156 (773) yılına kadar yaşadı ve o yılda öldü. Halife el-Mehdî’nin meclisinde bulundu. Hammâd şöyle söylemiştir: “Ben Velîd’e güzel şiir söylerdim. Benden kötü şiir söylememi isterdi; ben söylerdim o da eğlenirdi. Ben onun işinin iyi gitmeyeceğini anlardım. Sonra Mehdi’ye kötü şiir söylerdim; o ise benden iyi şiir isterdi. Böylece işlerinin iyi gideceğini anlardım.” Hammâd 75 yılında doğmuştu. Ölünce Muhammed b. Künâse onun için şu mersiyeyi yazdı: “Sen uykundan birazını uzaklaştırdın. Kaderin seni götürdüğü yere vardın. 25 Korkunun ölüme faydası olsa ihtiyatlı davranman başına gelene engel olurdu. Ey Ebü’l-Kâsım Allah senin gibi kardeşe rahmet etsin. Onun saflığında bulanıklık yoktur. İşte zaman böyle bozulur, ilim yok olur ve iz silinir.” 30 Hammâd’ın kitabını görmedik. İnsanlar ondan rivayet edip eserler yazdılar. ا 289 ا و ّ ة אو و وأر أ ،و אل إ ّن ا . ٥ و א .و اכ אب ا ا כ אب ؛ אل أ ا אس ا ّ أ أت ّ وأ אر א وأ אر א وأ א א و א א ،ا أ אر أ ا א ّ אد ا ١٠ أ ا א ر ّ ،אه ا א وة א ، ا אرك ز ا در ا و אل» :כ ورد ا ا כّ ، ان إ أא א ا א وأ .و إ ّن אر وا אر أ ّن ا ا ا כ .و אش إ ا . «.وכאن َ َ ُ َכ ا ْ ء ء وכאن راو وא و א و ي. أ אن ْ ِ َ ْ َכ َ ُ ّ ا أ ا ا ، يا ّ אد ِ َ ا َدى َ َ ٌر ِ ْ أَ ٍخ َא أ א ال َ َ َכ َ ا َ ْ ُ ُ ا َ َ א ُن َو َ ْ و .وכאن א ر כ اه א ا أ ْ َ ْ َت ِ ْ َ ْ ِ َכ ا ِ َار َ َ א َ ٢٠ د ان ا ب ة. אت .و א أ ّن أ أّ ا א ،وو א وכאن ّ אد ر ّ א وا אب أ ّאم ا ١٥ ا אرث ،وا »: ّ אد و ّאد«. ّ אد ]ا او [ ؛ כ אب ا אر ،כ אب ّ אد כ א ًא وإ ّ א روى אف، و אف، ّ ا ه ّ ا و אت אه ِ اْ َ َ َ َאو ْز َت ا َِכ ا َ َ ُر َ َ א ِ ِ َכ َ ُر َא ِ ِ א ا ِ ْ ِ ْ ُ َو ْ ُرس ا َ َ ُ ُ ا אس و ُ ّ اכ ، ّ َ ّ א َك ِ א أ َ א َ َכ ا َ َ ُر ه. َُ ب، כא : ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 290 Cennâd’a Dair Haberler Adı Ebû Muhammed Cennâd b. Vâsıl el-Kûfî olup Benî Esed’in mevlâsıdır. Ebû Vâsıl künyesini taşıdığı söylenir. Nahiv bilmezdi. Yalnız Arapların şiirlerini, meşhur günlerini çok iyi bilirdi. Çok hata yapardı. 5 10 Şâfiî’nin kardeşinin oğlu Ebü’t-Tayyib’in yazısıyla şunu okudum: Cennâd ile İshak b. el-Cessâs, fasih bir kişi olan Ebû Irâr el-İclî el-A‘râbî’nin yanına vardılar. Cennâd ona “Söylediğim şeyi dinle ve ona karşılığını ver.” dedi. O da “Söyleyin.” dedi. Cennâd şöyle dedi: “Şayet ölümün ne olduğunu bilmiyorsan bir bak Hint manastırına, mezarlığı nasıl dizilmiş” İshak da şöyle söyledi: “Allah’ın onlara erişen takdirinde hayret edecek bir nokta görüyor musun? Ölüme mahkumlar, kaderin gereği” Ebû Irâr ise şu karşılığı verdi: 15 “Evler görünüyor, tüm yükleri, sakinlerinin üzerinde, Bir de ziyaretçi topluluğu, ne var ki ziyaretçilerle konuşulmaz [orada]” Ebû İshak [el-Fezârî] 20 25 30 Adı İbrâhim b. Muhammed b. el-Hâris b. Esmâ b. Hârice el-Fezârî’dir. Hayırlı ve faziletli bir zât olmakla beraber konuşmalarında çok hatalar bulunurdu. Messîsa’da 188 senesinde vefat etmiştir. Kitâbü’s-Siyer fi’l-Ahbâri ve’l-Ehdâs adlı bir eseri vardır. Bu eseri ondan Ebû Amr Muâviye b. Ebû Amr el-Ezdî rivayet eder. Bu Ebû Amr ise Bağdat’ta 215 (830) yılında ölmüştür. Kitâbü’s-Siyer ve’l-Cihâd adlı bir eseri vardır. İtimat edilir, güvenilir biriydi. İbn İshak’a Dair Haberler Siyer yazarı, Ebû Abdullah Muhammed b. İshak b. Yesâr’dır. Çok tenkit edilmiştir. Metodu makbul değildir. Anlatıldığına göre, Medine emîrine Muhammed b. (İshak)’ın kadınlara aşk şiirleri söylediğini arz ettiler. O da Muhammed’in yanına getirilmesini emretti. Onun güzel saçları vardı. Emîr onun başında durdu ve onu kırbaçladı. Onu mescidin sonunda oturmaktan menetti. ا 291 أ אر أ ّאد وا ّ כ أت ٥ إ أ ّאد ،إ ّ أ ّ כאن أ א ّأ ا ّ ار ا وأ ه ،«.אل» : اכ أ ا ا א אل :אر ا ،وכאن אل «.אل ً א، ّאد: ت אْ ُ ِي َ ْن ُכ ْ ِ َ َ ْ رِ َ َ א ا ـ َ ْ ُ אل إ إ אل أ א َ َ أ ّ כאن כ ا כ ؛ כ אب ا ا زدي .و ّ وا כ אب ا أ אر ا א ٢٠ ِ ا ُ ا ّ . ،ف: אء ا .و ّ אر وا ا ا، اد و אد .و א כאن إ ّ و אر א ّ اث رواه ا اري .وכאن ّ ً ا א ً אن و א و א .و و أ ةوא אو .و و اכ ؛ ّ . אق ةأ כ أ ّن أ ، ة وכא ١ ُ َכ ّ َزا ِ ُه ُ ُ َو َ ْ ُ َز ْورٍ َ ا אرث أ إ ا . ر: ُ ّ ْ َ َא ِ ه ُ אق ]ا اري[ ا ا ّאد» :ا َد ْ ِ ِ ْ ٍ َכ ْ َ ًא ار: إ ا ١٥ ّאد وإ ا ّ אص َر َ א ِ ُ َ ْ ٍ أَ ْو َ ْ ُ َ َ ِאد ُر ُه َ ت َ ى أ ْ َ א َ َ א َ ْ َق أ ْ ِ َ א ُُ ٌ َ أ إ אق כ ا. ً אق: َى َ َא ً َ ١٠ ُכ אر ا ب وأ ّא א .وכאن ا אس ] [أ ،و وا .و . ا ا ّ ١ ُر رأ ّ إ إ و אق אر. ن ّ ا אزل ا أ ّن ا أ ا ًא و אه ، אره، אء، س ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 292 Muhammed güzel yüzlüydü. Münzir’in kızı, Hişâm b. Urve’nin ise karısı olan Fâtıma’dan rivayette bulunurdu. Hişâm bunu öğrenince kızdı. “Ne zaman onun yanına girmiş, Ne zaman ondan bir şey dinlemiş ki?” dedi. 5 Rivayete göre ona şiirler yazılıp getirilir ve bu şiirleri kendi yazdığı Siret kitabına koyması istenirdi. O da bunu yapardı. Şiir râvileri nezdinde çok kalitesiz olan şiirleri kitabına koymuştur. Kitabında verdiği neseplerde yanlışlıklar yapmıştır. Yahudilerden, Hıristiyanlardan bilgi alır ve onlar için ilk ilim ehli derdi. Hadisçiler onu zayıf bulur ve itham ederlerdi. 150 (767) yılında vefat etti. 10 Kitâbü’l-Hulefâ -Abdullah b. Saîd el-Ümevî ondan bu kitabı rivayet eder-, Kitâbü’s-Sîre ve’l-Mübtede’ ve’l-Megâzi -İbrâhim b. Sa‘d ve en-Nüfeylî bu eseri ondan rivayet ederler- adlı eserleri vardır. en-Nüfeylî’nin adı Muhammed b. Abdullah b. Nümeyr’dir. 234 (848) yılında Harran’da vefat etmiştir. Ebû Abdurrahman künyesini taşırdı. 15 Necîh el-Medenî Ebû Ma‘şer diye tanınır, mevâlîdendir, asıl adı Necîh el-Medenî’dir. Benî Mahzûm’dan bir kadının anlaşmalı kölesiydi, ücretini ödedi ve âzat edildi. Tarih ve siyerden anlardı. Hadisçiler arasında yer alırdı. el-Hâdî zamanında 170 (786) küsür yılında vefat etmiştir. Kitâbü’l-Meğazi adlı bir eseri vardır. 20 25 Ebû Mihnef Adı Lût b. Yahyâ b. Saîd b. Mihnef b. Süleym el-Ezdî’dir. Mihnef b. Süleym Hz. Ali’nin adamlarındandı. Hz. Peygamber’den ve ashabından rivayette bulundu. [150/774 senesinde] vefat etti. Kitaplarından: Kitâbü’r-Ridde, Kitâbü Fütûhi’ş-Şam, Kitâbü Fütûhi’l-Irak, Kitâbü’l-Cemel, Kitâbü Sıffîn, Kitâbü Ehli’n-Nehrevân ve’l-Havâric, Kitâbü’l-Gârât, Kitâbü’l-Hırrît b. Râşid ve Benî Nâciye, Kitâbü Makteli Ali Aleyhisselâm, Kitâbü Makteli Hucr b. Adî, Kitâbü Makteli Muhammed b. Ebî Bekir ve’l-Eşter ve Muhammed b. Huzeyfe, Kitâbü’ş-Şûrâ ve Makteli Osmân, Kitâbü’l-Müstevrid b. Ullefe, Kitâbü Makteli’l-Hüseyn Aleyhisselâm, Kitâbü Vefâtı Muâviye ا 293 ا وכאن א ،وي د א ً א ذ כ כ ه و אل» : ا ا إ א؟ و و אل כאن ُ ّ כא ، אر א אر ا ا ي أورده כ א ،وכאن ا ٥ כ ا أ و ّ اכ أ وا وا ١٠ אم א؟« א ،و ل أن ا אب ا א رواة ا .وأ د وا אرى ،و و ّ ّ כא . ة ا כ ّ وא . و وا אر و ا ّول .وأ ر زو وة، ؛ כ אب ا אزي رواه ا وא ّ ؛ אء رواه وا ا ّ أא ان ،و כ ا إ ا ا ا ي ،כ אب ا ة . ،و ّ ا . و أر ا أ ١٥ ،وا و ُ ،אرف א اכ و א .و ، ا اث وا وأ ؛ כ אب ا אزي. أة .وכאن כא א ً ا ّ .و ّ أ ّאم ا אدي وم ّدى أ ا زدي .وכאن ط ا م ،وروى ا Ṣو أ אب .و ّ ] ا כ ؛ כ אب ا ّدة ،כ אب ح ا אم ،כ אب ح ا اق ،כ אب و א [ .و ا ،כ אب ّ ،כ אب أ ا وان وا ارج ،כ אب ا אرات ،כ אب ا ّ ي، ا م ،כ אب א ،כ אب را و و ٢٠ כ אب אن ،כ אب ا ّ أ رد כ وا ّ ،כ אب و ّ أ ا ،כ אب ا ا رى و م ،כ אب و אة אو ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 294 5 10 15 ve Vilâyeti İbnihî Yezîd ve Vak‘ati’l-Harre ve Hisâri İbni’z-Zübeyr, Kitâbü’l-Muhtâr b. Ebî Ubeyd (es-Sekafî), Kitâbü Süleyman b. Surd ve Ayni’l-Verde, Kitâbü Merci Râhıt ve Bey’ati Mervân ve Makteli’d-Dahhâk b. Kays, Kitâbü Mus‘ab ve Vilâyetihi’l-Irak, Kitâbü Makteli Abdullah b. ez-Zübeyr, Kitâbü Makteli Sa‘îd b. el-Âs, Kitâbü Hadîsi Yâhumeyrâ ve Makteli İbni’l-Eş‘as, Kitâbü Bilâl el-Hâricî, Kitâbü Necdeti Ebî Füdeyk, Kitâbü Hadîsi’l-Ezârika, Kitâbü Hadîsi Rûşenkubâd, Kitâbü Şebîb el-Harûrî ve Sâlih b. Müserrah, Kitâbü’l-Mutarraf b. el-Mugîre, Kitâbü Deyri’l-Cemâcim ve Hal‘i Abdurrahman b. el-Eş‘as, Kitâbü Yezîd b. el-Mühelleb ve Maktelihi bi’l-Ukr, Kitâbü Hâlid b. Abdullah el-Kasrî ve Yûsuf b. Ömer ve Mevti Hişâm ve Vilâyeti’l-Velîd b. Yezîd, Kitâbü Zeyd b. Ali Aleyhisselâm, Kitâbü Yahyâ b. Zeyd, Kitâbü’d-Dahhâk el-Hâricî [Kitâbu’l-Havâric ve’l-Mühelleb b. Ebî Yâkût] adlı eserleri vardır. Ahmed b. el-Hâris el-Harrâz’ın yazısıyla şunu okudum: Âlimler “Ebû Mihnef Irak işini, olaylarını, fethini başkalarından daha iyi bilir. el-Medâinî Horasan, Hind, Fars olaylarını iyi bilir. el-Vâkıdî ise Hicaz olaylarını, siyeri daha iyi bilir. Hepsi Şam’ın fethinde eşittirler.” derdi. Ebü’l-Fazl Nasr b. Müzâhim 20 Ebû Mihnef kuşağından, Benî Minkar’dandır. Attar idi. Müzâhim b. Yesâr el-Minkârî …. vefat etti. Kitâbü’l-Gârat, Kitâbü Sıffîn, Kitâbü’l-Cemel, Kitâbü Makteli Hucr b. Adî, Kitâbü Makteli’l-Hüseyn b. Ali Aleyhimesselâm adlı eserleri vardır. İshak b. Bişr 25 Siyer ve tarih âlimlerinden olup Kitâbü’l-Mübtede’, Kitâbü’r-Ridde, Kitâbü’l-Cemel, Kitâbü’l-Fütûh, Kitâbü Hafri Zemzem, Kitâbü’l-Elviye, Kitâbü Sıffîn adlı eserleri vardır. Seyf b. Ömer el-Esedî et-Temîmî 30 Siyer ve tarihle iştigal edenlerdendir.. Kitâbü’l-Fütûhi’l-Kebîr ve’r-Ridde, Kitâbü’l-Cemel ve Mesîri Aîşe ve Ali Aleyhisselâm adlı eserleri vardır. Seyf ’ten Şuayb b. İbrâhim b. … rivayette bulunur. ا 295 ا وو وو אن ا دو ،כ אب ةو وو ٥ כ אب ا א ا ا ا ا ١٠ و ت م ،כ אب أ وأ אر א و ا אرث ا א אز وا ه ،وا כ ا ة ،و ا أ ا ا כ אب ٢٠ اכ ...و ي ،כ אب אب ا ،כ אب ا وا أ ا אذ ،١כ אب ة ،כ אب د ا א و ا א و ،כ אب א ،כ אب ز ا ]כ אب ا ارج وا אء» :أ ا اق ا אن وا و אرس ،وا ا ي אرا [ ] .ا ،وכאن ّ ً ؛ כ אب ا אرات ،כ אب ّ ،כ אب ا ا ر :رو أ אا אر ، م. و א اכ ز م ،כ אب ا ؛ כ אب ا ،כ אب أ ،כ אب ا ّدة ،כ אب ّ . يا אب ا אد. اث .و ح ،כ אب ا ١ ا ل ا אر ، אق أ ا ّ رو ّ אك ا אر از :א ،כ אب ح ا אم«. أ يو ّ إ ا ّ אك ا أ ا ١٥ אم وو ز ،כ אب ا ّ أ ّ ا ،כ אب ا ّ ا א ت[. أت א ف ّ ،כ אب يو ا أ ا ا زار ،כ אب ح ،כ אب ا ا ا او כ ،כ אب وري و א ج را و وان و ا اق ،כ אب ا אص ،כ אب ةأ אر ا ّ ا ردة ،כ אب ا ،כ אب ا אر ،כ אب وا و اث .و ا اכ م .وروى ؛ כ אب ا حاכ وا ّدة ،כ אب إ ا ... ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 296 Abdülmün‘im İbn İdrîs b. Sinân b. İbneti Vehb b. Münebbih Yüzyıldan fazla yaşadı, ömrünün sonunda kör oldu. 228 [845] yılında öldü. Kitâbü’l-Mübtede’ adlı bir eseri vardır. Ma‘mer b. Râşid 5 Kûfeli olup Abdurrezzâk ondan hadis rivayet eder. Siyer ve tarihle uğraşanlardandı. Kitâbü’l-Meğâzî adlı bir eseri vardır. Lakît el-Muhâribî 10 Adı Ebû Hilâl Lakît b. Bükeyr el-Muhâribî el-Kûfî’dir. Benî Muhârib b. Hasafe’dendir. Râvi ve kitap yazanlardandı. Ahlâkı kötü, şair bir zâttı. 190 [806 yılına kadar yaşadı. Kitâbü’s-Semer, Kitâbü’l-Hurrâb ve’l-Lüsûs, Kitâbü Ahbâri’l-Cinn adlı eserleri vardır. Ebü’l-Yakzân en-Nessâbe (Nesep Âlimi) 15 20 25 Hüseyin b. Fehm, ed-Dımaşkî’den rivayetle Zübeyr b. Bekkâr’ın, el-Medâinî’den naklen şöyle dediğini aktarır: “Ebû Yekzân, Sühaym b. Hafs’tır. Sühaym lakabıdır. Adı Âmir b. Hafs’tır. Hafs’ın Muhammed adında bir oğlu vardı. Çocukları aradında en büyük odur. Hafs çok siyahtı, bu sebeple Esved (siyah) diye tanınırdı.” Ebü’l-Yakzân “Anam bana 15 gün Ubeydullah adını vermiş.”der. el-Medâinî şöyle der: “Ben kitaplarımda ‘Bize Ebü’l-Yakzân söyledi.’ dersem kastettiğim Ebü’l-Yakzân’dır. ‘Bize Sühaym b. Hafs, Âmir b. Hafs, Âmir b. Ebû Muhammed, Âmir b. el-Esved, Sühaym b. el-Esved, Ubeydullah b. Fâyid, Ebû İshak söyledi.’ dersem yine Ebü’l-Yakzân’dır. Ebü’l-Yakzân tarih, neseb, menâkıb, mesâlib konularında âlimdi. Rivayet ettiğine itimat edilirdi. 170 [786] yılında öldü. Kitâbü Hılfi Temîm Ba‘zuhâ Ba‘zan, Kitâbü Ahbâri Temîm, Kitâbü Nesebi Hındif ve Ahbârihâ, Kitâbü’n-Nesebi’l-Kebîr -İyâd, Kinâne, Esed b. Huzeyme, elHevn b. Huzeyme, Hüzeyl b. Müdrike, Kureyş, Benî Tâbiha, Kays Îlân, Rebîa b. Nizâr, Teym b. Mürre ve diğer kabilelerin neseplerinden bahseder-, Kitâbü’n-Nevâdir -İbn Sa‘dan’ın hattıyla bir nüshasını gördüm- adlı eserleri vardır. ا 297 ا ا אت اכ אن ا إدر אن و ؛ כ אب ا وא و ا و و قا א ّ هو آ أ. را أ ٥ اכ اכ ا و אر أ כ ا أ ا אر ،אل :אل ا ا و وا أ ا ا ا ّ و א אن .وכאن א ـא א אر وا אب وا ً ا כ ؛ כ אب و א .و ا دو ار، ّ ، ة ]و ذכ ا ،وכאن אن אل دو ا א وأ إ ّ אأ أ אق أ وا א א و .و ّ ،כ אب א ً א ،כ אب أ אر إ אد ،כ א ،أ اכ و ي ِ ن ،ر א ، ، رכ ، ف وأ אر א ،כ אب ا ن ا :أ ا ا اد و ُ ف א أ د ًא ا «.אل ا ا :ذا و א و א אن ،ا ّ. د .و אل أ אن .وإذا ا ،אل ا א ّ وכאن أכ و ه ،وכאن אن ّ » :أ ّ ٢٠ אرب אن ا ّ א כ ا ١٥ اכ ، ، א ا ،אش إ כ .وכאن ء ا ،ا ّ ً ّ ص ،כ אب أ אر ا ،כ אب ا اب وا ا כ ؛ כ אب ا ّ و א .و ا أ وا אزي. ل ا واة ١٠ ،وي ؛ כ אب ا ا زاق، אب ا اث .و ا [ ،כ אب ا ادر رأ ّا ان. ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 298 Hâlid b. Talîk 5 İbn Muhammed b. İmrân b. Husayn el-Huzâî. Nesep bilgini, tarihçi ve râvidir. Kendini beğenmiş, mağrur biriydi. Halife Mehdî onu Basra kadılığına tayin etmişti. O kadar mağrurlaştı ki namaz kılınacağı zaman olduğu yerde durur ve durduğu yerde -ihtimal- tek başına namaz kıldığı olurdu. Bir defasında biri ona “Safa gir.” dedi, o ise “Saf bana tabi olsun.” şeklinde cevap verdi. Kitâbü’l-Meâsir, Kitâbü’l-Müzevvecât, Kitâbü’l-Münâferât, Kitâbü’rRihân adlı eserleri vardır. 10 ez-Zührî Adı Ubeydullah b. Sa‘d ez-Zührî olup siyer âlimlerindendir. Kitâbü Fütûhi Hâlid b. el-Velîd adlı bir eseri vardır. İbn Ebî Meryem 15 Adı Ebû Abdullah Saîd b. el-Hakem b. Ebû Meryem olup nesepçi, tarihçidir. Kitâbü’n-Neseb, Kitâbü’l-Meâsir, Kitâbü Nevâfili’l-Arab adlı eserleri vardır. Muhammed b. es-Sâib [el-Kelbî]’ye Dair Haberler 20 25 30 Ebü’n-Nadr Muhammed b. es-Sâib el-Kelbî. İbnü’l-Kûfî’nin kaydından: Muhammed b. Mâlik b. es-Sâib b. Bişr b. Amr b. el-Hâris b. Abdülhâris b. Abdüluzzâ b. İmruülkays b. Âmir b. en-Nu‘mân b. Âmir b. Abdüvüdd b. Avf b. Kinâne b. Uzra b. Zeydi’l-Lât b. Rufeyde b. Kelb’dir. Kûfeli tefsir, tarih (ahbâr) ve meşhur olaylar-günler âlimiydi. Neseb ilminde herkesten ileriydi. Abbas adında kendisinden rivayet eden bir oğlu vardır. Anlatıldığına göre, Süleyman b. Ali, Muhammed b. es-Sâib’i Kûfe’den Basra’ya çağırdı, evinde misafir etti. İnsanlara Tefsîru’l-Kur’ân’ı yazdırıyordu. Berâe sûresinin bir âyetine gelince âyeti, bilinen tefsirinin dışında yorumladı. Meclisindekiler “Bu tefsiri yazmayacağız.” dediler. “Vallahi bu âyetin tefsirini Allah’ın indirdiği şekilde yazmazsanız bir harf söylemem.” dedi. Süleyman b. Ali bunu öğrenince “Söylediği gibi yazın, onun dışındakileri bırakın.”dedi. ا 299 א ان ٥ ا ّ ي אء ا א א ً א ،و ّ ه ا ً ّ ّ א אم و ه ،אل «. ا ّ و اכ ا ؛ כ אب ا ا א ا ا ا ا כ ا ،כ אب ا أ אر و أ أ ا ا ا א ّ ١ א ا ّت ا אس ،و ؛ כ אب و כ وأ اءة ّ »وا א أ אء ا כ ، ا אن ف א כאن ًא ّ אل» :اכ ا כ א . ود ّ א ف ا آن ف ،א ا» : ها ل ود ا א כא وا ُ ف א אس وي ّ ا א أ م ّ ا אس כ אن ر :ا א אب .وכאن أ ّن داره، ّ ،א أ אري .و ؛ כ אب اכ אن כ ا ب. اכ ّ ا اכ ا א اכ .و ا אرث و ا אرث ّ ا ر ة ا أ ،כ אب ا ا א ١ ي، אب ا اכ ح أ ا ٢٠ و אت ،כ אب ا א ات ،כ אب ا . أ ١٥ ،כ אب ا אن. ي وا ١٠ ا ّ א .وכאن ا ا ،أ אري راو ة אم ا أ ّ כאن إذا أ ة ،و ي ة ا אن» :ا ِ ا ّ «.אل» : ّ כ אכ : ّ ا ّى ا ا ئ ز رة אر وأ ّאم ا אس ،و . اכ ّ إ إ آ ا ّم ة. رة اا ّ : «.אل ذכإ א أ ا «. ى ذ כ«. ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 300 5 10 Hişâm b. Muhammed [oğlu] şöyle der: Babam bana Kureyş’in nesebini Ebû Sâlih’ten, onun da Akîl b. Ebû Tâlib’den aldığını söyledi ve şöyle devam etti: Ben, Kinde’nin nesebini Ebü’l-Kennâs el-Kindî’den aldım. O bu konuyu en iyi bilen kişiydi. Mead b. Adnân’ın nesebini ise Ebü’n-Neccâd b. Evs el-Adevî’den aldım. O gördüğüm, dinlediğim ezberi en kuvvetli kişiydi. İyâd kabilesinin nesebini Adî b. Ziyâd el-İyâdî’den aldım. O İyâd’ı iyi bilirdi. Hişâm şöyle der: “Rebîa [kabilesinin] nesebini babamdan ve Hırâş b. İsmâil el-İclî’den aldım.” Muhammed b. es-Sâib şöyle anlatır: Abdullah b. Hasan bana Sükeyne binti el-Hüseyin aleyhisselâm’ın adını sordu. “Ümeyme.” dedim. O da bana “Doğru söyledin.” dedi. Muhammed b. es-Sâib Kûfe’de 146 [763] yılında öldü. Tefsîru’l-Kur’ân adlı kitabı vardır. Hişâm el-Kelbî’ye Dair Haberler 15 20 Vâkıdî’nin kâtibi Muhammed b. Sa‘d şöyle dedi: Adı Hişâm b. Muhammed b. es-Sâib b. Bişr’dir. Nesebi, Araplara dair haberleri, onların meşhur günlerini, ayıplarını ve onlara dair önemli hadiseleri iyi bilirdi. Babasından ve bir grup râviden ilim aldı. İshak el-Mevsılî şöyle der: Ne zaman üç kişiyi görsem diğer üç kişinin yaklaştığını anlardım; Heysem b. Adî görünce Hişâm el-Kelbî’nin, Muhârık’ı görünce Alleveyh’in ve Ebü’l-Atâhiye’yi görünce Ebû Nüvâs’ın... Hişâm 206 (821) yılında öldü. İbnü’l-Kûfî’nin kaydından hareketle, Hişâm’ın kitaplarını şu tertip ile sayabiliriz: Anlaşmalara (yeminleşmelere) dair kitapları: 25 Kitâbü Hılfi Abdülmuttalib ve Huzâ‘a, Kitâbü Hılfi’l-Fudûl ve Kıssati’l-Gazâl, Kitâbü Hılfi Kelb ve Temîm, Kitâbü’l Mugîrât, Kitâbü Hılfi Eslem fî Kureyş. İyiliklere, eşrâfa, düşmanlıklara, diri diri gömülenlere dair eserleri: 30 Kitâbü’l-Münâferât, Kitâbü Büyûtâti Kureyş, Kitâbü Fazâ’ili Kaysi Aylân, Kitâbü Me’ûdât, Kitâbü Büyûtâti Rebîa, Kitâbü’l-Künâ, Kitâbü Ahbâri’l-Abbas b. Abdülmuttalib, Kitâbü Hutbeti Ali Aleyhisselâm, Kitâbü Şerefi Kusay b. Kilâb ve Veledihî fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm, ا 301 ٥ א وأ ه أ أ ّ :אل أ أ ت و אل אم כ ة أ ا כ אس ا כ ي ،وכאن أ א .אل :وأ ت א ا ّ אد أوس ا وي ،وכאن أ אن أ ا אس .وأ ت ّ ي ز אد ا אدي ،وכאن א ـא אد. إ ّאد .وأ ت رأ و ً ر אل אم :وأ ت .אل أ و ١اش إ א ا ا م، ، כ ا ا ا ا ا א : ّ . أ ،אل :أ و ّ ا آن. أ אر ١٠ ا א ّ אכ و א .و ّ وأر :כ אب اכ אم ا כ ا א אم כא ا ا ي: אل ّ א أ و وأ אر ا ب وأ ّא א و א א وو א א ،أ א و ن ٢.إذا رأى ا ون :כ إذا رأ אل إ אق ا إذا رأى אر ً א ،وأ א اس إذا رأى أ א ا א . ي א ًא ا כ ،و َ ّ و ّ ١٥ כ אم ّأ ا ا כ אب כ و כ ٢٠ ّ وא اכ . ا ّ ،כ אب ا ١ ٢ ٣ ّ ا أ :و ْ اء. ن. ر: ر :ا ودات. و ا .כ אب ات ،כ אب אت وا א ات وا כ אب ا א ات ،כ אب כ אب اכ א أ א ذاכ ه ّ ف ا آ وا אت ر .و ا ،א ا واة. אت ،כ אب ا أ ؤدات ل و ّ ا ال .כ אب . ٣ א ،כ אب ا כ ،כ אب أ אر ا אس م ،כ אب ف ّ כ ب وو ه ن ،כ אب ا ا ّ ا א ؤدات، ،כ אب وا م، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 302 5 Kitâbü Elkâbi Kureyş, Kitâbü Elkâbi Benî Tâbîha, Kitâbü Elkâbi Kays Aylân, Kitâbü Elkâbi Rebîa, Kitâbü Elkâbi’l-Yemen, Kitâbü’l-Mesâlib, Kitâbü’n-Nevâfil -Kureyş’in, Kinâne’nin, Esed’in, Temîm’in, Kays’ın, İyâd’ın, Rebîa’nın ganimetlerinden bahseder-, Kitâbü Tesmiyeti men Nefele min Âd ve Semûd ve’l-Amâlîk ve Cürhüm ve Benî İsrâil mine’l-Arab ve Kıssati’l-Hecriyyîn ve Esmâ’i Kabâ’ilihim, Nevâfili Kudâ‘a, Nevâfili’l-Yemen. Hişâm’ın Kitaplarından: 10 Kitâbü İddi‘âî Ziyâd-Muâviye, Kitâbü Ahbâri Ziyâd b. Ebîh, Kitâbü Sanâ’i‘i Kureyş, Kitâbü’l-Müsâcerât, Kitâbü’l-Münâfelât, Kitâbü’l Mu‘âtebât, Kitâbü’l-Müşâğabat, Kitâbü Mülûkû’t-Tavâif, Kitâbü Mülûki Kinde, Kitâbü Büyûtâti’l-Yemen, Kitâbü Mülûki’l-Yemen mine’t-Tebâbi‘a, Kitâbü İftirâkı Veledi Mead, Kitâbü Teferruki Veledi Nizâr, Kitâbü Teferruki’l-Ezd, Kitâbü Tasm ve Cedîs, Kitâbü’l-Mu‘arrifât mine’n-Nisâ fî Kureyş. Eskilerin Haberlerine Dair Eserleri: 15 20 25 Kitâbü Hadîsi Âdem ve Veledihî, Kitâbü Âdi’l-ûlâ ve’l-Âhireti, Kitâbü Teferruki Âd, Kitâbü Ashâbi’l-Kehf, Kitâbü Raf‘i Îsâ aleyhisselâm, Kitâbü’lMüsûh min Benî İsrâil, Kitâbü’l-Evâil, Kitâbü Ekyâli Himyer, Kitâbü Haberi’d-Dahhâk, Kitâbü Mantıkı’t-Tayr, Kitâbü Gaziye, Kitâbü Lugâti’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Mu‘ammerin, Kitâbü’l-Esnâm, Kitâbü’l-Kıdâh, Kitâbü Esnâni’l-Cezûr, Kitâbü Edyâni’l-Arab, Kitâbü Ahkâmi’l-Arab, Kitâbü Vesâye’l-Arab, Kitâbü’s-Süyûf, Kitâbü’l-Hayl, Kitâbü’d-Defâin, Kitâbü Esmâi Fühûli Hayli’l-Arab, Kitâbü’n-Nüdemâ, Kitâbü’l-Gınâ, Kitâbü’l-Kühhân, Kitâbü’lCinn, Kitâbü Ahzi Kisrâ Rehne’l-Arab, Kitâbü mâ Kâneti’l-Câhiliyyetü Tef‘alühü ve Yüvâfiku Hükme’l-İslâm, Kitâbü Ebî Attâb ve Rebî‘ Hîne Se’elehû ani’l-Avîs, Kitâbü Adiyy b. Zeyd el-İbâdî, Kitâbü Ebî Zehr ed-Devsî, Kitâbü Hadîsi Beyhes ve Ihvetihî, Kitâbü Mervân el-Karaz, Kitâbü’s-Süyûf. Onun Kitaplarından İslâm’a Yakın Cahiliyye Devri Olaylarından Bahsedenler: 30 Kitâbü’l-Yemen ve Emri Seyf, Kitâbü’l-Vüfûd, Kitâbü Ezvâci-n-Nebiyyi (sav), Kitâbü Menâkihı Ezvâci’l-Arab, Kitâbü Zeyd b. Hârise Hıbbi’n-Nebi (sav), Kitâbü Tesmiyeti men Kâle Beyten ev Kîle fîhî, ا 303 כ אب أ אب ر ،כ אب أ אب ،כ אب أ אب ا כא ،ا ا ٥ ا أ ،ا و אء א כ ،כ אب أ אب ،כ אب ا א אد و وأ א ،כ אب ا ا ،ا د وا א ،ا و א ،ا ١٠ ،כ אب ك כ ة ،כ אب כ אب ا اق و כ אب ا ّ כ ّ ،כ אب אت إ ا و ا اכ ا أ ،כ אب ار ،כ אب ّ ،כ אب א אت ،כ אب ،כ אب آدم وو ه ،כ אب אد ا و وا כ אب أ אل كا ك ا א ، ق ا زد ،כ אب ،כ אب ا م ،כ אب ا ا ّ אك ،כ אب ة ،כ אب ، و ١ خ ا א ،כ אب أ אء כ אب ا ّ ،כ אب أ م ،כ אب أ כ אب أ ز ا و ا כ כ אب ا وإ ،כ אب ا ،כ אب ف ،כ אب ا ا א و ا ،כ אب ي כ ز ا אدي، ف. ،כ אب وان ا ظ ،כ אب ا أ ا א ،כ אب ا אر ّ ،כ אب אت ور ،כ אب أد אن אء ،כ אب ا אء ،כ אب ا כ ّ אن، ا ،כ אب ا ب ،כ אب ز ر +כ אب ا ب ،כ אب א כא ّאب إ ر وأ אل א ا ب ،כ אب ا כ ىر א אرب ا ق אد ،כ אب أ אم ،כ אب ا اح ،כ אب أ אن ا ل م ّ אب إ ا ،כ אب ا وا ، ا آن ،כ אب ا ّ ا ب ،כ אب أ כאم ا ب ،כ אب و א א ا ب ،כ אب ا ١ א א אت ،כ אب ا . ،כ אب ا ٢٠ ر ا بو ّ . אت ا قو ّ אء ،כ אب ر ا .כ אب أ אر ا وائ כ אب ١٥ ا إ אد ،ا ، אم כ אب ّاد אء ز אد ا א ات ،כ אب ا א ت ،כ אب ا ا ي ،ا אو ،כ אب أ אر ز אد ا ن ،כ אب أ אب ّ ا إ . د ،כ אب أزواج ا ،Ṣכ אب ،Ṣכ אب אכ أزواج אل ًא أو ، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 304 Kitâbü’d-Dîbâc fî Ahbâri’ş-Şu‘arâ, Kitâbü men Fehıra bi Ahvâlihî min Kureyş, Kitâbü men Hâcera ve Ebûhü Hayy, Kitâbü Ahbâri’l-Cinn ve Eş‘ârihim, Kitâbü Dühûli Cerîr ale’l-Haccâc, Kitâbü Ahbâri Amr b. Ma‘dîkerib. İslâm Tarihiyle İlgili Eserleri: 5 Kitâbü’t-Târîh, Kitâbü Târîhi Ecnâdi’l-Hulefâ, Kitâbü Sıfâti’l-Hulefâ, Kitâbü’l-Mûsâllîn. Ahbâru’l-Büldân (Coğrafya) ile İlgili Eserleri: 10 Kitâbü’l-Büldâni’l-Kebîr, Kitâbü’l-Büldâni’s-Sağîr, Kitâbü Tesmiyeti men bi’l-Hicâzi min Ahyâi’l-Arab, Kitâbü Kısmeti’l-Arazin, Kitâbü-l-Enhâr, Kitâbü’l-Hîre, Kitâbü Menâri’l-Yemen, Kitâbü’l-Acâ’ibi’l-Erbe‘a, Kitâbü Esvâki’l-Arab, Kitâbü’l-Ekâlîm, Kitâbü’l-Hîre ve Tesmiyeti’l-Biya‘ ve’d-Diyârât ve Nesebi’l-Ubbâd. Ahbârü’ş-Şuarâ ve Eyyâmü’l-Arab’a Dair Eserleri: 15 20 Kitâbü Tesmiyeti mâ fî Şi‘ri İmruülkays min Esmâ’i’r-Ricâl ve’n-Nisâ ve Ensâbihim ve Esmâ’i’l-Arazîn ve’l-Cibâl ve’l-Miyâh, Kitâbü men Kâle Beyten mine’ş-Şi‘ri fe-Nüsibe ileyhi, Kitâbü’l-Münzir Meliki’l-Arab, Kitâbü Dâhis ve’lGabrâ, Kitâbü Eyyâmi Fezâra ve Vakâi‘i Benî Şeybân, Kitâbü Vakâi‘id-Dabâb ve Fezâra, Kitâbü Yevmi Şenîf, Kitâbü’l-Kilâb ve Hüve Yevmi’n-Neşşâîn, Kitâbü Eyyâmi Benî Hanîfe, Kitâbü Eyyâmi Kays b. Sa‘lebe, Kitâbü’l-Eyyâm, Kitâbü Müseylimeti’l-Kezzâb ve Secâh. Ahbâr (Tarih) ve Müsâmereye Dair Eserleri: Kitâbü’l-Fityâni’l-Erbe‘a, Kitâbü’s-Semer, Kitâbü’l-Ehâdîs, Kitâbü’l-Mukatta‘ât, Kitâbü Habîbi’l-Attar, Kitâbü Acâ‘ibi’l-Bahr. 25 Muhammed b. İshak der ki: Onun Kitâbü’n-Nesebi’l-Kebîr adlı eseri Mudar’ın yani Kinâne b. Huzeyme, Esed b. Huzeyme, Hüzeyl b. Müdrike, Benî Zeyd Menât b. Temîm, Teym er-Rabâb, Ukl, Adî, Sevr, Tahal, Müzeyne, Dabbe, Kays Aylân, Gatafân, Bâhile, Ganî, Süleym, Âmir b. Sa‘saa, ا 305 כ אب ا אج وأ ه ،כ אب أ אر ا أ אر أ אر ا و כ أ אر ا כ א ا ا אء ،כ אب אء ،כ אب ا אت ا ا ر وا אرات و ان ا ،כ אب ا ،כ אب אر ،כ אب ا א אز ة ،כ אب אر ا أ אء ،כ אب ا ةو ا אد. ّ أ אر ا כ אب ا ر ّ . ان ا ر ،כ אب أ اق ا ب ،כ אب ا א ،כ אب ا כ ١٥ أ אد ا ان ا כ ،כ אب ا ا ب ،כ אب ّ אج ،כ אب م أ אر ا כ אب ا ،כ אب ّ وأ אر ،כ אب د ل כ אب ا אر ،כ אب אر ٥ ١٠ اء ،כ אب כ ب. ا א وأ ّאم ا ب א وا أ ا ئا אل ًא אل وا אه ،כ אب אل وا אء ا ا وأ אء אء وأ א إ ،כ אب ا ر وا اء ،כ אب أ ّאم ارة وو א כ ا ب ،כ אب دا م ا ّ א ،כ אب أ ّאم ،כ אب ا כ ب و ا אب و ارة ،כ אب م َ ا כ ّ اب و אح. ،כ אب ا ّאم ،כ אب ،כ אب أ ّאم ا כ כ אب ا ا ّאر ،כ אب ّ ،أ ر، אر אن ا ر ،כ אب ا אل ٢٠ אر وا ، א إ אق: ، ، ّ ا ،כ אب ا אد ،כ אب ا ّ אت ،כ אب . א כ אب ا כ ة، ، אن ،כ אب و א ن، اכ ز אن ،א ي אة ، ، ، :כא ا אب ،כ ، ،א ي، ، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 306 Mürre b. Sa‘saa, el-Hâris b. Muâviye, Nasr b. Muâviye, Sa‘d b. Bekr, Sekîf, Muhârib b. Hasafe, Fehm, Advan, Rebîa b. Âmir, İyâd, ve Ak kabilelerinin neseplerinden bahseder. 5 10 15 20 Yemenlilerin yani Kinde, Sekûn, Sekâsik, Âmile, Cüzâm, Kâdim, Havlân, Maâfir, Mezhic, Tayy b. Mezhic, Benî Mezhic b. Ka‘b, Müsliye, Eşca‘, Rahâ’, Sadâ’, Cenb, Hakem b. Sa‘di’l-Aşîre, Zübeyd, Murâd, Ans, el-Eş‘ar, Üded, Hemdân, el-Ezd, el-Evs, el-Hazrec, Huzâ‘a, Bârik, Gassân, Becîle, Has‘am, Himyer, Kudâa, Belkîn, en-Nemr b. Vebre, Lehib, Süleym, Dim, Belî, Mühre, Üzre, Selâmân, Dabbe b. Sa‘d, Cüheyne, Nehd b. Zeyd kabilelerinin neseplerinden bahseder. Kitâbü’n-Nesebi’l-Kebîr’den ayrı başka kabilelerin nesepleri hakkında şu kitapları vardır: Kitâbü Nesebi Kureyş, Kitâbü Nesebi Mead b. Adnân, Kitâbü Nesebi Veledi’l-Abbas, Kitâbü Nesebi Ali b. Ebî Tâlib, Kitâbü Nesebi Benî Abdüşems b. Abdümenâf, Kitâbü Benî Nevfel b. Abdümenâf, Kitâbü Esed b. Abdüluzzâ b. Kusay, Kitâbü Nesebi Benî Abdüddâr b. Kusay, Kitâbü Nesebi Benî Zühre b. Kilâb, Kitâbü Nesebi Benî Teym b. Mürre, Kitâbü Nesebi Benî Adiyy b. Ka‘b b. Lü’eyy, Kitâbü Sehm b. Amr b. Hesîs, Kitâbü Benî Âmir b. Lü’eyy, Kitâbü Beni’l-Hâris b. Fihr, Kitâbü Benî Muhârib b. Fihr, Kitâbü’lKülâbi’l-Evvel ve’l-Külâbi’s-Sânî -bunlar Arapların iki meşhur günüdür-. Onun kitapları arasında Kitâbü Evlâdi’l-Hulefâ, Kitâbü Ümmehâti’n-Nebi (sav), Kitâbü’l-Avâtik, Kitâbü Ümmehâti’l-Hulefâ, Kitâbü Tesmiyeti Veledi Abdülmuttalib, Kitâbü Künâ Âbâ’i’r-Rasûl (sav), Kitâbü Cemhereti’l-Cemhere -İbn Sa‘d rivayet eder- adlı eserleri vardır. el-Vâkıdî’ye Dair Haberler 25 30 Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer el-Vâkıdî, Eslemîlerin yani Benî Sehm b. Eslem’in mevlâsıdır. Şiî taraftarı, iyi gidişatlı, takiyye sahibi bir kişiydi. “Mûsâ’nın asâsı, Hz. Îsâ’nın ölüleri diriltme mucizeleri gibi, Hz. Ali de Hz. Peygamber’in mucizelerindendir.” şeklinde bir rivayette bulunan kişidir. Buna benzer başka rivayetleri de vardır. Medine halkındandı. Bağdat’a gitti, Askerü’l-Mehdî denen yere Hârûnürreşîd tarafından kadı tayin edildi. Meğazîyi (Hz. Peygamber’in savaşları), siyeri, fütuhâtı, insanların hadis ve fıkıh konularındaki ihtilaflarını, hükümleri ve tarihi iyi bilirdi. ا 307 ّ ة ،ا אرث ، ، وان ،ر ا و א ، ، ا و ه، رج، ، ا و כ ة ،ز ، اد، ا ،אرق ّ ،אن، ، ِ ،د ّم، ، اכ رة، ة، ّא ا ار ّ כ אب آل أ ،ا ،أدد، ، ي ة ،כ אب ي ،כ אب ، ّ ا ّى ،כ אب כ ب ،כ אب و ،כ אب אن ز . ،כ אب ي ،כ אب ا אرث ،ا ،כ אب ز ة כ اء، ان ،ا زد، ، ّ ن، ،ر אء، א ، אف ،כ אب أ ا כ ب ا ّول وا כ ب ا א ،و א ١٥ א ،כ אب א ، ،أ ، אن، ام ،אدم، د :כ אب אن ،כ אب و ا אس ،כ אب ّ אف ،כ אب ١٠ ، א ،إ אدّ ،כ. ، ا وس ،ا אو ، :כ ة ،ا כ ن ،ا כא כ ،א ، ،כ ٥ אو ، כ، אرب ، ،כ אب אرب أ ّאم ا ب. و כ أ ً א :כ אب أو د ا אء ،כ אب أ ّ אت ا ا ّ ،כ אب כ و כ אب أ ّ אت ا אء ،כ אب . ة رواه ةا و أ ً א כ אب ،Ṣכ אب ا آ אء ا ا כ، ل .Ṣ أ אر ا ا ي أ ٢٠ ّ ا ا ، ا ات ا مو وا ا ا ي ، ،Ṣכא ذכ א ا ّ ما .و א ا ا ا ي روى أن ا אر .وכאن ي ،א ـא א כ ا ً وا כאم وا אر. أ أ م وإ אء ا ا אزي وا ،ا وا ً א، إ ح وا ا .وכאن م ،כאن اد وو ا ف ا אس אء ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 308 5 Muhammed b. İshak der ki: Eski bir vesikayı okudum. Vesikada el-Vâkıdî’nin ölümünden sonra 600 sandık (bağ) kitap bıraktığı, her sandığın iki kişi tarafından taşınabildiği söylenir. Kendisi için gece-gündüz kitap istinsah eden iki kölesi vardı. Daha önce ona ait bazı kitaplar 2000 dinara satılmıştı. Kâtibi Muhammed b. Sa‘d şöyle der: “Ebû Abdullah el-Vâkıdî bana 130 yılında doğdum.” dedi. 11 Zilhicce 207 [26 Nisan 823] Pazartesi günü 78 yaşında öldü, Hayzuran mezarlığına gömüldü. Cenaze namazını Muhammed b. Semmâa kaldırdı. 10 15 20 25 Kitâbü’t-Târih ve’l-Meğazî ve’l-Meb‘as, Kitâbü Ahbâri Mekke, Kitâbü’t-Tabakât, Kitâbü Fütûhi’ş-Şâm, Kitâbü Fütûhi’l-Irak, Kitâbü’l-Cemel, Kitâbü Makteli’l-Hüseyn aleyhisselâm, Kitâbü’s-Sîre, Kitâbü Ezvâci’n-Nebî aleyhisselâm, Kitâbü’r-Ridde ve’d-Dâr, Kitâbü Harbi’l-Evs ve’l-Hazrec, Kitâbü Sıffîn, Kitâbü Vefâti’n-Nebî aleyhisselâm, Kitâbü Emri’l-Habeşe ve’l-Fîl, Kitâbü’l-Menakih, Kitâbü’s-Sekîfe ve Bey‘ati Ebî Bekir, Kitâbü Zikri’l-Ezân, Kitâbü Sîreti Ebî Bekir ve Vefâtihî, Kitâbü Medâ‘î Kureyş ve’l-Ensar fi’l-Katâi‘ ve Vaz‘ı Ömeri’d-Devâvîne ve Tasnîfi’l-Kabâ’il ve Merâtibihâ ve Ensâbiha, Kitâbü’t-Terğib fî İlmi’l-Meğâzî ve Galati’r-Ricâl, Kitâbü Mevlidi’l-Hasan ve’l-Hüseyn ve Makteli’l-Hüseyn Aleyhisselâm, Kitâbü Darbi’d-Denânîr ve’d-Derâhim, Kitâbü Târîhi’l-Fukahâ, Kitâbü’l-Âdâb, Kitâbü’t-Târîhi’l-Kebîr, Kitâbü Galati’l-Hadîs, Kitâbü’s-Sünne ve’l-Cemâ‘a ve Zemmi’l-Hevâ ve Terki’l-Hurûc fi’l-Fiten, Kitâbü’l-İhtilâf -Medine ve Kûfe halklarının şüf‘a, sadaka, umrâ, er-rukbâ,1 vedîa,2 âriyet,3 bidâa, mudârebe4 (sermaye-emek ortaklığıyla ticaret), gasp, şeriket, hudud, şehâdât konularındaki ihtilaflarından fıkıh kitapları tertibiyle bahseder- adlı eserleri vardır. el-Vâkıdî’nin Kâtibi Muhammed b. Sa‘d [Kâtibü’l-Vâkıdî] 30 Ebû Abdullah Muhammed b. Sa‘d, el-Vâkıdî’nin talebelerindendir. Hocasından rivayet etmiş, eserlerini onun eserlerine dayanarak yazmıştır. İtimad edilir, dindar, Sahabe ve Tabiîn’in haberlerini (hayatlarını) iyi bilen bir âlimdi. 1 2 3 4 Umrâ ve rukbâ: Diğer tarafın ölümü hâlinde malın kendisine dönmesi şartıyla yapılan bağış anlamında fıkıh terimi. Bir kimseye koruması için bırakılan malı ve bu hukukî işlemi ifade eden fıkıh terimi. Bir kimseye bir süre kullanmak üzere karşılıksız verilen mal. Kâr paylaşımı esasına dayanan emek-sermaye ortaklığı anlamında İslâm hukuku terimi. ا 309 إ אل ّ כ ً א .כ ّ وا אر .و ذ כ אل ٥ و אت و ١٠ ، ذي ا ة א ا وا ب ا وس وا رج ،כ אب ّ ،כ אب و אة ا ا א وا אر وا ا א ا כ אب אر ا ّ وا فأ א ا ا ا وا אر وا כ ا وا כ א א ّ وذم ا ّ وا وج ا אر وا אزي و با א وا را ، ،כ אب ا فو وا כ وا و ا ا כ ،כ אب وا وا ود وا ى وا ،כ אب ي وا د אدات .و . כא ا أ ّ אت ا ا ي .وכאن ا ا ي ، أ ًرا א ـא ً אب ا ا ي ،روى אر ا כ אل ،כ אب ا وا ةأ ا واو م ،כ אب אء ،כ אب ا داب ،כ אب ا אر ا وو ا ا ىو كا ،כ אب ،Ṣכ אب ا ّدة وا ار ،כ אب وا ، ،Ṣכ אب أ ا و ا א وأ א א ،כ אب ا و ،כ אب أ אر ّכ ، כ ،כ אب ذכ ا ذان ،כ אب ا . א . ح ا اق ،כ אب ا ا و وא ّ אزي وا م .כ אب ا أ وא . ّ ران ،و ّ ة ،כ אب أزواج ا ا כאن כ אن ا ا ا ي ،أ ّ و ّ :כ אب ا אر ح ا אم ،כ אب אت ،כ אب وو א ،כ אب ٢٠ أ ود ا אن ا د אر. ى כ אب ا אכ ،כ אب ا ١٥ .وכאن כ ن اכ ا ر ما ّ אن و כ אب ا א ّ כא :أ ّ و אق :أت .אل: ا ا ي ّ وא ّ א א وا א وأ ّ . כ : ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 310 5 10 230 [845] yılında öldü. Kitâbü Ahbâri’n-Nebî (sav), Kitâbü’t-Tabakâti’lKübrâ adlı eserleri vardır. Eserde Hz. Peygamber’in ve Medine, Mekke, Taîf, Yemen, Yemâme, Bahreyn, Kûfe, Basra, Şam, el-Cezîre, Mısır, Endülüs, Vâsıt, Medâin, Bağdat, Horasan, Rey, Hemedân, Kum, Enbâr gibi yerlerde oturan sahabelerin hayatlarından bahseder. Bu kitaptaki malzemeyi el-Vâkıdî, el-Kelbî, el-Heysem b. Adî ve el-Medâinî’nin eserlerinden almıştır. Bunların dışında Kitâbü’t-Tabakâti’s-Sağîr, Kitâbü’l-Hayl adlı eserleri bulunur. el-Vâkıdî’nin talebeleri arasında İsmâil b. Mecma‘ bulunur. 227 (842) yılında ölmüştür. Kitâbü Ahbâri’n-Nebî ve Meğâzîhî ve Serâyâhu adlı eseri vardır. Heysem b. Adî’ye Dair Haberler 15 Adı Ebû Abdurrahman el-Heysem b. Adî es-Su‘alî olup şiir, tarih, mesâlib, menâkıb, meâsir ve ensâb âlimidir. Nesebi şüpheliydi. Di‘bîl el-Huzâî; İbn Ebî Duâd’ı ve Heysem b. Adî’yi hicvederek şöyle demiştir: “Babam şehirlilerin ve bedevîlerin haberlerini iyi bilirdi, ona sordum: Ona ‘Heysem, Adî’nin oğlu mu?’ dedim. O da ‘Ahmed b. Ebû Duâd gibidir. Heysem onların soyundansa şüphesiz Ahmed de İyâd’dandır. İyâd ne zaman bir kavme reis olursa o zaman Allah insanlara kızar.’ dedi.” 20 25 30 Heysem 207 [822] yılında Femüssılh denen yerde Hasan b. Sehl’in yanındayken öldü. Kitâbü’l-Mesâlib, Kitâbü’l-Mu‘ammerîn, Kitâbü Büyûtâti Kureyş, Kitâbü’d-Devle, Kitâbü Büyûtâti’l-Arab, Kitâbü Hübûti Âdem ve İftiraki’l-Arab fî Nüzûliha ve Menâzilihâ, Kitâbü Nüzûlü’l-Arab bi’s-Sevâd bi-Horasan, Kitâbü Nesebi Tayy, Kitâbü Medîhi Ehli’ş-Şâm, Kitâbü Hılfi Kelb ve Temîm ve Hılfi Zühl ve Hılfi Tayyi’ ve Esed, Kitâbü Târîhi’l-Acem ve Benî Ümeyye, Kitâbü’l-Mesâlibi’s-Sağîr, Kitâbü’l-Mesâlibi’l-Kebîr, Kitâbü Mesâlibi’r-Rebîa, Kitâbü Ahbâri Tayy ve Nüzûlihâ beyne’l-Cebeleyn ve Hılfi Zühl ve Sü‘al, Kitâbü Medâ‘î Ehli’ş-Şâm, Kitâbü’n-Nevâfil, Kitâbü Ahbâri Ziyâd b. Ebîh, Kitâbü men Tezevvece mine’l-Mevâli fi’l-Arab, ا 311 و ّ ا אت ا כ ى و ّכ ،و أ ة، ا אم ،ا ٥ ا و ي ذכ ّ :כ אب أ אر ا اכ ا .و أ ا א أ אر ا و אت ا אت :ا א ،ا ،ا ،وا ،ا א ،ا ا ، ،ا و وא אب ا ا ي أ ً א إ ا כ :כ אب أ אر ا أ .و أ אر ا أ ١٠ وا ا وا يا כ ا ا ي وا כ و وا א אر وا א .وأ وا א د دؤاد و : َ ِ ًא ِ ْ אرِ ا َ َ َ َאل َכ َ ْ ا و ّ اכ ا ا وא ،כ אب ا ّ :כ אب ا א אت ا ب ،כ אب כ אب ا و ،כ אب אز א ،כ אب ول ا ب א ا אم ،כ אب כ اد و و أ ،כ אب ا א ا ّ و و אا כ אب أ אر ّ כ אب ا ا ،כ אب أ אر ز אد َ َ ا ِ ِ َوا ْ ِادي َ ِ أَ ِ د ِ ؤاد ُ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ ٍّכ ِ ْ إ َ ِאد ُْ َ َ ْ َ َ َ ا ُ َ َ ا ِ ِאد َ وس َ ْ ً א َ َ َכא َ ْ إ َ ُ אد َ ُ ُ و . أ َ ُ ْ ُ أَ َ َ ِ ْ َ ِ ِ ّي ْ ُ َ ْن َ ُכ َ َ ِ ْ ُ َ ِ ً א ْ ْ ٌ ١٥ ،כ אب ا ،ا ة، ان، ، ّ وا و ّ و אز و ا אه. ،א אب ،وכאن אن أَ ِ َ ْ ُ أ ِ َو َכ َ ٢٠ اد، ، אت ي ا אء ا ،اכ ا אن ،ا ي، אر ،אت ا אء .و ا ا כ אب أ ّ ا ذ כ:כ אب ا אت ا ي وا ا .و א .Ṣכ אب . ،כ אب ّ ذ ا و אت ط آدم وا اق ا ب ا אن ،כ אب و ، و א ،כ אب ّ وأ و أ ،כ אب אر ،כ אب ا א ا כ ،כ אب א و أ ذ أ ،כ אب ،כ אب ّوج ا ا ا ر ، ا אم، ا ب، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 312 5 10 15 Kitâbü’ş-Şebâb, Kitâbü’l-Câmi‘, Kitâbü’l-Vüfûd, Kitâbü Esmâ’i Beğâyâ Kureyş fi’l-Câhiliyyeti ve Esmâ’i men Veledne, Kitâbü Hıtati’l-Kûfe, Kitâbü Vülâti’l-Kûfe, Kitâbü’n-Nisâ, Kitâbü’n-Neked, Kitâbü Fahri Ehli’l-Kûfe alâ Ehli’l-Basra, Kitâbü Târîhi’l-Eşrâfi’l-Kebîr, Kitâbü Târîhi’l-Eşrâfi’s-Sağîr, Kitâbü Tabakâti’l-Fukahâ ve’l-Muhaddisîn, Kitâbü Küna’l-Eşrâf, Kitâbü Havâtimi’l-Hulefâ, Kitâbü Eşrâfi’l-Küttâb, Kitâbü Haresi’l-Hulefâ, Kitâbü Şürati’l-Hulefâ, Kitâbü Kudâti’l-Kûfe ve’l-Basra, Kitâbü Ümmâli’ş-Şürati li Ümerâi’l-Irâk, Kitâbü’l-Mevâsim, Kitâbü Ümera’i Horasan ve’l-Yemen, Kitâbü Târîhi’l-Hulefâ, Kitâbü’l-Harac, Kitâbü’s-Savâyif, Kitâbü’l-Havâric, Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü men Ravâ ani’n-Nebiyy min Ashâbihî, Kitâbü Tesmiyeti’l-Fukahâ ve’l-Muhaddisîn, Kitâbü’t-Târîh ale’s-Sînîn, Kitâbü Sicilli’l-Cevâhir, Kitâbü Ahbâri’l-Hasan b. Ali ve Vefâtihi, Kitâbü’s-Semer, Kitâbü Ahbâri’l-Fürs, Kitâbü Hutabi’l-Mısrayn Mekke ve’l-Medîne, Kitâbü Mukatta’âti’l-A‘rab, Kitâbü’l-Muhabber, Kitâbü Makteli Hâlid b. Abdullah el-Kasrî ve’l-Velîd b. Yezîd ve Yezîd b. Hâlid b. Abdullah adlı eserleri vardır. Kitabı olan ve el-Heysem’den ilim alanlar: Ebû Ömer el-Ömerî. Asıl adı Hafs b. Ömer’dir. Kitâbü’z-Zünâti’l-Eşrâf ve Zikri Şübbâbi’l-Arab ve mâ Cerâ Beynehâ ve Zikri Ed‘iyâi’l-Câhiliyye, Kitâbü’n-Nisâ adlı eserleri vardır. es-Sükkerî’nin yazısından nakledildi. 20 25 30 Ebü’l-Bahterî el-Kâdî’ye Dair Haberler Adı Ebü’l-Bahterî Vehb b. Vehb b. Vehb b. Kesîr b. Abdullah b. Zem‘a b. el-Esved [b. el-Muttalib] İbn Esed b. Abdüluzzâ b. Kusay’dır. Rivayete göre Ca‘fer b. Muhammed aleyhisselâm onun Medineli olan anasıyla evliydi. Fakih, tarihçi ve nesep alimiydi. Hârûnürreşîd onu Askerü’l-Mehdî kadılığına tayin etti. Sonra azledip -Bekkâr b. Abdullah’tan sonra- Medine vali, kumandan ve kadısı tayin etti. Sonra azledildi, Bağdat’a geldi, Bağdat’ta vefat etti. Hadis sahasında zayıftı. Kitâbü’r-râyât, Kitâbü Tasm ve Cedîs, Kitâbü Sıfati’n-Nebî (sav), Kitâbü Fazâ’ili’l-Ensâr, Kitâbü’l-Fazâ’ili’l-Kebîr -bütün faziletleri içerir-, Kitâbü Nesebi Veledi İsmâil b. İbrâhim (as) adlı eserleri vardır. Son eserinde bazı hadis ve kıssalar yer alır. ا 313 כ אب ا אب ،כ אب ا א ،כ אب ا و ن ،כ אب أ ٥ اכ ة ،כ אب אر אر ا روى ا ط اء ا اق ،כ אب ا אء ،כ אب ا اج ،כ אب ا ا أ Ṣ ّ ا ،כ אب ا أ אر ا س ،כ אب ا ّ ،כ אب و ا ا ا כ ي .وا وذכ ّ ا כ ي. ا أ אر أ أ ا ا ، אء ،כ אب אة ا כ وا ا אن وا ،כ אب ارج ،כ אب ا ادر ،כ אب ،כ אب ا אر אء وا ّ وو א ،כ אب ا ،כ אب ّ אت ا و א ،כ אب اب ،כ אب ا . اכ א وذכ أد אء ا א :כ אب ا אة ا ،כ אب ا اف אء ّ يا א يو כ و ز ا د ا אا ٢٠ ة، ّ : .و ى אء ،כ אب ،כ אب ا اف ا ا ،כ אب أ اء ّכ وا ا ا ي وا ّ אب ا ب و א و طا ا ا اف ،כ אب ا ،כ אب أ אر ا ا ا ا א ،כ אب א أ أ ١٥ اف ا כ ،כ אب אر ّ ،כ אب כ כ אب אت ا אء وا أ اف ا כ אب ،כ אب س ا אء ،כ אب ّ אل ا ا א ا כ ،כ אب و ة ا כ ،כ אب ا אء ،כ אب ا כ ،כ אب ا כ אب ١٠ د ،כ אب أ אء א א وأ אء ّ ، ا .و אل إ ّن ا ّى أ ا ّ ً כאن .وכאن ً א أ אر א א א ،وو ّ ه אرون ا אء أ ا ّو ً א ّ ً ا و ّכאر ا م ل ا وو ّ ه ي כ ا ّ . ًא ا א .وכאن إ א ا אء ّ ل م اد و ّ و א و إ اכ ا :כ אب ا ا אت ،כ אب אر ،כ אب ا א إ ا اכ א ا مو و ي و ،כ אب ي ا ا ا م، ،Ṣכ אب א ،כ אب אد وا . ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 314 el-Medâinî’ye Dair Haberler 5 el-Hâris b. Ebû Usâme şöyle der: el-Medâinî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdullah b. Ebû Seyf el-Medâinî’dir. Semüre b. Cündüb’ün mevlâsıdır. Bazıları Semüre b. Habîb b. Abdüşems b. Abdümenâf ’ın mevlâsı olduğunu söylediler. Doğumu: Muhammed b. Yahyâ, el-Hüseyin b. Fehm’den, o da el-Medâinî’den şöyle nakletmiştir: “135 yılında doğdum.” 215 yılında öldü. 10 15 Ebû Bekir b. el-İhşîd’in yazısıyla yazılmış bir vesikada okuduğuma göre, el-Medâinî, Ma‘mer b. el-Eş‘as’ın hizmetçilerinin sözcüsüydü. Vesikada şöyle der: Hafsü’l-Ferd, Ma‘mer, Ebû Şemir, Ebü’l-Hasan el-Medâinî, Ebû Bekiri’l-Esam, Ebû Âmir Abdülkerim b. Ravh, bu altı kişi Ma‘mer b. elEş‘as’ın hizmetkârlarıydı. İbnü’l-Kûfî’nin kayıtlarında, el-Medâinî’nin 225 yılında 93 yaşındaken İshak b. İbrâhim el-Mevsılî’nin evinde öldüğünü okudum. İshak’ın devamlı yanındaydı. el-Medâinî şu eserleri kaleme almıştır ki bunları Ebü’l-Hasen İbnü’l-Kûfî’nin kayıtlarından aktarıyorum: Hz. Peygamber Hakkındaki Eserleri: 20 25 30 Kitâbü Ümmehâti’n-Nebî (sav), Kitâbü Sıfati’n-Nebî (sav), Kitâbü Ahbâri’l-Münâfikîn, Kitâbü Uhûdi’n-Nebî (sav), Kitâbü Tesmiyeti’l-Münâfikîn men Nezele fîhi’l-Kur’ân minhüm ve min Gayrihim, Kitâbü Tesmiyeti’l-lezîne Yü’zûne’n-Nebî (sav) ve Tesmiyeti’l-Müstehziîn ellezîne Ce‘alü’l-Kur’ân’e İdîn, Kitâbü Resâili’n-Nebî (sav), Kitâbü Kütübi’n-Nebî (sav) ile’l-Mülûk, Kitâbü Âyâti’n-Nebî (sav), Kitâbü İktâ‘i’n-Nebî (sav), Kitâbü Fütûhi’n-Nebî (sav), Kitâbü Sulhi’n-Nebî (sav), Kitâbü Hutabi‘n-Nebî (sav). Kitâbü Uhûdi’n-Nebî (sav) -[aynı isimdeki diğer kitaptan] farklıdır-. Kitâbü’l-Meğâzî -Ebü’l-Hasan b. el-Kûfî bu son eserin kendisinde bulunup 8 cüzden oluştuğunu, ciltler hâlinde olduğunu ve Abbas el-Yâbis’in hattıyla yazıldığını; ve aynı bölüm içinde, Ahmed b. el-Hâris el-Harrâz’ın da iki ciltlik bir [meğâzî] kitabının kendisinde olduğunu söyler-. Kitâbü Serâyâ’n-Nebî (sav), Kitâbü’l-Vüfûd -Yemen, Mudar, Rebîa heyetlerinden bahseder-, Kitâbü Du‘âi’n-Nebî (sav), Kitâbü Haberi’l-İfk, Kitâbü Ezvâci’n-Nebî (sav), Kitâbü’s-Serâyâ, Kitâbü Ummâli’n-Nebî ale’s-Sadakât, Kitâbü mâ Nehâ anhü’n-Nebî (sav), Kitâbü Hacceti Ebî Bekir es-Sıddîk (ra), ا 315 ا أ אر ا אل ا אرث أ أ ا أ א ،אل :ا ا ،أ ا ا ب و אل ة ا ّ ة אف. و ٥ ه، א رواه ّ و א ،و אت و ّ أ أت .אل :و ا א ١٠ ا اכ :אت ا و ا روح אق ا إ ا כ אب أ ّ אت ا ،Ṣכ אب ا ا ،Ṣכ אب כ ا ٢٠ حا أ اء ا אا כ אب د אء ا ا ا ّأ ا .و .و ،و أ ثو اכ ا ّ ّ ن : ،Ṣכ אب أ אر ا א ا آن ا ا Ṣإ ا ،Ṣכ אب د ّ ا אرث اا أ כ ا وأ ًא إ . ل ،Ṣآ .כ אب ا כ אب وא وכאن ا א ا א و ،Ṣכ אب ذون ا دا אن אن Ṣ Ṣو ،Ṣכ אب ا א أ א ذاכ ه أ אر ا . כ ّ ًא ا ا ا وأ وأ ا ّ כא ا ا اכ כ :כאن ا ا د وأ اכ لإ ١٥ כ ا ةو א ،أ ّ אل :و ت ّ ،כ אب ر א ،Ṣכ אب إ אع ا ،Ṣכ אب אزي ،وز אس ا א ،כ אب ا ا آن ك ،כ אب آ אت ا ا .وز ،כ אب و أ ا اا د ا .Ṣכ אب أّ א اכ ،وأ ى ه از. ّ ،Ṣכ אب ا دو ي و دا ،و د ،و در . ،Ṣכ אب ا כ ،כ אب أزواج ا ،Ṣכ אب ا ّ ا א ،כ אب ّ אل ،Ġ ا ،Ṣכ אب ّ أ כ ا אت ،כ אب א ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 316 Kitâbü Hutabi’n-Nebî (sav), Kitâbü Ahbâri’n-Nebî [mükerrer], Kitâbü’lHâtem ve’r-Rusül, Kitâbü men Ketebe lehü’n-Nebî (sav) Kitâben ve Emânen, Kitâbü Emvâli’n-Nebî ve Küttâbihî ve men Kâne Yeruddü aleyhi’s-Sadakate min Kureyşi’l-Arab. 5 10 15 20 Kureyş Kabîlesi İle İlgili Eserleri: Kitâbü Nesebi Kureyş ve Ahbârihâ, Kitâbü’l-Abbas b. Abdülmuttalib, Kitâbü Ahbâri Ebî Tâlib ve Veledihî, Kitâbü Hutabi Ali aleyhisselâm, Kitâbü Abdullah b. el-Abbas, Kitâbü Ali b. Abdullah b. el-Abbas, Kitâbü Âl-i Ebi’lÂs, Kitâbü Âl-i Ebi’l-‘Îs, Kitâbü Haberi’l-Hakem b. Ebi’l-Abbas, Kitâbü Abdurrahman b. Semüre, Kitâbü İbn Ebî Atîk, Kitâbü Amr b. ez-Zübeyr, Kitâbü Fazâ’ili Muhammed b. el-Hanefiyye, Kitâbü Fazâ’ili Ca‘fer b. Ebî Tâlib, Kitâbü Fazâ’ili’l-Hâris b. Abdülmuttalib, Kitâbü Fazâ’ili Abdullah b. Ca‘fer, Kitâbü Muâviye b. Abdullah, Kitâbü Abdullah b. Muâviye, Kitâbü Emri Muhammed b. Ali b. Abdullah b. Abbas, Kitâbü’l Âs b. Ümeyye, Kitâbü Abdullah b. Âmil b. Küreyz, Kitâbü Bişr b. Mervân b. el-Hakem, Kitâbü Ömer b. Abdullah b. Ma‘mer, Kitâbü Hicâ’i Hasan li Kureyş, Kitâbü Fazâ’ili Kureyş, Kitâbü Amr b. Sa‘îd b. el-Âs, Kitâbü Yahyâ b. Abdullah b. el-Hâris, Kitâbü Esmâ’i men Kutile mine’t-Tâlibiyyîn, Kitâbü Ahbâri Ziyâd b. Ebîh, Kitâbü Menâkihi Ziyâd ve Veledihî ve Da‘vetihî, Kitâbü’l-Cevâbât -Kureyş, Mudar, Rebîa, Mevâlî ve Yemenlilerin cevaplarını muhtevidir-. Eşrafın Kadınları ve Diğer Kadınlar Hakkındaki Eserleri: 25 30 Kitâbü’s-Sadâk, Kitâbü’l-Velâ’im, Kitâbü’l-Menâkih, Kitâbü’n-Nevâkih ve’n-Nevâşiz, Kitâbü’l-Mugîrât, Kitâbü’l-Mukayyinât [süsleyiciler], Kitâbü’l-Mütereddifât min Kureyş, Kitâbü men Ceme‘a beyne Uhteyn ve men Tezevvece binti İmra‘etihî ve men Ceme‘a Eksera min Erba‘ ve men Tezevvece Mecûsiyye, Kitâbü men Kürihe Münâkehatühü, Kitâbü men Kutile anhâ Zevcühâ, Kitâbü men Nühiyet an Tezvîci Racülin fe-Tezevvecethü, Kitâbü men Tezevvece mine’l-Eşrâfi fî Kelb, Kitâbü men Hecâhâ Zevcühâ, Kitâbü men Şeket Zevcehâ ev Şekâhâ, Kitâbü Münâkazâti’ş-Şu‘arâ ve Ahbâri’n-Nisâ, Kitâbü men Tezevvece fî Sekîf min Kureyş, Kitâbü’l-Fâtımiyyât, Kitâbü men Vasafe İmra’eten fe-Ahsene, Kitâbü’l-Kelbiyyât, Kitâbü’l-Avâtik, Kitâbü Menâkihi’l-Ferezdak, Kitâbü’l-Bikr, Kitâbü men Tezevvece min Nisâi’l-Hulefâ. ا 317 ا כ אب ،Ṣכ אب ا א وا ،Ṣכ אب أ אر ا وכ ّא و Ṣכ א ًא وأ א ًא ،כ אب أ ال ا ا ا ب. ،כ אب כאن ّد כ א أ אر ٥ ١٠ ا وأ אر א ،כ אب ا אس כ אب ّ ا ا و ّ م ،כ אب ا א وو ه ،כ אب ا אس ،כ אب آل أ ا אص ،כ אب آل أ ا ا ّ ة ،כ אب ا أ ا أ ا אس ،כ אب ا כ ّ ،כ אب א ا و ا ،כ אب ّ ا ّ ،כ אب א ا אرث כ אب א ا אرث ،כ אب אو ا כ אب א ا ا ،כ אب כ אب أ ا ا ّ א כ ،כ אب ،כ אب ١٥ אء ا אص ،כ אب أ אر ز אد כ ، أ אر אכ ا כ אب ا ا ا אت ات ،כ אب ا و אכ ّوج ا ،כ אب ّوج ا א ّ ، אو ، ا ا כ ،כ אب ،כ אب و א ا אت ر ا א אء ،כ אب ا ا אت ا ، ،כ אب ا אت و ا ، : ي . ا אت ا אء ّد אت אت ،כ אب ا أכ ،כ אب ّوج أر و א زو א ،כ אب اف أ ، ،כ אب ا אכ ،כ אب ا اכ وا ا ،כ אب ا أ و כא א ،כ אب א ٢٥ ّ ،כ אب ا اف وأ אر ا اق ،כ אب ا ّ ،כ אب ا ا אرث ،כ אب أ ، אس ،כ אب אس ،כ אب ا אص ،כ אب ا ّ أ ،כ אب أ ،כ אب אכ ز אد وو ه ود ا אت ٢٠ ّ אن وان ّ ،כ אب أ אر أ ،כ אب כ אت ا اء وأ אر ا אت ،כ אب ا أة و כ אب ا א ّ כ אب אכ ا زدق ،כ אب ا כ ،כ אب أ ،כ אب و و ر א א زو א ،כ אب אء ،כ אب כ ّوج ،כ אب زو א أو ، ،כ אب ا כ אت ،כ אب ا ّوج אء ا כه אء. ا כ، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 318 Halifelerin Tarihlerine Dair Eserleri: 5 10 Kitâbü Tesmiyeti’l-Hulefâ ve Küttâbihim ve A‘mârihim, Kitâbü Târîhi A‘mâri’l-Hulefâ, Kitâbü Târîhi’l-Hulefâ, Kitâbü Hule’l-Hulefâ, Kitâbü Ahbâri’l-Hulefâi’l-Kebîr -Ebû Bekir, Ömer, Osman, Ali aleyhisselâm, Muâviye, Yezîd b. Muâviye, Muâviye b. Yezîd b. Muâviye, İbnü’z-Zübeyr, Mervân b. el-Hakem, Abdülmelik, el-Velîd, Süleyman, Ömer b. Abdülazîz, Yezîd b. Abdülmelik, Hişâm b. Abdülmelik, el-Velîd b. Yezîd, Yezîd b. el-Velîd, [İkinci] Mervân, es-Seffâh, el-Mansûr, el-Mehdî, el-Hâdî, Hârûnürreşîd, el-Emîn ve’l-fitne, el-Me’mûn, el-Mu‘tasım dönemlerinden bahseder-. Ayrıca Kitâbü Ahbâri’s-Seffâh ve Kitâbü Âdâbi’s-Sultân adlı eserleri bu nevidendir. Önemli Olaylara Dair Eserleri: 15 20 25 Kitâbü Makteli Osman b. Affân (ra), Kitâbü’r-Ridde, Kitâbü’l-Cemel, Kitâbü’l-Gârât, Kitâbü’l-Havâric, Kitâbü’n-Nehrevân, Kitâbü Haberi Dâbî b. el-Hâris el-Bürcümî, Kitâbü Tevbe b. Mudarras, Kitâbü Benî Nâciye ve’l-Hırrît b. Râşid ve Maskale b. Hübeyre, Kitâbü Muhtasarı’l-Havâric, Kitâbü Hutabi Ali ve Kütübihî ilâ Ümmâlihi, Kitâbü Abdullah b. Âmir el-Hadramî, Kitâbü İsmâil b. Hebbâr, Kitâbü Amr b. ez-Zübeyr, Kitâbü Merci Râhıt, Kitâbü’r-Rabeze ve Makteli Huneys, Kitâbü Ahbâri’l-Haccâc ve Vefâtihî, Kitâbü Abbâd b. el-Husayn, Kitâbü Hurreti Râkım [Hamza ve Akmar], Kitâbü İbni’l-Cârûd Bürüstükbâz, Kitâbü Makteli Amr b. Sa‘îd b. el-Âs, Kitâbü Ziyâd ibn Amr b. el-Eşrefi’l-Atekî, Kitâbü Hilâfi Abdülcebbâr el-Ezdî ve Maktelihî, Kitâbü Selm b. Kuteybe ve Ravh b. Hâtim, Kitâbü’l-Misver b. Ömer ibni Abbâd el-Habtî ve Amr b. Sehl, Kitâbü Makteli Yezîd b. Ömer b. Hübeyre, Kitâbü Yevmi Senbîl. Fetihlere Dair Eserleri: 30 Kitâbü Fütûhi’ş-Şâm Eyyâmı Ebî Bekir: -Şâm haberlerinin ilk kısmıdırMerc es-Suffer, Busrâ’nın fethi, Yâkûsa ve Dımaşk’ın fetihleri; Hz. Ömer devrinde Fahl, Hıms, Yermük, İliyâ, Kaysâriye, Askalân, Gazze, Kıbrıs’ın fetihleri. Kitâbü Amr b. Sa‘d el-Ensârî. Kitâbü Fütûhi’l-Irak: Hz. Ebû Bekir’in ölümü, Köprü olayı, Mihrân ve öldürülmesi, Nuhayle günü, Kâdisiye savaşı, ا 319 כ أ אر ا אء ا אء وכ ّא כ אب ا אء ،כ אب ، כ، ا ا ،وان ا כ، ا ّ אح ،ا כ אم ا ١٥ אن، ا כ ،ا ،ا ،ا وا ّ אن .Ġ ،כ אب ا ّدة ،כ אب ا ا אرث ا א وان ،כ אب אن ارج ،כ אب ا ّ ز אد ا و א وا ، را ّ ا و ّ אج وو א ،כ אب אد ّ و אذ ،כ אب ا א ،כ אب ا ا اق ،و אة أ ن ،ا ،כ אب ا אرات، ،כ אب ف ا ر ّ א ،כ אب ،כ אب ا ا אص ،כ אب אر ا زدي و אد ا ،כ אب و و . ح כ אب ح ا אم أ ّאم أ . ا א ى، إ א، ا ة ،כ אب م אر ، . ّ א ،כ אب م ،وכ إ و ا ،כ אب ج را אر ،כ אب ،כ אب כ ، ا ف ا כ ،כ אب وروح ا وان، ة ،כ אب ،כ אب إ א ّ ،כ אب أ אر ا ةو ا ا ا ، אن. ة را ،כ אب ا ا אرود ٢٠ ، אو اث ّ ارج ،כ אب ا ي אو ، :أ אر أ ، ي ،ا אدي ،ا س ،כ אب ا אء ا כ ،و ا כ ،ا ّ אح ،כ אب آداب ا כ אب כ אب ا م، أ אر ا אو ، ا כ ، ر ،ا כ אب أ אر ا ١٠ אء ،כ אب أ אر ا אن، אو ،ا ا ٥ وأ אر ،כ אب אر אء ،כ אب אر ن، כ، ّ ة، ا כ ّ :أول ا אم. د .أ ّאم و س ،כ אب ا ان و ،ما ، : ج ا ّ .أ ّאم أ ،ا ، אري ،כ אب ، ا אد כ، ك، ح ، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 320 5 10 15 20 Medâin, Celûlâ, Nihavend savaşları. Kitâbü Haberi’l-Basra ve Fütûhihâ: Destümeysân, Mugîre b. Şube ve Ebû Mûsâ el-Eş‘arî’nin valilikleri, Ahvaz, Menâzir, Nehr Tîrâ, Sûs, Tüster, Kale, Hürmüzân, Dabbe b. Muhsan, Cündişâpûr, Sahretâc, Karyetü’l-Abdî, Sürrak, Mihricân Kazak, Mâsebezân, Sürrak kalesi, Râmehürmüz, Büstân fetihleri/olaylarını ihtiva eder. Kitâbü’l-Esâvira. Kitâbü fütûhi Horâsân: Cüneyd b. Abdurrahman, Râfi‘ b. el-Leys b. Nasr b. Seyyâr’ın valiliklerini ve Kuteybe’nin Horasan’daki faaliyetlerindeki rivayet ihtilaflarını içerir. Kitâbü Nevâdiri Kuteybe b. Müslim bi Horâsân, Kitâbü Vilâyeti Esed b. Abdullah el-Kasrî, Kitâbü vilâyeti Nasr b. Seyyâr, Kitâbü’d-devle, Kitâbü Seğri’l-Hind, Kitâbü Ummali’l-Hind, Kitâbü Fütûhi Sicistân, Kitâbü Fârs, Kitâbü Fethi’l-Übülle, Kitâbü Ahbâri Ermîniyye, Kitâbü Kirmân, Kitâbü Fethi Kâbul ve Zâbulistan, Kitâbü’lKılâ‘ ve’l-Ekrâd, Kitâbü Oman, Kitâbü Fütûhi Cibâli Taberistân, Kitâbü Taberistân Eyyâme’r-Reşîd, Kitâbü Fütûhi Mısr, Kitâbü’r-Rey ve Emri’l-Alevî, Kitâbü Ahbâri’l-Hasan b. Zeyd ve mâ Müdiha bihî mine’ş-Şi‘r ve Ummâlihî, Kitâbü Fütûhi’l-Cezîre, Kitâbü Fütûhi’l-Pâmir, Kitâbü Fütûhi’l-Ahvâz, Kitâbü Fütûhi’ş-Şam, Kitâbü Emri’l-Bahreyn, Kitâbü Fethi Sührük, Kitâbü Fethi Barka, Kitâbü Fethi Mekrân, Kitâbü Fütûhi’l-Hîre, Kitâbü Müvâde‘ati’n-Nûbe, Kitâbü Haberi Sâriye b. Züneym, Kitâbü Fütûhu’r-Rey -tekrar-, Kitâbü Fütûhi Cürcân ve Taberistân. Araplar’ın Haberlerine Dair Eserleri: 25 Kitâbü’l-Büyûtât, Kitâbü’l-Cîrân, Kitâbü Eşrâfi Abdü’l-Kays, Kitâb- Ahbâri Sakîf, Kitâbü men Nüsibe ilâ Ümmihî, Kitâbü men Sümmiye bi’smi Ebîhi mine’l-Arab, Kitâbü’l-Hayl ve’r-Rihân, Kitâbü Binâ’i’l-Ka‘be, Kitâbü Haberi Huzâ‘a, Kitâbü Himâ’l-Medîne ve Cibâlihâ ve Evdiyetihâ. Şairler ve Diğerleri Hakkındaki Eserleri: 30 Kitâbü Ahbâri’ş-Şu‘arâ, Kitâbü men Nüsibe ilâ Ümmihî mine’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’l-Amâir, Kitâbü’ş-Şüyûh, Kitâbü’l-Guramâ, Kitâbü men Hâdene ev Gazâ, Kitâbü Men İftüriza Mine’l-A‘râbi fi’d-Dîvân fe-Nedime ve Kâle Şi‘ran, Kitâbü’l-Mütemessilîn, Kitâbü Men Temessele Bi Şi‘rin fi Marazihî, Kitâbü’l-Ebyâti’l-letî Cevâbühâ Kelâmün, Kitâbü’n-Necâşî, Kitâbü men Vakafe alâ Kabrin fe-Temessele bi-Şi‘rin, Kitâbü men ا 321 ا ا ، ء ،אو ،כ אب ا ة ،و ا س، ، אج، ٥ و ّ ق، أ ا ا را ا ا ، ا ا ان، ، ي، ، ا ةو ا אو ا כ אب ١٠ ح כא כ אب ّ אن ،כ אب ا وزا ح ا א ،כ אب ا از ،כ אب כ אب أ אر ا ١٥ ،כ אب ز ،כ אب כ ا ا أ ح ،כ אب ا ،כ אب ّ אل ا ّ ،כ אب أ אر أر ع وا כ اد ،כ אب ي ف ا وا ّ ا אن ،כ אب و אن ،כ אب ،כ אب ا ي وأ و ّ א ،כ אب ا ،כ אب ح ا אم ،כ אب أ ا حا כ ان ،כ אب ح ح ا ي ،כ אب ح אل ا ي، ة ،כ אب ك، ة ،כ אب اد ا אن و ، ،כ אب כ אن، حا ان ،כ אب أ اف אت ،כ אب ا א إ أ ّ ،כ אب כ אب ّ ا ،כ אب כ אب אء ا כ ،כ אب ٢٠ ا אن ،و : ،כ אب אن. أ אر ا ب כ אب ا כ ان، אر .ا ّ אن ،כ אب אرس ،כ אب אن ،כ אب ا א ر، א ح אر ،כ אب ا و ،כ אب אن ،כ אب אر ، אورة ،כ אب ا אن أ ّאم ا ز وא ح כ אب אذر، אن ق، ا אن .כ אب ادر ي ،כ אب و ى، ّ ق، .را :د از، אن و أ אر ا כ אب أ אر ا أ ا ،כ אب أ אر ، وا אن، ا ب ،כ אب ا و א א وأود א. ا اء و اء ،כ אب ا خ ،כ אب ا ا ا ،כ אب ا ا ان م و אل ً ا א כ م ،כ אب ا א إ אدن أو אء ،כ אب ّ ا أّ ا ،כ אب ،כ אب ،כ אب و اء ،כ אب ا ا ض א ،כ אب ا اب ّ ،כ אب ا ّ ،כ אب אت ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 322 5 10 Beleğahû Mevtü Raculin Fetemessele bi Şi‘rin Ev Kelâmin, Kitâbü men Teşebbehe mine’n-Nisâi bi’r-Ricâli, Kitâbü men Faddale’l-A‘râbiyyâti ale’l-Hadariyyât, Kitâbü men Kâle Şi‘ran ale’l-Bedîheti, Kitâbü men Kâle Şi‘ran fi’l-Evâbidi, Kitâbü’l-İsti‘dâ’ ale’l-Şu‘arâ, Kitâbü men Kale Şi‘ran fe Sümmiye bihî, Kitâbü men Kâle fi’l-Hukûmeti mine’ş-Şu‘arâ, Kitâbü Tafdîli’ş-Şu‘arâ Ba‘zuhum alâ Ba‘zın, Kitâbü men Nedime ale’l-Medîhi ve men Nedime ale’l-Hicâ’i, Kitâbü men Kâle Şi‘ran ve Ücîbe bi Kelâmin, Kitâbü Ebi’l-Esvedi’d-Dü’elî, Kitâbü Hâlid b. Safvân, Kitâbü Mühâcâti Abdurrahman b. Hassân li’n-Necâşî, Kitâbü Kasîdeti Hâlid b. Yezîd fi’l-Mülûk ve’l-Ehdâs, Kitâb- Ahbâri’l-Ferezdak, Kitâbü Kasîdeti Abdullah b. İshak b. el-Fazl b. Abdurrahman, Kitâbü Haberi İmrân b. Hattân el-Hâricî, Kitâbü’n-Neked, Kitâbü’l-Ekele. el-Medâinî’nin Diğer Eserleri: 15 20 25 30 Kitâbü’l-Evâil, Kitâbü’l-Müteyyemîn, Kitâbü’t-Te‘âzî, Kitâbü’l-Münâferât, Kitâbü’l-Ekele [mükerrer], Kitâbü’l-Akaka ve’l-Berara, Kitâbü’l-Müseyyerîn, Kitâbü el-Kıyâfe ve’l-Fe’l ve’z-Zecr, Kitâbü Men Cerrede mine’l-Eşrâf, Kitâbü’l-Mürûe, Kitâbü’l-Hamkâ, Kitâbü’d-Darrâtîn, Kitâbü Hüsûmâti’l-Eşrâf, Kitâbü’l-Hayl, Kitâbü’t-Temennî, Kitâbü’l-Cevâhîr, Kitâbü’l-Mugannîn, Kütâbü’l-Mesmûmîn, Kitâbü Kâne Yükâlü, Kitâbü Zemmi’l-Hased, Kitâbü men Vakafe alâ Kabrin, Kitâbü’l-Hiyel, Kitâbü men Üstücîbet Da‘vetühû, Kitâbü Kudâti ehli’l-Medîne, Kitâbü Kudâti ehli’l-Basra, Kitâbü Ahbâri Rakabe b. Maskale, Kitâbü Müfâharati’l-Arabi ve’l-Acem, Kitâbü Müfâharati Ehli’l-Basra ve Ehli’l Kûfe, Kitâbü Darbi’d-Derâhimi ve’s-Sarf, Kitâbü Ahbâri İyâs b. Mu‘âviye, Kitâbü Haberi Ashâbi’l-Kehf, Kitâbü Hutbeti Vâsıl, Kitâbü Salâhi’l-Mâl, Kitâbü Edebi’l-İhvân, Kitâbü’n-Nahl, Kitâbü’l-Mukatta‘âti’l-Mütehayyirât, Kitâbü Ahbâri İbn Sîrîn, Kitâbü’r-Risâle ilâ İbn Ebî Du‘âd, Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü Ahbâri’l-Muhtâr, Kitâbü’l-Medîne, Kitâbü Mekke, Kitâbü’l-Muhtazirîn -gençliğinde ölenler hakkındadır-, Kitâbü Ma‘rifeti’l-Merâkıb ve’r-Rüsûm, Kitâbü’l-Merâ‘î ve’l-Cerâd -köyler, nahiyeler ve vergilerden bahseder-, Kitâbü’l-Cevâbât. Ayrıca Kitâbü’l-Mehâsin adlı eseri vardır. Son kitapta, ihtiyaç duyulan âdâb-ı muâşeret kurallarından hükümdarlara yönelik muamele ve davranışlara kadar çeşitli konulardan bahsedilir. ا 323 تر ا ّ ً ا أ م ا ا ا ا ا م ة ّאن ا אر ا ا אق ً אء א ا ،כ אب ا אل ً اء אل ان ،כ אب ة א ا اء ،כ אب אء ،כ אب ،כ אب א إ ّ אل اء ،כ אب و ،כ אب כ אب اء ا دا و אت ،כ אب ّ ا وا ،כ אب ا אل א ١٠ ّ אت ا כ ٥ أو כ م ،כ אب ا ً א אة ك وا ا ا ا כ ا ا اث ،כ אب أ אر ا زدق، ا ان ،כ אب ّ ،כ אب ِ ،כ אب ا אزي ،כ אب ا א ات ،כ אب ا כ ، د ا כ אب أ אر ر اכ وأ أ ،כ אب אب ا כ ب ا را ،כ אب ،כ אب אة أ ،כ אب ا وا ،כ אب وا ا أ ً א :ا اد و א ، אت ي א א ا داب ... ة، ا ا ،כ אب ا אر ،כ אب ا ا ا ةا ان، א ،כ אب ّכ . م ،כ אب وا و א א א ،כ אب ا ك. ة אو ،כ אب ح ا אل ،כ אب أدب ا א .כ אب ا כ ر وا אج إ אة أ ف ،כ אب أ אر إ אس ّ אت ا ،כ אب ا כ אب ا ّ إ ا أ دؤاد ،כ אب ا ادر ،כ אب أ אر ا כ אب ا ّ אت ّ ،כ אب ،כ אب ،כ אب א ة أ ات ،כ אب أ אر ا ،و אه د ،כ אب ،כ אب א ة ا ب وا ،כ אب وا ،כ אب ّ אن ،כ אب ا ّ ا ّ اف ،כ אب ا ،כ אب ا ّ ،כ אب ا ا ،כ אب ا و ،כ אب ذم ا ،כ אب כאن אل ،כ אب ّ ا ا ّ ا وأ כ אب ا َ َ َ وا َرة ،כ אب ا ّ ََ اف ،כ אب ا وءة ،כ אب ا ا ا ،כ אب כ م ،כ אب ،כ אب ا א وا ل وا ٢٠ ا אل ،כ אب ا כ ،כ אب ا כ . כ אب ا وا ،כ אب ا ١٥ אل ،כ אب ا אت .و ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 324 el-Medâinî’nin Talebesi Ahmed b. el-Hâris el-Harrâz’a Dair Haberler 5 10 İbnü’l-Kûfî’nin yazısından okuduğuma göre Ebû Ca‘fer Ahmed b. el-Hâris b. el-Mübârek’tir ve el-Mansûr’un mevlâsıdır. Bağdatlı, başı büyük, uzun ve gür sakallı, güzel yüzlü, geniş ağızlı, peltek bir zâttı. Ölmeden bir yıl önce sakallarını koyu kırmızıya boyadı. Sebebi sorulunca “Duyduğuma göre münker ve nekir melekleri bir ölüyü boyalı bulursa münker nekire “Onu bırak” dermiş.” dedi. -İbnü’l-Kûfî’den- başka birinin yazısında ise el-Medâinî ile el-Attâbî’nin râvisi olduğu, dedesinin satın [esir] alınıp el-Mansûr’a gönderildiği, onun kapıcıları arasına katıldığı söylenir. Dedesinin adı Hassân’dı, Yemâme kölelerindendi. Ahmed şairdi. Şu onun şiirlerindendir: “Ben kapıda hâcib engel olunca kapıyı çalmam. Şerefli bir kişiyi seven kişiyi kınamam. Kötü ve yüz vermeyen kişinin sevgisini istemem.” 15 Şiirlerinin çoğu hâcibleri kötülemeyle ilgilidir. Ahmed b. el-Hâris Zilhicce 258 [Ekim 878] tarihinde öldü. Evi Bağdat’ın Bâbü’l-Kûfe semtindeydi, oranın mezarlığında gömüldü. Bazıları 256 [870] yılında öldüğünü söylerler. 20 25 Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, Kitâbü Esmâ’i’l-Hulefâ ve Künâhüm ve’sSahâbe, Kitâbü Meğazi’l-Bahri fî Devleti Benî Hâşim ve Zikri Ebî Hafs Sahibi İkrîtaş, Kitâbü’l-Kabâ’il, Kitâbü’l-Eşrâf, Kitâbü mâ nehâ’n-Nebî (sav) anhu, Kitâbü Ebnâi’s-Serârî, Kitâbü Nevâdirü’ş-Şi‘r, Kitâbü Muhtasari Kitâbü’lButûn, Kitâbü Meğâzi’n-Nebî (sav) ve Serâyâhu ve Zikri Ezvâcihi, Kitâbü Cemhereti Veledi’l-Hâris b. Ka‘b ve Ahbârihim fi’l-Câhiliyye, Kitâbü Ahbâri Ebi’l-Abbas, Kitâbü’l-Ahbâr ve’n-Nevâdir, Kitâbü Şihneti’l-Berîd, Kitâbü’nNesîb, Kitâbü’l-Halâ’ib ve’r-Rihân adlı eserleri vardır. Ebû Hâlid el-Ganevî Kitâbü Ahbâri Ganî ve Ensâbihim, [Kitâbü’l-Ensâb] adlı eserleri vardır. ا 325 ا אرث ا أ אر أ أت ا ّ ا ر. ّ اכ ادي כ و ً ّ ا א ا، ً א ًא א א، ً א ،אل כ כ و ّ אب ا כ ه ّم ا أ אف أ אر أ ا אس ،כ אب ا ّ وا אن. ا و ا ّ אن، أ ا א .وכאن أ אب َא ِ ُ ا َ ِ إ َذا َ َ َ ُدو َو َ أُ َא ِ ُ ُود ا َכאرِ ِه ا ٍ אن و כ אب ا א Ṣ ن ،כ אب כ ا إ ،כ אب أ אء ا اري، אزي ا :כ אب أ אر Ṣو ا אه ا א ،כ אب ا ي ،כ אب ا אء وכ א . وأ אر אر وا ادر ،כ אب وأ א אء ا وذכ أ ا .وכאن . א כ ،כ אب أ א ة و ا אرث وא ّ و א כ وا اف ،כ אب א ،כ אب وذכ أزوا ،כ אب اכ وا ّא ي ّه ّ אب. כ אب ا א ،כ אب ا أ ،כ ا ّ أن כ ا و כ ا إذا ً ً . :وכאن راو ا ّ :כ אب ا اכ ا و دو א ،כ אب אزي ا وا א ا ا ا אرك، ،أ . ذ כ ،אل: ا אرث ذي ا ّ א א ،و אل אت ود כ אب دار ا א، ا ّ ا ،وכאن אل ه: وأכ ٢٠ ا ا אرث כ إ ّ ا ْ ٌؤ أُ َرى ِא ْ َ ِ אب أ ْ َ ُ ُ ُ َو َ أَ ُ ُم ا ًءا ِ ُو ِ ّد ذي َ ٍف َ ١٠ ١٥ אل :أ اכ ر ا أ ا أس، ا ًא أ אه ّ ٥ ّ از א ا אب. ،כ אب ،כ אب ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 326 İbn Abde'ye Dair Haberler 5 10 15 Adı Muhammed b. Abde b. Süleyman b. Hâcib el-Abdî’dir. Abde’nin ismi Abdurrahman’dır, Abde ise lakaptır. Künyesi Ebû Abdurrahman’dır. Oğlu Muhammed’in künyesi ise Ebû Bekir’dir. Kendisine itimad edilen nesep âlimlerinden biridir. Kabilelerin meâsirini, haberleri (tarihi), eyyâmü’l-Arab’ı iyi bilir. Sultanın (Halifenin) hizmetindeydi. … öldü. Kitâbü’n-Nesebi’l-Kebîr, Hişâm el-Kelbî’nin eseri gibi kabilelerin neseplerinden bahseder. Diğer eserleri: Kitâbü Muhtasari Esmâ’i’l-Kabâ’il, Kitâbü’l-Kâfi fi’n-Neseb, Kitâbü Menâkıhı Âli’l-Mühelleb, Kitâbü Nesebi Veledi Ebî Sufra el-Mühelleb ve Veledihî, Kitâbü Mead b. Adnân ve Kahtân, Kitâbü Menâkıbi Kureyş, Kitâbü Nesebi Benî Fak‘as b. Tarîf b. Esed b. Huzeyme, Kitâbü’l-Ümmehât, Kitâbü Nesebi’l-Ahnes b. Süreyk es-Sekafî, Kitâbü Nesebi Kinâne, Kitâbü Ebî Ca‘fer el-Mansûr, Kitâbü Eşrâfi Bekr ve Teğlib ve Fürsânihim ve Eyyâmihim ve Menâkıbihim ve Ahlâfihim, Kitâbü Esmâ’i Fuhûli’ş-Şi‘r, Kitâbü’ş-Şüce‘â adlı eserleri vardır. Allân eş-Şuûbî’ye Dair Haberler 20 25 30 Adı Allan b. … eş-Şuûbî olup Fars asıllıdır. Râvîydi. Neseb, mesâlib ve düşmanlıklar konularında âlimdi. Bermekîlerin hizmetindeydi. Beytülhikme’de Hârûnürreşîd, [oğlu] Me’mûn ve Bermekîler için kitap istinsah ederdi. Kitâbü’l-Meydân fi’l-Mesâlib adlı eserini yazdı; bu eserde Arapları kötüledi ve onların ayıplarını ortaya koydu. Ayrıca el-Hılye adını verdiği bir kitap yazmaya başlamıştı. Eseri bitiremedi ve sonraları eser kayboldu. İbn Şâhin el-Ahbârî’nin notlarından böyle okudum. Kitâbü’l-Meydân mesâlibe dair olup Kureyş’in ayıplarından, sanatlarından, ticaretinden; Teym b. Mürre b. Ka‘b’ın mesâlibinden; Benî Esed b. Abdüluzzâ; Benî Mahzûm b. Yekza b. Mürre b. Ka‘b mesâlibinden; Sehm ve Cumah’ın mesâlibinden; Sâme b. Lüeyy’in mesâlibinden; Abdüddâr b. Kusay’ın mesâlibinden; Zühre b. Kilâb, Benî Adî b. Ka‘b, Sa‘d b. Lüeyy, el-Hâris b. Lüeyy, Huzeyme b. Lüeyy, Avf b. Lüeyy, Âmir b. Lüeyy’in mesâlibinden; Esed b. Huzeyme, Hüzeyl b. Müdrike, Benî İmruülkays b. Zeyd Menât b. Temîm, Benî Tâbiha b. İlyâs, Benî Dabbe b. Üdd, ا 327 أ אر ا ة ّ ة .وכ ٥ ّ ا ،وכ ا ةأא א وا אر وأ ّאم ا ب ،وכאن ّ ً ا ... و اכ אم ا כ :כ אب ا .و אن و اכ ي و ه :כ אب כ אب אכ آل ا ١٠ א ي .وا כ .أ وכאن و ّ אن ا ة أ ّ ،כ אب ةا ا אل כ אب ا لا אء ، وو ه ،כ אب ،כ אب ،כ אب ا ّ אت ،כ אب ر ،כ אب أ اف כ و ا כ אب أ وأ אن. ّ أ ا ،כ אب أ ا ّא ا אت אء ا א ،כ אب ا כא و أ אن ،כ אب א ا و أ אب ا א ّ ا ،כ אب و ،כ אب ا ة א כא ، وأ ّא אء. و א أ אر ّ ن ا و ١٥ ّن ...ا وا א ات ًא إ כ אب ا כ א ًא، ا א ّ אه ا اכ ا ي כ :כ אب ا وم א א ّي ،א ا ؤا ّ ا ار ان כ ة ّ ة ا ب وأ א א .وכאن ،א ّي ،א ّي ،א א אة ّا ا א و כ ،א א ي و ز ة כ ب ،א ،א ،א ّي ،א ،א א اכ. אري. . أ ،א أ ا نو :א ،א ا אرث ز ا כ وا ا ض أ ه ،כ ا أت و אرا א ،א ٢٠ ا س .وכאن راو ا اכ و ان ّ و ،أ אر ً א א אب وا א א אت ا ّ ى ،א ّي، א כ ي ّي ،א رכ ،א إ אس ،א ّ ، ف أد، ّ ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 328 5 10 15 Müzeyne b. Üdd, Adiyy er-Rebâb, Ukl, Bel‘am b. Teym, Temîm, Amr b. Temîm, Esîd, Lahm, Kayn, Mâzin, el-Habıt, Yerbû‘, Benî Dârim, el-Berâcim, Rebîa el-Cû‘, Benî Sa‘d b. Zeyd Menât b. Temîm, Kays Aylân, Ganiyy, Bâhile, Benî Süleym b. Mansûr, Nümeyr, Âmir b. Sa‘sa‘a, Fezâre -şunları kapsar: Mürre b. Avf b. Gatafân, Abs b. Beğîz, Sakîf-, Rebîa -Icl b. Lüceym, Teğlib b. Vâil kabilelerini kapsar-, Benî Yeşkûr b. Bekr, en-Nemr b. Kâsıt, Sedûs b. Şeybân, Aneze b. Esed, Teym el-Lât b. Sa‘lebe, Kays b. Sa‘lebe, Hanîfe b. Lüceym, Benî Şeybân, Abdülkays, İyâd -özet hâlindedir, tafsilat içermez-, el-Yemen adı altındaki Evs, Hazrec, Kuzâa, Tayyi’, Benü’l-Haris b. Ka‘b, Naha‘, Huzâa, Gassân, Kinde, Eşa‘rûn, Lahm, Cüzâm, Ans, Murâd, Sekâsek, el-Kayn, Nehd, Zübeyd, Becîle, Hemdân, Hadramevt, Himyer kabilelerinin mesâlibinden bahseder. Onun tekli kitapları arasında Kitâbü Fazâ’ili Kinâne, Kitâbü Nesebi’n-Nemir b. Kâsıt, Kitâbü Nesebi Teğlib b. Vâil, Kitâbü Fazâ’ili Rebîa, Kitâbü’l-Münâfere adlarındaki eserleri de vardır. Muhammed b. Habîb’e Dair Haberler 20 25 30 Adı Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb b. Ümeyye b. Ömer’dir. es-Sükkerî şöyle yazmıştır: et-Târîhü’l-Mülhak’ın müellifi Ebü’l-Kâsım el-Hicâzî’nin dediğine göre Ebü’l-Kâsım Abdülazîz b. Abdullah el-Hâşimi şunları söyledi: “Muhammed b. Habîb; Abbas b. Muhammed oğullarının yani bizim mevâlîmizdendi. Anası Habîb de bizim mevlâmızdı. Habîb onun anasıdır, babası değil.” Muhammed b. İshak der ki: Muhammed b. Habîb Bağdatlı ensâb, tarih, lügat, şiir ve kabile âlimlerindendi. Arapların şiiri hakkında bir mecmua topladı. İbnü’l-A‘râbî, Kutrub, Ebû Ubeyde, Ebü’l-Yakzân ve başka âlimlerden ilim rivayet etti. Edepli ve eserleri sağlam bir kişidir. … öldü. Kitâbü’l-Emsâl alâ Ef‘âl ve Yüsemmâ el-Münemmak, Kitâbü’n-Neseb, Kitâbü’s-Su‘ûd ve’l-Umûd, Kitâbü’l-Amâir ve’r-Rabâ’il fi’n-Neseb, Kitâbü’l-Müveşşah, Kitâbü’l-Mü’telif ve’l-Muhtelif fi’n-Neseb, Kitâbü’lMuhabber, Kitâbü’l-Müktenâ, Kitâbü Garibi’l-Hadis, Kitâbü’l-Envâ, ا 329 א ، أد ،א ّ ،أ و ر ا א ،א ف אة ١٠ ا ،א ، ،ز ، و ا כ ا أ אر دات :כ אب ّ אزي א ا ا אر ا وا א .و وأ و وا ّ إ اכ ّ אل אق :وכאن ،اد ،ا כא כ ،ا ، ، ،כ אب א ّ ا כ ي ،و אل أ ا א ا כ ّ כ אء .وכאن :כ אب ا אل א وا א ،כ אب ا ّد ًא وכ ّ أ ا ،כ אب ا أ ا א א ً أ אه و כ כא اد א أ אر ا ب ،روى אن و د ،כ אب ا ا ا אرث כ ، ا .و אل :כאن ّ ة א أ ً א .و أّ אل ا ،א ،כ אب ا א ة. أ ا ا א ّ وכא ٢٠ א א כ א ،כ אب ر א ا ام، ،א إ אد א ، ، :א ،א אن ،א رج، ارة: ّ أ ا أ ،א ا ت ون، ت. ْ ِ ، َ ان، وا ،כ אب ١٥ כ כ ،א ا :ا وس ،ا ا ،و ّ אن ،כ ة ،ا ، א .א ، ،א ،א ر ،א دارم ،ا ا ن ،א ، ة ،א ، ،א وا .א وس ع، ،א אن، אن ،א כ ،א ،אزن ،ا ر ،א ّ ،א ّ ،ا ز ة ٥ ّي ،ا ع، ا אب ،א ،א אب وا ا .و ّ و ّ ا ،כ אب ا ،כ אب ا ا אس ّ أّ . אر وا و وا ب وأ ة ... ّ ،כ אب ا ّ ،כ אب ا ا ،כ אب ا د وا ،כ אب ا اء، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 330 5 10 15 20 Kitâbü’l-Müşeccer, Kitâbü’l-Müveşşâ, Kitâbü men Üstücîbe Dâ‘vetühû -İbnü’l-Kûfî hattıyla-, Kitâbü’l-Müzehheb fî Ahbâri’ş-Şu‘arâ ve Tabakâtihim, Kitâbü Nakâ’ızi Cerîr ve Ömer b. Lecâ’, Kitâbü Nakâ’ızi Cerîr ve’l-Ferezdak, Kitâbü’l-Müfevvef, Kitâbü Târîhi’l-Hulefâ, Kitâbü men Sümmiye bi-Beytin Kâlehû, Kitâbü Mekâtili’l-Fürsan, Kitâbü Elkâbi’ş-Şu‘arâ, Kitâbü Küne’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’l-Akl, Kitâbü’s-Simât, Kitâbü Ümmehâti’n-Nebî (sav), Kitâbü Eyyâmi Cerîr elletî Zekerahâ fî Şi‘rihî, Kitâbü Ümmehâti A‘yâni Benî Abdülmuttalib, Kitâbü’l-Muktebes, Kitâbü Ümmehâti’s-Seb‘a min Kureyş, Kitâbü’l-Hayl -İbnü’l-Kûfî hattıyla-, Kitâbu’n-Nebât, Kitâbü’l-Erham elletî beyne Rasûlillah ve beyne Ashâbihî Sive’l-Asabe, Kitâbü Elkâbi’l-Yemen ve Rebîa ve Mudar, Kitâbü’l-Elkâb -kabîlelerin lakapları da dâhildir-, Kitâbü’l-Kabâ’ili’l-Kebîr ve’l-Eyyâm. Bu son eser Feth b. Hâkân için derlenmiştir ki bizzat o nüshayı Ebü’l-Kâsım b. Ebü’l-Hattâb b. el-Furât’ın yanında gördüm. Talahî kağıda yazılmıştı, yirmi küsür cüzdü. Kitaptaki eksik kısımlardan, eserin tamamının yaklaşık kırk cüz kadar olduğu tahmin edilmekte; her cüz iki yüz veya daha fazla varaktan oluşmaktadır. Kitap, ihtiva ettiği kabilelere ve eyyâmü’l-Arab’a dair es-Sindî b. Ali el-Varrâk tarafından Nezil hattıyla ve talahî kağıt kullanılarak kaleme alınmış yaklaşık onbeş sayfalık bir fihriste sahiptir. İnşallah ileride tafsilata girmeksizin bu eserden söz edeceğim. Hallâd b. Yezîd el-Bâhilî Ahbâr (tarih), kabileler ve şiir râvilerindendir. Bildiğimiz bir eseri yoktur. Ömer b. Bükeyr 25 Hasan b. Sehl’in arkadaşı, tarihçi, râvi, nesep âlimi. el-Ferrâ Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân’ı bu zât için yazdı. Kitâbü Yevmi’l-Gavl, Yevmi’z-Zuhr, Yevmi Ermâm, Yevmi’l-Kûfe, Gazvetü Benî Sa‘d b. Zeyd Menât, Yevmü Mübâyiz adlı kitapları vardır. İbn Ebî Üveys 30 Nesep, lügat ve meâsir râvilerinden olup Bâdiye fasihleriyle görüşmüştür. Ebû Sehl Sa‘d b. Saîd’den Kitâbü’l-Husrî fi’l-Garîb’i rivayeti etmiştir. ا 331 כ אب ا ا ّ .כ אب ّ ،כ אب ا اء و أ אر ا ّ א د ا ،כ אب א ّا ، اכ و .כ אب ،כ אب א وا زدق ،כ אب ا ّ ف ،כ אب אر ا אء ،כ אب ّ اء ،כ אب ا اء כ אب כ ا כ אب א ا אن ،כ אب أ אب ا ٥ ،Ṣכ אب ا אت ،כ אب أ ّ אت ا ا ّ ،כ אب ا أ אن ١٠ ،כ אب أ אب ا ور .כ אب ا و כ אب ا א ا כ وا ّאم أ ا ّאب ا ات ا א أّ א א ًءا أر ي ّد أ ّ ّ ا א א ا ًא و ًءا وכא يا ا ّراق ذ כ دون أ ى أ אب ا א . ء א א ور وأכ .و כّ ،כ אب ه ،כ אب أ ّ אت ، .כ אب ا אب و א אن ،ورأ ا א وا ّאم ّ ل .أ א أذכ ة ور ١٥ ا ،כ אب أ ّ אت ا ر لا و .כ אب ا אت ،כ אب ا ر אم ا ّ ا اכ ا ذכ א א ، أ ّ ،ل ها إن אء ا . ا א אر وا א ا واة وا אر .و ّ . כ א ا ا آن .و اכ ز ٢٠ ا اء כ אب א .وכאن أ אر ًא روا ّ א .و ّ :כ אب م ا ل ،م ا ،م أر אم ،م ا כ ،وة ا أ أ ا واة . אة ،م א أو وا כ אب ا אب وا ي .و ا אء ا . اب .وروى أ ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 332 İbnü’n-Nettâh Adı Ebû Abdullah Muhammed b. Sâlih b. en-Nettâh olup el-Hasan b. Meymûn’dan rivayette bulunmuştur. Bu zât Abbâsî Devleti ve tarihi hakkında eser yazan ilk kişidir. İbrâhim b. Zâdân b. Sinân el-Basrî’den [hikâye5 ler] nakleder. Tarihçi, nesepçi ve siyer râvisi idi. Kitâbü Efhâzi’l-Arab, Kitâbü’l-Büyûtât, Kitâbü’r-Redd alâ Ebî Ubeyde fî Kitâbi’d-Dîbac, Kitâbü Ensâbi Ezdi Umân, Kitâbü Makteli Zeyd b. Ali adlı eserleri vardır. Selmeveyh b. Sâlih el-Leysî 10 Tarih (ahbâr) ve nesep râvilerinden olup Kitâbü’d-Devle adlı bir eseri vardır. Bu eserinde pek çok kişiden rivayette bulunmuştur. es-Sekûnî Nesepçilerden olup adı el-Hasan b. Saîd’dir. Kitâbü Ensâbi Benî Abdülmuttalib adında hacimli bir kitabı vardır. 15 Ebü’l-Fazl Muhammed b. Ahmed b. Abdülhamîd el-Kâtib, siyer âlimlerindendir. Kitâbü Ahbâri Hulefâi Beni’l-Abbâs adında büyük bir eseri vardır. İbn Ebî Sâbit ez-Zührî Adı Abdülazîz b. İmrân ez-Zührî olup Kitâbü’l-Ahlâf adında bir eseri 20 vardır. Uyeyne b. el-Minhâl Künyesi Ebü’l-Minhâl olup haber, atasözü ve nesep râvilerindendir. Kitâbü’l-Ebyâti’s-Sâ’ire, Kitâbü’l-Mübâyenât, Kitâbü’s-Serâb adlı eserleri vardır. Kitâbü’l-Emsâli’s-Sâ’ire, ا 333 ا ّאح ا ا أ ا زادان أول ّ ّ أّ אن ا א ا ّאح ،روى ن .و ا ا ا ّאح ا و وأ אر א כ א ًא ،و כ ا ي ] כא אت[ .وכאن ا ا ّאح أ אر ًא א א ،راو ً إ ا ا כ :כ אب أ אذ ا ب ،כ אب ا אت ،כ אب ا ّد و ز כ אب ا אج ،כ אب أ אب أزد אن ،כ אب ٥ ا . أ ة ] א م[. א رواة ا ا אب .و אر وا اכ א . :כ אب ا و ،روى ا כ ١٠ وا ا ا ا ّא .و ،כ אب כ . ّ اכ :כ אب أ אب أ ا ١٥ أ אر ا ّ أ أ ا אس ،כ . ّ א وا وכ ٢٠ ا אء ا כא ، أ ا .و اכ :כ אب ا ي ان ا ا ا אل أאا אل، و اכ כ אب ا اب. ا واة :כ אب ا ي .و אر وا اכ אل وا :כ אب ا ف. אب. אت ا א ة ،כ אب ا א אت ،כ אب ا אل ا א ة، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 334 er-Râvendî 5 Ahbârü’d-Devle adında güzel bir kitap yazmıştır. Az bir kısmını gördüm. Râvendiyye denen yerde oturur, kendisinin huzurunda kitabı okunur ve böylece insanlar ondan ilim alırlardı. Kitâbü’d-Devle adında yaklaşık iki bin varaklık bir eseri daha vardır. İbn Şebîb Künyesi Ebû Saîd’dir. Abdullah b. Şebîb er-Rabaî‘ el-Basrî, haber (tarih) râvilerindendir. Kitâbü’l-Ahbâr ve’l-Âsâr adlı eserini Sa‘leb ondan rivayet etmiştir. 10 el-Gallâbî Adı Ebû Abdullah Muhammed b. Zekeriyyâ b. Dînâr el-Gallâbî olup siyer, olaylar, meğâzî vb. râvilerindendir. İtimad edilir bir kişiydi. 15 Kitâbü Makteli’l-Hüseyn b. Ali, Kitâbü Vak‘ati Sıffîn, Kitâbü’l-Cemel, Kitâbü’l-Harra, Kitâbü Makteli Emîrü’l-Mü’minîn, Kitâbü’t-Tevvâbîn ve ‘Ayni’l-Verde, Kitâbü’l-Ecvâd, Kitâbü’l-Mübhalîn adlı eserleri bulunur. İbnü’l-Kûfî’nin Kayıtlarından Ulaşıp Sonradan Zikrettiğimiz Bazı Kişiler Hırâş 20 Hırâş b. İsmâil eş-Şeybânî el-İclî, künyesi Ebû Va‘râ. Muhammed b. Sâib el-Kelbî ondan ilim almıştır. Nesep âlimlerindendir. Ahbâru Rebîa ve Ensâbihâ adlı bir eseri vardır. İbn Zebâle Haberci ve nesepçi olup Kitâbü’l-Medîne ve Ahbârihâ, Kitâbü’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’l-Elkâb adlı eserleri vardır. 25 Abdullah b. Ebî Sa‘d el-Varrâk Haberci, nesepçi ve şiir râvisiydi. Kitâbü’l-Arabiyye, Kitâbü’l-Eymân ve’dDu‘â ve’d-Devvâhî, Kitâbü’l-Medîne ve Ahbârihâ, Kitâbü’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’lElkâb adlı eserleri vardır. ا 335 ا او ي ا .وכאن ًא ً ا כ :כ אب ا و כ אب أ אر ا و و ّ د .ورأ ا أ אر ا و .و و ون او ،ءو أ ور . ا ٥ ا أא אر وا אر رواه وכ כ אب ا ا ا . ا ي اכ אر .و : ا ّ ١٠ و أ وا אزي و زכ ّא אد ً א. ا ّ ذ כ ،وכאن د אر ا ّ ا ا כ :כ אب و أ ،כ אب ا ة ،כ אب כ אب ا ّ اد ،כ אب ا ا ّ ا و ا ردة ،כ אب ا أ א א ذכ ١٥ ا إ א اכ و أ ا ٢٠ ّا اش ا א ا ا ّא ،و ا ّ ، م .כ אب و ا م ،כ אب . ذכ א و اء ،أ وכ ّ ا כ :כ אب أ אر ر وا א و ّ وأ א א. ا א زא أ אري ّ א . ا אب. ا أ اכ ر: . :כ אب ا ١ا ّراق כאن أ אر ًא א راو وا אء وا وا ،כ אب ا ١ اכ ا ،أ ، ا واة اث وأ אر א .כ אب ا اء .כ אب ،כ אب ا ا כ :כ אب ا .و اء ،כ אب ا אب. وأ אر א ،כ אب ا אن ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 336 en-Nasrî Hasan b. Meymûn, Benî Nadr b. Ku’ayn’den olup Muhammed b. en-Nettâh bu zâttan rivayette bulunur. Kitâbü’d-Devle, Kitâbü’l-Meâsir adlı eserleri vardır. 5 Hâlid b. Hıdâş b. Aclân Künyesi Ebü’l-Heysem’dir. Mühelleb b. Ebû Sufra ailesinin mevlâsıdır. 223 (838) yılında öldü. Kitâbü’l-Ezârika ve Hurûbi’l-Mühelleb, Kitâbü Ahbâri Âli’l-Mühelleb adlı eserleri vardır. İbn Âbid 10 Hayatı hakkında bilgi yoktur. Kitâbü’l-Mülûk ve Ahbâri’l-Ümem adlı bir eseri vardır. Mugîre Mugîre b. Muhammed el-Mühellebî; Kitâbü Menâkihi Âli’l-Mühelleb adlı bir eseri vardır. 15 İbn Assâm el-Kilâbî Adı Ali … İbn Künâse zamanında Kûfe’de yaşadı. Bu ikisine dair [aktarılan] hatıralar vardır. Kitâbü’n-Nesîb, Kitâbü’l-Mülah adlı eserleri bulunur. Ebü’l-Mün‘im Adı … Kitâbü Tabakâti’ş-Şu‘arâ adlı bir eseri vardır. 20 el-Has‘amî Adı Muhammed b. Abdullah veya Abdullah b. Muhammed’dir. Kitâbü’şŞi‘r ve’ş-Şu‘arâ adlı bir eseri vardır. Mencûf es-Sedûsî 25 Kitâbü’l-Gazel adlı eseri vardır. Ganeveyh es-Sedûsî bu zâtın oğludur. Ganeveyh’in adı Ubeydullah b. el-Fadl b. Süfyân b. Mencûf ’tur. Künyesi Ebû Muhammed’dir. Habercilerdendir. Ebû Ubeyde’den rivayet eder. 200 yılından sonra ölmüştür. Kitâbü’l-Me’âsir ve’l-Ensâb ve’l-Eyyâm adlı eseri vardır. ا 337 ي ا ن، و ا ا כ :כ אب ا و ،כ אب ا ِ َ اش ا א ٥ ،و . روى ا ّאح .و ّ ن ثو أ . وכ أא ا آل ا ّ ة .و ّ ا כ :כ אب ا زار و وب ا ّ ،כ אب أ אر آل ا ّ . و א .و א ا ف و ا .و أ ه :כ אب ا اכ ك وأ אر ا . ة ١٠ ا ّ ا ا ّאم ا כ وا כ אب ا ّ .و اכ ...وכאن כ א ً . ،כ אب ا :כ אب אכ آل ا أ ّאم כא ،و ّ . أ אر .و اכ : أ ا وا ١٥ اכ ...و אت ا :כ אب اء. ا وا وا ّ اء. فا ٢٠ ا و ا א ا أو ا ّ .و :כ אب ا اכ و ا و ا כ :כ אب ا ل .و و ه ّ ،أ אري روى فوכ أא אن وا אب وا ّאم. ا כ :כ אب ا .و :وا أ ا ة ،و אت ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 338 el-Velîd b. Müslim Siyer ve havâdis rivayet eden âlimlerdendir. Kitâbü’l-Meğâzî adlı bir eseri bulunur. el-Fâkihî 5 Kitâbü Mekke ve Ahbâriha fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm adlı bir eseri bulunur. Yezîd b. Muhammed el-Mühellebî Şairdir. Kendisinden ileride bahsedilecek. Kitâbü’l-Mühelleb ve Ahbârihi ve Ahbâri Veledihî adlı bir eseri vardır. Ebû İshak 10 İsmâil b. Îsâ el-Attâr. Bağdatlı siyer âlimlerindendir. Ondan el-Hasan b. Alleveyh el-Kattân rivayet eder. Kitâbü’l-Mübtede’, Kitâbü Hafri Zemzem, Kitâbü’r-Ridde, Kitâbü’lFütûh, Kitâbü’l-Cemel, Kitâbü Sıffîn, Kitâbü’l-Elviye, Kitâbü’l-Fiten adlı eserleri vardır. 15 İbn Ebî Tayfur Adı Muhammed b. Ahmed el-Cürcânî’dir, Cürcânlı’dır. Kitâbü Ebvâbi’l-Hulefâ adlı bir eseri vardır. Eserinde, halifelerin ünsiyet kurduğu, varlığı sebebiyle mutlu olduğu, akıl danıştığı ve destek aldığı kişilerden bahseder. 20 İbn Temmâm ed-Dehkân Adı Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ali b. el-Fazl b. Temmâm ed-Dehkân olup Kûfe asıllıdır. Kitâbü Fazâili’l-Kûfe adlı bir eseri vardır. Ebû Hassan ez-Ziyâdî 25 Adı Ebû Hassân el-Hasan b. Osman ez-Ziyâdî olup Heysem b. Adî ve başkalarından rivayette bulunur. Kadı, fazilet sahibi, edip, nesepçi, eliaçık ve cömert bir kişiydi. Hem kendisi kitap yazar hem de yazdırırdı. Büyük ve güzel bir kütüphanesi vardı. Muhtelif kişilerden ilim almıştır. ا 339 ا أ وا אب ا اכ اث .و אزي. כ אب ا ا אכ اכ و :כ אب ّכ وأ אر א ّ ا ٥ و ا א أ إ إ ا و أ ،כ אب ا اכ ا כאن ا ز م ،כ אب ا ّدة ،כ אب ا ح ،כ אب . א ، אء أ ن אن .و وَ ْ َ ِ وَ ُ و :כ אب أ اب اכ و . و אن أ ا :כ אب ّ ا א اכ ّ אم ا . اכ אن ،وأ . ّ אن ا אدي أ ٢٠ ،وى ر אم ا أ اد أ ،כ אب ّ ،כ אب ا أ و ّאر، :כ אب ا وا ّ ا אء ،و אه ١٥ أ أ אب ا ا ّאن. اכ ا اכ اا ،כ אب ا ذכ ه .و :כ אب ا ّ وأ אره وأ אر و ه. אق و ا وا ّ א ّ ١٠ ّ ا א م. ّ אن ا א א א ً أد א א א ً ً ً ا אس. כ ة وأ אن ا אدي ،وي ًادا כ ً א اכ و ا يو .وכא ه .وכאن ا ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 340 O ve el-Hasan b. Ali b. Ebü’l-Ca‘d 243 (857) yılında aynı gün vefat ettiler. 89 yaşını birkaç ay geçmişti. Kitâbü Meğazi Urve b. ez-Zübeyr, Kitâbü Tabakâti’ş-Şu‘arâ, Kitâbü Elkâbi’ş-Şu‘arâ, -Kitâbü’l-Âbâ’ ve’l-Ümmehât, Kitâbü’t-Târîh ale’s-Sinîn adlarında eserleri vardır. 5 10 Mus‘ab b. Abdullah ez-Zübeyrî Adı Ebû Abdullah Mus‘ab b. Sâbit b. Abdullah b. ez-Zübeyr b. el-Avvâm’dır. Hicazlı’dır, Bağdat’a yerleşmiştir. Râvi, edip ve hadisçidir. ez-Zübeyr b. Ebû Bekir’in amcasıdır. Şairdir. Babası Abdullah kötü biriydi ve Ali aleyhisselâm’ın soyuna düşmandı. Yahyâ b. Abdullah’la arasında geçen olay meşhurdur. Mus‘ab b. Abdullah, 2 şevval 236 (8 Nisan 851) Çarşamba günü öldü. Bu sırada 76 yaşındaydı. İbn Ebî Hayseme de bu şekilde zikretti. Kitâbü’n-Nesebi’l-Kebîr, Kitâbü Nesebi Kureyş adlı eserleri vardır. ez-Zübeyr b. Bekkâr’a Dair Haberler 15 20 Ebû Abdullah ez-Zübeyr b. Ebû Bekir Bekkâr b. Abdullah b. Mus‘ab b. Sâbit b. Abdullah b. ez-Zübeyr b. el-Avvâm Medinelidir. Nesep âlimi, tarihçi, doğru sözlü bir şair ve kıymetli bir râvidir. Mekke kadılığı yaptı. Defalarca Bağdat’a geldi. Son gelişi 253 (867) yılındaydı. Muhammed b. Dâvûd şöyle der: Şiir, mürüvvet ve de efendilik bakımından -yaşı ve iffetine denk dercede- yiğit bir kimseydi. Şu beyitler ona aittir: “Sabîye karşı affı ve sabrı güzel kimse, felek devletinin [güzel] sonuçlarını umar. O emellerini rahatı için vasıta edinmiş, kalbinin ateşini böylece teskin etmiştir. 25 Tefekkür ettiğinde iyice beliren ayrılık düşüncesi sebebiyle [uzak] emellerini yarıda keser. Vicdanı dış âzâlarına, yüzleştiği bu fikirlerden dolayı şikayette bulunur.” 30 Zübeyr b. Bekkâr Mekke’de kadıyken 21 Zilkâde 256 (20 Ekim 870) Pazar gecesi öldü ve orada defnedildi. Vefat ettiğinde 84 yaşındaydı. Evinin damından düşmesi neticesinde köprücük kemiği ile kalçası kırılmış ve böylece vefat etmiştir. Namazını oğlu Mus’ab kıldırmış, cenazede Muhammed b. Îsâ b. el- Mansur da hazır bulunmuştur. el-Hacûn mezarlığında, Ali b. Îsâ el-Hâşimî’nin kabrinin yanına defnedilmiştir. ا 341 و אت وا و א ن و ا أ ا اכ .و ،و وا ، :כ אب אزي وة ث وأر ا ،כ אب اء ،כ אب ا אء وا ّ אت .כ אب ا אر . وأ اء ،כ אب أ אب ا ا ا أ ٥ ا راو أد أ ار ا אس، وא ١٠ و ّ و כ אب ا أ אر ا ّ ث ،و א ً ا وא אت ي א ا ّ اد، و ّ ا م ا ر אء ن ،כ ا ذכ ه ا ّ و ا כ ،כ אب ، ا ّ ام .אزي ل ا ا ا أ כ .وכאن א ا وכאن أ ه ً وف. ا ا م .و ه א أ .و ّ ال اכ . ّ و ّ : ا ّכאر ا ١٥ א ا أ כ ّכאر ا ا أ ،أ אري أ ا ّ א ،وכאن א ا و ً א راو ا ّ ام .أ ا ا ً وא . ثو اد ّ ة د אت آ א אء ّכ ،ود ا ر ،وو ه: ّ و א . ه و وء و א داود :وכאن ً אل ّ ا ِّ א ُ َ ِّ ُ ا َ א ِا ِ َ َ َ ا ـُ َ َ َ ً َ َ ِ َ ّ إذا َ א ا ْכ ُ را َ َ ٢٠ ا و אز َ َ َכ ا َ ِ إ ُ ة أّ َ ْ ِ ََ ُ َ َ ا ِ َ َد ْو َ ِ ا א ُ َ ِّכ ُ َ ْ َ َ ا اِ ِ ِْ ْ رِ َ َ َ ا ـَ َِ ِ ا َ ْ ِ َ ُ َ ْ َ ا ي َ ْ َ ِ َ ا َ ْכ ِ ا א א ود ّכ و אض ّ ا ا ّ أر ً א و א وא ،و ّ و ا אכ ت وورכ ،و ّ א ر ،ود إ ا ّ ن. ةا .وכאن و ا א ذي ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 342 5 10 15 20 25 30 Kitâbü Ahbâri’l-Arab ve Eyyâmihâ, Kitâbü Nesebi Kureyş ve Ahbâriha, Kitâbü Nevâdiri Ahbâri’n-Neseb, Kitâbü’l-Ahlâf, Kitâbü’l-Muvaffakıyyât fi’l-Ahbâr -el-Muvaffak için yazdı-, Kitâbü Mizâhı’n-Nebî, Kitâbü Nevâdiri’l-Medînîn, Kitâbü’n-Nahl -es-Sükkerî hattıyla nüshasını gördüm-, Kitâbü’l-Akîk ve Ahbârihî, Kitâbü Ahbâri’l-Evs ve’l-Hazrec, Kitâbü Vüfûdi’n-Nu‘mân alâ Kisrâ, Kitâbü İğârâti Küseyyir ale’ş-Şu‘arâ, Kitâbü Ahbâri İbn Meyyâde. İbnü’l-Kûfî’nin hattından nakledilenler: Ahbâru Hassân, Ahbârü’l-Ahvas, Ahbâru Ömer b. Ebî Rebîa, Ahbâru Ebî Dihbil, Ahbâru Cemîl, Ahbâru Nasîb, Ahbâru Küseyyir, Ahbâru Ümeyye, Ahbârü’l-Arcî, Ahbâru Ebi’s-Sâ’ib, Ahbâru Hâtim, Ahbâru Abdurrahman b. Hassân, Ahbâru Hüdbe b. Haşram el-‘Uzrî ve Ahbâru Ziyâde b. Zeyd el-‘Uzrî, Ahbâru Tevbe ve Leylâ, Ahbâru İbn Herme, Ahbârü’l-Mecnûn, Ahbârü’l-Kârî, Ahbâru İbni’d-Dümeyne, Ahbâru Ubeydullah b. Kays er-Rukayyât, Ahbâru Eş‘as adlı eserleri vardır. İbnü’l-Kûfî’nin hattından naklen ez-Zübeyr’in kendilerinden rivayette bulunduğu kişiler Amcası Mus‘ab b. Abdullah, Muhammed b. el-Hasan el-Mahzûmî, Muhammed b. Dahhâk b. Osman, Müslim b. Abdullah b. Müslim b. Cündüb, İbrâhim b. el-Münzir, Yahyâ b. Muhammed b. Abdullah b. Sevbân, Abdülmelik b. Abdülazîz, Ya‘kûb b. İshak er-Raba‘î, Osman b. Abdurrahman, Bekkâr b. Rabâh, Mesleme b. İbrâhim b. Hişâm el-Mahzûnî, Abdülazîz b. Abdullah el-Üveysî, Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim b. Abdülhamîd, Humeyd b. Abdülazîz ez-Zührî, Abdülcebbâr b. Saîd b. Süleyman b. Nevfel b. Müsâhık, Mü’min b. Ömer b. Eflah, Ali b. el-Mugîre, Abdullah b. Nâfi‘ b. Sâbit. el-Cehmî’ye Dair Haberler Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Humeyd b. Süleyman b. Abdullah b. Ebû Cehm b. Huzeyfe el-Adevî. Benî Adî b. Ka‘b’dan olup elCehmî diye tanınır. Dedesi Ebü’l-Cehm b. Huzeyfe’ye nispet edilir. Hicazlı olup Irak’a gelmiş, burada okumuştur. Edîp, râvi, şair, mugannî idi. Nesep ve mesâlibi bilirdi. Önde gelen zâtların hayat hikayelerini de ele almıştır. Bu konuda kitapları bulunur. ا 343 اכ و :כ אب أ אر ا ب وأ ّא א ،כ אب אت ف .כ אب ا ،כ אب ا ادر أ אر ا כ אب اح ا ا ٥ ،Ṣכ אب ادر ا כ אب إ אرة כ َُّ و ّا د أ אر أ اכ ،أ אر أ אر أ ا א ،أ אر א ،أ אر ا ١٠ ز ا ري وأ אر ز אدة روى روى ا ١٥ ري ،أ אر أ אر ا אرئ ،أ אر ا ا ّ ّ אك و ا إ אق ا ا و ،و ا ،و א ّ אن ،و ا אن כ ى، ا ،أ אر ا ا أ ّ ، ر ، م ن، ،أ אر ا . אت ،أ אر ا اכ ا ّ אن ،و ا אن ص ،أ אر و ا ا .و ،أ אر ّ ا כ ي ،כ אب אدة. ا ا ا ّ ّ . ،أ אر כ ،أ אر أ ،أ אر ا ّ ّ ا ّ אن ،أ אر ا ا ،و ّ ،و رأ ّ אن ،أ אر ا ،أ אر אر ،أ ّ رج ،כ אب و د ا اء ،כ אب أ אر ا :أ אر ا .כ אب ا وأ אره .כ אب أ אر ا وس وا ا وأ אر א ،כ אب و ،و ا ب ،وإ ا ا כ ،و ّכאر ا ا ا و ،و ّ ا ي ،و ا אر ّ ة ،و ا أ .و ا ،و ر אح ،و ّ ب אم إ ا إ א ر، إ ا אن ا א . א أ אر ا أ ٢٠ ا أ ا ا وي، ي ّ אن כ و ف א ، ا أ إ ّه أ .אزي د ا اق و א ّ .وכאن أد א راو ،א ا ً ً ذככ . وا א ،و َ َ َאو َل ِ ّ ا אس .و ا ّ א .و כ ً ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 344 5 Muhammed b. Dâvûd’un Sevvâr b. Ebû Şurâa’dan nakline göre; elCehmî ile Ömerî ve Osmanîlerden bir grup arasında kavga çıktı. el-Cehmî onların atalarına hakaret etti. Hâşimîlerden biri ona cevap verdi. el-Cehmî [bu sefer] Hz. Abbas’a hakaret etti. Olay Halife el-Mütevekkil’e intikal edince, el-Cehmî’ye yüz kırbaç vurulmasını emretti. İbrâhim b. İshak b. İbrâhim de onu kırbaçladı. Kırbaçlama sona erince el-Cehmî şöyle dedi: “Yaralar kapanır, tüyler biter. Her mihnetin bir çıkışı vardır. Kınanma, -ağaçlar yaprak verdikçe- kölesini döven kişinin elbisesinden ayrılmaz.” 10 Kitâbü Ensâbi Kureyş ve Ahbârihâ, Kitâbü’l-Ma‘sûmîn, Kitâbü’l-Mesâlib, Kitâbü’l-İntisâr fi’r-Reddi ale’ş-Şuûbiyye, Kitâbü Fazâ’ili Mudar adlı eserleri vardır. el-Ezrakî 15 20 Adı Muhammed b. Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. el-Velîd b. Ukbe b. el-Ezrak’tır. Ezrak’ın adı ise Osman b. Amr b. el-Hâris b. Ebû Şemer b. Ömer b. Avf b. el-Hâris b. Rebîa b. Hârise b. el-Hâris b. Sa‘lebe el-Alkâ b. Cefne b. Amr b. Âmir Müzeykıyâ’dır. Bu bilgileri İbnü’l-Kûfî’nin hattından naklettim. el-Ezrakî, tarih ve siyer âlimlerindendir. Kitâbü Mekke ve Ahbârihâ ve Cibâlihâ ve Evdiyetihâ adlı büyük bir eseri vardır. Ömer b. Şebbe’ye Dair Haberler Adı Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe b. Abîde b. Rayta’dır. Şebbe’nin adı Zeyd’dir, künyesi Ebû Muâz’dır. Ömer diyor ki; “Babama Şebbe adının verilmesinin sebebi annesinin onu oynatırken şu beyti okumasıdır: 25 Babamın, uğruna feda olası [oğlum] işte büyümüş. Yaşamış, yaş almış da emekleyivermiş. Ömer, Basralı olup Benî Nümeyr’in mevlâsıdır. Doğru sözlü ve rivayetlerinde zayıflık olmayan bir fakih, aynı zamanda şair ve de tarihçidir. Şu onun şiirlerindendir: 30 “Konuşanlar, ‘İnsanlar arasında efendi [biri] kalmadı.’ derler. Ben de derim ki: Bilakis, Abdurrahman b. Ca‘fer vardır.” ا 345 אل داودّ ، ّ ،כ وا א ا ّ ُ ، כ ا אس ّ إ אق إ ا ، إ ا أ ّ ار ا هإ ا و اכ כ אب ا אر ا ّد ا א ّכ ، ،אل ّא غ ط إ ّא א : َو ِ ُכ ّ ِ َ ْ رِ ِد ِ ْ َ ٍ َ َ ُر َ ُ وأ אر א ،כ אب ا ا ذכ א ِ َ ِ ِ ِه َ א أَ ْو َر َق ا :כ אب أ אب و ذכ ،אل ا ااכ مو َْ َ ُ ُ ُ َ َْ ُ ُ َ ْ ُ َوا ْ ُم ِ أ اب ْ ِ َُْ ٥ אل :و م א ،כ אب ،כ אب ا א ، . ا زر وا ١٠ אن ١٥ ا אرث ا אرث אر ا ا ّ و اכ .وأ و اכ ا א ٢٠ אب ا א אء، ا ّ . ّ َِ ة ّن أ ّ כא ّ و א ّ وכאن ا وا אر אء وأ و ف ا אرث ر :כ אب ّכ وأ אر א و א א وأود א ،כ אب כ . أ ز إّ א أ ا أ אر ّ أ أ ا ّ ا زرق .وا ه: و אش ًא، و َא ِ َ ٍ َ َ ِ ا ِ אس َ ّ ٌ َ ْ َْ َر ،و ّ ّ و ل: ا د ّא ًא כ ا ً ،א ا أ אر ًא ً َُْ ُ ََ ز وכ ً א אدق ا َ ُا ِ ِ ِْ َ َِْ ْ أ א אذ .אل ّ : א ل ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 346 Oğlu Ebû Tâhir Ahmed b. Şebbe güzel şiir yazan zarif bir şair ve râvi idi. Babasından yaklaşık on yıl sonra vefat etti. Onun şiirinden de şu örneği verelim: “Baktım ve asker içinde ben ve Ebû Ca‘fer gibi uğursuz birini görmedim. 5 İnsanlar parlak elbiseler ve ışık saçan ziynetler içinde bayram kutlamasına gider; Ebû Ca‘fer ise durmaz, -insanların ardından- o ıssız ve boş evinden kaçar, Uğursuzluğundan dolayı ayrılıp onlardan uzlete çekilir ve bir deftere bakıp durur.” 10 15 20 Ömer b. Şebbe 262 yılında -90 yaşındayken- Cemâziyelâhir ayının bitmesine altı gün kala, Pazartesi günü Samarra’da öldü. Kitaplarını, Ebü’l-Hasan Ali b. Yahyâ, oğlu Ebû Tâhir b. Ömer b. Şebbe’den satın almıştır. Kitâbü’l-Kûfe, Kitâbü’l-Basra, Kitâbü’l-Medîne, Kitâbü Mekke, Kitâbü Ümerâi’l-Kûfe, Kitâbü Ümerâi’l-Basra, Kitâbü Ümerâi’l-Medîne, Kitâbü Ümerâi Mekke, Kitâbü’s-Sultân, Kitâbü Makteli Osman, Kitâbü’l-Küttâb, Kitâbü’ş-Şi‘r ve’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’l-Eğânî, Kitâbü’t-Târîh, Kitâbü Ahbâri’l-Mansûr, Kitâbü Muhammed ve İbrâhim ibney Abdullah b. Hasan, Kitâbü Eş‘âri’ş-Şürâ, Kitâbü’n-Neseb, Kitâbü Ahbâri İbn Nümeyr, Kitâbü mâ İsta‘ceme’n-Nâsü fîhi mine’l-Kur’ân, Kitâbü’l-İsti‘âne bi’ş-Şi‘r ve mâ Câ’e fi’l-Lügat, Kitâbü’l-İsti‘zâm li’n-Nahvi ve men Kâne Yelhanü mine’n-Nahviyyîn adlı eserleri vardır. Ömer b. Şebbe’nin rivayette bulunduğu kişiler Ebû Âsım ed-Dahhâk b. Mahled b. Müslim en-Nebîl, Muhammed b. Sellâm el-Cumahî, Hârûn b. Abdullah ve İbrâhim b. el-Münzir’dir. 25 30 el-Belâzürî Adı Ebû Ca‘fer Ahmed b. Yahyâ b. Câbir el-Belâzürî, künyesi Ebü’l-Hasan olup Bağdatlıdır. Dedesi Câbir, Mısır valisi el-Hasîb’in kâtibiydi. Şair ve râvi idi. Son günlerinde aklî dengesi bozuldu, hastanede bağlandı ve orada öldü. Aklî dengesinin bozulma sebebi, [nasıl kullanılacağını] bilmeden belâzür yemişi tüketmesiydi. Sonra başına gelen geldi. Çoğu kişiyi hicvederdi. Vehb b. Süleyman [mecliste] yellendiğinde onu hicvetti, âdeta paramparça etti. ا 347 أ وכאن ا א أ أ ،و א : أ ،א ا ّ ً ت َ َ أَ َر ِ ا ْ َ ْ َכ ِ َ َْ ُ ْ َ َ ا ا אس ِ ِ ِ ز ِ ٍ َ ُ َכ ُ ْ ٥ و אت ا وא و ّ ،ا א א و ١٠ ّ أ اء ا כ ا ِ َ ا ُ ّ و أ اכ ِ ًارا رأى ،و م ا ا :כ אب ا כ ،כ אب أ اء ا אن ،כ אب اة ،כ אب ا כ אب أ אر ا ا آن ،כ אب ا כאن و ا ا اء ،כ אب ا وا ّ وإ ا ر ،כ אب ،כ אب أ אر ا ،כ אب א ا و א אء א א ا ا אت ،כ אب ا א ، ، ا ا ا אس و אم . روى ّم ا و אرون أ א ا ا وإ ا ّ אك ا ا ر. ذري أ أ وכאن ّه א ّ ا ٢٠ إ ا ،כ אب ا ،כ אب ّכ ،כ אب ة ،כ אب ا ،כ אب أ اء ّכ ،כ אب ة ،כ אب أ اء ا :روى ّ אدى ا أ ة . אن ،כ אب ا כ ّאب ،כ אب ا כ אب ا אر ،כ אب أ אر ا ١٥ ّ َ َِْ ُ رِ ِ َ ْ أَ ْز َ ِ َ َ َ ا ـ ْ ِ ِل ا ـ ْ ِ ِ َ ُ אس َ ْ ُ ِ َد ْ َ ِ َ ُ ّ .و אرت כ ّ א ًא َو ُ ْ م أ ِ َ َ ا أ ٍ و وا ِ َ َ ْ ُ َ َْ ْ َ ْ َ ٍَ َ ْ ُ ِ ُ ِم ُْ َ ً ا راو .و אت أא ، א ا כ אر אن و אت א .وכאن ذري ،و כ أאا أ اد. .وכאن א ا راو ،وو س آ א ً ا ذر ب و .و أّ כ ا و אول و אن ـא ط. ّ ، ً ّ ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 348 Vehb, Ubeydullah b. Yahyâ b. Hâkân’ın huzurunda yellenince el-Belâzürî onu şöyle hicvetti: “Öyle bir yellenme ki yıldırım sesi sanılır. Onu yapmak için çok ihtimam gösterdi. 5 Vehb bu konuda eskileri geçti. Sâid’in kardeşi de ondan sonra yaktı geçti. Allah onların gizli aybını ortaya çıkardı. Fehd’i (Pars’ı) besleyen kişinin sonu böyledir.” 10 el-Belâzürî’nin Kitâbü’l-Büldâni’s-Sağîr, Kitâbü’l-Büldâni’l-Kebîr -tamamlayamadı-, Kitâbü’l-Ahbâr ve’l-Ensâb, Kitâbü Ahdi Erdeşîr -manzum bir çeviridir- adlı eserleri vardır. Ayrıca, Farsçadan Arapçaya tercüme yapanlardan biriydi. et-Talhî 15 Adı Ebû İshak Talha b. Ubeydullah b. Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim b. Muhammed b. Talha b. Ubeydullah et-Teymî olup Basralıdır ve el-Muvaffak’ın nedimidir. Râvi ve haberciydi.15 Zilhicce 291 (28 Eylül 904) Pazar gecesi öldü. Kitâbü’l-Müteyyemîn, Kitâbü Cevâhiri’l-Ahbâr adlı eserleri vardır. İbnü’l-Ezher 20 Tarihçi olup adı Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Ezher b. Îsâ el-Ahbârî’dir. Doğumu 200 senesidir. 279 (892) yılında, 79 yaşında vefat etti. İbnü’l-A‘râbî ve başkalarından okudu. Kitâbü’t-Târîh -yıl tertibiyle yazılmıştır- adlı eseri seçkin kitaplar arasında yer alır. Muhammed b. Sellâm 25 Adı Ebû Abdullah Muhammed b. Sellâm el-Cumahî olup tarihçi ve râvidir. Kitâbü’l-Fâzıl fî Mülehi’l-Ahbâr ve’l-Eş‘âr, Kitâbü Büyûtâti’l-Arab, Kitâbü Tabakâti’ş-Şu‘arâi’l-Câhiliyyin, Kitâbü Tabakâti‘ş-Şu‘arâi’l-İslâmiyyîn, Kitâbü’l-Hilâb ve İcrâi’l-Hayl adlı eserleri vardır. ا 349 ،وכא ا أ َא َ َ ً ُ ِ ْ َر ْ َ ًة َ ْ َ َ َم َو ْ ٌ ِ َ א َ א ِ ً א َو َ ّ أ و ا ِ ْ ِْ א َ اכ אر وا إ ا َ َ َق َ َ ْ َ َ َכ ا ٥ ة ا :כ אب ا אب .כ אب אن ا َ ِّ א َ ْ َ ْه َ א ِ ٍ َ ْ َ ْه َ ْ ُ ْ ِ ا َ ْ َ ْه ُ َכ َ ا ُכ ان ا א אن: .כ אب ا ، أرد ان ا כ ،و .وכאن أ ّ .כ אب ا אر ا . ا ْ ِ אق أ إ ا ا ا ١٠ ، ا و ا ا ز و ا א ١٥ و و :כ אب ا אر ا ّ כ אب אت ا اء ا א ١ ،כ אب ا אر. ا ا ز و ا ّ ما و ر- ىو وא اכ وإ اء ا إ ّ :כ אب ا א ٢٠ ا و ،١و ا אري .و ن ،و אر ا כ ه ا . ّم ّ أ ّ אر ،أ اכ ّ ة ،و אدم ا ّ :כ אب ا و ّ ا و ه. ا أ ذي ا اכ إ إ ا א ّ ّ .وכאن راو أ אر א .و ّ وא . ا . . ا ،أ ا ،כ אب وا واة. אر אر وا אت ا אر ،כ אب اء ا אت ا ب، ،כ אب ا ب ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 350 Ebû Halîfe el-Fadl Adı Ebû Halife el-Fadl b. el-Hubâb b. Muhammed b. Şuayb b. Sahr el-Cumahî el-Basrî’dir. Benî Cumah’tandır. Âmâ idi. Basra’da kadılık yaptı. Haber, şiir ve ensâb râvilerindendir. Muhammed b. Sellâm el-Cumahî’den 5 rivayette bulundu. İbnü’l-Kûfî’nin kayıtlarında şunu okudum: Ebû Halîfe Pazar gecesi, 13 Rebîülevvel 305 [3 Eylül 917] tarihinde vefat etti. Aynı günün sabahı evine defnedildi. Kitâbü Tabakâti’ş-Şu‘arâi’l-Câhiliyyîn, Kitâbü’l-Fürsân adlı eserleri vardır. Diğer Haberciler 10 Ebü’l-Abbas Abdullah b. İshak b. Sellâm el-Mekâribî. Garîbü[’l-hadîs], fıkıh, hadis (âsâr) ve şiiri iyi bilirdi. Doğru sözlü ve şair bir zâttı. Şiirlerinden bir örnek: “Ey Allah’ın belası; hükümdarın hazinesindeki ziynetler, dünya ve âhireti bir kırat olsun düzeltmez. 15 O, Hipokrat’ın kızına danışmaksızın halkın işlerinde tasarrufta bulunmaz.” Bu ifadeyle el-Mu‘tez’in anasının kötülüğünü anlatmak istiyor. Kitâbü’l-Ahbâr ve’l-Ensâb ve’s-Siyer adlı bir eseri vardır. Eserin bir kısmını gördüm, tamamını göremedim. 20 İbnü’l-Eş‘as Adı Uzey ئb. el-Fadl b. Fudâle b. Mihrâk b. Abdurrahman b. Ubeydullah b. Mihrâk el-Hüzelî olup Kitâbü Sıfâti’l-Cibâl ve’l-Evdiye ve Esmâ’ihâ bi Mekke ve mâ Verâehâ adlı bir eseri vardır. İbn Ebî Şeyh 25 Adı Süleyman, künyesi Ebû Eyyûb’dur. Haberci ve râvidir. Kıymetli ilim adamlarına mülâki olmuştur. Kendisinden de muhtelif haberciler ilim almıştır. Kitâbü’l-Ahbâri’l-Mesmû‘a -kendi rivayetleridir- adlı eserini gördüm. ا 351 أ ا أ ا אب ا وכאن أ وا ٥ ود ث رواة ا .أت ر ة .و :כ אب اכ ّ ا ا ّول אر وا اכ אر :אت أ و اء ا א אت ا א ،כ אب אر ا أ ا אس ّ وا وا אر وا َא ِ ْ َ ِ ا إ ا ، اכ و ا ا א ه: َ ُ ْ ِ ُ ا ّ َ َوا َّ ُ َ ِאو ُر א ِْ ِ اط ُْא ِ َ َ ْ ِ اط ُ ّ. :כ אب ا אب وا אر وا أره כא ً . ،رأ ا َُُْ .و ا אق َ ى َ ِ ٍכ َ رِ ِِ َ ُّ ّأم ا ّ م ا כאر .١وכאن و ًא א ا ً َو َ َ ُ ْ ِ ُ أ ْ ا ْ ً ا ا א اכ :כ אب אرق אت ا ا אل وا ود وأ ا أ אب ا ١ ر :ا כאري. אن و כ أ א أ ّ ب .أ אري راو ، ا כ :כ אب ا אر ا אر .و اق א א ّכ و א وراء א. أ وا ٢٠ ة، ا אن. و ١٥ אء ا ّم ا ّ ما ا ١٠ .وو אب ،روى ا ّ ا ي، ِ ّ ا אس وأ روا . ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 352 Kâdî Vekî‘ Adı Ebû Bekir Muhammed b. Halef b. Hayyân b. Sadaka olup Kâdı Vekî‘ diye tanınır. Edebiyatın her alanına hâkimdi. Bazı bölgelerde kadılık yaptı. Önceleri Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf b. Ya‘kûb el-Kâdî’nin 5 kâtibiydi. Kitâbü Ahbâri’l-Kudât ve Târîhihim ve Ahkâmihim, Kitâbü’ş-Şerîf -İbn Kuteybe’nin Kitâbü’l-Ma‘ârif’i gibidir-, Kitâbü’l-Envâ, Kitâbü’l-Gurar -ahbâr içeriklidir-, Kitâbü’l-Müsâfir, Kitâbü’t-Tarîk -bu eser en-Nevâhî adıyla da bilinir; beldeler ve yollar hakkındadır; tamamlanamamıştır-, Kitâbü’s- 10 Sarf ve’n-Nakd ve’s-Sikke, Kitâbü’l-Bahs adlı eserleri bulunur. Ebü’l-Hasan en-Nessâbe (Nesep Âlimi) Basralı olup adı Muhammed b. el-Kâsım et-Temîmî’dir. Nesep âlimidir, günümüzde hayattadır. Kitâbü Ahbâri’l-Fürs ve Ensâbihâ, Kitâbü’l-Ensâb ve’l-Ahbâr, Kitâbü Târî- 15 hi Sâ’iri’l-Ümem, Kitâbü’l-Münâferât beyne’l-Kabâ’il ve Eşrâfi’l-Aşâ’ir ve Akdıyeti’l-Hukkâm beynehüm fî Zâlike adlı eserleri bulunur. Kâdî el-Üşnânî Adı Ebü’l-Hüseyin Ömer b. el-Hasan b. Ali b. Malik eş-Şeybânî’dir. Maktelü Zeyd b. Ali (aleyhimâ’s-selâm), Kitâbü’l-Hayl, Kitâbü Fazâ’i- 20 li Emîri’l-Mü’minîn Ali b. Ebî Tâlib, Kitâbü Makteli’l-Hasan b. Ali (aleyhimâ’s-selâm) adlı eserleri vardır. Ebü’l-Hüseyin Ömer b. Ebî Ömer Adı Muhammed b. Yûsuf olup Kitâbü Garîbi’l-Hadîs -hacimli bir eserdir, tamamlayamamıştır-, Kitâbü’l-Ferec Ba‘de’ş-Şidde adlı eserleri 25 vardır. ا 353 وכ ا א כ ّ ا داب ،وو أ ا אء با א ٥ و اכ ىا אرف ّ אن ا ا ا אة و אر ،כ אب ا وأ כא و فأ ً א א ا כ אب ا ّ ،כ אب ا ف وا وا ّכ ،כ אب ا أ ا إ زא א ّ ا. اכ و אر أ אر .כ אب ا أ אر ا א ا ا א و أ ا ا א ، ا ا أ ة .وأ ا א אء א ا ا א أ ا :כ אب אب وا אر ،כ אب א وأ ا ّכאم وأ اف ا אכا ز أ أ ا ا ج אب و א ا א و ٢٠ قو . :כ אب أ אر ا س وأ א א ،כ אب ا ،כ אب ا א ات اכ ّ א . ان و א כ ا ذ כ. ١٥ ي ا ّא وا ١٠ ي ّ ،כ אب ا اء ،כ אب ا ر و .وכאن .وכאن ّأو ً כ . :כ אب أ אر ا وف כ ا א א אا א ،כ אب א . م ،כ אب ا ا ،כ אب אا م. أ .و ا ّ ة. اכ :כ אب ا ،כ ،و ّ .כ אب ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 354 Ebü’l-Ferec el-İsfahânî 5 10 Adı Ali b. el-Hüseyin b. Muhammed b. el-Heysem el-Kureşî’dir. Hişâm b. Abdülmelik soyundan gelir. Şair, musannif ve edip bir kişiydi. Rivayeti azdır. Eserlerinde çoğunlukla düzgün hatla yazılmış kitaplara ve sağlam kaynaklara başvururdu. 360’lı [971] yıllarda vefat etti. Kitâbü’l-Eğani’l-Kebîr adlı eseri 5000 yaprak kadar tutar. Ayrıca Kitâbü Mücerredi’l-Eğânî, Kitâbü Eş‘âri’l-İmâ’ ve’l-Memâlîk, Kitâbü’l-Hammârîn, Kitâbü’d-Diyârât, Kitâbü Sıfatı Hârûn, Kitâbü Nesebi Benî Abdüşems, Kitâbü’l-Kıyân, Kitâbü Makâtili Ali b. Ebî Tâlib, Kitâbü Tafdîli Zilhicce, Kitâbü’l-Ahbâr ve’n-Nevâdir, Kitâbü Edebi’s-Semâ‘, Kitâbü Ahbâri’t-Tufeyliyyîn, Kitâbü Edebi’l-Gurabâ’ min Ehli’l-Fadl ve’l-Edeb, Kitâbü Mecmu‘i’l-Âsâr ve’l-Ahbâr, Kitâbü’l-Fark ve’l-Mi‘yâr adlı eserleri vardır. Son eseri, Hârûn b. el-Müneccim’in ahmaklar ve hürler arasındaki durumundan bahseder. el-Cülûdî 15 20 Adı Ebû Ahmed Abdülazîz b. Yahyâ [b. Ahmed b. Îsâ] el-Cülûdî olup Basralıdır. Siyer ve rivayetleri olan bir tarihçidir. 330’dan [942] sonra vefat etmiştir. Kitâbü Ahbâri Hâlid b. Safvân, Kitâbü Ahbâri’l-Accâc ve Ru’be b. Accâc, Kitâbü Mecmu‘i Kırâati Emîri’l-Mü’minîn Ali b. Ebî Tâlib adlı eserleri vardır. ا 355 أ ا جا و ا ّ ّ ً א أد א .و روا ً א ا ط أو وכאن א ا ً ا ا و ٥ א اכ כ אب ذي ا ّ ،כ אب ا أ ا أدب ا אء ١٠ وا ر א אر و ا دي و أ أ أ אري א و ١٥ ا ا ة .وأכ لا ّ אج ،כ אب כאن אد .و ّ اכ و دا א ، א כ ،כ אب ا ّ אر ،כ אب ا אرات ،כ אب א ،כ אب ،כ אب ا אن ،כ אب א آل أ אرون، א اכ وا دب ،כ אب ا אرون ا ع اءة أ ا ّ ع ا אر وا ا و אد وا ّ وا אر .כ אب ا ق دي أ ا א . ان ،כ אب أ אر ا أ ،כ אب ار. ا ا ّ אع ،כ אب أ אر ا أ :כ אب أ אر א و ّ آ ف ور .כ אب אر وا ادر ،כ אب أدب ا وروا אت .و ّ اכ ، אم א . :כ אب ا כ אب أ אر ا אء وا ا و ا כ. א . ّ אج ورؤ ة. ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 356 Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla Muvaffakıyetim ancak Allah’ın yardımıyladır 5 Üçüncü Makalenin İkinci Fenni Hükümdarlar, Kâtipler, Hatipler, Mektup Yazanlar (Münşîler), Harac Âmilleri ve Divanlarda Çalışanların Haberleri ve Bunların Kitaplarının İsimleri Hakkındadır İbrâhim b. el-Mehdî’ye Dair Haberler 10 15 Adı İbrâhim b. Muhammed b. el-Mehdî b. el-Mansûr b. Muhammed b. Ali b. Abdullah b. Abbas b. Abdülmuttalib’dir. Abbasîler ve onun devamı olan nesilden çıkan ilk edebiyat ustasıdır. Mektupları, şiirleri vardır, kitap yazmıştır. Annesi Şekle Taberistanlıdır. Taberistan hükümdarının kızı olduğu da söylenir. İbrâhim çok esmer, uzun boylu ve iri cüsseliydi. Daha önceki halifelerin çocukları arasında ondan daha fasih ve şiirde daha hünerli biri çıkmamıştı. Ayrıca iyi bir mûsikişinastı, bu alanda herkesi geçmişti. İshak ve İbrâhim ondan istifade ederler; şarkıcılar, sanatları konusunda onun hakemliğine başvururlardı. Doğumu [162/779; ölümü 224/839 yılındadır]. Kitâbü Edebi İbrâhim, Kitâbü’t-Tabîh, Kitâbü’t-Tîb, Kitâbü’l-Gınâ adlı eserleri vardır. el-Me’mûn 20 25 Adı Abdullah b. Hârûn b. el-Mehdî b. el-Mansûr b. Muhammed b. Ali b. Abdullah b. el-Abbas b. Abdülmuttalib’dir. Kelâm ve fıkıh konularını en iyi bilen halifeydi. Fesahat bakımından kardeşi Muhammed b. Zübeyde el-Emîn’den gerideydi. Çok meşhur olduğu için onun hakkında sözü uzatmayacağız. Kitâbü Cevâbi Meliki’l-Berğar -İslâmiyet ve tevhid hakkında sorduğu sorular [ın cevapları] hakkındadır-, Risâletün fî Huceci Menâkıbi’l-Hulefâ Ba‘de’n-Nebî (sav), Risâletü’n fî A‘lâmi’n-Nübüvve adlı eserleri vardır. İbnü’l-Mu‘tez 30 Adı Abdullah b. el-Mu‘tez b. el-Mütevekkil b. el-Mu‘tasım b. er-Reşîd b. el-Mehdî’dir. Edebiyat ve şiirde devrinin en önde geleniydi. Bâdiye ehlinin fasihleri onun yanına uğrar, o da onlardan istifade ederdi. Büyük nahivcilere, habercilere yetişti. Çok dinledi (semâ), çok rivayet etti. Yazacaklarımız onun şöhreti yanında az kalır [bundan dolayı sözü uzatmıyoruz]. ا 357 ا ا ا وא وا ا ّا א ّ ا א ا א و ّ אل ا اج وأ אب ا واو أ אر إ ا ٥ ا إ ا ١٠ ي ا ا ي و ا אכ ا ا ا אس ّ ا أ אرون ا اכ وا ا .أ ي ا ّ و אن .وכאن אء ، أ .وכאن إ אق وإ ا ه ... ،כ אب ا ِ ّ ،כ אب ا אء. ا אء א ا اب כ ا َ ْ َ ا א ا אء ،ر א ا ر ّ وا כ م ،وכאن دون ة أ אره :כ אب ا ز ة אء ذכ ه. א ل أ ر ا أ ،Ṣر א م م ا ّ ة. ّ ا ا ّ .وכאن ا دب وا ا إّ א ا أو د ا כ ّم א כ ّ أ .و א ،כ אب ا א .و و ٢٠ أو د ا אء . ق، ّ نإ :כ אب أدب إ ا ا ّ אس ن و ا ّ ا אس ّ ّ אن ،و و اכ وأ ك وا כ ّאب وا אء כ ر ا ّ ّ .أول א و ّ כ א ًא .وأ ّ כ أ א ا ّ א ا أ د כ ا اد، ا אء ذכ و أ .و ان أ אر ا אء ي ّ ه ١٥ إ و א وا אر ،כ ّכ ا ا ا ه אع ا אء ا اب و ا وا .وأ ه أ ً א أ ي .وا ا .و ا أن د ه אء . ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 358 5 Çok sayıda kitap yazdı. Bunlar arasında Kitâbü’l-Bedî‘, Kitâbü’z-Zehr ve’r-Riyâz, Kitâbü Mükâtebâti’l-İhvân bi’ş-Şi‘r, Kitâbü’l-Cevârih ve’s-Sayd, Kitâbü’s-Serikât, Kitâbü Eş‘âri’l-Mülûk, Kitâbü’l-Âdâb, Kitâbü Hulâ’l-Ahbâr, Kitâbü Tabakâtü’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’l-Câmi‘ fi’l-Gınâ, Kitâbü Urcûze fî Zemmi’s-Subûh vardır. Ebû Dülef Ebû Dülef el-Kâsım b. Îsâ b. Ma‘kıl b. İdrîs el-İclî. Kavminin seyyidi ve emirdir. Güzel şiir yazan faziletli ediplerden biridir. Mûsikiyi iyi bilirdi, bu alanda meşhurdur. 10 Kitâbü’l-Büzâti ve’s-Sayd, Kitâbü’s-Silâh, Kitâbü’n-Nüzeh, Kitâbü Siyâseti’l-Mülûk adlı eserleri vardır. el-Feth b. Hâkân 15 20 25 30 Adı el-Feth b. Hâkân b. Ahmed olup son derece zeki, anlayışlı ve güzel ahlâklı bir zâttı. Hükümdarlar soyundan gelmektedir. el-Mütevekkil onu kardeş edinmiş; kendi çocukları ve ailesinden önde tutmuştur. Ali b. Yahyâ el-Müneccim onun için bir kütüphane tesis etmişti. Onun kütüphanesinden daha zengin ve güzel olan bir kütüphane yoktu. Evine Bâdiye fasihleri, Kûfe ve Basra âlimleri gelirdi. Ebû Hiffân şöyle der: “Kitapları ve ilmi şu üç kişiden daha fazla seven bir kimse ne gördüm ne de duydum; onlar el-Câhız, el-Feth b. Hâkân ve İsmâil b. İshak el-Kâdî’dir. el-Câhız eline geçen her kitabı her ne pahasına olursa olsun tamamıyla okurdu. Hatta varrâkların dükkanlarını kiralar, kitap okumak için oralarda gecelerdi. el-Feth b. Hâkân, Mütevekkil’in meclislerine devam ederdi. Mütevekkil bir ihtiyacı için kalkıp gidince [kıyafetinin] yeninden veya mestinden bir kitap çıkarır, Mütevekkil meclise geri dönünceye kadar onu okurdu. Hatta [halife] helâya kadar gitmiş olsa dahi [o yine kitabını okurdu]. İsmâil b. İshak’ın ise yanına ne zaman girdimse onu bir kitap okurken veya bir kitabı karıştırırken gördüm. el-Feth b. Hâkân, el-Mütevekkil ile aynı gece onunla birlikte kılıçla öldürüldü. Kitâbü’l-Büstân -el-Feth’e nispet edilse de bu kitabın yazarı “Katırbaş” lakaplı Muhammed b. Abdirabbih’tir-, Kitâbü İhtilâfi’l-Mülûk, Kitâbü’ssayd ve’l-Cârih, Kitâbü’r-Ravza ve’z-Zehr adlı eserleri vardır. ا 359 א :כ אب ا ،כ אب ا وا אض ،כ אب כא אت وأ ّ כ א כ ة ً ،כ אب ا ان א ا ارح وا ،כ אب ا ك، כ אب ا داب ،כ אب כ אب أر ز أ د اء ،כ אب ا א ح. ا א ا د אء ا ا ١٠ إدر ء وا و ٢٠ אت ا ا אء، أ د ٥ ١٥ ا ذم ا ّ אر ،כ אب אت ،כ אب أ אر ا اכ اء ا ا ّ دون .و :כ אب ا اة وا . ا אء ،وأ ه ،כ אب ا ،أ ،أ ّ ر. א ح ،כ אب ا ه ،כ אب ك. ا א אن ا א אن ا ك ،ا ّ ا اب و ، أ א ا כאء وا ّכ أ ً א وכאن ها أ ا ّ . אء ا כ وا ّ و א و ه وأ אכ ةو .אل أ ّ אن: اכ ا دب. .وכאن ًא ،وכאن ا א داره אء أ ّ إ أر ّ و ه כ אب ّ إ א אن وإ א إ אق ا א ّ .א ا א ّ ، ا . א أ ّ כאن כ ي دכאכ ا ّرا و اء כא ًא א כאن، ّכ .ذا أراد ا אم א أ ج א ا א אن ّ ،כאن وا כ א ًא إ א כ ّ أو ّ و أه إ אق ّ א د א .و ّ و اכ رّ و ّ ا و وا . ا ا وا أو د ّכ وإ ا إ إ رأ ا אا م :ا א ده إ ّכ ً وا ا כ אب أو ّ א ف. ب إ وا ي أ ّ ر :כ אب ا אن أس ا .כ אب ا ف ا ك ،כ אب ا ف ء .وأ ّ א כ א أو ً ّ وا אرح ،כ אب ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 360 Tâhirîler 5 Abdullah b. Tâhir şair, münşî [resmi risâle, mektup yazarı] ve belîğ bir kişiydi. Babası Tâhir b. el-Hüseyin de aynı şekildeydi. Her birinin birer risâleler (mektuplar) mecmuası vardır. Tâhir b. el-Hüseyin’in Bağdat’ın zaptı sırasında Me’mûn’a yazdığı mektup meşhur ve güzeldir. Mansûr b. Talha b. Tâhir b. el-Hüseyin 10 Abdullah b. Tâhir bu zâta Tâhirîlerin filozofu derdi. Ona çok hayrandı. Merv, Âmül, Zemmer ve Harezm valisiydi. Felsefe sahasında meşhur eserleri vardır. Bunlardan biri Kitâbü’l-Mu’nis fi’l-Mûsîkâ’dır. el-Kindî bu kitabı okuyunca “Yazarının kitaba verdiği isim gibi [gerçekten] mûnis/ülfet edilesi bir eserdir.” demiştir. Ayrıca bu zâtın Kitâbü’l-İbâne an Ef‘âli’l-Felek, Kitâbü’l-Vücûd, Risâle fi’l-Adedi ve’l-Ma‘dûdât, Kitâbü’d-Delîl ve’l-İstidlâl adlı eserleri vardır. Ubeydullah b. Abdullah bin Tâhir 15 20 Şair, mürâselât (inşa ve mektup) yazarı ve emirdi. Muhammed b. Abdullah b. Tâhir’in hilâfeti zamanında Bağdat şehremîni oldu. İdareciydi; ailesinin riyâseti ona geçmişti. Onlardan reis olarak ölen son kişidir. Kitâbü’l-İşâra fî İhtiyâri’ş-Şi‘r, Risâle fi’s-Siyâseti’l-Mülûkiyye, Abdullah b. el-Mu‘tez’e yazdığı Risâleler’i ihtiva eden kitabı ve Kitâbü’l-Berâ‘a ve’l-Fesâha adlı eserleri vardır. Kâtipler ve Benzerleri Kâtip ve Risâle Yazıcılarından Mecmûa Sahibi Olanlar Abdülhamîd b. Yahyâ 25 Mervân b. Muhammed’in kâtibiydi. Önceleri çocuklara muallimlik yapar, çeşitli yerleri dolaşırdı. Kâtipler sanatlarını ondan öğrendiler ve onun metodunu takip ettiler. Mektuplaşmalardaki belâgat usûlünü kolaylaştıran odur. Zamanında tekti. Şam’dan ve …. şehrindendi. Risâlelerinden meydana gelen yaklaşık 1000 varaklık bir Mecmua’sı vardır. [134/751 yılında vefat etti.] ا 361 آل א ا כאن א وا א ا א ً ع ر א .ور א رة و ا اכ د وا א ن ١٠ ١٥ ا ٢٠ ّ نو ا وכאن أ ا אم ا ا وכאن א ا ّ ً اد .وכאن ً ا وإ ّ כ ،כ אب ا و כ وا אب כ ّ .وכאن رة כ א :כ אب ا א ا اכ כ آل א ا א ّ אه א :כ אب ا . أ אل ا כ ،כ אب ا ودات ،כ אب ا و اد ا א ا وכאن ّ و وآ ،وذ ّ و ارزم .و ،أه ا כ ي אل: ا و א ا . ر ٥ ّ ًא وכ כ أ ه א إ ا ا .وכّ د ،כ אب ر א ل. א أ او ً رא ا :כ אب ا ا ا أ אرة ا و أ آ אر ا ر ً א. ،כ אب ر א ّ ،כ אب ا ا ا ا ّ אت א وا ا א א . ا ُכ אب وأ אء ا ُכ אب ا ّ א ِכ אب ع ا כא وان ّ .وכאن ّأو ً ا .و ا ي ّ ...و א ا ّ ا ع ا أ ور . ان و ّ ،وا أ د ه. ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 362 Gaylân Ebû Mervân Adı [Gaylân b. Müslim]. Onun hakkında Mürcie kelâmcılarından bahsederken ayrıntılı bilgi verdim. Risâleleri 2000 yaprak kadar tutan bir mecmuada toplanmıştır. 5 Sâlim Ebü’l-Alâ künyesini taşırdı. Hişâm b. Abdülmelik’in kâtibi, Abdülhamîd’in dünürüydü. Fesahat ve belâgat ehliydi. Aristoteles’in İskender’e yazdığı mektupları [Arapçaya] tercüme etti. Yahut tercüme ettirip kendisi o tercümeyi tashih etti. Yüz yaprak kadarlık bir Mecmû‘atü’r-Resâil’i vardır. 10 Abdülvehhâb b. Ali Bilal b. Ebû Bürde b. Ebû Mûsâ el-Eş‘arî’nin kâtibiydi. Fesahat ve belâgat ehliydi. Risâleleri azdır. Hâlid b. Rebîa el-İfrîkî 15 Belâgat sahibi bir kâtipti. İki devlet [Emevîler-Abbâsîler] zamanında da yaşadı. Divanlarda yetişti. Yaklaşık ikiyüz yapraklık bir Mecmû‘atü’r-Resâil’i vardır. Ziyâd el-Hârisî’nin Oğulları Yahyâ ve Muhammed el-Hâris b. Ka‘b soyundan gelen şair, resâil yazarı ve belâgat ehli kişilerdir. Mecmû‘atü’r-Resâil’leri vardır. 20 25 Umâra b. Hamza Ebû Ca‘fer el-Mansûr’un kâtibi ve mevlâsıydı. Kibirli, kendini beğenmiş, cömert, belîğ, fasih ve gözlerinden biri görmeyen bir kimseydi. Ebû Ca‘fer el-Mansûr ve [oğlu] el-Mehdî onu üstün tutarlar; faydalılığı, belâgatı ve hak edişinden dolayı onun huysuzluklarına katlanırlardı. Umâra, onların zamanında büyük görevler aldı. Bu zâtın da Mecmû‘atü’r-Resâil’i vardır. Bu mecmuada Abbâsîlere okunan Risâletü’l-Hamîs de yer alır. Cebel b. Yezîd 30 Umâra b. Hamza’nın kâtibiydi. Mütercimdi. Sayılı usta ve belâgatçılardandı. ا 363 نأ وا وان ...و ا أ ع ه أ אر ا א ا כّ א .و ور . א وכ ٥ ا أא ا אء ا . ء .כא אم אء ،و ا כ وכאن ر א ع ر א أر א א ا ا إ وכאن أ وأ כ ر أو א ور . ا ّ אب وכאن כ ١٠ ور א ل دة أ ا أ ا ي ،أ אء אء ا . א ا ر ا و ّ و אرة כא ا واو .و ر א ّ ا א ز אد ا אر אن و ا אرث ١٥ . א כ .א ان אن .و ّ ن . אر א ة ا أ وכאن أ وو ِ אا َ َ وا رو ي אل ا כ אر. ّ א و و ر א ه .وכאن א ً א ً نأ אر א ا א ،כ ً א ا و أ ً א أ ر. ًא، وو ب ّ . ا אس. ٢٠ כא ور . אرة ة .وכאن ًא ودي ا אء وا אء. ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 364 Muhammed b. Hucr b. Süleyman Harranlı belîğ bir kâtipti. Ermeniye ve Şam valileriyle kendi mektuplaşırdı. Kitapları vardır. el-Abbas b. Muhammed b. Ali b. Abdullah’ın Kâtibi1 5 Belâgat sahibi bir resâil yazarı olup aslen Enbâr’dandır. Mecmû‘atü’r-Resâil’i vardır. Abdullah b. el-Mukaffa‘a Dair Haberler 10 15 20 25 Farsça adı Rûzbih’tir. [Arapça adı] Abdullah b. el-Mukaffa‘dır. Müslüman olmadan önce künyesi Ebû Amr’dı. Müslüman olunca Ebû Muhammed künyesini aldı. el-Mukaffa‘ b. el-Mübârek’in elinin kurumasının (çolak olmasının) sebebi, sultanın malından kaçırdığı için, Haccac b. Yûsuf ’un Basra’da ona ağır bir dayak atmış olmasıdır. Bunun sonucunda kolu çolak olmuştur. Abdullah’ın aslı Fars diyarından Kûr bölgesinin bir şehri olan Cûr’dandır. Abdullah önceleri Dâvûd b. Yezîd b. Ömer b. Hübeyre’ye kâtiplik yapıyordu. Sonra Îsâ b. Ali’nin Kirman’da kâtibi oldu. Son derece fasih ve belîğ bir kişiydi. Kâtip, şair ve fesahat ehliydi. el-Mansûr’un Abdullah b. Ali’ye verdiği şartı (yeminnâmeyi) o yazdı. İhtiyat edip ağır şartlar koydu. Bu hareketi Ebû Ca‘fer el-Mansûr’u kızdırdı. Süfyân b. Muâviye onu ateşte yakarak idam edince Mansûr ses çıkarmadı ve onun ardından bir dava da gütmedi [kısas yahut diyet istemedi]. Abdullah’ın kanı böylece heder oldu. Farsçadan Arapçaya tercüme yapar ve her iki dili de iyi bilirdi. İki dilde de fesahat ehliydi. Farsçadan pek çok kitaplar çevirdi. Bunlar arasında Kitâbü Hudâynâme fi’s-Siyer, Kitâbü Âyinnâme -âyin ve merasimler hakkındadır-, Kitâbü Kelîle ve Dimne, Kitâbü Mazdek, Kitâbü’t-Tâc fî Sîreti Anûşürvan, Kitâbü’l-Âdâbi’l-Kebîr -Makracesnes diye bilinir-, Kitâbü’l-Edebi’s-Sağîr, Kitâbü’l-Yetîme fi’r-Resâil, Mecmû‘atü’r-Resâil, Kitâbü Cevâmi‘i Kelîle ve Dimne, Risâle fi’s-Sahâbe adlı eserleri vardır. Ebân el-Lâhikî’ye Dair Haberler 30 Adı Ebân b. Abdülhamîd b. Lâhik b. Ufeyr er-Rekâşî’dir. O ve ailesinden pek çok kişi şairdi. Mensur [Farsça] kitapları, müzdevec (manzum mesnevi) tarzda [Arapçaya] çevirerek şairler arasında temayüz etti. 1 Müellif bu kâtibin adını zikretmemiştir. ا 365 אن ّ وכאن כ أ ّو . כא ا אس ّ ا ٥ أ אر ا وا ّא أ אل ا ر כ ر אرس .وכאن כ כ א ا ً אط ا ا ر א وכאن أ و ا ط ا ي ، ذכأא ا ، ا ا ّة כ כ ا س ّ ،כ אب כ ود ،כ אب و ف א ا כ אب ر א ،כ אب אر .و ر א ّأو ً א ا ا ّא ا ّ אج ه. א وا رو אو ا א :כ אب دك ،כ אب ا אج ود ،כ אب ر א ّ ةأ ،כ אب ا ا ،כא א ً ً א א אر و ذ כ ًא א ا ،כ אب آ ا א ،כ אب ا دب ا כ أא ا אن ا إ إ و، اود ره و ّ د . אن ا אر ا داب ا כ ّ ،وأ כ אن .وכאن ً א .و ، ا ا ّ وכ ا ّن ا ّ ا ا אرك وإ ّ א ّ ًא אن אل ا ًא ّ ّ ،وا ١ ة ٢٠ روز .و ة وا אم ّ اכ وأ ١٥ ا א אر א ًא כא ا . ّ ع. ١٠ ّ ان .وכאن و ة أر .و ًא א. א وان ،כ אب ا א ، א . أ אر أ אن ا و أ ،وا ١ ر: أ אن ز. ّ و ا ا א اכ ا א .وכאن א ا ً ا دوج. رة إ ا ا א ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 366 Onun çevirdiği eserler arasında Kitâbü Kelîle ve Dimne, Kitâbü Sîreti Erdeşîr, Kitâbü Sîreti Anûşürvan, Kitâbü Bilevher ve Bûdâsif, Kitâbü Resâil ve Kitâbü Hilmi’l-Hind vardır. Kumâme b. Yezîd 5 Abdülmelik b. Sâlih’in kâtibiydi. Belîğ ve fasih bir kişiydi. Abdülmelik’in aleyhinde Hârûnürreşîd’e şikâyette bulundu. O da baltayla boynunu vurarak onu öldürdü. Kitâbü Resâil adlı bir eseri vardır. el-Hizebr b. es-Sarîh 10 Sümâme’nin kâtibi idi, Ebû Hâşim künyesini taşıyordu. Tayyi’ kabilesinin şehre yerleşenlerindendi. Fasih ve resâil kâtibiydi. Kitâbü Resâil adlı eserinin yaklaşık yüz varaklık bir nüshasını gördüm. Ali b. Ubeyde er-Reyhânî’ye Dair Haberler 15 20 Belîğ ve fasih kişilerdendi, Me’mûn’un yakın arkadaşıydı. Kitaplarını felsefî metotla yazardı. Zındıklıkla itham edilirdi. Usta bir yazardı. Me’mûn ile ortak pek çok hatırası vardır. Bu hatıralardan biri şudur: O, Me’mûn’un yanındayken bir çocuk diğer bir çocuğun saçını keser. Me’mûn bu çocukları görür ve Ali b. Ubeyde’nin bunu fark edip etmediğini anlamak ister. Ona “Gördün mü?” der. O da beş el parmağını birbirinden ayırıp açarak bir işarette bulunur. Bu beş (hamse) ile cemşe’yi (saç kesme) -yani kelimenin hatalı okunuşunu- kastetmiştir.1 Bunun gibi onun zekâ ve anlayışını gösteren pek çok hikâye nakledilir. Ali b. Ubeyde [219/834 yılında] vefat etti. 25 Kitâbü’l-Masûn, Kitâbü’t-Tederrüc, Kitâbü Zâ’idi’l-Vüdd, Kitâbü’lMuhâtab, Kitâbü’t-Târik, Kitâbü’l-Hâşimî, Kitâbü’l-Ma‘ânî, Kitâbü’l-Hısâl, Kitâbü’n-Nâşî, Kitâbü’l-Müveşşah, Kitâbü Şeml ve Ülfe, Kiyabü’l-Cidd, Kitâbü’l-Mütehallî, Kitâbü’s-Sabr, Kitâbü Senâ ve Behâ, Kitâbü’z-Zimâm, Kitâbü Mihrâzer Cüşnes, Kitâbü Key Lührâsibi el-Melik, Kitâbü Sıfati’d-Dünyâ, Kitâbü’l-İhvân, Kitâbü Rûşnâydil, Kitâbü Sıfati’l-Cenne, Kitâbü’l-Envâ‘, 1 “Hamse” ve “cemşe” kelimeleri noktasız yazıldıkları takdirde birbiriyle aynı şekle sahiptirler. Hamse kelimesi tashîf (birbirine benzer harflerde yapılan yanlış noktalamaya dayalı galat türü) ile cemşe şeklinde okunmuştur. ا 367 א :כ אب כ و دا ود ،כ אب ،כ אب ر א ،כ אب ة أرد ا ،כ אب وان ،כ אب ةأ . א כא ٥ ا כ ا ً و اכ ا ا כא وכ أ بر أא א رأ ا ةا א אء، ا אء وا ا כ ،وכאن أ ّ כאن ةا א ن أم ؟ אل :أرأ ١٥ ،١و ّ ذכ و ّ و أ وכאن ّ אص א نو .وכאن כא א אر ً א و ً ً א ورآ א ا م ؟ אر ا אر ا اכ ١ ر: א و ا ن، هو قأ א ّ وا כאء. ّ א أي א ن أ אر، א ّ أن و :כ אب ا ن ،כ אب ا ّرج ،כ אب زا ا ّد ،כ אب ا ،כ אب ا א ،כ אب ا وأ ،כ אب ا ّ ،כ אب ا ا ّ ،כ אب ،כ אب כ אء و אء ،כ אب ا אم ،כ אب آذر ا כ ّ .و ة ... כ אب ا אرق ،כ אب ا א ٢٠ . א ًא א ور . أ אر ١٠ س. ً א .و :כ אب ر א . א כ אب ر א ا، א .وכאن ًא ا כإ א ،כ אب ا . ان ،כ אب رو א ل ،כ אب אل ،כ אب ا א ّ ،כ אب ا ا ا א ، ،כ אب ،כ אب ا כ ،כ אب ّ ،כ אب ا اع، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 368 5 10 Kitâbü’l-Veşîh, Kitâbü’l-Akl ve’l-Cemâl, Kitâbü Edebi Cüvânşîr, Kitâbü Şerhi’l-Hevâ ve Vasfi’l-İhâ’, Kitâbü’t-Tâvûs, Kitâbü’l-Müseccâ, Kitâbü Ahlâkı Hârûn, Kitâbü’l-Esnâf, Kitâbü’l-Hatîb, Kitâbü’n-Nâcim, Kitâbü Sıfati’l-Feres, Kitâbü’l-Gıybe, Kitâbü’l-Meşâkil, Kitâbü Fazâ’ili İshak, Kitâbü Sıfati’l-Mevt, Kitâbü’s-Sem‘İ ve’l-Basar, Kitâbü’l-Ye’s ve’r-Recâ, Kitâbü Sıfati’l-Ulemâ, Kitâbü İbnü’l-Melik, Kitâbü’l-Mü’emmel ve’l-Mehîb, Kitâbü Verûd ve Vedûdi’l-Menîkeyn, Kitâbü Sıfati’n-Neml ve’l-Be‘ûz, Kitâbü’l-Mu‘âkabât, Kitâbü Medhi’n-Nebîz, Kitâbü’l-Cümel, Kitâbü Hutabi’l-Menâbir, Kitâbü’nNikâh, Kitâbü’l-Îkâ‘, Kitâbü’l-Evsâf, Kitâbü İmtihâni’d-Dehr, Kitâbü’lEcvâd, Kitâbü’n-Nebîh, Kitâbü’l-Mücâlesât adlı eserleri vardır. Sehl b. Hârûn’un Haberleri 15 20 25 Adı Sehl b. Hârûn b. Râheyûn ed-Destümeysânî’dir. Basra’ya yerleşmiştir. Me’mûn’un hizmetindeki araştırmacılardandı ve Beytülhikme müdürüydü. Aslen Fars kökenli olup filozof, fasih ve şairdi. Şuûbî mezhebindendi. Araplara karşı çok mutaassıptı. Bu konuda birçok kitap ve risâlesi bulunur. Son derece cimriydi. el-Hasan b. Sehl’e cimriliği öven, ona teşvik eden ve bu vesileyle de ondan birşeyler umduğunu hissettiren bir risâle yazdı. Hasan b. Sehl ise risâlenin zahrına şunları yazıp gönderdi: “Risâlen bize ulaştı. Nasihatını benimsedik. Risâleni kabul etmeyi ve seni tasdik etmeyi senin için mükâfat saydık. Vesselâm.” diye yazdı ve ona hiçbir şey göndermedi. Ebû Osman el-Câhız onu üstün tutar; fesahat ve ustalığını över ve kitaplarında ondan alıntılar yapardı. Sehl b. Hârûn’un Kitâbü Dîvâni Resâil, Kitâbü Sa‘le ve Afrâ -Kelîle ve Dimne tarzındadır-, Kitâbü Şecerâti’l-Akl, Kitâbü’n-Nemir ve’s-Sa‘leb, Kitâbü’l-Hüzeliyye ve’l-Mahzûmî, Kitâbü’l-Vâmık ve’l-İzâr, Kitâbü Nedûd ve Vedûd ve Ledûd, Kitâbü’d-Durratteyn, Kitâbü Esbâsyûs fî İttihâzi’l-ihvân, Kitâbü’l-Gazâleyn, Kitâbü Edebi Eşk b. Eşk, Kitâbün ilâ Îsâ b. Ebân fi’lKazâ’, Kitâbü Tedbîri’l-Mülk ve’s-Siyâse adlı eserleri vardır. Saîd b. Hüreym 30 Kâtiptir. Beytülhikme’de Sehl b. Hârûn’un ortağıydı. Belîğ, fasih ve risâle yazarıydı. el-Câhız ondan bahsetmiştir. Kitâbü’l-Hikme ve Menâfîhâ, Mecmû‘atü’r-Resâil adlı eserleri vardır. ا 369 ،כ אب ا כ אب ا אل ،כ אب أدب وا ،כ אب ا ى ح ا ق אرون ،כ אب ّ ،כ אب أ ا אء ،כ אب ا אووس ،כ אب ا وو ا س ،כ אب ا ،כ אب ا א ،כ אب אف ،כ אب ا ا ،כ אب وا ،כ אب ا ٥ אכ ،כ אب ا س وا א إ ا אء ،כ אب כ אب ورود وودود ا حا אء ،כ אب ا ،כ אب ا אن ا ا כ ،כ אب ا ا ،כ אب أ אر وا ّ ض ،כ אب ا وا اد ،כ אب ا ،כ אب ا אع ،כ אب א אت. ،כ אب ا אرون אرون َرا َ ن ا و ُ ً א א ا ،אر ا ا ا כ .وכאن כ ً א نو א ا ً ذ כ כ כ ة ور א .وכאن א ا بو ا ا إ ،و ل ذ כ، و ر א ا א ا כ ل כ وا אا אن ا א و ح و ّ אرون ود ،כ אب اכ ةا إ ا כ ،وا ا ة وכאن אا و ّ ر א כ وو א ر א :و א ا כא ة وכאن أ و א ،כ אب ا و כ م ،و א و כ :כ אب د ان ر א ،כ אب وا ّ ًא و ،כ אب ا ه אل وا و ، כ אب ا ا وا ار ،כ אب ود وودود و ود ،כ אب ا ّ ان ،כ אب ا ا ،כ אب أدب أ כ أ כ ،כ אب إ ا אذ ا أ אن ا כא وَ ْכ אء ،כ אب ا ، כ ا א ا כ وا אرون .و اכ ء. כ . ،כ אب أ א ٢٠ ، א אت ،כ אب ا א ،כ אب ا כאح ،כ אب ا א ،ا ا ١٥ ا כ ،כ אب ا و אف ،כ אب ا ١٠ אق ،כ אب ت ،כ אب ا س א . ا כ .وכאن :כ אب ا כ و א ًא א .و ر א ًא ّ . ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 370 Selm Sehl b. Hârûn ile Beytülhikme’nin çalışmaktaydı. Farsçadan Arapçaya tercümeleri vardır. Ali b. Dâvûd 5 Ümmü Ca‘fer Zübeyde’nin kâtibiydi. Belâgat ehlindendi. Eser verirken Sehl b. Hârûn’un metodunu takip ederdi. Kitâbü’l-Harhiyye yani Kitâbü’n-Neğam, Kitâbü’l-Hurra ve’l-Eme, Kitâbü’z-Zurrâf adlı eserleri vardır. Muhammed b. el-Leys el-Hatîb 10 15 20 25 Künyesi Ebü’r-Rebî‘dir. Yahyâ b. Hâlid’in kâtibiydi. Benî Ümeyye ile arasında mevlâlık bağı vardır. Fakih olarak tanınır. Belîğ bir risâle yazarı, kâtip, fakih, usta bir kelâmcı ve tüccar idi. Söylendiğine göre çok cömertti, elinde bir şey bırakmazdı. Bermekîler onu el üstünde tutar ve ona ihsanda bulunurlardı. Zındıklıkla itham edilmiştir. Kitâbü’l-Hilîlce fi’l-İ‘tibar, Kitâbü’r-Redd ale’z-Zenâdika, Kitâbü Cevâbi Kostantin ani’r-Reşîd, Kitâbü’lHatt ve’l-Kalem, Kitâbü Izati Hârûni’r-Reşîd, Kitâbün ilâ Yahyâ b. Hâlid fi’l-Edeb adlı eserleri vardır. Hakkında başka şeyler de söylenir. İbn Hafs’ın kayıtlarından: “Muhammed b. el-Leys, Benî Husayn’dandır. Çok konuşurdu. Emevîlerin mevlâsıydı. Acemleri sevmezdi. Bermekîler bunun için ona kızarlardı. Risâlelerinde öğütler verirdi.” İbn Sevâbe’nin kayıtlarından: “Adı Muhammed b. el-Leys el-Hatîb olup risâleleri vardır. Âzerbâz b. Fîruz b. Şâhin b. Âzerhürmüz b. Hürmüz b. Serûşan b. Behmen b. Aferindar’ın oğludur. Nesebi Kral Dârâ oğlu Dârâ’ya ulaşır.” Mecmû‘atü’r-Resâil’i vardır. el-Attâbî 30 Adı Ebû Amr Külsûm b. Amr b. Eyyûb es-Sa‘lebî el-Attâbî’dir. Şamlı olup Kınnesrîn’de otururdu. Şair, kâtip ve mahir bir risâle yazarıydı. Bermekîlere hizmet eder, onlardan ayrılmazdı. Sonra Tâhir b. el-Hüseyin ve Ali b. Hişâm’a hizmet etti. Rivayete göre Ca‘fer b. Yahyâ’nın öldürülmesinden ve Bermekîlerin iktidardan düşmesinden sonra Hârûnürreşîd ona rastlamış, ا 371 ا כ א ل אرون .و إ ا אر . ا داود כא אرون .و ّأم ٥ ا ز ة .وכאن أ :כ אب ا اכ اف. ا ّ وכ ًא ١٠ כ אب ا ا ْ ِ و כ ،כ אب ا כ אب ا ّ ،כ אب ة وا ا أאا ّ ا אء و א .وכ أ א ،و و ء و ف א ّ כא א ً א כ ّ ً א אر ً א אز ً א .و אل إ ّ כאن ً א إ و ء .وכא ا ا כ ّ و ا אد ،כ אب ا אر ،כ אب ا ّد ّ وا ،כ אب ا אرون ا ،כ אب .وכאن ا ، أ .و : اכ اب א ،כ אب إ ا دب. و ١٥ ذ כ، ه : ّ ا أ .وכאن ا وا ا כ م ّ כ وכאن وا ًא ر א . أت آذر אذ و ّ ّا ا : وز א ارا ّ آذر ا ا ا ا ّ ،وכא ،א ا اכ א .و ا و אن دارا ا כ .و ر א ا أ ار . ا ّא ٢٠ أ כא و وכ م ا ّ .وכאن אم ،אل إ ّن ا و أّ ب ا ا اכ و ا ّא .א ّ ّ ل ّ א وزوال ،א ا ا اכ، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 372 “Benden ayrıldıktan sonra ne yaptın?” demiş. O da şu güzel mânalı beyitleri okumuş: “Benim Ca‘fer’in veya Yahyâ b. Hâlid’in nâil olduğu devlete nâil olmam sizi sevindirdi mi? 5 Emîrü’l-mü’minîn, soğuk kılıçlarla onları öldürtmekle beni koyu bir kedere salmıştır. Bırak, ölümüm sükûnet içinde gelsin, onların başına gelenin [benim de başıma geleceği] korkusunu çekmeyeyim. Şüphesiz şaibeli işler kişiyi, aslanların karnına götürür.” 10 Şiir ve risâle yazmada insanların en kabiliyetlisiydi. Nâbiga’nın usulünü takip ederdi. Attâbî ... vefat etti. Kitâbü’l-Mantık, Kitâbü’l-Âdâb, Kitâbü Fünûni’l-Hikem, Kitâbü’l-Hayl -küçük bir eserdir-, Kitâbü’l-Elfâz -bu eseri Ebû Ömer ez-Zâhid, el-Müberred’den rivayet eder; hoş bir kitaptır-, Kitâbü’l-Ecvâd adlı eserleri vardır. 15 20 el-Utbî Ebû Abdurrahman Muhammed b. Ubeydullah b. Amr b. Muâviye b. Amr b. Utbe b. Ebû Süfyân. Basralıdır. Ebü’l-Aynâ şöyle der: “Amr b. Utbe’nin soyu şüpheliydi. İnsanların en fasihlerindendi. el-Utbî ve babası akıllı, edip ve fasih kişilerdi. el-Utbî şairdi. Babası şair değildi. Rivayete göre el-Utbî, İsmâil b. Ca‘fer b. Süleyman’ın kapısına gelip [girmek için] izin istedi. Hizmetçiler onun hamamda olduğunu söylediler. Utbî şu beyitleri söyledi: “Emîr’den yemek isteyince hizmetçileri ‘Hamama gitti.’ derler. Benim de kapıcıya cevabım ‘Ben sadece selâm vermek istedim.’ şeklinde olur. 25 Zaten oruçlu olunan günler dışında hiçbir vakit size gelecek değilim.” el-Utbî 228 [843] yılında vefat etti. Kitâbü’l-Hayl, Kitâbü Eş‘âri’l-E‘ârîb ve Eş‘âri’n-Nisâ’ ellâî Ehbebne Sümme Ebğadne, Kitâbü’z-Zebîh, Kitâbü’l-Ahlâk adlı eserleri vardır. ا 373 אل :א أ אر ي א ّא أ א ًא أ كأِ ِ א אل َ َ ّ ْ ُ َ َ َ َ ٌَْ وأن أَ ِ ا ْ ِ ِ أَ َ ِ َ َ َ ُ َد ِ ِ َ ِ ْ ِ ُ ْ َ ِ ُ ْ َ ِ ً وכאن أ ا ّא ا אس ا اכ و .כ אب ا ه، و כ ،כ אب ا داب ،כ אب אظ رواه أ ا ا ا ّ ا א .و ّ ن ا כ .כ אب ا د .و ا ، اد. .כ אب ا ا ١٠ أ ا אن، ي .אل أ ا وכאن ا ١٥ ر א :כ אب ا ْ َא ِ ِ א ِא ـ ْ ِ َ ِ אت ا َ ارِ ِد َ َ َُ َ ُ َو َ أَ َ َכ ْ َ ْ َل ِ ْ َכ ا ـ َ َ ارِ ِد ْ د ٍ ُ ُ ِن ا َ ِאو ِد אت ِ َ ْ َْ َ َ ًادا ... ل ِ ِ َ ا ْ ُ ْ כ ْأو َ א َ َאل َ ْ ِ אت ا ُ رِ َ ُ َ ٌ َن َ ُ َ ٥ ا א: وأ ه و אل إ ّن ا א : ا ّ אء: و أد אب إ ا .وا א ّ אم ،אل: َوأَ ِ ٍ إذا َأر َاد َ َ א ً א اب ِ ِ ّ إ َ َ ُכ ُن ا َ َ ُ َ ْ ُ آ ِ ُכ ِ َ ا ْ ِ إ ْ ٢٠ ّ و ّ ا و اכ أ :כ אب ا و .وכאن כאن א ا ،و ً אن أ ا אس، כ أ ه כ כ. ا ذن ،אل َ َאل ِ ْ َ א ُ أ َ ا َ א َ א ا َא تإ ا ِ ِ َ א إن َأر ْد ُ ُכ אن و ،כ אب ا و ّ אو أ َ ْ ٍم َ ُכ ُن ِ َ ِ א َ א َ وא . ،כ אب أ אر ا ،כ אب ا َ َא ق. אر وأ אر ا אء ا أ ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 374 5 10 15 20 25 30 35 Risâleleri Kitap Hâline Getirilen Risâle [resmî mektup] Yazıcıları el-Kâsım b. Sabîh -risâlesi azdır-; Yahyâ b. Halîd -risâlesi azdır-; oğlu Fadl -azdır-; oğlu Ca‘fer -azdır-; Feyz b. Ebû Sâlih Şîraveyh -azdır-; Yûsuf b. el-Kâsım -azdır-; Ya‘kûb b. Nûh -azdır-; Yûsuf Lakve -azdır-; el-Fadl b. Sehl -çoktur-; el-Hasan b. Sehl -azdır-; Muhammed b. Bekr -azdır-; Ahmed b. Necm -çoktur-; Me’mûn’un kâtibi ve veziri Ahmed b. Yûsuf -çoktur-. İbrâhim b. el-Abbas Kâtip İbn Muhammed b. Sûl: Belâgat ehlinden ve fasih şairlerden bir zâttır. Birden çok halife devrinde Divanü’r-Resâil başkanlığı (reisülküttaplık) yaptı. Zarif ve asil biriydi. Ebû Temmâm “Eğer İbrâhim himmetini sultanların hizmetine sarfetmese hiçbir şaire ekmek bırakmazdı.” der ve onun şiirinin güzelliğine işaret eder. Kitâbü Resâil, Kitâbü’d-Devle -hacimli bir eserdir-, Kitâbü’t-Tabîh, Kitâbü’l-Itr adlı eserleri vardır. el-Hasan b. Vehb el-Hasan b. Vehb b. Saîd b. Amr b. Husayn b. Kays b. Kınân b. Mettâ. Yezîd b. Ebû Süfyân Şâm valisiyken Kınân onun kâtibiydi. Sonra Muâviye’nin kâtipliğini yaptı. Muâviye onu oğlu Yezîd’le tanıştırdı, Yezîd’in hilâfeti zamanında öldü. Yezîd onun ölümü üzerine oğlu Kays’ı kâtip edindi. Kays; Mervân, [sonrasında] Abdülmelik, ondan sonra da Hişâm’a kâtiplik yaptı. Hişâm zamanında öldü. O ölünce Hişâm, Kays’ın oğlu Husayn’i kâtip edindi. Sonra [II.] Mervân’ın kâtibi oldu ve Mısır’a geçti. Mervân öldürülünce İbn Hübeyre’nin kâtibi oldu. İbn Hübeyre, Ebû Ca‘fer’e [el-Mansûr] isyan edince Husayn’a eman verildi. Sonrasında Husayn, el-Mansûr ve [oğlu] el-Mehdî’ye kâtiplik yaptı. Rey’e giderken vefat edince halife el-Mehdî, onun oğlu Ömer’i kâtip edindi. Sonraları Hâlid b. Bermek’e kâtiplik yaptı. Husayn vefatından önce vazifeyi oğlu Saîd’e devretti. O da Bermekîlerin hizmetinde çalıştı. Sonra vazife oğlu Vehb’e geçti. Ca‘fer b. Yahyâ’nın kâtipliğini yaptı. Sonra Zü’r-riyâseteyn [Fadl b. Sehl]’in hizmetine girdi. Zü’r-riyâseteyn onun hakkında şöyle demiştir: “Vehb’in yanında olup da kendisini önemsemeyen kişiye şaşarım.” Sonra el-Hasan b. Sehl onu kâtip edindi ve Kermân-Fars idaresinin başına getirdi. Vehb bu bölgeleri düzeltti. Sonra Femüssılh’tan çıkıp Me’mûn’a bir risâle götürmekteyken yolda -Bağdat’la Femüssılh arasında- suda boğuldu. Sonrasında Süleyman b. [Vehb] -ondört yaşındaykenMe’mûn’un kâtibi oldu. Süleyman daha sonra Îtâh, akabinde de Eşnâs [adlı kumandanlar]’a kâtiplik yaptı. Sonra da el-Mu‘temid’in veziri oldu. ا 375 אء ا כ ّאب ا أ ا א ، أ ا ف .ا إ ا ا אس ّ א ا ّة إ ا اכ و ا ا و אم و ١٥ ، أ ّא ّא כ .و ا إ ّ ن א نو . ، . ا אم ما ا אم ا ا כ. و אو يو ّ ّ ،כ ذو ا א ي ، جا ّא ّ ا أر ّ ا ة ق ّ אخ، اد و ا ّ ّ . ا כ وان و ج إ أ ّ אر ا ه א ّ .و ّ .وכ ّ ي آل כ אس، ّ ،أ ا ّي .وا כ ً ا ،אزال : ّ ّ .وכ אن אو א ةإ و כ أ ّن ه. ،כ אب ا ا כ ّ و ّ د ان دة ه ،وو ،و ّ ه כ אن و אرس ، ّ وان و ا כ، ّ אم: ،وכ ة، ر وا א ّ ح، . אء .وכאن إ ً .אل أ ً ا، א ا ، . ن ووزر ،כ . و .و אل ا כ . ب اء ا ًא א ك وان אر إ ّل ا ا ا אء وا אء .وכאن ا כ ذي ا א ّ ،أ ا ا אت .وا כ أ א ًא، ا ٢٠ א ،כא אن ـא و ا أ ّ אت .وا כ و ، . :כ אب ر א .כ אب ا و ،כ .כ אب ا و אن ا א ،כ .أ ل ا כא ّ .ا . ا ، ،כ .ا .أ ا א ، و ، ا ٥ ١٠ . א ه، دو ّ ّ ر א و ّ . إ אن ا زارة ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 376 Süleyman b. Vehb’in Kitâbü Dîvâni’r-Resâil’i vardır. 5 Hasan b. Vehb’e gelince o, Süleyman’ın kardeşi ve [vezir] Muhammed b. Abdülmelik b. ez-Zeyyât’ın kâtibiydi. Divanü’r-resail başkanlığı yaptı. Belîğ bir şair, fasih bir resâil yazarı ve zarif bir kâtipti. Kitâbü Dîvâni’r-Resâil’i vardır. Muhammed b. Abdülmelik b. Ebân ez-Zeyyât 10 Ebân, Cebbül sakinlerindendi. Cebbül’e bitişik olan ve Deskere denen köyde yaşardı. Yaşadığı yerden Bağdat’a zeytinyağı getirip satardı. Muhammed beliğ bir şairdi. Üç halifeye vezirlik yaptı: el-Mu‘tasım, el-Vâsık ve el-Mütevekkil. Mütevekkil’e kırk gün vezirlik yaptıktan sonra Mütevekkil onu azledip öldürttü. Başka bir bölümde ondan ayrıntılı olarak söz edeceğiz. 233 [847] yılında öldü. Kitâbü Resâil’i vardır. el-Kâsım b. Yûsuf Ahmed b. Yûsuf ’un kardeşi olup şair ve kâtipti. Kitâbü Resâil’i vardır. 15 Amr b. Mes‘ade Amr b. Mes‘ade b. Saîd b. [Sûl]: Me’mûn’un veziri olup belâgat ehli, şair ve resâil kâtibiydi. Büyük bir Kitâbü Resâil’i vardır. Saîd b. Vehb el-Kâtib 20 Vehb b. Saîd ailesinden değildir. Aslen İranlıdır. Kitâbü Resâil ve Kitâbü Dîvânı Şi‘r adlı eserleri vardır. el-Harrânî Adı Ebü’t-Tayyib Abdurrahîm b. Ahmed el-Harrânî olup belîğ bir şair ve risâle yazıcısıydı. Kitâbü Resâil ve Kitâbün fi’l-Belâga adlı eserleri vardır. Ebû Ali el-Basîr 25 Belîğ bir şair ve risâle kâtibiydi. Onunla Ebü’l-Aynâ arasında hicivleşmeler ve hoş yazışmalar mevcuttur. Ebü’l-Aynâ hakkında kaleme aldığı birkaç şiiri vardır. Kitâbü Resâil, Kitâbü Dîvânı Şi‘r adlı eserleri bulunur. ا 377 אن و و אا כ אب د ان ر א . و د ان ا و و כ אب د ان ر א . ٥ ا ،أ א .وכאن א ا ً ا כ ا ّאت و ّ אذ א אل א ا ١٠ אن ،כאن כ ا כ وزر כ و ا כ .و و ّ وا ا وا ثو ّ ً א وأ ّ أ אن ا ّאت .وכאن أ אن ر ً ا اد إ ا כة אء :ا ًא وא ا כ ا ّאت، אء ا כ ّאب .و أر ّכ .و ه اا أ ّ .وכאن א ا ً ّכ ً א وزار . ًא .و כ אب ر א . ا א أ أ و ا َ ْ َ َة َ و ١٥ و ا ّ ٢٠ ًא א ا ً ن ،وכאن ا כא آل و ،أ ّ .و כ אب ر א כ . ا س .و כ אب ر א ،כ אب د ان ه. ا أ ا ّ ر א ،כ אب أ ،وכאن א ا ً ...وز ا ّ .و כ אب ر א . ا ا أ ا . ا ،وכאن א ا ً ّ ّ ًא .و כ אب ا و أ ّ ،و وכאن א ا ًא ً ّ ة أ אر .و כ אب ر א ،כ אب د ان אء ا ه. א אة و כא ّ .و ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 378 el-Yûsufî Adı Ebü’t-Tayyib Muhammed b. Abdullah olup Ahmed b. Yûsuf elKâtib’in soyundan gelir. Me’mûn’un kâtibiydi. Ebü’t-Tayyib Ahmed b. Yûsuf ’un meşhur mektupları vardır. Belîğ bir resâil yazarıydı. 5 Kitâbü’l-Fusûl fi’r-Resâili’l-Muhtâra ve Kitâbü Resâil fî Hâssa adlı eserleri vardır. Benü’l-Müdebbir [Müdebbir’in Üç Oğlu] 10 Bunların adları Ahmed, Muhammed ve İbrâhim’dir. Üçü de belîğ şairler ve risâle yazıcılarıdırlar. Ahmed’in Kitâbü’l-Mücâlese ve’l-Müzâkere adlı bir eseri vardır. Hârûn b. Muhammed Hârûn b. Muhammed b. Abdülmelik ez-Zeyyât’ın künyesi Ebû Mûsâ’dır. Tarih toplayıcı-yazıcılardan ve râviler zümresinden bir zâttır. Kitâbü Ahbâri Zirrumme ve Kitâbü Resâil adlı eserleri vardır. Saîd b. Humeyd 15 20 Künyesi Ebû Osman olup kâtip, şair ve risâle yazıcısıdır. Tatlı dilli, sanatında ileri, intihalde mahir ve oldukça cevval idi. “Onun söz ve şiirlerine, ‘Sahiplerinize dönün!’ dense kendisine ait bir şey kalmaz.” denmiştir ki bu söz Ahmed b. Ebû Tâhir’e aittir. Saîd, kendisinin İran hükümdarlarının soyundan geldiğini iddia ederdi. Kitâbü İntisâfi’l-Acem mine’l-Arab -eser Tesviye adıyla bilinir-, Kitâbü Dîvâni’r-Resâil ve Kitâbü Dîvâni’ş-Şi‘r adlı eserleri vardır. Ahmet ve İbrahim’e ait ed-Darâ’a vardır. Ayrıca her birinin ayrı birer Kitâbü Resâil’i bulunmaktadır.1 İbrâhim b. İsmâil 25 İbn Dâvûd el-Kâtib. İleri gelen usta belâgatçılardandı. Kitâbü Resâil’i vardır. 1 Bu son cümlenin, daha önce geçen “Benü’l-Müdebbir [Müdebbir’in Üç Oğlu]” başlığına ait olduğu tahmin edilmektedir. ا 379 ا أ ا ا و ّ أ ّ ا ّ ر א و כ אب ا ا ٥ أ ل اכ ة. ا اכ رة .وכאن ا ،و أא אن ،כא أא א כ ا אرة، ء، ا أ . ّ ، כ م أ :כ אب ا اכ ر א ،כ אب د ان ا إ ا ١ ١ إ ا . ا با אظ، و ه ار א .وכאن ّ אف ا כ אب ا א אر وأ ّم ا واة .و א إ أّ أو د ا بو ف א و כ ّ وا א כ אب ر א . א ،و ّم ا ا وا ، أ כ א ه. وإ ا داود ا כא ر :ا ّא :כ אب أ אر ذي ا ّ ،כ אب ر א . و ٢٠ א ّ . .و ّ ا س. ا ّ ّ ا אول وا ًא. אرة ،כ אب ر א א ا כ ا ّאت و כ وכ ١٥ ا ّ وإ ا אرون ١٠ א ا כא ا ّ و وا و أ ،כא ن، .و כ אب ر א . ّ ك .כ אب د ان ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 380 Humeyd b. Saîd b. el-Bahtekân Künyesi Ebû Osman olup akıllı ve fasih bir kelâmcıydı. Soyu eski bir Fars ailesine dayanmaktadır. Araplara karşı aşırı milliyetçiydi. 5 Kitâbü Fazli’l-Acem ale’l-Arab ve İftihâruhâ ve Kitâbü Resâil adlı eserleri vardır. Kelâma dair eserlerinden yeri geldiğinde bahsedilecek. Hamed b. Mihran İsfahanlı bir kâtiptir. İktidarları süresince Bermekîlere kâtiplik yaptı. Kitâbü Resâil adlı bir eseri vardır. İbn Yezdâd 10 Adı Ebû Abdullah Muhammed b. Yezdâd b. Süveyd olup Me’mûn’un veziriydi. Belîğ bir risâle yazıcısı ve şair idi. Kitâbü Resâil, Kitâbü Dîvâni’ş-Şi‘r adlı eserleri vardır. Muhammed b. Mükerrem Belîğ bir kâtip ve risâle yazıcısıydı. Kitâbü Resâil adlı eseri vardır. 15 Ebû Sâlih Abdullah b. Muhammed b. Yezdâd b. Süveyd. Belîğ kâtiplerdendir. Kitâbü’t-Târîh, Kitâbü Resâil adlı eserleri vardır. Oğlu Ebû Ahmed Sâlih b. Abdullah b. Muhammed b. Yezdâd’dır. Babasının 300 (912) yılına kadar yazdığı Kitâbü’t-Târîh’i tamamlamıştır. 20 Meymûn b. İbrâhim el-Kâtib Halife Mütevekkil devrinde özel yazışmalar ona aitti. Belîğ ve fasih birresâil kâtibiydi. Kitâbü Resâil’i vardır. Mûsâ b. Abdülmelik 25 Mütevekkil devrinde Sevâd -ve diğer başka yerlerin- divan başkanıydı. Resâil kâtibiydi. Risâlelerinden küçük bir kısım gördüm. ا 381 ١ أא وכ כאن ا אن .وכאن ا ًא כ ّ ًא ا ب. اכ :כ אب و اכ م ذכ א ٥ כ ١٠ و ١٥ ا אر ،כ אب ر א .وا ً א .و أ ا ب وا ا א ا س ،وכאن אر א ،כ אب ر א .و ا כ אب. ان ا כא ، ا داد أ אن ،وכאن כ أ داد ّة اכ ا ّ ا כ :כ אب ر א ،כ אب د ان כא ،وز ا א .و כ אب ر א . ن .وכאن ه. ًא ّ א ا. ً כم ّ ّ ّ .و כ אب ر א . א أ ا داد ّ כ אب ا אر ا ي ن إ ا وכאن إ כ אب ر א . ،أ أ أ א أ هإ ا כ ّאب ا אء. ا اכ داد ،و ّ ّ א . :כ אب ا כא أ ّאم ا אص ا כא אت ّ ّכ .وכאن ًא ًא ّ .و ا כ ٢٠ وכאن إ ١ ًא ر: ً د ان ا ا. . اد و ه أ ّאم ا ّכ ،وכאن ّ ورأ ر א ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 382 İbn Sa‘d el-Kutrubullî 5 Adı Ebü’l-Hasan Ahmed b. Abdullah b. el-Hüseyin b. Sa‘d b. Mesûd el-Kutrubullî’dir. Âlim, fâzıl kâtiplerdendi. Kitâbü’t-Târîh -kendi zamanına kadarki kısmı yazmıştır-, Kitâbü Fıkari’l-Büleğâ, Kitâbü’l-Mantık adlı eserleri vardır. Nettâha 10 15 Adı Ebû Ali Ahmed b. İsmâil b. el-Hasîb el-Enbârî’dir. Ubeydullah b. Abdullah b. Tâhir’in kâtibiydi. Öncesinde ise Muhammed b. Tâhir’e kâtiplik yapmıştı. BBelîğ bir risâle yazıcısı, şair ve belâgat sanatında önde gelen bir edipti. Dostlarına yönelik pekçok mektuplar yazmıştır. Onunla Ebü’l-Abbas b. el-Mu’tez’in [birbirlerine yazıp gönderdikleri] birkaç mektup ve cevabı bulunmaktadır. Bin varak kadarlık Dîvânü’r-Resâil adlı bir eseri vardır. Risâle çeşitlerine dair güzel numuneler ihtiva eder. Ayrıca, Kitâbü’t-Tabîh, Kitâbü Tabakâti’l-Küttâb adlı eserleri bulunur. Ayrıca el-Mecmû‘u’l-Menkûl mine’r-Rikâ‘ diye isimlendirdiği kitabında âlimlerden işittiklerini ve önde gelen zâtlardan duyup gördüklerini toparlayıp kaleme almıştır. Kitâbü Sıfati’n-Nefs ve dostlarına yazdığı mektuplardan oluşan Kitâbü Resâil adlı eserleri de bulunur. İbn Fudayl el-Kâtib 20 Adı Ebü’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin Fudayl b. Mervân olup Fars asıllıdır. Kitâbü’l-Esnâm adlı bir eseri vardır. Bu eserde Cahiliyye devri Araplarının ve yanı sıra Acemin Allah’tan (cc) başka taptığı şeyleri anlatır. Ebü’l-Aynâ 25 30 Adı Muhammed b. el-Kâsım b. Hallâd’dır. Fasih, belâgat ehli ve [muhatabına] seri karşılıklar verebilen hazır cevap bir şairdir. Ömrünün sonlarında âmâ olmuştur. Onunla, Ebû Ali el-Basîr ve de Ebû Hiffân arasında yazışma ve hicivleşmeler vardır. Askerler onun dilinden çekinirlerdi. el-Asmaî ve başkaca âlimlerden rivayette bulunmuştur. Ebü’l-Aynâ 280 (893) küsur yılında öldü. Kitâbü Ahbâri Ebi’l-Aynâ -eseri İbn Ebî Tâhir cemetmiştir- ve Kitâbü Şi‘ri Ebi’l-Aynâ -30 yaprak kadardır- adlı eserleri vardır. Bunlar (aşağıdaki kısım), Ebû Ali b. Mukle’nin kayıtlarında okuduklarımın bir nüshasıdır. Yeri geldiği için onun (İbn Mukle) yazdıklarını aynı tertip ve lafızlarla naklediyorum: ا 383 ا ا و أ ا ا .و אء ،כ אب ا ا اכ دا إ :כ אب ا אر ، ّ أ ّא ،כ אب . ّא ٥ أ أ א ا إ و ّ ا כ .وכאن ا ا عا ا ّ .כ אب إ ا אع إ ا ،כ אب ي א إ ا א أ ،כ אب ر א أ ا :כ אب ا أ ا ّ ًא א ا أد א ّ ً ً ا و و أ ا אس ا ّ ّ ء ي ور כّ אت ا כ ّאب .و أ ً א כ אب ّ אه أ אر ا אء و א א א إ ا . ا ا وان ،وأ אم و א כא ا ب وا دون ا אر .و . אرك ا אء ّ א ا .و ً و أ ا א .وכאن כ ًא אري ،כא ا ا כא و ا ا א .و כ אب ا ل ا اכ א ا ت و ا אت .و د ان ر א أ אف ا ١٠ ٢٠ أ אء ا כ ّאب وأ א ا ١٥ ّ ّ د وכאن ا א آ ّ אن .وכאن أ ه .و و ا כ אء .و ّ أ ا אء ّ א .כ אب ا أ אء، أت ا ا כאن. ّ أ ًא أ ا وא ا أ ا .و אء ،أورد ا כא אت و א אة وכ כ א ن א .وروى و א א ًא א ا اب، א ا اכ ه و :כ אب أ אر أ ور . و ا אه ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 384 Hatiplerin Adları 5 10 15 20 25 30 Emîrü’l-mü’minîn Ali (ra), Talha b. Ubeydullah, Abdullah b. Zübeyr, Abdullah b. Abbas b. Abdülmuttalib, Hâlid ve [kardeşi] İsmâil b. Abdullah el-Kasrî, Yezîd b. Hâlid b. Abdullah, Cerîr b. Yezîd b. Hâlid, Hâlid b. Safvân, Abdullah b. el-Ehtem, Sa‘sa‘a b. Safvân, İbnü’l-Kasriyye, Muhammed b. Kays el-Hatîb, Ziyâd b. Ebû Süfyân, Kutarî b. el-Fücâ’e, el-Velîd b. Yezîd, Ebû Ca‘fer el-Mansûr, el-Me’mûn, Şebîb b. Şeybe, el-Abbas b. el-Hasan el-Alevî ve oğlu Abdullah, Muhammed b. Hâlid b. Abdullah el-Kasrî, Şebbe b. Ikâl. Belâgatçilerin Adları Ebû Mervân Gaylân, Hişâm b. Abdülmelik’in kâtibi Sâlim -Abdülhamîd’in kayınbabasıdır-, Mervân’ın kâtibi Abdülhamîd b. Yahyâ, Hâlid b. Rebîa er-Rakkî, Abdülvehhâb b. Ali -Bilâl b. Ebû Bürde zamanında yaşamıştır-, Umâra b. Hamza, el-Hâris b. Ka‘b’ın oğullarından Yahyâ b. Ziyâd el-Hârisî ile Muhammed b. Ziyâd el-Hârisî, Hucr b. Süleyman -Harrânlıdır-, el-Abbas b. Muhammed’in kâtibi Muhammed b. Hucr, Umâra b. Hamza’nın kâtibi Cebel b. Yezîd, Ebû Amr Mes‘ade, Abdülcebbâr b. Adî ile Mes‘ade b. Hâlid -el-Mansûr’un kâtipleridirler-, Yûnus b. Ebû Ferve -Îsâ b. Mûsâ’nın kâtibidir-, Rekâşî, Sehl b. Hârûn -Me’mûn’un Beytülhikme reisidir-, Saîd b. Hüreym -Sehl b. Hârûn’un Beytülhikme’deki ortağıdır-, Abdullah b. Hâkân, Ca‘fer b. Muhammed b. el-Eş‘as, Ubeyd b. İmrân -sonuncusu Fadl b. Sehl olmak üzere bir grup idareciye kâtiplik yapmıştır-, Ebû Mücrim’in kâtibi İbn Edhem, Ebü’r-Rebî‘ Muhammed b. el-Leys, Gassân b. Abdülhamîd -Medinelidir ve Ca‘fer b. Süleyman’ın Medine’deki kâtibidir-, Süleyman b. Ebû Ca‘fer’in mevlâsı Hattâb ve onun mevlâsı, Kâtib İbn A‘yen, el-Velîd b. Muâviye’nin kâtibi Ebû ... eş-Şâmî, Hattâb b. Ebû Hattâb -davetçidir ve kendi adına yazmıştır-, Ubeyd b. Hureyş -Şâmlı bir kâtiptir-, Külsûm b. Amr el-Attâbî -ediptir ve kendi adına yazmıştır-, Ebü’l-Müslim eş-Şâmî, Kumâme -Abdülmelik b. Sâlih’in kâtibidir-, İshak b. el-Hattâb -Kumâme b. Yezîd’in kâtibidir-, el-Hizebr b. es-Sarîh -Abdülmelik b. Sâlih’in kâtibidir-, Ebû Ravh -Yûsuf b. Süleyman’ın halifesi olan Ali b. Îsâ’nın kâtibidir-, İbnü’l-İbâdiye, Muhammed b. Harb -Mahlû’un kâtibidir-, Ahmed b. Yûsuf, Mesleme b. Selm -Huzeyme b. Hâzım’ın kâtibidir-, İsmâil b. Sabîh, ا 385 أ אء ا أ ا אء ، ا אس ّ ا ، ٥ ا ا א א א ،א ا و ، ا ّ ا ا ا ، أ ر ،ا ان، ا ،ز אد أ ا ا ا ي، ا אن، ي، ّ ، א ، אن، ي ا אءة ،ا ،ا אس ّ אل. ا ا ي אء وان אم ن .א כא ا ا כ ،وכאن ا אرون א ا כ ا כ . כ ا ّאب ا א آ . ّ אن ا אن ن. א אن، .ا ا ا أد ، כ ا . כא أ و ا ه .ا أ أ ا א אن .ا أ . ،כא أ כא ا ة כ ا כ ا אد . ا ّ . .أ ...ا א ،כא و ا ّא ،כאن أد א כ أ ا אم כא .כ م ً א ،إ אق ا ا כ ا א ،א כא ،כא ان، אن ا .ا أ אرن אو . ا ّאب ،כאن ز م ،أ ا ،כ أ ّאب ّ ّ אب . ر ا ّ . وان ،א כא ا و ّ ا א ز אد ا אر אن و ا אرث ة، دة ،אرة ل أ כא ا אس אن ،ا . ا כ . ّ . ّ ّ ّ ة يو ا אر و. ةأ ة. אرة כא ا ّ .ا א ، وة ،כ أ ر. א ،כ א ١٥ ٢٥ ا ا ن، א ّ אء ا أ ٢٠ م. ،א وإ ّ ،أ ١٠ ا ا ، ا ا ا . . ّאب כא ّ א .أ روح כא אزم .إ بכ ع، א ، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 386 5 10 el-Mehdî’nin kâtibi Ebû Abdullah, Muhammed b. Saîd -Me’mûn devrinde yaşamıştır-, Bekr b. el-Feyz b. Abdülhamîd et-Temîmî -Bilâl b. Ebû Bürde zamanında yaşamıştır-, el-Kâsım b. Muhammed -bir önceki zât gibi Bilâl zamanında yaşamıştır-, Bişr b. Ebû Beşâre, Ebü’n-Necm Habîb b. enNecm -Mehdî zamanında yaşamıştır-, Mutarrif b. Ebû Mutarrif el-Leysî, İbrâhim b. İsmâil -Muhammed b. Mükerrem’in hocasıdır-, Yûsuf b. Süleyman -Ali’nin kâtibidir-, el-Hizebr b. es-Sarîh’in kâtibi Ebû Havt, Hamza b. Afîf b. el-Hasan -Tâhir b. el-Hüseyin’in kâtibidir-, Müslim b. Sadaka -Şamlıdır-, Ebû Hâşim el-Harrânî. [Önde Gelen] On Belîğ Zât Abdullah b. el-Mukaffa‘, Umâra b. Hamza, Cebel b. Yezîd, Hucr b. Muhammed, Muhammed b. Hucr, Enes b. Ebû Şeyh -Ahmed b. Yûsuf el-Kâtib bu zâta istinad eder-, Sâlim b. Abdullah, Mes‘ade, el-Hizebr b. esSarîh, Abdülcebbâr b. Adî, Ahmed b. Yûsuf. 15 Genç Belâgatçılar İbrâhim b. el-Abbas es-Sûlî, el-Hasan b. Vehb, Saîd b. Abdülmelik. Mükemmelliğinde İttifak Edilen Kitaplar 20 Ahdü Erdeşîr, Kelîle ve Dimne, Umâra b. Hamza’nın Risâle’si, er-Risâletü’l-Mâhâniyye, İbnü’l-Mukaffa‘ın el-Yetîme’si, Ahmed b. Yûsuf el-Kâtib’in Risâletü’l-Hamîs’i. Hakkında Kitap Yazılan Konular 25 30 Halk, fütuhat, hezimetler, selâmet, itaat, şeriatler, şükr, valilik, ahidler, meşveret, asabiyet, yağmur, zelzele, bey‘at, sulh, hakaret, ihtiyaçlar, rızâ, sevgi, kınama, özür dileme, vesikalar, tebrikler, hediyeler, adalet, taziyeler, cihad, mevsim (panayır), ibadet, eğlence, fetih cevapları, hükümdarların vilayetler/bölgeler hakkında birbirlerine yazdıkları mektuplar, muhannesler, yangın, harp, yağmur duası, sıla-i rahim, eman, iştiyak. [Kitaplarda] ele alınan konulardan diğer bazıları da şunlardır: Ru’yet-i hilâl, bayramlar, gazeller, ihtiyaçları temin etme yolları, adalette inkıtâ. Ebû Ali b. Mukle’nin kayıtlarından nakledilen kısım burada sona erdi. ا 387 أ ا כא ا ا أ ،ز ل أ אرة .أ ا إ ا إ ط כא ٥ ا ي. ،أ אذ ا ا אء ا אس ة ا ّ ، أ ة ،ا ١٠ ا إ ا أرد ١٥ ،و ، ا ا אس ا ّ ،כ כא ا ا ، أ ّ א . ا . ة، ا אء ا ُ ُ ث ا ا ّ אرة ا اכ ا א כ م. ّ ة ن .כ ل أ ً א. ّ ،ز . فا ف أ ي. ّ ّ .أ אن ،כא ،أ ّאم ا ّ . ،א .أ .أ دة .ا א ا א ا ،ز ّ ا ا ا כא אر .א ي ،أ و ،ا ّ ، ّ ا ، . ا כ. ، د א אرة ود ،ر א ّ .ر א ا ة ،ا ا כא א ا א א ،ا . أ اع א כ ا אّ ، ا אت، ا ٢٠ ، ا ح، ا د، ا ا א ، ، ا ا ، ا ا ا א ، ا אدة، ا ا ّ ، و א ي اء، ، ا ا ا ا ا ، ا ا א، ا אء، ب، ؛ رؤ ا ٢٥ ا אכ ا ، ّدة، ا ا אزي، ا אء، ا אد، ا ل. أ ا ح .א כ ل ،ا ا א ، ، א، ا אت ا ا ا رة، ، . ا ا ل، ، ، ا ا كإ ا ا ا ، ا כ، ، א אت، ا ار، אد، ا ، ك ا אن، ا ا ا ،ا ا אق. ا ق. אع ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 388 Aysân b. Abdülhamîd Ca‘fer b. Süleyman b. Ali’nin kâtibiydi. Hoşsohbet ve derin mânaları dile dökebilen belâgat ehli bir zâttı. Tedvîn edilmiş eserleri vardır. Kitâbü’rResâil bunlardandır. 5 Muhammed b. Abdullah b. Harb Hasan b. Kuhtaba’nın Ermeniye [Doğu Anadolu] kâtibiydi. Sonra Yezîd b. Üseyd’e, sonra da Fadl b. Yahyâ’ya kâtiplik yapmıştır. Kitâbü’r-Resâil adlı eseri vardır. Bekr b. Surd 10 Yezîd b. Mezyed’in kâtibiydi. Belâgat ehlidir ve meşhur kitapları vardır. Yezîd b. Mezyed’in, vefatı esnasında Hârûnürreşîd’e göndermek istediği mektubu kaleme alan zat budur. Kitâbü’r-Resâil, er-Risâletü’l-Mezyediyye ile’r-Reşîd adlı eserleri vardır. Ebü’l-Vezîr 15 Merv’de yaşayan Abdülkays kabilesinden olup adı Ömer b. Mutarref ’tir. Mehdî, Hâdi ve Hârûnürreşîd zamanlarında Şark Divanı başkanıydı. Önce Mansûr’a sonra da Mehdî’ye kâtiplik yaptı. Hârûnürreşîd devrinde öldü. Vefatı halifeyi üzdü. Kendisine itimat edilen, mesleğinde usta, belâgat ehli ve râvi bir zâttı. 20 Menâzilü’l-Arab ve Hudûduhâ -her kabilenin asıl yurdunu ve oradan nereye göçtüğünü anlatır-, Kitâbü Resâili Ebi’l-Vezîr, Kitâbü Müfâharati’l-Arab ve Müfâharati’l-Kabâili fi’n-Neseb adlı eserleri bulunur. 25 Hârûnürreşîd onun cenaze namazını kıldıktan sonra şöyle demiştir: “Allah sana rahmet etsin. Vallahi biri Allah için, diğeri ise kendin için olan iki iş sana arz edildiğinde daima Allah için olanı kendin için olana tercih ettin.” el-Fadl b. Mervân b. Mâsercis en-Nasrânî 30 Nehr-i Bûk nahiyesinin Nîlî köyünden olup 93 yıl yaşadı. Me’mûn ve Mu‘tasım’a hizmet etti. Mu‘tasım’a vezirlik yaptı. Onlardan sonraki halifelere de hizmet etti. İlmi az, halifelere hizmetteki kültür ve görgüsü ise geniş bir zâttı. ا 389 ا אن כ אن כ ًא ّو .כ אب ر א . ا ب ،כא أر ا ّ .و כ אب ر א . כ ١٠ أ כ ّ כ د כאن כא א ً כא إ ا ا ا ا ّ ٥ ،وכאن اכ م א .و .و و אة رة .و وכ ا ي .و :כ אب ر א ،כ אب ا ا إ א ا . أ ا ز ف ا כא ّ ي وا אدي وا אت ن ا ، أ .وכאن כ .وכאن و .وכאن ر ،وכ א ّ ًא ّ د ان ا ي .و ١٥ وا و ـא ّ אل :ر ّ ا כ ،إ ا ا وان ا وا ا ووزر .و ا אء. א א ف ٢٠ כا ،ا ت א م ا ّ ج א أ ّאم ا ًא راو . و ا כ :אزل ا ب و ود א وأ כא ّ כّ א ،כ אب ر א أ ا ز ،כ אب א ة ا ب و א ة ا א א ق م وإ ا أ ا . ض כ أ ان ،أ א כ. ا ًא و قّ ، ا אء .وכאن ،و ا ما א ، ن ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 390 Gördüğü ve şahit olduğu olaylardan bahsettiği Kitâbü’l-Müşâhedât ve’l-Ahbâr ve Kitâbü’r-Resâil adlı eserleri vardır. el-Cehşiyârî 5 Adı Ebû Abdullah Muhammed b. Abdûs olup tarihçi ve resâil yazıcısı kâtiplerdendi. Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-Küttâb ve Kitâbü Mîzâni’ş-Şi‘r ve’l-İştimâl alâ Envâ‘i’l-Arûz adlı eserleri bulunur. Bir Grup Âlim Şeyleme 10 Adı Muhammed b. el-Hasan b. Sehl el-Kâtib olup Şeyleme lakabıdır. Önce el-Alevî el-Basrî ile beraberdi. Sonra Bağdat’a geldi ve kendisine eman verildi. Daha sonra ise şaibeli işlere girişti. İsyancılardan birine yardım etti. Mu‘tazıd da onu bir çadır direğine bağlatarak yaktı. Kitâbü Ahbâri Sâhibi’z-Zenc ve Vakâ’i‘ihî ve Kitâbü’r-Resâil adlı eserleri vardır. İbn Ebi’l-Esba‘ 15 Adı Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ebü’l-Esba‘dır. Kitâbü’l-Kalem ve Şerefi’l-Kitâbe -50 yaprak kadardır- adlı bir eseri ile az sayıda mektupları (resâili) vardır. İbn Ebi’s-Serh 20 Adı Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ebü’s-Serh’tir. Kitâbü’l-Kalem ve mâ Câ’e fîhî adlı eseri ve risâleleri bulunmaktadır. İshak b. Seleme İranlı bir kâtip olup Kitâbü Fazli’l-Acem ale’l-Arab ve Resâil adlı eseri ve risâleleri bulunmaktadır. Mûsâ b. Îsâ el-Kisravî 25 Kitâbü Hubbi’l-Evtân ve Kitâbü Münâkazâti men Ze‘ame en lâ Yenbeğî en Yektediye’l-Kudât fî Metâ‘imihim bi’l-E’immeti ve’l-Hulefâ adlı eserleri vardır. ا 391 :כ אب ا و اכ ا אري אر ا א ات وا א ورآ א وروا א ،כ אب ر א . א وس ،أ ا כ ّאب ا ا أ ّ وا ا כ :כ אب ا زراء وا כ ّאب ،כ אب ان ا و ا ّ ي ّ כ د א ًא أ اع ا وض. אل ا ا כא اد وأو ، אر إ د ًא و ّ و ّ ا اכ .و .وכאن ّأو ً ارج ا ّ א :כ אب أ אر ي ا ا وو א ،כ אب ر א . ا ا أ و أ ا אس أ ّ و فاכא ا ١٥ אر ّ א ٥ ١٠ ا .و ا أ أ ّ ور .و ر א .و ة. ح و أ ا אس أ ّ و ر א . إ ا اכ :כ אب ا أ ا اכ ح .و و א אء :כ אب ا . אق אر ،כא .و اכ :כ אب ا ب .و ر א . ا ا כ وي ٢٠ و اכ يا אة :כ אب ّ ا و אن ،כ אب א א ّ وا אء. א אت ز أن أن ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 392 Yezdecird b. Mühenbedâz el-Kisravî Halife Mu‘tazıd zamanında yaşadı. Fazâ’ilü Bağdâd ve Sıfatühâ ve Kitâbü’d-Delâ’il ale’t-Tevhîd min Kelâmi’l-Felâsife ve Gayrihim -büyük bir eser olup müellifin hattıyla bir nüshasını gördüm- adlı eserleri bulunur. 5 Başka Bir Tabaka [Kuşak] Dâvûd b. el-Cerrâh Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ’nın dedesi olup Müstaîn’in kâtibiydi. Kitâbü’tTârîh ve Ahbâri’l-Küttâb ile Kitâbü’r-Resâil adlı eserleri vardır. Muhammed b. Dâvûd b. el-Cerrâh 10 15 Künyesi Ebû Abdullah olup devrinde ondan daha faziletlisi görülmemiştir. İki günlük hilâfetinde Abdullah b. el-Mu‘tez’e vezirlik yapmıştır. Âlim bir zâttır. Büyük zâtlara yetişmiş; âlim, fasih ve şairlerden istifade etmiştir. Hesaba gelmeyecek kadar çok şey yazmış, tüm yazdıklarını okumuş ve düzeltmiştir. İbnü’l-Mu‘tez fitnesinden (olayından) sonra Mü’nis el-Hâdim’i desteklemiştir. Onun katında itibarı vardı. Ebü’l-Hasan b. el-Furât, Muhammed b. Dâvûd’a hıyanet etmiş ve onun öldürülmesini istemiştir. Böylelikle katledilmiş ve cesedi Me’mûniyye semti kapısındaki bir sulama kanalına atılmıştır. Daha sonra [cenazesi] evine götürülmüştür. 20 Kitâbü’l-Varaka fî Ahbâri’ş-Şu‘arâ -İbnü’l-Müneccim için yazmıştır-, Kitâbü’ş-Şi‘r ve’ş-Şu‘arâ -küçük hacimlidir-, Kitâbü men Sümmiye mine’ş-Şu‘arâi Amran fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm, Kitâbü’l-Erbe‘a -Ebû Hiffân’ın eserinin bir benzeridir- ve Kitâbü’l-Vüzerâ adlı eserleri vardır. Ali b. Îsâ b. Dâvûd b. el-Cerrâh 25 İdarecilik bakımından çok saygın bir rütbeye sahipti. Sanat ve iffetteki mertebesi ise çok daha belirgin ve meşhurdur. Muktedir’e üç defa vezirlik yaptı. Ebü’l-Hasan nisbesi … Muizzüddevle’nin [Bağdat’a] geldiği gün, Zilhicce 334’te [Temmuz 946], Ma‘ma‘a [kargaşa] gününün gece yarısında vefat etti. Evinde defnedildi. Kitâbü Câmi‘i’d-Du‘â, Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân ve Tefsîrihi ا 393 اذ ا כ وي د د أ ّאم ا ا .و اכ :כ אب כ ما و .כ א اد و رأ א ،כ אب ا ّ. أ ى داود ٥ ا ّ اح ّ أ و כ אب ا אر وأ אر ا כ ّאب ،כ אب ا داود ّ وכ ا أא ا ّ ا .و .وכאن א ـא ً כ ة ،و ّ א ١٠ ّإ ا ١٥ ا و اכ وا ا ٢٠ ووزر ا א ا و ،و א ود ١ ف :ا ث د אت. ما داره .و . م أ ه. אر ، אء وا אء وا أه وأ .و وأ ج أ אر ا .כ אب داود ر ّ ا ا ا ّ اء .وכ ا ح אب א . ١ا اء ّ ّ אن .כ אب ا زراء. ا ّ و أ ّ إ ً ا ا ّ .כ אب م. وا ا ا א اح א ،و ا אف ا اכ اء ،כ ا אل כ אب أ وכאن ا א :כ אب ا ر כ אب ا ر .ووزر ا אس وأ إ اء، א . زא أ ا ات ، .وכאن כ اכ اح ا אدم وכאن و א أ ا .و : :כ אب א ا א ...و ّ ذي ا ا وا ّ א أ ا ما ي أر و ّ אء ،כ אب א ا آن و وأ . ّ و ث ه، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 394 -bu eseri yazmasına Ebü’l-Hüseyin el-Hazzâz ve Ebû Bekir b. Mücâhid yardım ettiler-, ve Kitâbü’l-Küttâb ve Siyâseti’l-Memleke ve Sîreti’l-Hulefâ adlı eserleri vardır. Oğlu Ebü’l-Kâsım Îsâ b. Ali 5 Mantık ve eski ilimlerde zamanının yegânesiydi. Doğumu … Fars dilihakkında bir eseri vardır. [391/1001 yılında öldü.] Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ali b. Muhammed b. Dâvûd b. el-Cerrâh 10 İbn Esmâ diye tanınır. Esmâ, Ali b. Îsâ’nın kız kardeşidir. Ebü’l-Kâsım faziletli ve resâil yazarı bir kâtipti. Kitâbü’l-İstifâde fi’t-Târîh ve Kitâbü’lBeyân ve Takvîmi’l-Lisân adlı eserleri vardır. Abdurrahman b. Îsâ 15 Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ’nın kardeşidir. Fâzıl ve kâtip bir zâttı. Kardeşinin tavsiyesiyle Müttekî’nin veziri oldu. İşlerinde Ali b. Îsâ ona yol gösterir ve destek olurdu. Kitâbü Sîreti Âli’l-Cerrâh ve Ahbârihim ve Ensâbihim fi’l-Kadîm ve’l-Hadîs, Kitâbü’t-Târîh -270 [883] yılından kendi zamanına kadarki tarihi içerir- ve Kitâbü’l-Harac -büyük bir eser olup tamamlanamamıştıradlı eserleri bulunur. [348/959 yılında öldü.] İbnü’l-Aramram 20 Adı Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ali b. Muhammed b. Dâvûd b. el-Cerrâh olup Batâih’e hicret edip yerleşmiş, [orada] İmran b. Şahin’in yanında vefat etmiştir. Kitâbü’l-Harac adında bir eseri vardır. Onu … isimlendirdi. el-Mutavvak 25 Adı Ali b. el-Hasen b. el-Feth, künyesi Ebü’l-Hasan’dır. Kitâbü’l-Vüzerâ adlı bir eseri vardır. Bu eseri Muhammed b. Dâvûd b. el-Cerrâh’ın eserine zeyl olarak yazmıştır. Kitabında Ebü’l-Kasım el-Kelvezânî zamanına kadarki vezirlerin biyografilerini ele almıştır. İbnü’l-Harûn Kitâbü Fazlı Nazmi’l-Ku’rân ve Kitâbü’r-Resâil adlı eserleri vardır. ا 395 وأ א و ٥ أ ا ةا ا אء. ا أ ا א أو زא ا ّ از وأ ا אر وا ا א .כ אب ا כ ّאب و א כ .و ما اכ ه ...و כ ا :כ אب . أ ا א ا ا داود ّ ّ .و א اح ،و ف א أ אء ،و ا ّ :כ אب ا اכ אدة .כא أ ا ا אر ،כ אب ا אن و אن. ا ١٠ כאن א ً כא א ،ووزر أ ا ً .و ا ر أ ا أ وا א وأ א وأ אر أ ّא .כ אب ا ا ١٥ ا أ ا א ا اכ .כ אب ا אر :כ אب ة آل ا وא א .و دواد ا اح .و אت ا ً א א א ّ ّ :כ אب ا اج ،و ّ אه ... اכ ّق כ אب ا ّ إ ّ . ا ا ا و رة أ م ان ٢٠ ا اج ،כ وا ّ وכאن ا ّد ا ّ داود وכ أאا ا ّ اح و إ .و اכ :כ אب ا زراء ،و أ ّאم أ ا א ا כ ذا . ون اכ :כ אب ا آن ،כ אب ا א . اح ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 396 el-Mersedî 5 Adı Ebû Ahmed b. Bişr el-Mersedî el-Kebîr’dir. İbnü’r-Rûmî ona balıkla ilgili şiirler göndermiştir. İkisi, aralarında latife şeklinde yazışırlardı. Muvaffak’ın özel kâtibiydi. Kitâbü’l-Envâ [meteoroloji] -büyük ve son derece güzel bir eserdir-, Kitâbü Eş‘âri Kureyş -es-Sûlî, el-Evrâk’ı yazarken bu esere dayanmış ve ondan intihalde bulunmuştur; -eserin el-Mersedî tarafından kaleme alınmış [asıl] nüshasını gördüm- ve Kitâbü Dîvâni’r-Resâil adlı eserleri vardır. Sevâbe b. Yûnus Ailesi 10 15 20 25 30 Aslen Hıristiyan bir ailedir. Yûnus’un Lübâbe diye tanındığı ve hacamat işiyle uğraştığı söylenir. Bazıları Lübâbe’nin, annelerinin adı olduğunu söyler. Bana Ebû Saîd Vehb b. İbrâhim b. Tâzâd şöyle dedi: “Ali b. el-Hüseyin ile Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Sevâbe arasında bir çiftlik hakkında anlaşmazlık vardı. Bir reisin -zannederim ki o Ubeydullah b. Süleyman’dırmeclisinde toplandılar. Ali b. el-Hüseyin, Ebü’l-Abbas ile yaptığı münâzarayı kardeşi Ebü’l-Kâsım Ca‘fer b. el-Hüseyin’e havale etti. O da Ebü’l-Abbas’la münâzara etti. Ebü’l-Abbas ona hakaret etmeye ve onunla alay etmeye başladı. Ona “Siz nesiniz? Çalıp çırpmakla geçiniyorsunuz.” dedi. Bu sırada Ali b. el-Hüseyin yanında bulunan ve kendisi için âdeta istikbal [ve çare] vadeden çocuğa döndü ve onun elini tuttu. Sonra yerinden kalktı ve başını açıp yüksek bir sesle “Ey kâtipler siz beni tanıyorsunuz. Bu çocuğum; falanca yerden, falanca kızı falandan… Onun dedesi Müzeyyin’in ileri sürdüğü ve benim de ondan tevarüs ettiğim şart eğer yoksa [bu çocuğun anası olan] karım, -tüm mezhepleri kapsayacak şekilde- hem sünnî hem de bid‘î talakla benden boş olsun.” dedi. İbn Sevâbe’nin dedesinin künyesini zikretmedi. Ebü’l-Abbas rezil oldu. Söyleyecek söz bulamadı ve bundan sonra da çiftlikten söz etmedi. Çiftliği münakaşasız teslim etti. Mecliste bulunanlar bu tutum karşısında hürmet duydular. Ebü’l-Abbas geçimsiz ve hırçın biriydi, müstehcen ve nahoş yazıları vardır. Bunlar arasında “Bana gül suyu lazımdır ki hacamatçının sözlerinden ağzımı yıkayayım.” ve “Halife; insanların reislik yapmaya, kalem oynatmaya, öne çıkmaya ve vezirlik yapmaya yeltendiklerini görünce...” gibi sözleri vardır. 277 [890] yılında ölmüştür. Resâil Mecmuası ile kâtiplik ve hat konularında yazdığı bir Risâle’si daha vardır. ا 397 ي ا ا أ أ وכאن ا ٥ ا א اء ،כ و ا ياכ .وכאن כ א ا ،ورأ ا يכ إ ا ا و .כ אب أ אر ر ا אر אص أ ه .و ّ ّل ا و ّ ّا ا ي .כ אب د ان ا ا اכ כ، :כ אب ا وراق. א . ذכ آل ا אرى ،و وأ أ ّ ١٠ و أ ا אس أ ّ ا ؤ אء ،وأ أ أ ا ا ا א و אل إ : כאن ّ و אل رأ نا ١٥ اا אل: و ّ ا و ،כ ّ ا ّ أ إ ا אزاد אل :כאن ا א وכאن ،א אز ا و א א ة أ ا אس إ ا אنّ ،د ّ .א أ א ا אس، أ ا ّאس א ه و ّ ّ ا א ة .אل א أ ؟إّ א אا :א و ، א א ا כ ّאب ج وا قا وכ ه و אم א ً א و او ي ّ א ا ا ا ،إن כ ّا ا . כ ط ّه ن א ّ . طا ي ، ذ כ כ ًא ا ا ًא و أ ى ل أ ا אس و א ّ ذ כ .وכאن أ ا אس אورة .و ّ أ ا אز و א ّ َ َ : ،אء ورد أ אء ،و כ م ّون ءا כ ما א ٢٠ ّ إ ّن ف ّ א ً א ،و أّ א . وزروا، כ אب ر א .و :ـא رأى أ ّ .و ّ ا כ א وا ّ. رأ ا و ا و אس ا ّ و א .و כ אب ر א او ا ع. ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 398 Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Sevâbe Belîğ bir risâle yazıcısıydı. Halife Mu’tezıd’ın kâtibiydi. Kendisine ait Kitâbü Resâil mecmuası bulunmaktadır. Ebü’l-Hüseyin Sevâbe 5 Sevâbe oğullarından gördüğümüz son fâzıl ve âlim kişidir. Kitâbü’rResâil adlı eseri vardır. Kudâme b. Ca‘fer 10 15 Adı Kudâme b. Ca‘fer b. Kudâme olup dedesi Hıristiyandı ve Halife el-Müktefî-billâh’ın eliyle müslüman oldu. Kudâme fesahat ehli bir belîğ, fâzıl bir filozoftu. Mantık ilminde de temâyüz etmişti. Babası Ca‘fer ise düşünceye kafa yormayan bilgisiz bir kimseydi. Kudâme’nin Kitâbü’l-Harac -eseri sekiz menzil [fasıl] halinde kaleme almış, [sonradan] dokuzuncu menzili de eklemiştir-, Kitâbü Nakdi’ş-Şi‘r, Kitâbü Sâbûni’l-Gamm, Kitâbü Sarfi’l-Hemm, Risâle fî Ali b. Mukle -en-Necmü’s-Sâkıb diye bilinir-, Kitâbü Celâ’i’l-Hüzn, Kitâbü Tiryâki’l-Fikri fî-mâ Âbe bihî Ebâ Temmâm, Kitâbü’s-Siyâse, Kitâbü’rRedd alâ İbni’l-Mu‘tez, Kitâbü Haşvi Hişâi’l-Celîs, Kitâbü Sınâ‘ati’l-Cedel, Kitâbü Nüzheti’l-Kulûb ve Zâdi’l-Müsâfir adlı eserleri vardır. İbn Hamâde 20 Adı Ebü’l-Hasan Ahmed b. Muhammed b. Hamâde el-Kâtib’dir. İleri gelen kâtiplerden olup edebiyatta mahirdi.. Kitaplar yazdı, ediplerden ilim aldı. Kitâbü İmtihâni’l-Küttâb ve Dîvâni Zevi’l-Elbâb, Kitâbü Şahzi’l-Fitna, Kitâbü’r-Resâil adlı eserleri vardır. el-Kelvezânî 25 30 Adı Ebü’l-Kâsım Ubeydullah b. Ahmed b. Muhammed b. Abdullah b. el-Hüseyin b. Ebü’l-Hasan b. Husrev Fîrûz b. Erbî b. el-Mihrâzân olup Dîvânü’s-Sevâd nazırı Erdeşîr b. Bâbek el-Kelvezânî’nin soyundan gelir. Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ’nın yerine tayin edilmiş, bütün kâtiplerin başkanı olmuştur. Sonra vezirlik makamına yükselmiştir. İbnü’l-Furât’ın divanında yetişmiştir. Doğumu 300 yılından öncedir. [340/951 yılında] ölmüştür. Kitâbü’l-Harac adlı eserinin iki nüshası vardır. İlkini 326, ikincisini ise 336 yılında tamamlamıştır. ا 399 ا أ وכאن ًא وכאن כ ّ أ ا و ّ ون. .و כ אب ر א ا رأ א آ و أא .و כ אب ر א . א ا ٥ و ا .وכאن ا وכאن ا أ ا وכאن أ ه אزل وأ אف إ ١٠ أ ّ ا אء ا ّ ّכ ،כ אب א ّه אء وا ا א وأ ا כ ا ءو ّ اכ ه .و و אر إ ،כ אب א ن ا ا ّ ا א ،כ אب و ف א א . . ا :כ אب ا اج אن ،כ אب فا ّ ن ،כ אب ، כ אب ر א ُ ّ ،כ אب ا ا א אب أ א ّ אم ،כ אب ا א ،כ אب ا ّد אق ا כ אء ا ا ب وزاد ا א . ،כ אب א ا ل ،כ אب ا אدة أ ا ١٥ ا ّ ءا أ اכ ّ ا د אء .و ،و אب ،כ אب ،כ אب ا ا אدة ا כא اכ ا دب ، :כ אب ا ا כ ّאب، أא אن ا כ ّאب ود ان ذوي א . ا כ ذا أ ا א و ٢٠ د ان ا و اכ ا وز ّأو ً أر اد ،و ا اذان، ّ أرد أאا د ان ا اج، אن ا و و ث א . ا א כ ،ا כ ذا ، ورأس ا ات ،و :כ אب ا ّ و أ ا ا ه] א أ ا ّ ا כ ّאب، ّ وزر א ث א [ و ّ ...و ،وا א ّ و א . ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 400 Ebü’l-Hüseyin İshak b. Süreyc el-Kâtib en-Nasrânî. Kitapları: Kitâbü’l-Harâc -1000 yaprak kadardır-, meşhur Kitâbü’l-Harâc -yaklaşık 200 varaktır- ve küçük Kitâbü’l-Harâc -100 yaprak kadardır-. 5 İbrâhim b. Îsâ en-Nasrânî Edip ve zarif kâtiplerden biridir. Kitâbü Ahbâri’l-Cevârî ve Kitâbü’rResâil adlı eserleri vardır. Ebû Saîd Vehb b. İbrâhim b. Tâzâd 10 15 Halife el-Mutî’nin kâtibiydi. Kendisine mülâki olduklarımızdan biridir. Fâzıl ve edip bir risâle yazıcısıydı. Değerli kitaplar biriktirmekte oldukça gayretli ve çok hayırlı bir zâttı. Mülâki olabildiğimiz -hayatta olan- son kâtiplerden biridir. O ve Ebü’l-Hasan Tâzâd b. Îsâ; Ebû Ca‘fer b. Şîrzâd’ın yetiştirdiklerindendi. Ebû Saîd Vehb … senesinde öldü. Kitâbü’z-Ziyâdât -babası İbrâhim’in kalame aldığı esere yaptığı eklemelerdir-, Hille Tarihi ve Kitâbü’r-Resâil -yazarın belâgatını yansıtır- adlı eserleri vardır. İbn Nasr 20 Adı Ebü’l-Hasan Ali b. Nasr en-Nasrânî b. et-Tabîb’dir. Birkaç ay önce öldü. Tasnif sahibi ve vasıflı bir edipti. Çok sayıda kitap yazdı. Benimle bu eserler hakkında konuşur ve müzakerede bulunurdu. Zannederim çoğunu tamamlayamadı. Kitapları arasında Kitâbü Islâhi’l-Ahlâk -1500 yaprak kadardır ve kendisi yazıp temize çekmiştir; hikemî ve edebî sözlerden meydana gelir-, Kitâbü Edebi’s-Sultân -1000 yapraktan fazladır-, Kitâbü’l-Berâ‘a ve Kitâbü Suhbeti’s-Sultân adlı eserleri vardır. İbnü’l-Bâzyar 25 Adı Ebû Ali Ahmed b. Nasr b. el-Hüseyin el-Bâzyâr olup Seyfüddevle’nin nedimiydi. Dedesi Nasr b. el-Hüseyin Sâmarra’ya göçenlerdendi. Halife Mu‘tazıd ile tanışıp ona hizmette bulundu. Halife onunla ahbap oldu. Aslen Horasan’lıdır. Avcı kuşlarla oynardı. Mu‘tazıd ona çeşitli av kuşları verdi. ا 401 أ ا אق إ כ אب ا ا כא اج ا أ و כא و ١٠ ا א ور . .و :כ אب أ אر ا اכ إ ا אزاد א אه وכאن א ً أد א ً رأ אه ا כ ّאب ،و ا ا ور .وכ אب اج ، أ ا אء ا כ ّאب وأد א א . ًّ א ا وכאن ا ا .و وف و إ ا ٥ ا اכ :כ אب ا اج ور ، .وכאن أ א أ زاد .و ّ ا אدات ا כ אب ا ي أ ّ إ ا ،כ אب א ّ وأ ا و اري ،כ אب ا כ אزاد اכ ...و أ אر ا :כ אب ّ ،و כ אب ر א . ا و ١٥ ا أ ا ا د אء ا أכ א. و ّ ره، ا כ :כ אب إ ا ا אز אر أ أ ا ا ا אن وכאن ١ حا أ و ١ א א ،وأ ّ א ور כ אن أכ أ ّ ور .כ אب אن. ا א ر :א . ّ ّة כ ق כאن اכ כ وآداب .כ אب أدب ا ا ا ،כ אب ٢٠ .و ا ا ّ ر وכאن ّ ا אز אر .وכאن رأى وا ّ ا ارح د إ ّ و א ا ًא ا و وכאن و ّ ًא ّه .وأ أ اع ار . ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 402 Ebû Ali, Seyfüddevle zamanında Halep’te 352 [963] yılında öldü. Kitâbü Tehzîbi’l-Belâga, Kitâbü’l-Lisân adlı eserleri vardır. İbn Zencî el-Kâtib 5 Adı Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil b. Zencî el-Kâtib olup güzel yazısıyla maruftur. Kitâbü’r-Resâil, Kitâbü’l-Küttâb ve’s-Sınâ‘a adlı eserleri vardır. el-Merzübânî 10 15 20 Adı Ebû Ubeydullah Muhammed b. İmrân b. Mûsâ b. Saîd b. Abdullah olup aslen Horasan’lıdır. Gördüğümüz son tarihçi ve musanniflerdendi. Rivayetler hakkında geniş bilgiye sahip, fazlaca semâı olan, doğru sözlü bir râvi idi. Cemâziyelâhir 297’de [Şubat 910] doğdu, günümüzde -377 [987] yılında- hâlâ sağdır. Allah’ın lütf u kereminden ona âfiyet ve uzun ömürler dileriz. 384 (994) yılında vefat etti. Allah rahmet eylesin. el-Kitâbü’l-Mûnik fî Ahbâri’ş-Şu‘arâi’l-Meşhûrîn mine’l-Câhiliyyîn adlı eseri İmruülkays ve kuşağıyla başlar ve onlara dair haberleri ayrıntılı şekilde anlatır. Sonrasında Muhadramûn’dan [Peygamber döneminde yaşayıp müslüman olan fakat Peygamber’e (sav) mülâki olamayanlar] ve onları takip eden İslâm devri şairlerinden tabakalara göre detaylıca bahseder. Cerîr, Ferezdak ve bunların kuşağını ilk dönem İslâm şairleri arasında değerlendirir ve onlara dair pek çok kıymetli haberi Abbâsi Devleti’nin başlangıcına dek aktarır -Allah (cc) Abbâsî Devletini sabit, müeyyed ve dâim kılsın; yerini sağlam eylesin-. Bu arada İbn Hereme, el-Hüseyin b. Mutayr ve şiirlerinden şahit getirilen diğer kişilerden bahseder. Kitap 5000 yapraktan fazladır. 25 Diğer bir eseri el-Kitâbü’l-Müstenîr fîhî Ahbâri’ş-Şu‘arâi’l-Meşhûrîn ve’l-Müksirîn mine’ş-Şu‘arâi’l-Muhdesîn ve Muhtâru Eş‘ârihim alâ Esnânihim ve Ezmânihim’dir. Bu eser Beşşâr b. Bürd ile başlar. Ebü’l-Abbas Abdullah b. el-Mu‘tezbillah (r.anhüma) ile sona erer. Kitabın yaprakları 6.000’dir. el-Merzübânî’nin kendi hattıyla 60 süleymânî cilttir. 30 el-Kitâbü’l-Müfîd adlı eseri birkaç fasıldan oluşur. Birinci fasılda Câhiliye ve İslâm devrinde lakabıyla anılan şairlerden; künyesiyle meşhur şairlerden ا 403 و ّ أ اכ ٥ :כ אب ا ز و أ ا ا إ ا رأ א כ ا ّ ا אع .و او و ّ ،ر ا ، أ אر ا א ّ ا אر ، א א . ة א أر ا א و َِ َ را ا א وا אت، وا و وא لا ا א و ا .أ ا אن، و وا אء א .و .و أ א ئا ا א وأورد أ אر א ا وأ ّ א وأدا א و َ ّ א ،وذכ ا آ ف ور . .و د ور أכ ه أ ا אس ّ ا زא ا כ אب ا أ אر ا אر أ אر ا اء ا أ א ّ א ، ا א א. ّ ًا ّ ، اء ا א ّة وأز א ،و د ور ل :ا وا ر أو ّ . ا ّول م وأ אر و א . :כ אب ا و א אإ ّ وכ اכ وا و ّ אدق ا و ث א ،و ا כ אب ا ا ّ ر وا ،راو אدى ا اء ا وا زدق و ا א ا כא ان ه و أ אر ا ٢٠ ز ،وכאن زא آ ١٥ אن. ا ّ ا כ :כ אب ر א ،כ אب ا כ ّאب وا أ ١٠ ،כ אب ا ا و ا כא ّ .و ا אة ّ ا و و א .و وا ،و إ أول ا و ّ و ا وا כ َ ّ אر آ ف ور و ً ا اء د وآ א ّ أ אر כ ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 404 5 10 15 ve anasına, dedesine, mevlâsına veya bu tarzda birine nispet edilen şairlerden bahseder. İkinci fasılda; baştaki saçtan ayaklara kadar, âzalarından herhangi birinde fiziki bir özellik veya kusur bulunuşu bakımından -zenci, şaşı, kör, gözü kamaşan, abraş gibi- şairleri ele alır. Üçüncü fasılda şairlerin mezhep ve dinlerinden yani Şiî, kelâmcı, Hâricî, zındık, Yahudi, Hıristiyan vb. olmalarından bahseder. Son fasılda Câhiliye devrinde kibir, İslam devrinde ise dindarlık sebebiyle şiirden vazgeçenlerden; müstağni davranarak medih şiiri söylemeyi terkedenlerden; fazilet gayesiyle hiciv, iffet sâikiyle de gazel söylemeyi bırakanlardan ve ayrıca Seyyid b. Muhammed el-Himyerî, Abbas b. el-Ahnef ve benzerleri gibi tek nevi şiir söyleyen şairlerden bahseder. Eser 5.000 yapraktan fazladır. Kitâbü’l-Mu‘cem: Bu eserinde şairleri alfabetik olarak sıralar. Adı elif harfiyle başlayanlardan son harf yâ ile başlayanlara doğru şairleri ele alır. 5.000 kadar şairden bahseder. Her şairin meşhur şiirlerinden bazı beyitler sunar. Eser 1.000 yapraktan fazladır. Kitâbü’l-Müveşşah: Bu eserinde âlimlerin, bir takım şairlerin şiirlerindeki kesr, lahn, sinâd, îtâ, ikvâ, ihâle, sözde ıztırâr, nazmın insicamsızlığı ve benzeri kusurlara yönelik eleştirilerini dile getirir. Eser 300 yapraktan fazladır. 20 25 Kitâbü’ş-Şi’r: Şiirin fâzıletinden, güzelliğinden, fayda ve zararlarından, ayıplarından, çeşit ve kısımlarından, vezinlerinden, arûzundan, mümtaz ve seçkin olanlarından, ayrıca şiirin şair ve okuyucuya kazandırdığı edepten bahseder. Bunlara ilâveten çalıntı ve intihale uğramış şiirlerden; bunların tür, anlam ve sınıflarından söz eder. 2.000 yapraktan fazladır. Kitâbü Eş‘âri’n-Nisâ: 500 yapraktan fazladır. Kitâbü Eş‘âri’l-Hulefâ: 200 yapraktan fazladır. 30 el-Kitâbü’l-Muktebes: Basralı nahivcilerden bahseder. Nahivden ilk söz eden ve bu konuda eser yazanlardan; Basralı ve Kûfeli kurrâlardan; râvilerden ve bunlar arasından Bağdat’a yerleşenlerden bahseder. 3.000 yaprak kadardır. ا 405 כ أو ها أو و ف أ أ و א ا ٥ وا ّ أو א .ا ال أو د א ر و ا ّ ا اء אرى و دאא ى כ אب ا ١٠ ّأول ا ّ כ ّ وا כ אب ا ١٥ אء إ اכ وا כא ا أس إ ا ،כא وأ ا .ا ا ا و ا ّ ،و وا אد وا א روي تا אن وا وا כ : كا כא ّ אأכ ها ،و أ א א أ א و و وأوزا و و و إ א وا أכ כ אب ا أ .و ور . أ אر اء ا لو ار ث א ور . وو א وأ א و ذכ أ ا د لا ّأول ا ه ،و אء اء وا با وا آ فا ة ،و َ : אء כ ً א وا ل ّ ي وا אس ّ آ ف ور . ر אء وا א ك ّ ً א وا ّ ا اء אن و א ً ا .و ًا ا כ م وا ارج وا وف ا ، و ا وف و أ אت وا אن ٢٠ ا اء ر وا أכ و و أ م آ ذכ ا א :כ ّ ًא ،و ً وا ،כ ّ ه أو دان وا כ او ا א ًّ ه ّ ً א ،و أ ا א ،و ى و ا ا إ يإ وא א أ ا و א و אره و د و א و אره و و א أכ و ،و ور . כ אب أ אر ا אء ،أכ כ אب أ אر ا ا כ אب ا א ور . אء ،أכ ، א أ אر ا أ ّ وأ אر ا اء وا واة ّ آ ف ور . أ ور . ا ا ة وا כ وذכ ّأول و ل כّ ا ا و م، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 406 el-Kitâbü’l-Mürşid: Kelâmcılardan; adl ve tevhid ehlinden [Mu‘tezile], onların ilim meclisi ve görüşlerinden bahseder. 1.000 yaprak kadardır. Kitâbü Eş‘ârin Tünsebü ile’l-Cinn (cinlere nispet edilen şiirler) 100 yaprak kadardır. 5 Kitâbü’r-Riyâz adlı eseri âşıklardan bahseder ve bablara ayrılır. Bu eserinde sevgiden; ondan doğan şeylerden; sevginin başlangıcından ve sonundan; dilcilerin sevgi anlamında zikrettikleri müterâdif kelimelerden ve bu kelimelerin köklerinden -Cahiliye, Muhadramûn, İslâm devri ve yeni devir şairlerinin şiirlerinden- örnekler vererek bahseder. 3.000 yapraktan fazladır. 10 Kitâbü’r-Râik, mûsikîşinaslardan bahseder. 1.600 yapraktan fazladır. [Kitâbü’l-Râik: Mûsikiden ve onun özelliklerinden; çeşitlerinden; metodlarından; hür-köle-câriye ve kadın-erkek şarkıcılardan bahseder. Kitâbü’t-Te‘âzî, 300 yaprak kadardır.] 15 20 25 30 Kitâbü’l-Ezmine: Dört mevsimden -yaz, kış, ilkbahar ve sonbahar-, sıcak-soğuktan; bulutlar, şimşekler, rüzgârlar, yağmurlar, tatlı sulardan, sulamadan ve bu kabilden güze ve bahara dair özelliklerden söz eder. Sonra kısaca felekten, burçlardan, güneşten, ay ve menzillerinden, Arapların bu konudaki tavsif ve deyişlerinden bahseder. Hareketli ve sabit yıldızlardan, gece ve gündüzün hallerinden, Arap ve Acemlerin meşhur günlerinden, aylardan, yıllardan ve zamandan bahseder. Bu kitabın bablarında geçen lügat, tarih veya şiir kabîlinden her söz ayrıca açıklanır. Eser 2000 yaprak kadardır. Kitâbü’l-Envâr ve’s-Simâr: Gül, nergis ve başka türden her çiçek hakkında söylenen şiirlerden, hadislerden, haberlerden bahseder. Sonra yemişlerden, hurma ve diğer bütün meyveler hakkında söylenen manzum ve mensur hoş sözleri zikreder. 500 yaprak kadardır. Kitâbü Ahbâri’l-Berâmike: Bermekî Devletinin başlangıcından sonuna kadarki süreci ele alır. 500 yaprak kadardır. el-Kitâbü’l-Mufaddal beyân, Arapça ve kâtiplik hakkındadır. 700 yaprak kadardır. Kitâbü’t-Tehânî 500 yaprak kadardır. Kitâbü’t-Teslîm ve’z-Ziyâra 400 yaprak kadardır. ا 407 ا כ אب ا و أ אر ا כ ّ ، أ ، כ אب ا אض، وأ ّ وذכ ا ا وا א ،و א ذכ أ ٥ אء، ا أ و أ ال ا אء و وا د وا ١٥ ّ و أכ و و لا ر :ا أ ال ا م وا وق وا אح وا وا أو אف ا و אز و وا . وا אر وأ ّאم ا ب وا وأ ال ا אء כ ّ אب أ اب ا ا כ אب أ ور . وا ار وا אر، אر و א אء و א אء א א כ אب أ אر ا ا כ ، ا وا ا اء أ وا כ ا אر ،و ١ ما ّ وا ام وا אر אر وا .وא و ًא و ذכ ا אر وذכ ا ار ا ا اכ ١و א ور . و ًא إ א ور .ا כ אب ا ّ ، א ور .כ אب ا .כ אب ا א ر :ا ذ כ ّא אرة وا א ا رد وا ّ ا أ ا כ وا وج ّ א א و כ ا ا אن وا . ًא وا وو אء ،و ر وا א ا אر وا אء ا אر وا واء وا تا ب ا وا أ و ّ א ور ] .כ אب ا ا ، ار אت ا وأ אر ا ّ وا وأ כ אب ا ٢٠ وا ،أכ ث א ور [. א وا ّ، أ ا ًא و ذכ ا ّ و א أ א وأ א وا א אت כ . כ אب ا ز ، ا א ور . ّ وا أ אر ا כ אب ا אزي ّ ا ء ور . وا אء وا ١٠ إ ّ ا أ אر ا א כ אب ا ا و ل وا ور .כ אب أ אر أ אر ا ا ا و א ا אء دو وا אء وا כ א وا אرة א ور أر א ور . ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 408 5 10 15 20 25 30 Kitâbü’l-‘İyâde 400 yaprak kadar, Kitâbü’t-Te‘âzî 300 yaprak kadar, Kitâbü’l-Merâsî 500 yaprak kadar, el-Kitâbü’l-Muallâ fî Fazâ’ili’l-Kur’ân 200 yaprak, Kitâbü Telkîhi’l-Ukûl ise 100 babtan fazladır. Telkîhü’l-‘Ukûl’ün ilk babı “babün fi’l-akl”dır. Sonra babü’l-edeb, babü’l-‘ilm ve benzerleri hakkındaki bablar gelir. 3000 yapraktan fazladır. el-Kitâbü’l-Müşerref Hz. Peygamber’in hikmetli ve edebî sözlerinden; sahâbenin (rıdvânüllâhi aleyhim) vd. kişilerin vaazlarından; Arap ve Acemlerin vasiyetleri ile hikmetli sözlerinden bahseder. 1500 yaprak kadardır. Ahbâru men Temessele bi’l-Eş‘âri (şiirleri misal getirenler) 100 yapraktan fazladır. Kitâbü’ş-Şebâb ve’ş-Şeyb 300 yaprak kadar, Kitâbü’l-Mütevvec fi’l-Adli ve Hüsni’s-Sîre 100 yapraktan fazla, el-Kitâbü’l-Müdebbec fi’l-Velâ’imi ve’d-De‘avâti ve’ş-Şerâb 500 yaprak kadar, Kitâbü’l-Ferec 100 yaprağa yakın, Kitâbü’l-Hedâyâ yaklaşık 300 varak -Kitâbü’l-Hedâyâ’nın müellif hattıyla diğer bir nüshası daha vardır-, Kitâbü’l-Müzahraf -kardeş ve arkadaşlara dairdir- 300 varaktan fazladır. Ahbâru Ebî Müslim el-Horâsânî’ -Sâhibü’d-Da‘ve- 100 yaprak, Kitâbü’d-Du‘â 200 yaprak kadardır. Kitâbü’lEvâil -eski Farslardan, Mu‘tezile’den, Mu‘tezile’nin ilmî meclislerinden ve görüşlerinden bahseder- 150 yaprak kadardır. Kitâbü’l-Müstetraf fi’l-Hamkâ ve’n-Nevâdir 300 yapraktan fazladır. Ahbârü’l-Evlâd ve’z-Zevcât ve’l-Ehl ve mâ Câ’e fîhim min Medh ve Zemm 200 yaprak kadar, Kitâbü’z-Zühd ve Ahbâri’z-Zühhâd -müellif hattıyladır- 200 yapraktan fazla, Kitâbü Zemmi’d-Dünyâ 100 yapraktan fazla, el-Kitâbü’l-Münîr fi’t-Tevbe ve’l-Ameli’s-Sâlih ve’t-Takvâ ve’l-Vera‘ ve mâ Cânese Zâlike 300 yapraktan fazla, Kitâbü’l-Mevâ‘ız ve Zikri’l-Mevt 500 yapraktan fazla, Kitâbü Ahbâri’l-Muhtazirîn 100 yaprak kadar, Kitâbü’l-Hicâb 100 yaprak, Kitâbü Şi‘ri’l-Hâtimi’t-Tâî 200 yaprak kadar, Kitâbü Ebî Hanîfe en-Nu‘mân b. es-Sâbit ve Ashâbihî 500 yaprak kadar, Kitâbü Ahbâri Abdüssamed b. el-Mu‘azzel 200 yaprak kadar, Kitâbü Ahbâri Şu‘be b. el-Haccâc 100 yaprak kadar, Ahbâru Ebî Abdüllah Muhammed b. Hamza el-Alevî 100 yaprak kadar, Kitâbü Nüsahi’l-Uhûd ile’l-Kuzât 200 yaprak kadar, Kitâbü Ahbâri Mülûki Kinde 200 yaprak kadar, Ahbâru Ebî Temmâm -tek parça hâlinde- 100 yaprak kadardır. Yazmaya başladığı ffakat [hâlihazırda] müsvedde olarak duran pek çok kitabı vardır. A‘yanü’ş-Şi‘r fi’l-Medîhi ve’l-Hicâ’ ve’l-Fahr ve’l-Cevâd ve Ahbâri’l-Ecvâd ve’l-Evsâf ve’t-Teşbîhât bunlardandır. Kendi yazıya geçirdiği kitaplarından 20.000 küsur yapraklık bir kısmı vakfetmiştir. ا 409 כ אب ا אدة، א ور .כ אب ا אزي أر א ور .ا כ אب ا ّ ا א אبّ ،أو א אب أכ آ ور .ا כ و אر أכ ٥ א ر ا ان ا ور .أ אر ّ א ّج ور .ا כ אب ا ا ١٠ وا .כ אب ا ف ا ا א אء وأ ا ّ אد ا ا ،وذכ ا ور .כ אب ا ٢٠ ّل ا ا א אن ور .כ אب أ אر وا ٢٥ و اد כ اد وأ אر ا أ ور . اא ّ .ا כ אب أ ى א ا א ا ور .כ אب ا وا . א ء ، و أ אر א و وذم، ح ّ وأ אر א א ور .כ אب ا א ،أכ ى وا رع و א א א ور .ا כ אب ا א ور .כ אب ذ כ ،أכ א ور .כ אب أ אر ا وأ ي كכ ه כ ة أ א ا א ا א א ور .כ אب א א ور .כ אب أ אر ور .כ אب أ אر ّ ، وا ادر أכ ت أכ ةا و ا א א ور .أ אر ا و د אب א ور .כ אب א ا אء، ل وا وا ،أ א ة ،أכ א ور .ا כ אب ا ّ א ور א ور .כ אب ا ج، אب أכ و ذכ و א ور .أ אر أ ذم ا א ور .כ אب ّ ا א ا כ ا ا Ṣوآدا و ا ّ א א و כ ا ب وا ا و א אء ،وا ف اب، ف ّ أכ أ ا ّ ّ אب ا ل وא א א ور .כ אب ا אب وا لو ان وا وا و אت وا ا وا אب ا دب ،و א ور .כ אب ا ور .כ אب ا ا ا ة א ور .כ אب ا ا سا ١٥ و אر أכ ات وا اא ا و א ور .כ אب ا א ا آن א א ور .כ אب ا ا א ور .כ אب א ّ אج ور .أ אر أ א، اد وا و אف وا א :أ אن ا אت .و و ا א ور .أ אر أ ا دإ ّ אم ا אة د ا א ور . وا أ א ا אء وا ّ ّ ًא ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 410 İbnü’t-Tüsterî 5 Adı Saîd b. İbrâhim b. et-Tüsterî, künyesi Ebü’l-Hüseyin’dir. Yakın zamanda yaşamıştı ve Hıristiyandı. O ve babası, İbnü’l-Furât’ın himaye ettiği kişilerdendi. Yazışmalarında seci‘ üslubu kullanırdı. Kitâbü’l-Maksur ve’l-Memdud -alfabetik-, Kitâbü’l-Müzekker ve’l-Mü’ennes -aynı tertiple-, Kitâbü’r-Resâil fi’l-Fütûh -aynı tertiple- ve -kendi mesleğine dair her çeşit yazışmayı/risâleyi topladığı- Kitâbü’r-Resâil adlı eserleri vardır. İbn Hâcib en-Nu‘mân 10 15 Ebü’l-Hüseyin Abdülazîz b. İbrâhim. Babası Hâcib en-Nu‘mân, Abdullah el-Kâtib’in oğludur. Ebü’l-Hüseyin fazilet, aasalet ve divan kâtipliğinde zamanının eşşiz şahsiyetlerinden biriydi. Muizzüddevle zamanında Sevâd Divanı nâzırıydı. Onun kütüphanesinden daha güzeli görülmemişti. Çünkü mensûb (ölçülü) hat sahibi âlimlerin yazdığı her seçkin kitabı ve eşsiz divanı içermekteydi. [351/962 yılında] öldü. Kitâbü Neşveti’n-Nehâr fî Ahbâri’l-Cevâr, Kitâbü’s-Sabve, Kitâbü Eş‘âri’l-Küttâb, Kitâbü Ahbâri’n-Nisâ -İbnü’d-Dükkânî Kitabı diye tanınır-, Kitâbü’l-Gurar ve Müctenâ’z-Zehr, Kitâbü Ünsi Zevi’l-Fadl fi’l-Vilâyeti ve’l-Azl adlı eserleri vardır. es-Sâbî 20 25 Adı Ebû İshak İbrâhim b. Hilâl b. İbrâhim b. Zehrûn olup belîğ bir risâle yazıcısı, şair ve geometri bilginiydi. Asıl ihtisası kitâbet, belâğat ve şiir sahasındaydı. Doğumu 320 küsur yılında, ölümü 380 (990) yılından öncedir. Dîvânü’ş-Şi‘r, Kitâbü Dîvâni’r-Resâil -bugünümüze kadarki mektuplarını kapsar, 1000 yaprak kadardır-, Kitâbü Ahbâri Ehlihî ve Veledi Ebîhi -oğlu için yazdı-, Kitâbü Mürâselâti’ş-Şerîf er-Radî Ebi’l-Hasan Muhammed b. el-Hüseyn el-Mûsevî, Kitâbü Devleti Benî Büveyh ve Ahbâri’d-Deylem ve İbtidâ’i Emrihim -et-Tâcî veya el-Azudî adlarıyla bilinir- adlı eserleri vardır. Ebû Muhammed b. Yezîd el-Mühellebî 30 Adı Ebû Muhammed el-Hasan b. Muhammed olup Muizzüddevle’nin veziriydi. Belîğ bir şair ve zamanının son mümesillerindendi. [352/963 yılında] öldü. Kitâbü Resâil ve Tevki‘ât, Dîvânü Şi‘r -küçükçe-, adlı eserleri vardır. ا 411 ا ي ا و إ ا א ا ٥ ا ا ات ر وا ود א ا כ אب ا أאا يوכ .وכאن وأ ه ،و م ا وف ا ح כא א .و ،כ אب ا ّכ وا .כ אب ر א ا اا ا א ً اכ א ا أ ا ١٠ إ ا أ أ اد ا אن ّ . כّ ا א אء و ف כ אب ا ذوي ا ا وا אن و أ ّאم ّ ا و د ان ا إ כ ّ כ אب ي ّ א כא ود ان د ا כ :כ אب ة ا אر أ אر ا .و ا כ ّאب ،כ אب أ אر ا ّ . ا ا כא כ א ا واو .وכאن כ ا ا ، أ ط ا אء ا .و ّ ة ،כ אب أ אر ار ،כ אب ا ا כא .כ אب ا ر و ، ا وا ل. ا א ١٥ أ א אق إ ا إ ل ،وا א ا تا وأ אر ا أ אر أ ز ون إ ا א ّ ه א .و وا א ا כ א وا ّ ،כ אب د ان ر א א .و :د ان ا א و و א و ّ أ و א ا ٢٠ .وכאن أ ه א اد .و כ אب أ :כ אب אن ا وכאن أ ا ا ذכا . ا ، ور .כ אب أ אر أ ا أ ا وا اء أ ّ ّ ا أ و .و ّ ...و ّ وو أ و ف א א ا ا إ ا أو ا و إ و ه .כ אب ي ،כ אب دو ي. ّ ّا و ّ ...ا ز ا כ :כ אب ر א و .א אت د ان ه ،و ّ ا אن . ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 412 İbnü’l-Amîd Künyesi Ebü’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin b. Muhammed. Kitâbü Dîvâni’r-Resâil, Kitâbü’l-Müzehheb fi’l-Belâgât adlı eserleri vardır. es-Sâhib 5 10 Künyesi Ebü’l-Kâsım [İsmâil] b. Abbâd olup kendi zamanında belâğat, fesahat ve şiirde eşi benzeri yoktu. Kitâbü Dîvâni’r-Resâil, Kitâbü’l-Kâfî fi’r-Resâil, Kitâbü’z-Zeydiyye, Kitâbü’l-A‘yâd ve Fazâ’ili’n-Neyrûz (en-Nevrûz), Kitâbü’l-İmâme -bu eserde Hz. Ali’nin üstünlüğünü ve fakat ondan önceki halifelerin imâmetlerinin geçerli olduğunu anlatır- Kitâbü’l-Vüzerâ, Kitâbü’l-Keşf an Müsâvii Şi’ri’l-Mütenebbî, Kitâbü Muhtasari Esmâ’illâh azze ve celle ve Sıfâtihi adlı eserleri vardır. Başka Bir Tabaka Hafsaveyh 15 Adı … Ana tarafından şair Abdülazîz el-Ascedî el-Mervezî’nin dedesiydi. Şair el-Mervezî, “Ben, Kâtip Hafsaveyh’in neslindenim. Onun soyundan olan bir anneden doğdum.” der. Hafsaveyh, Haraç kâtiplerinin ileri gelenlerindendi, sanatında üstündü. Haraç sahasında ilk eser yazan kişidir. Kitâbü’l-Harac, Kitâbü’r-Resâil adlı eserleri vardır. İbn Abdülkerim 20 Adı Ahmed b. Muhammed b. Abdülkerîm b. Ebû Sehl el-Ahvel’dir. Künyesi Ebü’l-Abbas’tır. İleri gelen, fâzıl kâtiplerdendi. Haraç mesleğini iyi bilirdi. Kendi asrında bu sahanın en önde gelen ismiydi. 270 (883) yılında öldü. Kitâbü’l-Harac adlı bir eseri vardır. İbnü’l-Mâşita 25 Adı Ebü’l-Hasan Ali b. el-Hasan’dır. Kendisine -haksızlık edilerek- İbnü’l-Mâşita lakabı verilmiştir. [Yaşadığı] dönem [bize] uzak değildir. Hesap ve haraç sahalarında mütemeyyiz ve ustaydı. Kitâbü Cevâbi’l-Mu’nit, Kitâbü’l-Harac -küçüktür-, Kitâbü Ta‘limi Nakzi’l-Mü’âmerât -eserin müellif nüshasını gördüm- adlı eserleri vardır. ا 413 ا ا أ ا ا ّ ا כ אب ا ّ .و אت. :כ אب د ان ر א . اכ ا א أ ا א ٥ إ وا .و ا ،כ אب ا אد و א و إא ،כ אب أ א ّ ا وز ،כ אب ا א ا כ א ،כ אب ا أ ّ .כ אب ا زراء ،כ אب ا כ ّو ّ و א . אء ا אوئ أ ى ١٠ وا ...وכאن ّ כא ل :ز ا ١٥ א زא و ا ّ :כ אب د ان ر א ،כ אب ا כא اכ أ ا אد ،أو ه وا א اج ّ א اج ،כ אب ا ا ا ا א ا ا א أ ار ّأول و א . ا أّ ا اج כ א ًא .و أ اכ ّ أ ،وכאن א ـא ّ ا כ ّאب وأ א ً اכ و א .و هّ . ا ى אذر ادم .وכאن اכ م وا ٢٠ يا وزي أّ و أ א כ ّאب ا כ :כ אب ا ا א و أ ا .و ا א .כ אب ا و ّم اج، ا ،و .כ אب א ا اج :כ אب ا ا אب و א ا م ا اج. א ا א اج .و ا ل ،و כ أ א ا אس ّ أ ّ א ذכ اכ ا ات ،رأ כ ،و :כ אب ّ. اب ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 414 İbn Beşşâr 5 Adı Ahmed b. Muhammed b. Süleyman b. Beşşâr el-Kâtib olup vezir Ebû Abdullah el-Kûfî’nin hocasıdır. Belâgat, fesahat ve sanatında üstün bir kâtiptir. Kitâbü’l-Harac -hacimli bir eser olup müellifin hattıyla 1000 yaprak kadarlık müsveddesini gördüm-, Kitâbü’ş-Şarâb ve’l-Münâdeme -müellif nüshasını gördüm- adlı eserleri vardır. Abdullah b. Hammâd b. Mervân el-Kâtib 10 Adından başka bir şey bilmiyorum. Kitâbü Me‘âni’ş-Şeyb ve Âdâbihî ve Fadli Elvânihi ve Tertîbi Mukaddimâtihî ve mâ Kîle fîhî Nazmen ve Nesran ve’l-Hidâbât adlı bir eseri vardır. Başka bir kâtip Ya‘kûb b. Muhammed b. Ali olarak bilinir. Kitâbü’l-Hidâbât ve Zemmi’l-Meşîb ve Medhi’ş-Şebâb adlı bir eseri vardır. Muhammed b. Ahmed 15 Muhammed b. Ahmed b. Ali b. Hâr el-Kâtib. Kitâbü’l-Harac adlı bir eseri vardır. İbn Süreyc 20 25 Halen hayattadır. Adı İshak b. Yahyâ b. Süreyc en-Nasrânî, künyesi Ebü’l-Hüseyin’dir. Divanların işlerini, âmillerin idaresini, haraç (vergi) meselelerini iyi bilir. Astronomiden de anlar. Şaban 300 (Mart 913) tarihinde doğdu. Kitâbü’l-Haraci’l-Kebîr -1000 varaktır; iki cüz ve altı menzile ayrılır-, Kitâbü Sınâ‘ati’l-Haraci’s-Sağîr -menzillere ayrılır-, Kitâbü Ameli’l-Mu‘âmerâti bi’l-Hadra, Kitâbü Tahvîli Sinni’l-Mevâlid -100 yaprak kadardır-, Kitâbü Cümeli’t-Târîh -derlemedir- adlı kitapları vardır. Başka Bir Tabaka (Kuşak) Bâh Adı Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Gâlib el-İsfahânî olup Bâh lakabıdır. Fasih bir resâil yazarı ve kâtiptir. Şu beyiti dolayısıyla kendisine Bâh lakabı verildi: “Kalbindekini tamamıyle açığa vurdu.” Bâh Bağdat’a geldi. ا 415 ّ אر ا أ وכאن أ ّ أא כ ،ورأ ا ّ ّ אد أ ف و א أ ور .כ אب ا و א .و ا .و ّ א وא כא ّ אر ا כא ا اכ اכ :כ אب ا اب وا אد ،رأ اج ّ. وان ا כא أ ه أ ا و اכ و :כ אب ً א و ا وا ً א وآدا و ا א אت. آ ف ١٠ ا כ ّאب ّ دة ا ٥ אن ،أ אذ أ ا ز ، ب و حا אب. أ ّ ا :و ّ اכ :כ אب ا وذم ا א אت ّ אر ا כא اכ .و اج. :כ אب ا ا زא אو ١٥ אإ ا ،وا و א وכ أאا . ا و مو א م ،و ه ا اج ا כ ، ور . ّ أه ،و ا أ إ ر ا واو אزل .כ אب א ور .כ אب אق א ا و أ ا ات א ا אر ا و א ة ا ّ אل و א אن .و ّ אزل .כ אب ا اج، ا اכ :כ אب א اج ة ،כ אب ا ا ا א. أ ى ٢٠ אح أ ا ّ ً כא א .وإ א ً ّ ا אح א ا א ،و אح אح ِ َ א أ אتَ َ : .وכאن ا ُ َ ِاد َא َ א .وورد ًא اد ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 416 5 Kâtib el-Attabî’nin evine misafir oldu. Kitâbü’r-Resâil adlı eserini onun oğlu için yazdı. Kitâbü Câmi‘i’r-Resâil -sekiz cüz yazıp ilâveten -nesri nazma dökerek- dokuzuncu cüzü kaleme aldı ve buna el-Kitâbü’l-Mevsûl adını verdi-, Kitâbü’t-Tevşîh ve’t-Terşîh fî Nakzı’s-Seneviyye beyne’ş-Şuûbiyye, Kitâbü’l-Hutab ve’l-Belâga, Kitâbü’l-Fıkar adlı eserleri vardır. Ebû Müslim 10 Muhammed b. Müslim b. Bahr el-İsfahânî kâtip, resâil yazarı, belîğ, kelâmcı ve cedelciydi. Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ onu beğenir, severdi. Kitâbü Câmi‘i’t-Te’vîl li Muhkemi’t-Tenzîl alâ Mezhebi’l-Mu‘tezile fî Tefsîri’l-Kur’ân -büyüktür-, Kitâbü Câmi‘i’r-Resâil adlı eserleri vardır. İbn Tabâtabâ el-Alevî Şiir ve şairlerden bahsederken kendisinden söz edilecek. Kitâbü Senâmi’l-Ma‘âli, Kitâbü İyâri’ş-Şi‘r, Kitâbü’ş-Şi‘ri ve’ş-Şu‘arâ -kendi seçmeleridir-, Kitâbü Dîvâni’ş-şi‘r adlı eserleri vardır. 15 ed-Dîmertî Adı … Dîmert İsfahan’a bağlıdır. Belîğ bir musannif ve nahivciydi.. Kitâbü Tehzîbi’t-Tab‘ adlı eseri vardır. İbn Ebi’l-Avâzil … Kitâbü’l-Berâ‘a ve’l-Lesn adlı bir eseri vardır. 20 Ebû Husayn Adı Muhammed b. Ali el-İsfahânî ed-Dimertî’dir. Kitâbü Mesâlibi Sekîf ve Sâ’iri’l-Arab, Kitâbü’l-Hamâse adlı eserleri vardır. Abdurrahman b. Îsâ el-Hemedânî 25 Abdurrahman b. Îsâ el-Hemedânî, Bekr b. Abdülazîz b. Ebû Dülef ’e kâtiplik etmiştir. Şair bir kâtipti. Kitâbü’l-Elfâz adlı ederi vardır. ا 417 ل א ا ّא ا ا כא ،و א ،و ّ أه ه א ا ل ا وا א ه أّ ا כא א .و أ اء ،وأ אف إ .כ אب ا ،כ אب ا اכ :כ אب ذ כ א ً א و ّ אه ا כ אب .כ אب ا ا ّ وا . أ ٥ א .وכאن כא א ا ً اכ و א .و ّ أ ا ا ا א אا ا و ١٠ ا ًא כ ّ ً א َ ِ ً .وכאن ًّ כ :כ אب א ا و ا آن ،כ .כ אب א ر א . ي ا ذכ ه ّ .כ אب ا وا وا اء .و اء ،ا :כ אب اכ אره .כ אب د ان א ،כ אب אر אم ا ه. ا ...ود ووا כ אب ا ١٥ ا أ و ا أرض أ ت ًא אن .وכאن . ّ ًא ًא .و اכ : اذل اכ ...و :כ אب ا ا وا . أ ّ ا ب ،כ אب ا א ا כא ا אظ. ا ا כ :כ אب א א . ا ٢٠ .و اכ و א ا ا أ د .وכאن א ا כא א .و ً ً اכ :כ אب ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 418 İbn Abdekân Adı Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Mevdûd’dur. Tolunoğullarının kâtibiydi. Belîğ ve fasih bir risâle yazıcısıydı. Büyük bir Dîvânü’r-Resâil’i vardır, 10 cilttir. 5 10 İbn Ebi’l-Bağl Adı Ahmed b. Muhammed b. Yahyâ b. Ebü’l-Bağl, künyesi Ebü’l-Hüseyin’dir. İsfahan valisiyken Muktedir döneminde vezirlik için göreve çağırıldı. Mürüvvet ehli belîğ ve fasih bir risâle yazıcısıydı. Aynı zamanda güzel üslup sahibi usta bir şairdi. Dîvânü’r-Resâil, Kitâbü’r-Resâil fî Fethi’l-Basra adlı eserleri vardır. Muhammed b. el-Kâsım el-Kerhî Kâtip olup vezirliğe ehil görülenlerdendir. Belîğ bir risâle yazıcısıdır. Dîvânü’r-Resâil, Dîvânü’ş-Şi‘r adlı eserleri vardır. el-Bâhis an Mu‘tâsi’l-İlm (Zor İlmî Mevzular Araştırmacısı) 15 20 Adı Muhammed b. Sehl b. el-Merzubân el-Kerecî’dir. Kerec halkından olup Ebû Mansûr diye künyelenir. Belîğ ve fasih kişilerdendir. Onu gören kişilerden biri bana, [Ebû Mansur’un] elinin çolak olduğunu söyledi. Kitâbü’l-Müntehâ fi’l-Kemâl adlı eseri 12 kitaptan oluşur: Kitâbü Medhi’l-Edeb, Kitâbü Sıfati’l-Belâga, Kitâbü’d-Du‘â ve’t-Tehâmîd, Kitâbü’ş-Şevki ve’l-Firâk, Kitâbü’l-Hanîn ile’l-Evtân, Kitâbü’t-Tehânî ve’t-Te‘âzî, Kitâbü’l-Emel ve’l-Me’mûl, Kitâbü’t-Teşbîbât ve’t-Taleb, Kitâbü’l-Hamd ve’z-Zemm, Kitâbü’l-İ‘tizârât, Kitâbü’l-Elfâz, Kitâbü Nefâisi’l-Hikem. Ebû Sa’d Abdurrahman b. Ahmed el-İsfahânî Kitâbü’r-Resâil adlı eseri vardır. 25 el-Ebherî el-İsfahânî Hakkında fazla bilgimiz yoktur. Kitâbü Tehzîbi’l-Fesâha, Kitâbü Edebi’l-Kâtib, Kitâbü’n-Nedîm adlı eserleri vardır. ا 419 כאن ا وכאن ا ً א .و د ان ر א ،כ ، ًّ ا أ وا ٥ א- ّ ًدا ا א ّ ّ ات. و כ أ אا أ ا .ا أ ّאم ا ر .وכאن ًא ّ ً ً א .و د ان ر א ،כ אب ر א أ ًא أ ا ا אن وءات .כאن ة. اכ أ ا כ ّאب و ه. ر א ،د ان ا א زارة ،وכאن أّ ّ اכ ًא .و :د ان אص ا وا ١٥ ّ زارة א اأ ً א ً أ ا ا أ -وכאن ١٠ ا ّ دود כא وכאن ًא ا ّ ،وכ ز אن ا כ أא ر. رآه :إ ّ أ ّ ا .و אء .و אل ا אء ا כ א ًא و :כ אب ح ا دب ،כ אب ا ا כ אل و ي إ ا و אن، ،כ אب ا אء وا א ،כ אب ا ق وا اق ،כ אب ا ا כ אب ا א ا اכ أ ا כ ج، وا אزي ،כ אب ا وا ّم ،כ אب ا ا أ :כ אب ا وا ل ،כ אب ا אت وا ارات ،כ אب ا אظ ،כ אب א ا כ . ا أ ،כ אب א و כ אب ر א . ٢٠ ا يا ف ا כא ،כ אب ا א أ ه أכ . ا .و اכ :כ אب ا א ،כ אب أدب ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 420 el-Ceyhânî 5 Adı Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Nasr el-Ceyhânî el-Kâtib olup Horasan (Sâmânî) hükümdarı Nasr b. Ahmed İbn Nasr’ın veziridir. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, Kitâbü Âîni Misâlâti Kütübi’l-Uhûd li’l-Hulefâ ve’l-Ümerâ, Kitâbü’z-Ziyâdât fî Kitâbi’n-Nâşî fi’l-Makâlât, Kitâbü’rResâil adlı eserleri vardır. Ebû Zeyd el-Belhî 10 15 20 25 30 Adı Ahmed b. Sehl olup eski-yeni ilimlerde üstündü. Eserlerini yazarken felsefecilerin metodunu uygulardı. Yalnız edebiyatçılara daha yakındı. Bu sebeple onu kitabımın bu kısmına aldım. Ebû Zeyd’den şöyle anlattığı aktarılır: “Su‘lûk ve kardeşi Hüseyin b. Ali el-Merverrûzî bana devamlı bahşişler gönderirlerdi. Te’vilin keyfiyetine dair bahsi yazınca Hüseyin b. Ali bu paraları kesti. Nasr b. Ahmed es-Sâmânî’nin veziri Ebû Ali Muhammed b. Ahmed b. Ceyhân İbn Harhân el-Ceyhânî’nin bana hediye ettiği cariyeler vardı. Kitâbü’l-Karâbîn ve’z-Zebâih adlı eserimi yazınca cariyeleri benden aldı. el-Hüseyin, karmatî; el-Ceyhânî ise düalist idi.” Ebû Zeyd zındıklıkla itham edilirdi. Ebû Zeyd’in, Ebü’l-Kâsım el-Belhî’den nakledildiğine göre o -Ebû Zeyd’i kastederek- şöyle demiştir: “Bu adam iftiraya uğramıştır. Muvahhiddir. Ben onu başkalarından daha iyi tanırım. Beraber büyüdük. O mantık öğrendi. Beraber de mantık okuduk. Allah’a çok şükür inkârcı olmadık.” Ebû Zeyd el-Belhî’nin Kitâbü Şerâi‘i’l-Edyân, Kitâbü Aksâmi’l-Ulûm, Kitâbü İhtiyârâti’s-Siyer, Kitâbü Kemâli’d-Dîn [el-İbâne an Kemali’d-Din], Kitâbü’s-Siyâseti’l-Kebîr, Kitâbü’s-Siyâseti’s-Sağîr, Kitâbü Fazli Sınâ‘ati’l-Kitâbe, Kitâbü Mesâlihi’l-Ebdân ve’l-Enfüs, Kitâbü Esmâ’i Allah azze ve celle ve Sıfâtihî, Kitâbü Sınâ‘ati’ş-Şi‘r, Kitâbü Fâzîleti İlmi’l-Ahbâr, Kitâbü’l-Esmâ ve’l-Künâ ve’l-Elkâb, Kitâbü Esâmi’l-Eşyâ, Kitâbü’n-Nahv ve’t-Tasrîf, Kitâbü’s-Sûrati ve’l-Musavvir, Risâle fî Hudûdi’l-Felsefe, Kitâbü mâ Yesıhhu min Ahkâmi’n-Nücûm, Kitâbü’r-Reddi alâ Abedeti’l-Esnâm, Kitâbü Fâzîleti Ulûmi’r-Riyâziyyât, Kitâbün fî İktinâ’i Ulûmi’l-Felsefe, Kitâbü’l-Karâbîn ve’z-Zebâ’ih, ا 421 א ا ا أ أ ا אא ، آ ٥ ا ّ ا אن .و א א تכ ا د ا א اכ אء وا ا כא وز :כ אب ا أ א כ وا اء ،כ אب ا אدات א כ ،כ אب כ אب ا א א ت ،כ אب ر א . أ ز ا وا أ א و رّ وכאن א ً ا ،إ أّ ا כ אب. א اا כ ١٠ א ّ .وכאن ا אא أ ار وכאن أ ز ز ،و ّ و ٢٠ ز اכ ،כ אب כ אل ا א ا כ א ،כ אب כ אب א כ אب أ א ود ا כ אب כ ا ا :כ אب א אن ا אن ا ا ا وا א כא ا و ت وز א. أ ّ אل: א ً א وإ א أ ّא ا כ ،כ אب ا א م، ا و م ،כ אب ا ا أא אرات ،כ אب א ، ّ و ّ و ،כ אب أ אء ا אء وا כ وا אب، אر ،כ אب ا ا ،כ אب א ّ م ا א אت ،כ אب ّ أ א א أ ان وا وا ك ا ا ا د אن ،כ אب أ אم ا א أ ب، اا ي ،כ אب אء ،כ אب ا و כ כ א ا ،כ אب ا ا ، . وروذي ،و כא ّر א א وכאن ا ّ ،وأ א أ ف ا . و אأ א أאا ا א ا أ א .אل :وכאن ا אد. ما ا دب أ أ ز أ ّ אل :כאن ا دا ،א أ ت אن ١٥ א ا وا כ ،כ אب ا أ כאم ا ا אء رة وا ّ ر ،כ אب ر א م ،כ אب ا ّد ،כ אب ا ا ما ةا אم، وا א ، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 422 5 10 Kitâbü İsmeti’l-Enbiyâ aleyhimüsselâm, Kitâbü Nazmi’l-Kur’ân, Kitâbü Kavâri‘i’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Füttâk ve’n-Nüssâk, Garîbi’l-Kur’ân -konusunda kapalı kalan kelime/hususları derlediği kitabı-, Kitâbün fî Enne Sûrate’l-Hamdi Tenûbû an Cemî‘i’l-Kur’ân, Kitâbü Ecvibeti Ebi’l-Kâsım el-Ka‘bî, Kitâbü’n-Nevâdir fî Fünûnin Şettâ, Kitâbü Ecvibeti Ehli Fars, Kitâbü Tefsîri Suvarin min Kitâbi’s-Semâ ve’l-Âlem li Ebî Ca‘feri’l-Hâzin, Kitâbü Ecvibeti Ebî Ali b. Ebî Bekir b. el-Muzaffer -adı geçen zât İbn Muhtâc olarak bilinir-, Kitâbü Ecvibeti Ebî İshak el-Mü’eddib, Kitâbü’l-Mesâdir, Kitâbü Ecvibeti Mesâili Ebi’l-Kabîl es-Sükkerî, Kitâbü’ş-Şatranc ve’n-Nerd, Kitâbü Fâzîleti Mekke alâ Sâ’iri’l-Bikâ‘, Kitâbü Cevâbi Risâleti Ebî Ali b. el-Münîr ez-Ziyâdî, Kitâbü Münyeti’l-Küttâb, Kitâbü’l-Bahs ani’t-Te’vîlât -büyük-, Kitâbü’r-Risâleti’s-Sâlife ila’l-Âtibi aleyh, Risâle fî Medhi’l-Virâka, Kitâbü’l-Vasıyye adlı eserleri vardır. el-Büştî 15 20 25 Adı Ebü’l-Kâsım ... Herhangi bir kitabını görmedim. Yalnız, Ebû Ali b. Serrâr el-Kâtib -Allah ona rahmet eylesin ki o, Basra’daki vakıf kütüphanesini kuran ilim tutkunu bir kişiydi- bana “Basra’daki kütüphanemde onun [el-Büştî’nin] kitapları var.” dedi. Muhammed b. İshak der ki: el-Büştî kelimesinin şın harfiyle mi yoksa sin harfiyle mi olduğunda tereddütlüyüm. Çünkü Büst Sicistan’da tanınan bir şehirdir. Büşt’ü ise hiç bilmiyoruz. Yalnız ben Ebû Ali b. Serrâr’dan Büşt şeklinde yani şın harfiyle net olarak duydum. İnşallah bu zât ve kitapları hakkında araştırma yapar ve bu başlığa ilâve ederiz. Ebû Ali b. Serrâr, el-Büştî’nin Kitâbü’l-Eşcâr ve’n-Nebât, Kitâbü Vasfi Hevâi Cürcân, Kitâbü Cevâbihî fî Kıdemi’l-Âlem, Kitâbün fî İlleti’l-Verdi’l-Müvecceh bi Vecheyni, Kitâbü Savni’l-İlm ve Siyâseti’n-Nefs, Risâle fî Tebyîni Uzvi’r-Reîs min Bedeni’l-İnsân adlı kitaplarının olduğunu söyledi. Hamza b. el-Hasan 30 İsfahanlı bir edip ve yazardır. Kitâbü’ş-Şuûbiyye, Kitâbü Isbahan ve Ahbârihâ, Kitâbü’t-Teşbîhât, Kitâbü Envâ‘ı’d-du‘â, Kitâbü’t-Tashîf, Kitâbü’l-Emsâl alâ Ef‘ale -şiir ve nesirle ilgili meselleri kapsar-, Kitâbü’l-Emsâli’s-Sâdire an Sübûti’ş-Şi‘r, Kitâbü’t-Tenbîh alâ Hudûsi’t-Tashîf, Kitâbü’r-Resâil, Kitâbü’t-Temâsil fî Tebâşiri’s-Sürûr adlı eserleri vardır. ا 423 ا כ אب ا אء م ،כ אب ا ّאك وا ّ אك ،כ אب ا آن ،כ אب أ ب ا ا آن ،כ אب אأ ٥ أ ّ ،כ אب أ ا אزن ،כ אب أ أ ا א ا آن ،כ אب أ ّن ا כ ،כ אب ا ادر ر כ אب ا אء وا א ا ّ ا אرس ،כ אب أ أ ارع ا آن ،כ אب כ وف א رة ن אج ،כ אب ا ّכ ي، א أ ا أ إ אق ا ّدب ،כ אب ا אدر ،כ אب أ أ כ אب ا א ا אع ،כ אب اب ر א أ ّכ وا د ،כ אب ا و ت כ ،כ אب ا א ا כ ّאب ،כ אب ا ا אدي ،כ אب ا ا א ،כ אب ر א إ ا א . ح ا را ،כ אب و ا ١٠ و ر أ ا א ا و ا ي א .אل . ّ إ ل ار :و ا ة אق :أ א א ّك אن و و :כ אب ا م ا א ،כ אب و א ٢٠ א ا ،כ אب ر א ة ا ّ ة ،وכאن ا כ و אر وا אت ،כ אب و ّ ا ز ا رد ا أ ا وث ا ،כ אب ا א א إن אء ا .אل أ اء نا نا אن. ،כ אب أ :ا ،כ אب ا אل ا אدرة ،כ אب ر א ،כ אب ا א אن ،כ אب ،כ אب ّ ّ ً א .و أ أ אن ،وכאن أد א ً אت ،כ אب أ اع ا אء ،כ אب ا وأ אر א ،כ אب ا و أو א א ،وا ي أ ّن أ اכ ا א א ا وا م ا כ . اا اכ כ ا ا א ّ أرض و ١٥ ...و ا אل أر ًא، أ ّ ار ا כא تا א ا אن אل ،כ אب ور. ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 424 Hakmeveyh b. Abdûs Cebel taraflarındandır. Hakkında bundan fazla bir şey bilmiyoruz. Kitâbü’ş-Şevârid fi’r-Resâil, Kitâbü’l-Âdâb adlı eserleri vardır. Semeke 5 İbnü’l-Amîd’in muallimi olup adı Ahmed b. İbrâhim b. Semeke elKummî’dir. Kitâbü Ahbâri’l-Abbâsiyyîn adlı eseri vardır. Küşâcim 10 Adı Ebü’l-Feth Mahmûd b. el-Hüseyin’dir. Edebiyatı ve şiiri meşhurdur. Kitâbü Edebi’n-Nedîm, Kitâbü’r-Resâil, Kitâbü Dîvâni’ş-Şi‘r adlı eserleri vardır. Hoşkunânçe el-Kâtib 15 Bağdatlı olup çoğunlukla Rakka’da ikamet etti. Sonra Musul’a göçtü. Adı Ebü’l-Hasan Ali b. Vasîf ’tir. İsminde [Ali ismi yüce anlamında] olduğu gibi belâğat ehli arasında da yüce mertebeli bir zâttı. Çeşitli kitaplar yazdı. İsmâilîlerin reisi Abdân, bu kitaplardan intihalde bulundu. Arkadaşım, yoldaşımdı. Musul’da öldü. Şia mezhebine meyletmişti. Kitâbü’l-İfsâh ve’t-Teskîf fî Âyîni’l-Harac ve Rusûmihî, Kitâbü’n-Nesri’l-Mevsûl bi’n-Nazm, Kitâbü Sınâ‘ati’l-Belâga, Kitâbü’l-Fevâid, Dîvânü’ş-Şi‘r adlı eserleri vardır. Oğlu Ebü’l-Hasan Ahmed b. Ali 20 Kâtip, şair, belîğ bir kişiydi. Selâmet şehrinde [Bağdat] vefat etti. Kitâbü’n-Nesri’l-Mevsûl bi’n-Nazm, Kitâbü Sınâ‘atı’l-Belâga, Kitâbü’l-Fevâid adlı eserleri vardır. İbn Kesîr el-Ehvâzî 25 Adı Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed b. el-Fazl olup Kitâbü Menâkıbi’l-Küttâb adlı bir eseri vardır. Ebû Nemle en-Nümeylî en-Nemlî de denir. Hakkında başka bilgi yoktur. Kitâbü’ş-Şüzûr fî Mü’âmerâti’l-Hulefâ ve’l-Ümerâ adlı bir eseri vardır. ا 425 وس כ ا ا . ا أ ه أכ ف اכ ا .و ارد :כ אب ا א ،כ אب ا داب. כ ٥ ّ ا ا . أ אر ا א ّ أ .وا כ ا ّ .و إ ا :כ אب اכ כ א و أ ا أدب ا ،כ אب ا כא ١٠ د ،وأد و ا א ،כ אب د ان ر .و ه اכ ه. ا כא ا א א ّ، اد .وכאن أכ أ א ا .وכאن ا أ ا و אه .وأ ّ ّ ً א وأ ً א و ّ א .وכאن א ا ان א אح وا ا כ :כ אب ا و آ ا اج ور ّ אء ١٥ ا ل א ا .כ אب א ا إ ا ،כ אب ا ا ،د ان .وا ّة כ و وכאن ،כ אب ا א ّ . ه. أ ا أ ا כ אب ا ٢٠ :כ אب .وכאن כא ً א א ً ا ًא ،و ّ ،כ אب ا ا . ل א .כ אب א ا ا ا כ ا و أ כ أ أ م .و اכ ازي ّ ا اכ .و :כ אب א ا כ ّאب. ا و אل ا ، ف ا ات ا אء وا اء. أ ه أכ ا .و اכ :כ אب ا ور : ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 426 Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla Âlimlerin Haberleri ve Yazdıkları Eserlerin Adlarından Bahseden Kitâbü’l-Fihrist’in Üçüncü Makalesinin Üçüncü Fen- ni Nedimlerin, Meclis Arkadaşlarının, Ediplerin, Mûsikişinasların, 5 Şaklabanların, [Birbirleriyle Atışıp İnsanları Eğlendiren] Maskaralar ile Komedyenlerin Haberleri ve Bunların Kitaplarının İsimleri Hakkındadır İshak b. İbrâhim el-Mevsılî, Babası ve Ailesinin Haberleri İbrâhim b. Meymûn 125 yılında doğdu. Meymûn’un esas adı Mâhân’dı. Meymûn şeklinde değiştirildi. Ebü’l-Fazl Hammâd b. İshak, “Babam bana 10 dedem İbrâhim’in soyunu şöyle aktardı: İbrâhim b. Mâhân b. Behmen b. Busek.” demiştir. Yezîd el-Mühellebî, İshak hakkında bana şunları söyledi: “Biz Errecanlı Farslardanız, mevlâlarımız Benî Hanzala’dandır. Onların bizim memleketimizde çiftlikleri vardı. el-Mevsılî nisbesini aldılar.” es-Sûlî şöyle der: “İshak b. İbrâhim’in Humeyd, Hammâd, Ahmed, Hâ- 15 mid, İbrâhim, Fadl adlı çocukları vardı. Aralarında sadece İshak ile Tayyâb şarkı söylerdi. İbrâhim 125 yılında doğdu. 188 (804) yılında Bağdat’ta 64 yaşında öldü. İshak 150 yılında doğdu ve 235 yılında öldü. 85 yaşındaydı. [Tam adı] İshak b. İbrâhim b. Mâhân b. Behmen b. Busek olup Fars asıllıdır. Emevîlerin haraç baskısı sebebiyle memleketinden kaçtı. Kûfe’ye 20 geldi. Benî Dârim yanında yerleşti. İshak ‘Ramazan ayı çıkmadan ölmek istemem. Umulur ki oruç tutarım da mizanımda orucun sevabı olur.’ derdi. Ramazan’ın başında birkaç gün oruç tuttu. Orucunu tamamlayabildiği her gün için 100 dinar sadaka verdi. Sonra hastalığı arttı. Oruç tutamaz oldu. İshale tutulmuştu. İdrîs b. Ebû Hafsa ona şu mersiyeyi söyledi: 25 “Ey İbnü’l-Mevsılî Allah senin kabrini yağmurla sulasın. Gittin, iyi kişileri yalnız bıraktın ve onları üzdün. Artık dostlarının sana ağlamasına şaşılmaz.” ا 427 ا ا ا ّ ا א ّ ه اכ وا א وا أ אر إ ٥ א ا א ا ي و כ אق إ ا ا ١٠ وإ א و ،و אق כ ، ج ّ أ א ً א ،وכאن إذا ا م .وכאن ّ ر ل אن أر אن و ا א ا ّ אق: ّ ،אل ا وכא א. אع و ّ אد وأ ا : إ ا ّ إ إ אق א و إ ا ا אن و א اد و א و אت و ّ أرزق أ إ אل إ أ و א دارم .وכאن إ م م ن ،وכאن ا כ .و אل و אب .وو إ ا ّ و א ،و أر و ّ ن .وو إ אق .و إ ًאو א و א ،כא و ّ אرس ،ج אر ًא א כ .أ כאن ٢٠ أ اכ وا إ ا ّ אد א אن ... و אل ا אد وأ وא ،و إ ا س אء وأ אء وا د אء وا ن .و אل أ ا .אل: : وإ ا ١٥ هإ ّ ا אء وا وأ و ن א אن أ אر ا אء א אء כ و إ ا ّي إ ا إ אق: כ אب ا أ אر ا وأ ا כ ن אق و א و אت אق إ ا ر ل: أ ا ،אل: ّ ق א د אر ّ ،ا ّ ت ّ أ ض ،ور אه إدر َ َ ا א ا َ ا ـ ْ ِ ِ ِ َاِ ٍ ّ َ َذ َ َ َ ْو َ ْ َ ا ِכ ام ور ْ َ َ ُ َُْْ أ ّ א אن اج أ ت אم آ ه אل: ِ ا ِ ا أَ ِ ِ َ َْ َْ ً ْ َ َ ُ ُ כ ِ َ َ َ َو أَ ْن َ ِכ ْ َ َْ َ َ ُ ْ ّأو ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 428 5 10 15 20 İshak şiir ve meâsir râvisiydi. Erkek ve kadın Bâdiye fasihlerini tanıdı. Bu fasihler sultana (halifeye) gelince İshak’a uğrarlar, yanında kalırlardı. Ayrıca o; şair, usta bir musikişinas ve çok sayıda ilme tutukunluğu olan bir kimseydi. Ustalığı ve fazileti sebebiyle sultandan bahşişler alırdı. Hakkında ihtilaf olan ve [ileride] bahsedeceğimiz Kitâbü’l-Eğâni’l-Kebîr’den başka bizzat yazdığı eserleri şunlardır: Kitâbü’l-Eğâni -kendi söylediği şarkıları içerir-, Kitâbü Ahbâri Azzeti’l-Meylâ, Kitâbü Eğânî Ma‘bed, Kitâbü Ahbâri Hammâd Acred, Kitâbü Ahbâri Huneyni’l-Hîrî, Kitâbü Ahbâri Zirrumme, Kitâbü Ahbâri Tuveys, Kitâbü Ahbâri’l-Mugannîne’l-Mekkiyyîn, Kitâbü Ahbâri Sa‘îd b. Meshac, Kitâbü Ahbâri’d-Dellâl, Kitâbü Ahbâri Muhammed b. A’işe, Kitâbü Ahbâri’l-Ebhar, Kitâbü Ahbâri İbn Sâhibi’l-Vudû’, Kitâbü’l-İhtiyâr mine’l-Eğâni li’l-Vâsik, Kitâbü’l-Lahz ve’l-İşârât, Kitâbü’ş-Şerâb -bu eserde Abbas b. Ma‘n, İbnü’l-Cessâs ve Hammâd b. Meysere’den rivayetlerde bulunur-, Kitâbü Mevârîsi’l-Hükemâ, Kitâbü Cevâhiri’l-Kelâm, Kitâbü’rRaks ve’z-Zefn, Kitâbü’n-Nüdemâ, Kitâbü’l-Münâdemât, Kitâbü’n-Neğam ve’l-Îkâ‘ ve Adedi Mehâlihî, Kitâbü Ahbâri’l-Hüzeliyyîn, Kitâbü Kıyâni’l-Hicâz, Kitâbü’r-Risâle ilâ Ali b. Hişâm, Kitâbü Münâdemeti’l-İhvân ve Tesâmüri’l-Hıllân, Kitâbü’l-Kıyân, Kitâbü’n-Nevâdiri’l-Mütehayyira, Kitâbü’l-Ahbâr ve’n-Nevâdir, Kitâbü Ahbâri Ma‘bed ve İbn Süreyc ve Eğanîhima, Kitâbü Ahbâri’l-Garîz, Kitâbü Tafdıli’ş-Şi‘r ve’r-Reddi alâ men Yüharrimuhû ve Yenkuzuhû adlı eserleri vardır. Kitâbü’l-Eğâni’l-Kebîr’in Haberi 25 30 Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Ubeyd b. ez-Zübeyr el-Kûfî elEsedî’nin hattıyla şunu okudum: Bana Fadl b. Muhammed el-Yezîdî şunu söyledi: “İshak b. İbrâhim el-Mevsılî’nin yanındaydım. Yanına bir adam geldi. ‘Ey Ebû Muhammed bana Kitâbü’l-Eğâni’yi ver.’ dedi. O da ‘Kendi yazdığımı mı yoksa benim için yazılanı mı, hangi Kitâbü’l-Eğâni’yi istiyorsun?’ dedi. Kendisinin [biyografilerini] tek tek kaleme aldığı Kitâbü Ahbâri’l-Muganniyyîn ile kendisi için yazdırdığı ve insanların da elinde bulunan Kitâbü’l-Eğâni’l-Kebîr’i kastediyordu.” Diğer bir hikâye Bana Ebü’l-Ferec el-İsfahânî söyledi. Ona Ebû Bekir Muhammed b. Halef Vekî şöyle demiş: Hammâd b. İshak’ı şöyle derken duydum: “Babam bu eseri yani Kitâbü’l-Eğânî’l-Kebîr’i asla yazmadı, onu görmedi. ا 429 אق راو وכאن إ ا وכא ا إذا א ا אء، و ٥ א اכ ا وا ةا אن ّ ا כ أ هو אء ا ّ א :כ אب أ א ا ،כ אب أ אر ذي ا ّ ،כ אب כ אب أ אر ا ّ ل ،כ אب أ אر ّ אد א ١٠ ا ء ،כ אب ا ا اب وي ا وا א إ ّ أ אر ا أت א כא أ ى כ אب ا إ אرات ،כ אب ة ،כ אب ار אء ،כ אب ا אد אت، ،כ אب ا ،כ אب אن ا ان و א ا ّ ن ،כ אب ا אن ،כ אب وا وأ א و ّ אز ،כ אب א ،כ אب . ّ إ אق ا اכ إ ا ا ا يّ ، ،אءه ر א ،אل :أ א כ אب؟ ا כ אب ا ي ّ ؟ א ي ّ כ אب أ אر ا ّ وا ً ا وا ً ا، כ אب أ אر ا א ا כ ا ي أ ي ا אس. ذכ أ ا جا אق وا ، اכ ي ،אل :כ ّ :أ אل א أ א أو ا כ אب ا ي ّ وا כ אب ا ي ّ ّ אد وا وا ّد ّأ ا ّ ا ّ ا ا ّ אص و ّ אد אر وا ادر ،כ אب أ אر ،כ אب כ אب ا ٢٠ ا אم ،כ אب אد ا ا ادر ا ١٥ א א ،כ אب أ אر ا ة ،כ אب ا ي ،כ אب أ אر ا ،כ אب ا ا אس ّ ا ا כ م ،כ אب ا אع و د ّ ء، ّ ا ّכ ،כ אب أ אر ،כ אب أ אر ا א ،כ אب أ אر ا وا ا ا כ אء ،כ אب כ אب ا ّ א ،כ אب أ אر ّ ة ا د ،כ אب أ אر ،כ אب أ אر ا אر ا ذ כ א ا אذ ً א .وכאن وه و ا ً . כ א و ّة أ אن ق ا א ،ى כ אب ا א ا כ م כ ة، ا כ אب أ א ، اب אل وا אء. ل :א أ ّ א ،אل أ أ أ כ ا ا כ אب ّ ، ّ وכ כ אب ا אل: א ا כ و رآه، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 430 5 10 15 Bunun delili şudur: Ona nispet edilen şiirlerin çoğu, ona nispet edilen haberlerle, şarkılarla zamanımıza kadar çeşitli kişiler tarafından toplandı. Şarkıcılara nispet edilenlerin çoğu yanlıştır. Babamın, şairlerin şarkı divanlarını cemedip kaleme aldığı eser, bahsi geçen diğer kitabın asılsız olduğunu gösterir. Onları babamın ölümünden sonra kitapçısı yazmıştır. Sadece başında olan izin [bahsi] babam aittir. Yalnız ondaki haberlerin hepsi bizim rivayetimizdir.” demiştir. Ebü’l-Ferec bana, “Bunları Ebû Bekir Vekî‘den duydum, ezberledim. Kelimelerde eksiklik, fazlalık olabilir.” dedi ve şöyle devam etti: “Cahza bana bu eserleri yazan kitapçıyı tanıdığını, adının Sindî b. Ali olduğunu, dükkânının Tâkü’z-Zebel’de bulunduğunu, İshak için kitap istinsah ettiğini, onun ve bir ortağının bu kitabı yazdıklarını, bu eserin eski adının Kitâbü’s-Sürâh olduğunu, tamamının 11 cüz olup her cüzün belli bir başlığı olduğunu, sadece er-Ruhsa adlı ilk cüzün kesin olarak İshak tarafından yazıldığını ve bunda ihtilaf olmadığını söyledi.” Kitâbın [Eğâni’l-Kebîr] Cüzlerinin Günümüze Kadar Ulaşan Tertibi 1. cüz şu beyitle başlar: “Onu dünyaya geleli beri seviyorum. Her yıl sevgisi artıyor.” 2. cüz şu beyitle başlar: 20 “Onlara eski kinimi taşımıyorum. Kavmin reisi kin taşımaz.” 3. cüz şu beyitle başlar: “Zeynep’le barış, zira yolculuk yaklaştı. Eğer yarın kafile giderse teselliler azalır.” 4. cüz şu beyitle başlar: 25 “Durun! Sevgili ve onun Dehûl ile Havmel arasında yer alan Sıktu’lLiva’daki yurdu için ağlayalım.” 5. cüz şu beyitle başlar: “Ey kınayıcı kimse, mal dediğin gelir gider. Sadece sözü ve hatıraları kalır.” 6. cüz şu beyitle başlar: 30 “Ey hevdecteki hanım, bize uğra. Zira bunu yapmazsan sen zorluk çekersin.” beytiyle başlar. 7. cüz şu beyitle başlar: “Ey uzlete çekildiğim Âtike’nin evi; düşmanlardan uzak ve kalbin kendisine bağlı olduğu yer.” beytiyle başlar. ا 431 وا وא ّ א ا ا ّل و אل ٥ و ذ כ أ ّن أכ أ אره ا א إ و א ا ،وأ ّن أכ ن أ ا ج: و א ف ف ،א ا ا أّ ،وכאن ّرق אق ،وا ّ כ אب ا כ ا اه و ء ا ّول أ اء ا כ אب و وى إ ا م ا א : ا א : ا ا : َ ِ ْ ُ ا َ َ ى ِ ْ َ א َو ِ ً ا َ َ َ َ ل ْ ١٥ إن ا כ َ َ ْ أ ا أ ـِ ِ ْ ََْ َ َ ّ : َ َ َא َر َ ا َ ْ َد ِج ْ ُ ا א : َא َ َ א כ ا ي أ َ َ ُل ْ وכאن إ כ ِ ِ ْ ِ ا ِّ َ ى َ َ ا ْ َو َ ْ َ إن َ َ ْ ِ ِ إ ّכ ْ ْ َ ِ ا ـ ِ אل ا َ َ َ ْ َ َ َ َر ا ِ ى َو ِ ا ُ ُاد ُ َ כ ُ ي و ًءا ،و כ ّ ّכ و אق ِل ْ ِ ا َْ َ إ ّ أ : أ َ ِאذ َل إ ّن ا ـ َ َאل َ ٍאد َو َرا ٍ وا ، .و ا ء ّأول ُ َ א َو َ ِ ُ אن ا َ ّ ا َ َ ُاء َ ِ ْ َכ َ ِ َ א َ َכ ِ ْ ِذ ْכ ى َ ِ ِ َو َ ْ ِ ٍل ْ َ ا אدس כא و ى روا א. َو َ َ َر ِ َ ا َ ْ َم ْ و َ أَ ِ ُ ا ِ ا ِ ِ ْ َ ْ َ َ َ َ َْ ْ ا א ٢٠ כ وכ ا כ אب ا ا ّول ،وا ي أ ّ أ وא ، وراق כאن ّ أ ّ א إ أ ّن أ אره כ ّ א أ ا دواو ّ ا ا כ אب ،وإ א و و : א ذכ ف ا ّراق ا ي و אق ا ١٠ ا ّأول ا כ אب ّن أ .وأ ا כ אب إ א א אر َ ْ ِ ُ ا ِ ْ َا ُ َ َا ِل َ َ ْ ِ ِ ِאد وا ِ כ َ ُ َ ّ ُْ . ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 432 8. cüz şu beyitle başlar: “Senin heyecanlı kalbin için aşkım alevlendi. Tûzah’ta sabah erkenden gelen hevdeclere bak.” beytiyle başlar. 9. cüz şu beyitle başlar: 5 “Sen [sonunda] bana varacak olan gece gibisin. Her ne kadar aramızda çok mesafe olduğunu sansan da.” beytiyle başlar. 10. cüz şu beyitle başlar: “Günah işleyince ailesi onu ziyaret etti.” beytiyle başlar. 10 İshak, bir grup şairin hayatına dair haberleri toplayıp kitap hâline getirdi. Bunlar arasında Kitâbü Ahbâri Hassan, Kitâbü Ahbâri Zirrumme, Kitâbü Ahbâri’l-Ahvas, Kitâbü Ahbâri Cemîl, Kitâbü Ahbâri Küseyyir, Kitâbü Ahbâri’n-Nusayb b. Vehb el-Medînî, Kitâbü Ahbâri Akîl b. Alka, Kitâbü Ahbâri İbn Herme vardır. Hammâd b. İshak 15 20 25 es-Sûlî şöyle der: “Hammâd edip, râvi ve birçok semâında babasıyla ortaktı. Onun büyük hocalarına yetişti. Ebû Ubeyde ve el-Asmaî’den okudu (dinledi). Edebiyata dair çok eser yazdı, babasının bilgilerinin çoğuna vakıf oldı. Başka biri, Hammâd’ın el-Bârid lakabı taşıdığını söyledi. Yahyâ b. Ali “Babama Hammâd’a neden el-Bârid (soğuk) dendiğini sordum. Babam “Ey oğlum ona haksızlık yaptılar. O, babası İshakla beraber otururdu. İshak zarifliği ve mizacının keskinliğiyle yanan ateş gibiydi. Hammâd ... öldü. Kitâbü’l-Eşribe, Kitâbü Ahbâri’l-Hutay’e, Kitâbü Ahbâri Zirrumme, Kitâbü Ahbâri Urve b. Üzeyne, Kitâbü Muhtârı Gınâ’ İbrâhim (dedesi), Kitâbü Ahbâri Ru’be, Kitâbü Ahbâri Ubeydullah b. Kays er-Rukayyât, Kitâbü Ahbâri’n-Nedâmâ’ adlı eserleri vardır. Sırasıyla Âl-i Müneccim’e Dair Haberler 30 Yahyâ b. Ebû Mansûr’un babası Ebû Mansûr’un adı Ebân Hasîs b. Verîd b. Kâd b. Mehâbendâd Ceşneş b. Ferrûhdâz b. Eştazziyar b. Mihr-ceşneş b. Yezdecird idi. Oğlu Yahyâ, Me’mûn’un mevlâsıydı, künyesi Ebû Ali idi. Önceleri el-Fadl b. Sehl’le beraberdi. Onun isteğiyle astrolojik yorumlar yapardı. Fadl’ın başına malum olay gelince Me’mûn onu yanına aldı ve İslâm’a davet etti. Me’mûn’un eliyle Müslüman oldu ve onun hizmetinde kaldı. Yahyâ Tarsus’a giderken öldü. Halep’te Kureyşliler mezarlığına gömüldü. ا 433 : ا א אج אج ا َ َ ى ِ ُ ِادك ا ـ ُ ْ َ ِ َ َ ا א אْ ُْ ُ : َכ َכא ِ ا ي ْ ا א ٥ اج אכ ا ْ َ ِ َ َ َ ِ ِ َوإن ْ ُ أن ا ـ ُ ْ َ ى َ ْ َכ َوا ُ ُ ْ رِ כ : إ َذا أ ْذ َ ْ َز َار א أ ْ ُ َ א َ و أّ إ אق أ אر ا א ذ כ :כ אب أ אر اء ص ،כ אب أ אر أ אر ذي ا ّ ،כ אب أ אر ا ،כ אب أ אر و ا أ אر ّ אد ١٠ إ ،כ אب أ אر כ ،כ אب ّ . ،כ אب أ אر אق אق :כאن ّ אد أد א راو ،אرك أ אه إ אل ا ً وأ ّ כ א ة وا أ כ אر א . ً أ .و אل ه :כאن ّ אد ّ א אرد ،و אل ه ،כאن ١٥ أ ّ ه .כ אب أ אر رؤ ،כ אب أ אر أ אر آل ا ٢٠ א כ داذ ا وכ أ ا אذ ز אر א وا ْ ّ .و ّ ّ אق وכאن إ ّ אق כא אر ،כ אب أ אر ، אر אء إ ا אت ،כ אب أ אر ا ا . ا ر ،أ אن أ ا أכ : إ ا و ا دب כ ة ،وأ ّ אد ا אرد؟ אل :א ّ ا כ :כ אب ا ّ אد ...و ا ّ ة ً א و ّ ة اج .و ّ ،כ אب أ אر ذي ا ّ ،כ אب أ אر وة أذ .כ אب ا ا ّ אن ،כ אب ور כאد א اد د د .وכאن ،وכאن ّأو ً ّ ً א ا אد ا אه ا ا و إ ا ا أ ن ور ّ س ود ا أ כאم ا م ّ وخ ن م، ه א ، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 434 5 10 Mezarı oradadır, üzerinde adı yazılıdır. Yahyâ’nın Muhammed, Ali, Saîd, Hasan adlarında oğulları vardı. Muhammed; iyi ahlâklı, beliğ ve fasih lisanlı bir zâttı. Ona ait kitaplar ve meşhur haberler vardır. Kitâbü Ahbâri’ş-Şu‘arâ adlı eseri bulunur. Mûsiki, astronomi bilirdi. Ali b. Yahyâ ise önce Muhammed b. İshak b. İbrâhim el-Mus‘abî’nin, sonra Feth b. Hâkan’ın hizmetinde çalıştı. Feth için bir felsefe (hikmet) kütüphanesi kurdu, bu kütüphaneye kendi kitaplarından bir kısmını koydu. Feth b. Hâkan için istinsah ettiği kitaplar, [kurmuş olduğu] felsefe kütüphanesindekilerden çoktu. Halife Mu‘temid devrinin sonlarına doğru öldü. Samarra’da gömüldü. Ali’nin Ebû Îsâ Ahmed, Ebü’l-Kâsım Abdullah, Ebû Ahmed Yahyâ, Ebû Abdullah Hârûn adlarında oğulları vardı. Hârûn’un da çok sayıda kitabı bulunur. Onlarla İlgili Başka Bir Hikâye 15 20 Ebü’l-Hasan Ali b. Yahyâ b. Ebû Mansûr el-Müneccim halife Mütevekkil’in has nedimlerinden ve onun nezdinde itibarlı kişilerdendi. Onun ve ondan sonraki halifelerin -Mu‘temid zamanına kadar- hizmetlerinde bulundu. Şiir ve ahbâr (tarih) râvisiydi, güzel şiir yazardı. İshak b. İbrâhim’i [el-Mevsılî] gördü, ondan faydalandı. Halifeler onun sanatını beğenirlerdi. Halifelerin aileleriyle oturur, onlara sırdaş olur ve kendisine güven duyulurdu. Ali b. Yahyâ 275 (888) yılında öldü. Kitâbü’ş-Şi‘r ve’ş-Şu‘arâi’l-Kudemâ ve’l-İslâmiyyîn adlı eseri vardır. Bu eserinde Muhammed b. Sellam, Muhammed b. Ömer el-Cürcânî ve diğerlerinden rivayette bulunur. Kitâbü Ahbâri İshak b. İbrâhim ve Kitâbü’t-Tabîh adlı eserleri de vardır. Oğlu Ebû Ahmed Yahyâ b. Ali b. Yahyâ b. Ebî Mansûr 25 30 241 yılında doğdu, 17 Rebîülevvel 300 (1 Kasım 912) Pazartesi gecesi öldü. Halife el-Muvaffak’a sonra da diğer halifelere hizmet etti. Kelâmcı ve Mu‘tezile mezhebindendi. Mu‘tezile kelâmına dair çok sayıda eseri vardır. Onun ders meclisi vardı, kelâmcılardan bir grup meclisine devam ederdi. Kitâbü’l-Bâhir fî Ahbâri ve Eş‘âri Şu‘arâi Muhadrami’d-Devleteyn adlı eserine Beşşâr [b. Bürd] ile başlar ve İbn Herme, Tureyh, İbn Meyyâde, Müslim, İshak b. İbrâhim, Ebû Hiffân, Yezîd b. et-Tasariye, Mervân b. Ebû Hafsa ile devam eder, eserini tamamlayamamıştır. Bu kitabı oğlu Ebü’l-Hasan Ahmed b. Yahyâ tamamlamıştır. Babasının yazdıklarına muhdes (yeni) şairleri de eklemeye karar vermiş ve esere Ebû Dülâme, Vâlibe b. el-Hubâb, Yahyâ b. Ziyâd, Mutî‘ b. İyâs, Ebû Ali el-Basîr bahislerini ilâve etmiştir. ا 435 ه אك כ ب .و ا ا دب ا ، כאن כ :כ אب أ אر ا כ ٥ إ ّ אق إ א ّ .و ّ ا أ ا א اء .و إ ا أ ّאم ا ا أ أ ّ ًא أ אر .و ّ ا אء وا ١٥ ّ אر ،א ا ً אء، و إ و أ ّي أ وא אق ّ ّ و نإ ار .و اכ :כ אب ا ّ م ،و .כ אب ا ى وأر وא א و ّ אر وا ا و و אت א .و אدم ا ّ و ذ כ כ כ ة .وכאن وآ وا א ،و م ووا أن ا ّ وا ا א ا ث ا ه ة אء ،وכאن כ ّ ً א ه وإ א اء אق ز אد و ا כّ ا و إ ا و وان أ ّ و ّ اء ا א ا إ כ אب أ אب و اء ر أ אر وأ אر אدة و א و ّ . أ ة. :أאد כ ة. ّכ ّ אدم ا אء إ أ ّאم ا אق إ ا و א ه .و إ إ ا כ :כ אب ا א أ :أ ، א ّ .وכאن راو ا روى ر و ه ًא، ا ّول ا ٢٠ ا ا أ ا .و אرون כ را و א .כ אب أ אر إ أ أ أכ כ أ ه ،و אر وا אا ا ا رأى .و أ ا و ا ّ اّ א ّو وأ אر م .وا ّ א אن و א ،אرون أ أ ا ١٠ وا א אء وا ود ، כא أ ى و ّ و : ا אن .و כ כ .و אا כ آ ّ و . ّ ، رة. .ا أ وأ ا أ ا إ אس وأ א ّ אن . ا . ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 436 5 Ebü’l-Hasan Ahmed b. Yahyâ b. Ali kelâmcı olduğu gibi, Ebû Ca‘fer et-Taberî’nin mezhebinde fakihti. Ebû Ca‘fer’in fıkıh sahasında kendi elyazısıyla kaleme aldığı kitaplarından bazılarını gördüm. Ebü’l-Hasan başka kitaplar da yazdı. Kitâbü Ahbâri Ehlihi Venesebihim fi’l-Fürs, Kitâbü’l-İcmâ‘ fi’l-Fıkh alâ Mezhebi’t-Taberî, Kitâbü’l-Medhal ilâ Mezhebi’t-Taberî ve Nusrati Mezhebihî, Kitâbü’l-Evkât bunların arasında yer alır. Ebû Abdullah Hârûn b. Ali b. Yahyâ b. Ebî Mansûr 10 288 (902) yılında, genç yaşında öldü. Kitâbü’l-Bâri‘ -muhdes (yeni) şairlerden seçmelerdir, kitapta fazla ayrıntıya girmez-, Kitâbü Ahbâri’ş-Şu‘arâi’l-Kebîr -tamamlayamamıştır; ele aldığı şairler Beşşâr [b. Bürd], Ebü’l-Atâhiye ve Ebû Nüvâs’tır-, Kitâbü’n-Nisâ ve mâ Câ’e fîhinne mine’l-Haberi ve Mehâsini mâ Kîle fîhinne mine’ş-Şi‘ri ve’l-Kelâmi’l-Hasen adlı eserleri vardır. Ebü’l-Hasan Ali b. Hârûn b. Ali b. Yahyâ el-Müneccim 15 20 25 Kendisini gördük ve ondan ilim dinledik. Râvi, şair, edip, zarif, kelâmcı ve âlim bir zât idi. Halifelerden bazılarına nedimlik yaptı. Bana doğumunun 277 yılında olduğunu söyledi. 352 yılında 76 yaşındaki ölümüne kadar sakalını boyardı. Kitâbü Şehri Ramazân -Halife Râzî için yazdı-, Kitâbü’n-Nevrûz ve’l-Mihrecân, Kitâbü’r-Redd ale’l-Halîl fi’l-Arûz, Risâle fi’lFark beyne İbrâhim b. el-Mehdî ve İshak el-Mevsılî fi’l-Gınâ, Kitâbün fi’n-Neseb -esere kendi ailesinin nesebiyle başlar; Vezir el-Mühellebî için yazmaya başlamış fakat tamamlayamamıştır-, Kitâbü’l-Lafzı’l-Muhît bi Nakzi mâ Lefeza bihi’l-Lakît -Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin eserine reddiye mahiyetindedir-, Kitâbü’l-Fark ve’l-Mi‘yâr beyne’l-Evğâd ve’l-Ahrâr adlı eserleri vardır. Ebû Îsâ Ahmed b. Ali b. Yahyâ Ailenin, Ali b. Hârûn’dan önce yaşamış ileri gelenlerinden biriydi. Kitâbü Târîhi Siniyy’l-‘Âlem adlı bir eseri vardır. Ebû Abdullah Hârûn b. Ali b. Hârûn 30 Ailesine ve atalarına benzeyen bir kimseydi. Şair, edip, mânalara vâkıf, sanatkâr ve kelâmda üstün bir zâttı. … yılında doğdu. [376/986 yılında] öldü. Kitâbü Muhtâri’l-Eğânî adlı bir eseri vardır. ا 437 أ وכאن أ ا ورأ ّ א ّ م، و ي ،כ אب ا أ ا إ ا وא اء ا ّ وا ي و א ا א .و يو ثا و ذכ ّ :אر وأ ا א أ ا ر ١٥ اس .כ אب ا وا כ م ا ا وض ،כ אب ر א ا ق ا אء ،כ אب ا أ أ א ا ا ق وا אر أ ا و אد وا أ اء ا כ אء و א אء ّ ًא כ ّ ً א ،وכאن ن .و ً ا אدم ّ א إ أن ّ ا כ :כ אب אن ،כ אب ا ّد ا ي وإ אق ا ا ّ ا ز ،و ّ .כ אب ا א ،כ אب כ אب أ ا ج ا אر ار. أ أא ٢٠ ،و إ ا و . ا ّ و א .و و ا .כ אب ا روز وا ا اכ :כ אب ا אرع ،و .כ אب أ אر ا א ،وכאن راو ،א ا أد א رأ אه و ً ً وא و ي ا אء ،و אل : אن، אع ا ،כ אب ا و אت. ّ .و אرون ا ة כ أّ א ى ر وأ ا و ا أ אن و א ج أ ا س ،כ אب ا אرون و ّ ا אر ١٠ ا א :כ אب أ אر أ ا ٥ כ כ ّ ًא أ ًא ا ي אرون .و ا אرون اכ :כ אب אر ِ ِ ا א . ّ אرون .و אر أ وآ א .وכאن א ا أد א אر ً א א ً ً ...و ّ ...و כ אب אر ا א . ا כ م .و و ّم ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 438 Âl-i Hamdûn Hamdûn b. İsmâil b. Dâvûd el-Kâtib. Bu ailede ilk nedimlik yapan kişidir. Oğlu Ahmed b. Hamdûn ise râvî ve habercidir. el-Adevî’den rivayette bulunmuştur. Kitâbü’n-Nüdemâ ve’l-Cülesâ adlı bir eseri vardır. 5 Ebû Hiffân el-Mihzemî İleride, muhdes (yeni) şairler arasında kendisinden bahsedilecek. Haberci, râvi, müellifti. Kitâbü’l-Erbe‘a fî Ahbâri’ş-Şu‘arâ, Kitâbü Sınâ‘ati’ş-Şi‘r -eser büyükçedir; bir kısmını gördüm- adlı eserleri vardır. Yûnus el-Kâtib 10 15 Yûnus el-Mugannî diye tanınır. Adı Yûnus b. Süleyman, künyesi Ebû Süleyman’dır. Fars halkındandır. Abbâsî Devleti’ne yetişmiştir. es-Sükkerî onun Zübeyr b. el-Avvâm’ın mevlâsı olduğunu söyler. Mûsiki (şarkılar) ve mûsikişinaslar hakkında kitapları bulunur. İbrâhim’in [el-Mevsılî] mûsikiyi ondan öğrendiği söylenir. Kitâbü Mücerredi Yûnus, Kitâbü’l-Kıyân, Kitâbü’n-Neğam adlı eserleri vardır. İbn Bâne 20 Adı Amr b. Bâne’dir. Bâne annesinin adıdır. Esas adı Amr b. Muhammed b. Süleyman b. Râşid olup Yûsuf b. Ömer es-Sekafî’nin mevlâsıdır. Bâne ise Seleme el-Vasîf ’in kâtibi Ravh’ın kızıdır. Kitâbü Mücerredi Amr b. Bâne adlı bir eseri bulunur. Mütevekkil’in yakın adamı ve ahbabıydı. İshak el-Mevsılî ve başka zâtlardan ilim öğrenmişti. Mûsiki sanatını iyi bilirdi. Mu‘tazıd zamanına kadar yaşadı. Evi Bağdat’taydı. Bazı zamanlar Samarra’ya giderdi. 278 (891) yılında öldü. 25 30 es-Sînî (Çinli) Adı Hubeyş b. Mûsâ’dır. el-Mütevekkil için alfabetik bir Kitâbü’l-Eğânî yazmıştır. Bu kitapta mûsiki ile ilgili İshak ve Amr b. Bâne’nin bahsetmediği şeylerden söz etmiştir. Cahiliyye ve İslâm devrindeki kadın-erkek şarkıcılara dair ilginç ve hoşa giden her türlü şeyden bahsetmiştir. Alfabetik Kitâbü’l-Eğânî ve Kitâbü Mücerredâti’l-Mugannîn adlı eserleri bulunur. ا 439 ون آل و ون أ א ون راو أ אري روى وا ،و ا אدم اכ وي .و אء :כ אب ا אء. أ ٥ إ داود ا כא ّأول أ .وا ّ אن ا ذכ ه و ّ כ אب ا ر اء ا أ אر ا ،وכאن أ אر א راو اء .כ אب ا א ّ ً א .و ا כ ،כ ،رأ : . ا כא ١٠ ا ّ ،و ا وف אرس ،أدرك ا و ا א . ّ رة ا א وا و כ ّ ّ ا ّכ ي: ّ .و אل إ ّن إ ا ،כ אب ا אن ،כ אب ا . د ا وا َא َ و و א ،و ّ ًא א وכאن َ و אش إ أ אم ا و ٢٠ أ ،و ا ّ .وא ا א . ١٥ د אن و כ ا و ا روح כא כ آ ًא ،أ اد و وכאن وא אن و إ أא אن، ا ا ، أ ا ّ ام. כ :כ אب . אن ّ .و אق و را اכ هو ا و אت أ ، :כ אب ا אء. إ . ُ رأى. ا ، وا ّכ .وذכ أ א ،وذכ و כ אب ا א כ אب ا א ا ا כ אب أ אء وا אء ا ا ا אت א وف ،כ אب ّ ا א دات ا وف ا א כ אإ وا . אق و مכّ ،أّ و . ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 440 Ebû Haşîşe 5 Adı Muhammed b. Ali b. Ümeyye, künyesi Ebû Ca‘fer’dir. Ebû Ümeyye el-Kâtib’in soyundandır. Tanbur çalma konusunda çok ustaydı. Cahza bu sanatı ondan aldığını söyledi. ... yılında öldü. Kitâbü’l-Muganni’l-Mucîd -eserin eski bir hatla yazılmış nüshasını gördüm- ve Kitâbü Ahbâri’t-Tanbûriyyîn adlı eserleri bulunur. Cahza el-Bermekî 10 15 Adı Ebü’l-Hasan Ahmed b. Ca‘fer b. Mûsâ b. Yahyâ b. Hâlid b. Bermek olup şair ve muganni (şarkıcı) idi. Şiire kabiliyetli, tanbur çalmada usta, edebiyatta iyi ve mâna sahasında usta bir isimdi. Âlimlere ve râvilere yetişti; onlardan faydalandı. Yakın zamanda yaşadığı için çok meşhurdur, anlatmamıza lüzum yoktur. Bununla beraber şahsiyet olarak edepten mahrum ve kusurluydu. Dînen çok zayıf biriydi. Ebü’l-Feth b. en-Nahvî bana Cahza’nın, kendisine şu beyitleri okuduğunu aktardı: “Onun ağzının suyuna susayınca, şarabı onun yerine koyarım. Şarap nerede, onun ağzının suyu nerede! Lakin hasta kalbimi avuturum.” 20 326 (938) yılında Vâsıt’ta bulunan Ebû Bekir b. Vâsik’in yanına gittiğinde -mide [ve ishal] hastalığı sebebiyle- orada vefat etti. Kitâbü’t-Tabîh -küçük bir eserdir-, Kitâbü’t-Tanbûriyyîn, Kitâbü Fazâ’ili’s-Sekbâc, Kitâbü’t-Terennüm, Kitâbü mâ Şâhedehû min Emri’l-Mu‘temid, Kitâbü’l-Müşâhedât adlı eserleri ve de müneccimlerin doğru tahminlerini derlediği bir astroloji kitabı vardır. [Cahza’dan 17 yaprak sonra mûsikişinaslardan Karîs el-Mugannî bahsi gelir. İbnü’n-Nedîm’in tertibi böyledir.] 25 Yine meşhur müelliflere dönelim Muhammed b. İshak der ki: Ben musanniflerden (yazarlardan) birinden bahsedersem, onun zamanından epey sonra olsa da ona benzer müellifleri peşi sıra zikrederim. Bu, kitabın tertibinde takip ettiğim metoddur. Allah ihsanı ve fazlıyla yardım etsin. ا 441 أ وا ا ر א אذ ً א ا أ ّ ،وز ،رأ ا ٥ أ ا ،אذق ا אء وا واة وأ ا ه ّא .وכאن ة ا ة כ ّ א .أ אء ا ر، א .وأ אره أ وأ אه أد أ ا رِ ِ ِ َ َْ وأَ ا ـ َ ا ُ ِ رِ ِ ِ َ ْ َ ُ َ ْ َو َ ِכ و ّ א و ،و ا ّ ا رب .و ر אل ٢٠ و وا ا ا כ אب. אإ ّ ا ّ إ وإن ّ ت ّ . ّ و ا ا دب אرع ا ا ي ،אل أ ِ ُ ا ـُ َ ا َ َ ْ أ َ ِّ ُ َ ْ ً א َ َ َ أ :כ אب ا ء ّ و אه. أن כ א َ جإ اכ أ אره أ אر رّ اכ :כ אب כ ،א ،وכאن و א ا כ אج ،כ אب ا ّ ،כ אب א א ه כ אب א ا ا ّ ن א ّ ّ ّ ّ .و ّ ...و ر . א إ َذا َ א َ ِ ْ َ إ ١٥ أّ أ .כ אب أ אر ا ّ אو ١٠ ، כ أ ا ع وכ ّ أא و أ أ ّ ا כא .وכאن כא א ًא و ّ ب د : َ ّ و وا כ ر ،כ אب .כ אب ا ، ّ ،כ אب ا א ات، أ ا כאم. ة ور ،כ ا ها ر ر אق :إذا ذכ ت ّة ا أدכ ه ّ إ א ًא أ هو ه כ אر ا כ אب، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 442 İbn Ebî Tâhir 5 10 15 20 25 30 Adı Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ebû Tâhir’dir. Ebû Tâhir’in adı Tayfûr’dur. Horasanlı olup Bağdat’ta Abbâsîler zamanında doğdu. Kitâbü’l-Bâhir’in yazarı Ca‘fer b. Hamdân şöyle der: Halka açık bir küttabta [mekteb] hocaydı. Sonra ihtisası arttı ve Bağdat’ın doğu kesimindeki Sûku’l-Varrâkîn’de (kitapçılar çarşısı) bir meclis edindi. Ca‘fer şöyle devam etti: Kitap yazma ve şiir söylemede onun kadar hata eden, hamakat gösteren ve bozuk iş yapan ondan daha meşhur bir kişi görmedim. Bana İshak b. Ali hakkında bir şiir okudu. Tam on küsur yerde yanlış yaptı. Ayrıca -bir beytin yarısı yahut üçte biri olsun- çalmakta ve intihalde çok mahirdi. el-Buhturî de bana böyle söyledi. Bununla beraber iyi ahlâklı, iyi arkadaşlık yapan, tatlı ve olgun bir kişiydi. 204 yılında Me’mûn Horasan’dan Bağdat’a girdiği sırada doğdu, 280 (893) yılında öldü. Kitâbü’l-Mensûr ve’l-Manzûm -14 cüz olup bunların 13’ü tedâvüldedir-, Kitâbü Serikâti’ş-Şu‘arâ, Kitâbü Bağdâd, Kitâbü’l-Cevâhir, Kitâbü’l-Müellifin, Kitâbü’l-Hedâyâ, Kitâbü’l-Müştakki’l-Muhtelif mine’l-Mü’telef, Kitâbü Esmâ’i’ş-Şu‘arâi’l-Evâil, Kitâbü Elkâbi’ş-Şu‘arâ ve men Urife bi’l-Künâ ve men Urife bi İsmihî, Kitâbü’lMu’rikîn, Kitâbü’l-Mu’nis, Kitâbü’l-Huliyyi ve’l-Hulel, -Kitâbü’l-Mu‘arrafîn mine’l-Enbiyâ, Kitâbü’l-Müveşşâ, Kitâbü İ‘tizâri Vehb min Habkatihî, Kitâbü men Enşede Şi‘ren fe Ücîbe bi Kelâmin, Kitâbü Mersiyeti Hürmüz b. Kisrâ Anûşirevân, Kitâbü Haberi’l-Meliki’l-Âliyyi fî Tedbîri’l-Memleke ve’s-Siyâse, Kitâbü’l-Meliki’l-Muslih ve’l-Vezîri’l-Mu‘în, Kitâbü’l-Meliki’l-Bâbilî ve’l-Meliki’l-Mısriyyi’l-Bâğıyeyn ve’l-Meliki’l-Hakîmi’r-Rûmî, Kitâbü’l-İlleti ve’l-Alîl, Kitâbü’l-Muzâh ve’l-Ma‘âtebât, Kitâbü’l-Mu‘tezirîn, Kitâbü Müfâharati’l-verd ve’n-Nercis, Kitâbü’l-Huccâb, Kitâbü Mekâtili’l-Fürsân, Kitâbü Mekâtili’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’l-Hayl -büyüktür-, Kitâbü’t-Tard, Kitâbü Serikâti’l-Buhturî min Ebî Temmâm, Kitâbü Cemhereti Nesebi Benî Hâşim, Risâle ilâ İbrâhim b. el-Müdebbir, Risâle fi’n-Nehy ani’ş-Şehevât, Risâle ilâ Ali b. Yahyâ, Kitâbü’l-Câmi‘ fi’ş-Şu‘arâ ve Ahbârihim, Kitâbü Fazli’l-Arab ale’l-Acem, Kitâbü Lisâni’l-Uyûn, Kitâbü Ahbâri’l-Mütezarrifât -son iki eseri oğlu Ebü’l-Hüseyin’in yazdığı söylenir- adlı eserleri vardır. ا 443 أ אر ا و א أ أ ا أ أ أو د ا و ، ٥ ّدب כ ّאب אم. و أر ّ و أ و ه وא א و ّ ق ا ّرا اכ .و ،כ אب ا ّ و د لا ا א ا א ،כ אب ا ا وا ،כ אب أ אب ا ،כ אب ا وا כ אب ا כ ا وا כ ا כ א ةو ًا ،כ אب أ و أ ا ّ ً ا و ،כ אب ا ّ وا ،כ אب ا ، אء ،כ אب ا ، ا ا ا ا ة א ا ات ،כ אب ر א اء وأ אر ،כ אب ّ אت .و إ ّن أ א ا ا إ إ ا א ، כ وا وا כ ا يا א اح وا א אت ،כ אب ،כ אب ا ،כ אب ر א اء כ م ،כ אب ،כ אب ا כ ا א ا ب א אء ا ،כ אب ا ّ אب ،כ אب א ر ،כ אب א ة ا رد وا ا ،ا כ .כ אب ا د ،כ אب אت ا اء .כ אب ا כ אب א ا أ ّ אم ،כ אب ا ر א ا כ ل. ا אن ،و ّ ف א ا כا א وا ز ا ًא אق أ ّ ب، .אل :وכ ا אل و ا ،כ אب ا وان ،כ אب ا ًءا وا ي م ،أر ر وا اء ،כ אب اد ،כ אب ا ا ،כ אب ،כ אب ار و إ ا ،אل: ،أכ و لا اد ّ ا ف אכ اء و כ אب ا ن أ אء כ אب ا א ،إ ّ כאن ا כ ىأ ٢٠ ان א ّ :כ אب ا اכ ا אت ا ًءا ،כ אب כ אب ا ١٥ اد .אل أر و א ا אس ا ّ א ،وا א ًא و أ .و أ ً ً א .وכאن أ ق ا אس ق، ا ا ي ،وכאن ا ١٠ ه أ ر ا אن אن، ا ي ا ّ ،כ אب إ ا ،כ אب ا א ،כ אب اכא . אن ا ن ،כ אب أ אر ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 444 Şairlerin Şiirlerinden Seçip Derlediği Kitaplar 5 İhtiyâru Şi‘ri Bekr b. en-Nettâh, İhtiyâru Şi‘ri Di‘bil b. Ali, İhtiyâru Şi‘ri Müslim, İhtiyâru Şi‘ri’l-Attâbî, İhtiyâru Şi‘ri Mansûr en-Nemirî, İhtiyâru Şi‘ri Ebi’l-Atâhiye, Kitâbü Ahbâri Beşşâr ve’l-İhtiyâri min Şi‘rihî, Kitâbü Ahbâri Mervân ve’l-İhtiyâr min Şi‘rihî ve Ahbâri âl-i Mervân, Kitâbü Ahbâri İbn Meyyâde, Kitâbü Ahbâri İbn Herme ve Muhtâri Şi‘rihi, Kitâbü Ahbâri İbni’d-Dümeyne, Kitâbü İhtiyâri Şi‘ri Abdullah b. Kays er-Rukayyât. Oğlu Ubeydullah b. Ahmed b. Ebî Tâhir 10 15 Ebü’l-Hasan diye künyelenir, tasnif ve telif konusunda babasının yolunu takip etti. Rivayetleri babasına göre azdır. Ancak kabiliyet ve yazarlık bakımından daha usta, daha mahirdir. Babasının Bağdad Kitâbı’na ilâvelerinden başka -ki babası Mühtedî zamanına kadar yazmış, oğlu Ebü’l-Hüseyin ise Mu‘temid, Mu‘tazıd, Müktefî, Muktedir zamanlarını ilâve etmiş fakat tamamlayamamıştır- Kitâbü’s-Sekbâc ve Fazâ’ilihâ ve Kitâbü’l-Mütezarrifât ve’l-Mütezarrifîn adlı eserleri vardır. Ebü’n-Necm Ailesi Ebü’n-Necm’in adı Hilâl’dir. Enbâr halkından olup kâtipti. Oğlu Sâlih b. Ebü’n-Necm Bağdat’ta otururdu. Ebü’n-Necm Benî Süleym’in mevlâsıydı. 20 Ahmed b. Ebi’n-Necm Şairdi, Ebü’d-Demîk diye künyeleniyordu. Rivayete göre Ebü’ş-Şîs’e şu beytini söyledi: “O, dönen felek üzerinde müezzinin sesi gibidir.” 25 Ebü’ş-Şîs ise “Allah canınızı alsın ey Benî Süleym topluluğu. Şair elHansâ: ‘Sanki o, başında ateş olan bir dağ (volkan).’ diyor. Sen ise böyle söylüyorsun.” dedi. ا 445 ا כ ا אرات أ אر ا כ אر ا א ،ا وا ٥ أ אر ا ا أ . ا א زاده ١٥ . أ أ ه وأ אر آل وان ،כ אب אر אر ا ه ،כ אب أ אر ،כ אب ا وا ق وأ . روا א ،وروا أ ّ اכ ا إ آ أ ّאم ا أ אر اد ّن أ אه ر ،و وأ אر ا כ وأ אر ا א א ،כ אب ا ل، ا ا أ اد .وכאن أ ا وأ ّ אت وا ّ أ َכ َ ُ أאا ا כ ا وارِ אل أ ا ِ ّ כ َ ُّ ََ ٌ ل אر وכאن כא א .وا ً . א ّ .و أ :א כ ا رأ ِ َ ا. אر َ ُ כ .و אل :إ ّ أ تا ُ א : أאا ذن ، لا אء: : ي ،وزاد . ا وכאن א ا و כ ً وأ ا א ،כ אب أ אر ّ אر ا أ ٢٠ ،ا א ،כאن أ :כ אب ا כ אج و أ أ אر אر אت. כ ...أ אر ا ا ي ،ا أ כ אب أ أ ا ّ أ أאا آل أ אر و ا א ا را وا اכ د אدة ،כ אب أ אر ا ا ١٠ را ا ا وכ אر ،ا ه ،כ אب أ אر وان وا ّ אر ا ّאح ،ا אر אر اء ا ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 446 Ebû Avn Ahmed b. Ebi’n-Necm el-Kâtib Kardeşlerinin oğludur. Kelâmcı, resâil kâtibi, şairdi. Kitâbü’t-Tevhîd ve Ekâvîli’l-Felâsife fî Zâlik, Kitâbü’n-Nevâhî fî Ahbâri’l-Arz adlı eserleri vardır. Bazıları bu eserin Ebû İshak İbrâhim b. Ebû Avn’a ait olduğu söylenir. 5 10 15 İbn Ebî Avn Adı Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed b. Ebû Avn Ahmed b. Eb’nNecm olup İbn Ebi’l-Azâkır denen Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali eş-Şelmeğânî’nin adamlarından, itimat ettiği kişilerdendi. Ona aşırı bağlıydı; [hatta] onu kendine ilâh addederdi. Yüce Allah (cc) bundan berîdir. İbn Ebi’l-Azâkır tutuklanınca o da tutuklandı; [önce onun] sonra da bunun boynu vuruldu. Zira İbn Ebü’l- Azâkır’a hakaret edip onun yüzüne tükürmesi istendi. O ise reddetti. Başına gelen bu beladan ve helak olmaktan korktuğundan dolayı ürperip titredi. Edebiyatla uğraşanlardandı ve kitaplar yazmıştı. Aklen noksandı. el-Azâkırî’den bahsederken ondan ayrıntılı söz edeceğiz. Kitâbü’n-Nevâhî fî Ahbâri’l-Büldân, Kitâbü’l-Cevâbâti’l-Müskite, Kitâbü’t-Teşbîhât, Kitâbü Beyti Mali’s-Sürûr, Kitâbü’d-Devâvîn, Kitâbü’rResâil adlı eserleri vardır. İbn Ebî’l-Ezher’e Dair Haberler 20 25 Adı Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed b. Mezyed en-Nahvî el-Âhbârî el-Bûşencî’dir. Aslen Bûşenc’tendir. İleri yaşta ölmüştür. İbnü’l-Aramram denen Abdullah b. Ali b. Muhammed b. Dâvûd b. el-Cerrâh’ın kayıtlarından okuduğuma göre, İbn Ebi’l-Ezher’e 313 [925] yılında yaşını sormuşlar, o da “Ömrümden 80 yıl 3 ay geçti.” demiş. Bundan sonra da yaşadı. Kitâbü’l-Herc ve’l-Merc fî Ahbâri’l-Müste‘în ve’l-Mu‘tez, Kitâbü Ahbâri Ukalâ’i’l-Mecânîn, Kitâbü Ahbâri Kudemâi’l-Büleğâ adlı eserleri vardır. Ebû Eyyûb el-Medînî 30 Adı Süleyman b. Eyyûb b. Muhammed olup Medineli zarif ve edip kişilerdendir. Mûsikiyi ve mûsikişinasların tarihini bilir. Bu konularda pek çok eseri vardır. Kitâbü Ahbâri Azzeti’l-Mîlâ, Kitâbü İbn Meshac, Kitâbü Kıyâni’l-Hicâz, Kitâbü Kıyâni Mekke, Kitâbü’l-İttifâk, Kitâbü Tabakâti’l-Mugannîn, ا 447 وأ ا نأ أ ّ ً א ا .و א وכאن כ ّ ً א ً أ אر ا رض ،و ذ כ ،כ אب ا ا إ ا ٥ أ و أ أ אب أ وأر ا א ا ا ّ وأ ًא .و ا ح أ אر أ כ ّ א ا אت ا אق و اכ אء ا אء. א .כ אب أ אر أ أّ با أ ا أ ا ا وأ ذ כ .و ـא أ ّ وا אق ا אء .وכאن أ ا دب اכ כ ،כ אب ا يا أ אر ا :כ אب ا ج وا .وכאن ّ ًא :כ אب אت ،כ אب א . أ ا إ ذכ ا ا ي .و أ ج ا وا ا أت وف א أّ إ ،א ه ّ ،ض ه ور ،כ אب ا واو ،כ אب ا أ نأ ّ א . ،و ّ م ،أ ّ ل ا أ اح ا وف א ا ّ ي א ن א .אل: ةو ا إّ ا ذכ ان ،כ אب ا ا ز و أ ّ و ه أ ّ و أ אر ا אل ا ٢٠ إ ا ا ،وأ כ ١٥ אق إ ا כאن ، ١٠ وأ אو ن א ،و ا :כ אب ا ن. أ أ ا اכ ا ا أ ا כא ّ أ ، אري ا ا ه ا ز أ و ا ّ ث .و אش وا ، داود ذ כ. ّ .כ אب أ אر ا ّ ، אن أ ّ ب وا א :כ אب أ אر ّ ة ا ذ כ ّة כ א אء وأ אر ا ّ . ،כ אب אن ا אز ،כ אب אن ّכ ،כ אب ا ّ אق ،כ אب ء אء ا د אء ،אرف ء ،כ אب ا אت ا ّ ، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 448 Kitâbü’n-Neğam ve’l-Îkâ‘, Kitâbü’l-Münâdimîn, Kitâbü Ahbâri Zurafâi’l-Medîne, Kitâbü İbn Ebî Atîk, Kitâbü Ahbâri İbn Âişe, Kitâbü Ahbâri Huneyn el-Hîrî, Kitâbü İbn Süreyc, Kitâbü’l-Garîz bunlardandır. es-Sa‘lebî 5 Adı Muhammed b. el-Hâris olup Feth b. Hâkân’ın adamlarındandı. Kitâbü Ahlâki’l-Mülûk -Feth için yazdı-, Kitâbü’r-Resâil ve Kitâbü’r-Ravza adlı eserleri vardır. İbnü’l-Harûn 10 Adı Muhammed b. Ahmed b. el-Hasan b. el-İsba‘ b. el-Hârûn’dur. İyi eser yazardı, edebiyatı hoştu. Bağdatlı ve kâtip çocuğuydu. Kitâbü’l-Mutâbık ve’l-Mücânis, Kitâbü’l-Hakâ’ik -büyük bir kitaptır-, Kitâbü’ş-Şi‘r ve’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’l-Âdâb, Kitâbü’r-Riyâz, Kitâbü’l-Küttâb, Kitâbü’l-Mehâsin, Kitâbü Mücâleseti’r-Ru’esâ’ adlı eserleri vardır. İbn Hurradâzbeh 15 20 Adı Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Hurradâzbeh’tir. Hurradâzbeh Mecûsî idi, Bermekîler vasıtasıyla Müslüman oldu. Ebü’l-Kâsım b. Hurradâzbeh Cebel mıntıkasında posta ve haberleşme âmiri oldu. Halife Mu‘temid’e nedimlik yaptı, yakın adamı oldu. Kitâbü Edebi’s-Semâ‘, Kitâbü Cemhereti Ensâbi’l-Fürs ve’n-Nevâfıl, Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, Kitâbü’t-Tabîh, Kitâbü’l-Lehv ve’l-Melâhî, Kitâbü’ş-Şerâb, Kitâbü’l-Envâ, Kitâbü’n-Nüddam ve’l-Cülesâ adlı eserleri vardır. İbn Ammâr es-Sekafî 25 Adı Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ubeydullah b. Muhammed b. Ammar es-Sekafî el-Kâtib olup Kâsım b. Ubeydullah ve oğluna vekâlet ederdi. Ebû Abdullah Muhammed b. Dâvûd b. el-Cerrâh’a talebelik yaptı, ondan rivayette bulunuyordu. Meclisleri, haberleri vardır. [319 (931) yılında] öldü. Kitâbü’l-Mübeyyeza fî Ahbâri Mekâtili Ali b. Ebî Tâlib, Kitâbü’l-Envâ, Kitâbü Mesâlibi ا 449 כ אب ا אع ،כ אب ا אد وا ،כ אب أ אر ا ا א ،כ אب أ אر ،כ אب أ אر אء ا ا ،כ אب ا ي ،כ אب ا أ ،כ אب . ا وا ٥ أ ّ قا كأّ ا ون ا وا وا ١٠ א ا .כ אب ر א ،כ אب ا و أ ّ ، ا ا אرث ،وכאن ا أ ا א أ ا ٢٠ ا و اכ :כ אب أدب ا ا א כ وا א כ ،כ אب ا ا اء ،כ אب ا ام وا ا א ون، ،כ אب א اכ وا :כ אب اء ،כ אب ا ؤ אء. א وا ّ داذ .وכאن ا אع ،כ אب ا ّ אأ داذ و و אدم ا ّ . ة ،أ אب ا س وا ا ،כ אب ،כ אب ا وا اب ،כ אب ،כ אب ا אء. ّ אر ا أ ا אس أ ّ و وي اכ ا ا داذ ا اכ،و ّ أ ا א ١٥ . ا ا داب ،כ אب ا אض ،כ אب ا כ ّאب ،כ אب ا ا اכ أو د ا כ ّאب .و اد، أ ا دب، א ،כ אب ا א ،כ אب כ ،כ אب ا وا ّ א אن .و :כ אب ا ا .و :כ אب ا ّ و ه ،و ّ أא א אت وأ אر و ] أ אر א آل أ ّ אر ا ا כא ا ّ א .כ אب ا .وכאن داود ا ة و ث א [ .و اء ،כ אب א ّכ اح ّ ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 450 5 Ebî Nüvâs, Kitâbü Ahbâri Süleyman b. Ebî Şeyh, Kitâbü’z-Ziyâdât fî Ahbâri’l-Vüzerâ li İbni’l-Cerrâh, Kitâbü Ahbâri Hucr b. Adî, Kitâbü Ahbâri Ebî Nüvâs, Kitâbü Ahbâri İbni’r-Rûmî ve’l-İhtiyâr min Şi‘rihî, Risâle fî Benî Ümeyye, Risâle fî Tafdîli Benî Hâşim ve Evliyâihim ve Zemmi Benî Ümeyye ve Etbâ‘ihim, Risâle fî Mesâlibi Muâviye, Risâle fî Emri İbni’l-Muhaddir, Kitâbü Ahbâri Ebi’l-Atâhiye, Kitâbü’l-Münâkazât, Kitâbü Ahbâri Abdullah b. Muâviye b. Ca‘fer adlı eserleri vardır. es-Serahsî 10 Adı Ebü’l-Ferec Ahmed b. et-Tayyib es-Serahsî olup edebiyatçı, beliğ ve çok rivayeti olan bir zâttı. Kitâbü’s-Siyâse, Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, Kitâbü Edebi’l-Mülûk, Kitâbü’d-Delâle alâ Esrâri’l-Gınâ’ adlı eserleri vardır. Ca‘fer b. Hamdân el-Mevsılî 15 20 Adı Ebü’l-Kâsım Ca‘fer b. Muhammed b. Hamdân el-Mevsılî olup güzel eser yazan, Şâfiî mezhebinde fakih olan yanı sıra şair, edip, şiir tenkitçisi ve çok rivayeti olan bir zâttı. Fıkıh sahasında çok eseri vardır. Fakihlerden bahsederken zikredeceğiz. Edebiyata dair Kitâbü’l-Bâhir fi’l-İhtiyâr min Eş‘âri’l-Muhdesîn ve Ba‘zı’l-Kudemâ ve’s-Serikât, Kitâbü’ş-Şi‘r ve’ş-Şu‘arâi’lKebîr -tamamlayamamıştır-, Kitâbü’s-Serikât -tamamlayamamıştır; eğer tamamlayabilseydi insanlar bu sahada başka bir kitaba ihtiyaç duymazdı-, Kitâbü Mehâsini Eş‘âri’l-Muhdesîn -küçük bir kitaptır- adlı eserleri vardır. Ebû Ziyâ en-Nasîbînî 25 Nusaybinli olup adı Ebû Ziyâ Bişr b. Yahyâ b. Ali el-Kutbî en-Nasîbî’dir. Az şiir yazan bir şair, çok edebiyatı olan bir edipti. Kitâbü Serikâti’l-Buhturî min Ebî Temmâm, Kitâbü’l-Cevâhir, Kitâbü’l-Âdâb, Kitâbü’s-Serikâti’l-Kebîr -tamamlayamamıştır- adlı eserleri vardır. İbn Ebî Mansûr el-Mevsılî 30 Adı Yahyâ b. Ebû Mansûr olup Musullu kalabalık bir ailedendir. Eserleri vardır. Son derece iyi bir edipti. Kitâbü’l-Eğânî -alfabetiktir-, Kitâbü’lMe‘ârîz, Kitâbü’t-Tabîh -küçük bir eserdir-, Kitâbü’l-Ûd ve’l-Melâhî adlı eserleri vardır. ا 451 أ ا ٥ اس ،כ אب أ אر ّ אن اح ،כ אب أ אر ،כ אب ا אدات أ ي ،כ אب أ אر أ أ אر ا زراء اس ،כ אب أ אر ا ا و א أ ،כ אب ر א ه ،כ אب ر א אر وا ّ أ وأ א ،כ אب ر א وذم وأو א אو ،כ אب ر א א ّ ّ ا ر ،כ אب أ אر أ ا א ،כ אب ا א אت ،כ אب أ אر أ ا ا ا . אو ا أ ا جأ כ אب ا ١٠ ا א ،כ אب ا ا . ّ א כ وا ّدب ا وا .و כ א כ ،כ אب أدب ا : اכ ك ،כ אب ا أ ار ا אء. ان ا ان ا أ ا א ّ ا כ ا وا .و ا א .وכאن א ا أد א א ً ا ّ ً ً אر ا :כ אب ا א ذכ א ا אء .א כ ا د ّة כ ،כ א و أ אر ا اء ا כ ،و وا ا אء وا אت ،כ אب ا ١٥ אت و ّ .כ אب ا כ אب א أ אر ا ٢٠ أ אء ا أ אء ا وأد א ً ا ،כ אب ا داب ،כ אب ا ا ا أ ا دب .و أ ا دب .و כ אب ا ا אس ا اכ :כ אب אت ا כ אت ا وو ّ . ا אه. כ ّ כ אب .وכאن א ا ً ّ אم ،כ אب ي أ را و ٢٥ ا َ ا ّ و أّ . ، ، وا د وا ر .وأ اכ כ ،وכ א :כ אب ا א ، ، . ،כ אب ا ا دة وכאن وف .כ אب ا א אر ، ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 452 İbnü’l-Merzübân 5 10 Adı Ebû Abdullah Muhammed b. Halef b. el-Merzübân olup Ahmed b. Tâhir’in metodunu takip eder. Ahbârı, şiiri, hoş sözleri iyi bilirdi. Kitâbü’l-Hâvî fî Ulûmi’l-Kur’ân -büyük bir eser olup 27 cüzden oluşur-, Kitâbü Ahbâri İbn Kays er-Rukayyât ve Muhtâri Şi‘rihî, Kitâbü’l-Müteyyemîn, Kitâbü’ş-Şerâb -çeşitli kitaplardan oluşur-, Kitâbü’l-Ma‘sûmîn, Kitâbü’l-Mütebâ‘ıdîn, Kitâbü’r-Ravz ve’z-Zehr, Kitâbü’l-Cülesâ ve’n-Nüdemâ, Kitâbü’s-Sûdan ve Fazlihim ale’l-Bîzan, Kitâbü Elkâbi’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’ş-Şi‘r ve’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’l-Hedâyâ, Kitâbü’ş-Şitâ ve’s-Sayf, Kitâbü’nNisâ ve’l-Gazel, Kitâbü Ahbâri Abdullah b. Ca‘fer b. Ebî Tâlib radıyellâhü anhüm, Kitâbü Zemmi’l-Hicâb ve’l-Atb ale’l-Muhtecib, Kitâbü Zemmi’s-Sükalâ’, Kitâbü Ahbâri’l-Aracî adlı eserleri bulunur. el-Kisravî 15 20 Ali b. Mehdî olarak bilinir, künyesi Ebü’l-Hüseyin olup muallim, edip, hafız, özellikle kaynak kitapları iyi bilen bir zâttı. Hârûn b. Ali b. Yahyâ en-Nedîm’in oğlunun hocasıydı. Bundan sonra Ebü’l-Necm Bedr el-Mu‘tazıdî’nin hizmetine girdi. Kitâbü’l-Hısâl -haber, hikmet, mesel ve şiirlerden derlemedir-, Kitâbü Münâkazâtı men Ze‘ame Ennehû lâ Yenbeğî en Yektediye’l-Kuzâtü fî Metâ‘imihim bi’l-E’immeti ve’l-Hulefâ -bazıları bu eseri el-Kisravî el-Kâtib’e nispet eder-, Kitâbü’l-A‘yâd ve’n-Nevârîz, Kitâbü Mürâselâti’l-İhvân ve Muhâbâti’l-Hillân adlı eserleri vardır. Şair İbn Bessâm 25 Adı Ali b. Muhammed b. Nasr b. Mansûr b. Bessâm’dır. Annesi Ümâme binti Hamdûn b. İsmâîl’dir. Ana-babasına yarenlik etmiştir. Zarif kâtipler sınıfından bir şair ve ediptir. Dilinden kimse kurtulamazdı. [303/915 yılında] öldü. Kitâbü Ahbâri Ömer b. Ebî Rebîa -bu konuda daha belâgatlı bir kitap görmedim-, Kitâbü’z-Zeyciniyyîn -bunlar savaşçılarıdır-, Kitâbü Dîvâni’r-Resâil, Kitâbü Münâkazâti’ş-Şu‘arâ, Kitâbü Ahbâri’l-Ahvas adlı eserleri vardır. ا 453 ا ز אن ا ا أ אر وا א כ ٥ ا .و אر وا א اכ ا ّ ًءا .כ אب أ אر ا و ون ّة כ ي ،כ אب ا اب و אء وا ،כ אب ا وض وا ،כ אب ا א و ا אن ،כ אب أ אب ا ا ا א ،כ אب ا ،כ אب ا א أ אء وا ر ا ء ،כ אب أ אر ا ذم ا כ אب ّ أ :כ אب ا אوي ا ا ١٠ ّ ز אن أ אت و ّ ،כ אب ا ذم ا ،כ אب ّ م ا آن، ه ،כ אب אر ،כ אب אء ،כ אب ا اء ،כ אب ا אء وا א ، وا دان اء ،כ אب ل ،כ אب أ אر אب وا ا ، ا . ا כ وي و א ًא אر ً א ّد ًא أد א .وכאن ي وכ أא ا ً ا א ّ .وכאن ّدب و אرون .وا ّ אل و ا כ :כ אب ا ي .و ر ا ف כ אب ا ا ذכ أ אر و כ وأ אل وأ אر .כ אب א ١٥ يا ا כא ا א ّ وا א אد وا ار .כ אب אة .כ אب ا אء ،و ا تا أّ أن ا ا כ אب إ ا כ وي אت ّي ز ان و א אت ا ّ אم .وأم ر ّ ا אء ا כ ّאب، وأ ّ .وכאن א ا أد א ا إ א ً ً أ ر ا כ :כ אب أ אر א أ .و ّ ...و אه أ א ّ ن. ّ אم ا א ،أא ٢٠ ع אت ا .כ אب ا اء ،כ אب أ אر ا و ص. ا ون ا و أر א ون .כ אب د ان ر א ،כ אب ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 454 el-Mervezî 5 Adı Ca‘fer b. Ahmed el-Mervezî, künyesi Ebü’l-Abbas olup çeşitli ilimlerde eser yazanlardandır. Kitapları çok değerlidir. el-Mesâlik ve’l-Memâlik (coğrafya) konusunda ilk eser yazandır ancak onu tamamlayamamıştır. Ahvaz’da ölmüş, kitapları Bağdat’a götürülmüş, 274 [887] yılında Tâkü’l-Harrânî’de satılmıştır. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, Kitâbü’l-Âdâbi’l-Kebîr, Kitâbü’l-Âdâbi’s-Sağîr, Kitâbü Târîhi Âyi’l-Kur’ân li Te’yîdi Kütübi’s-Sultân, Kitâbü’l-Belâga ve’l-Hitâbe, Kitâbü’n-Nâcim adlı eserleri vardır. es-Sûlî 10 15 20 25 30 Adı Ebû Bekir Muhammed b. Yahyâ b. Abdullah b. el-Abbas es-Sûlî olup zarif ediplerden, çok kitap toplayanlardan, Halife er-Râzî’nin nedimlerindendi. Önceleri onun muallimiydi. el-Muktefî’ye ve bir defa da el-Muktedir’e de nedimlik yaptı. Şöhreti, hayatı hakkında tafsilat vermeye lüzum bırakmaz. Cömert, asil ve zamanının en iyi satranç oyuncusuydu. 330 [942] yılına kadar yaşadı. Basra’da saklanarak öldü. Zira Hz. Ali hakkında bir cüz rivayet etmiştir. Bunun üzerine idareciler ve halk onu öldürmeye kalktı. Kitâbü’l-Evrâk fî Ahbâri’l-Hulefâi ve’ş-Şu‘arâ adlı eserini tamamlayamadı. Bu eserin Ebü’l-Abbas es-Seffâh’tan İbnü’l-Mu‘tez’e kadar gelen halifelerin ve çocuklarının hayatlarına, şiirlerine ve -halife veya halife oğlu olmayan- diğer Abbâsîlerin şiirlerine dair kısımlarını tamamladı. Bu ikinci kısım Abdullah b. Ali’nin şiirleriyle başlar, Ebû Ahmed Muhammed b. Ahmed b. İsmâil b. İbrâhim b. Îsâ b. el-Mansûr’un şiiriyle biter. Bu kısımları Ebû Tâlib soyundan gelen Hz. Hasan, Hz. Hüseyin, Abbas b. Ali, Ömer b. Ali, Ca‘fer b. Ebû Tâlib’in soyundan gelenlerin şiirleri takip eder. Sonra Hâris b. Abdulmuttalib’in çocuklarının şiirleri gelir. Daha sonra ise İbn Herme’nin hayatı ve şiirlerinden seçmeler; Seyyid el-Himyerî’nin hayatı ve şiirlerinden seçmeler; Ahmed b. Yûsuf ’un hayatı ve şiirlerinden seçmeler; İshak b. İbrâhim’in hayatı ve şiirlerinden seçmeler; Südeyf ’in hayatı ve şiirlerinden seçmeler gelir. Bu eserini yazarken el-Mersedî’nin şiir ve şairler hakkındaki eserine başvurmuş, hatta onu olduğu gibi aktarıp kendisine nispet etmiştir. Ben el-Mersedî’nin kitabının aslını gördüm, es-Sûlî’nin kütüphanesinden çıktı. es-Sûlî böylece rezil oldu. ا 455 وزي ا ا ٥ ا وزي و כ أ א ا אس .أ أ وا ّ ا א כ وا א כ כ א ًא أول ة او א ا م ،وכ أّ ّ אرق ا ا اد و כ إ ّ .و ّ א از و و ّ כ :כ אب ا א כ وا א כ ،כ אب ا داب ا כ ، وא . أر و כ אب ا داب ا وا ،כ אب אر א ،כ אب ا א آي ا آن ا כ כ ّ אن ،כ אب ا . ا ، ١٠ ا אس ا ا أ כ ّ ّ ّ ،و אدم ا כ כ ،و אدم ا ا وا ّ א وכאن ّأو ً .وכאن أ وأ ب أن وأ د وا ة .وأ ه أ ا א و وءة .و אش إ ا د אء ا אء ا ر أ א .و ّ .و ١٥ زא ة، ا א ا م، ، ّ روى ًءا ا א ّ وا א ّ ّ وا ي ج :أ אر ا اء ،و כ אب ا وراق أ אر ا אء وا ّ .أ אر ا ّ אح إ أ ّאم ا ا א وأ אر أو د ا אء وآ א ا وأول ذ כ و ا ّ ، ا ّאس ّ إ ا ا إ א أ أ أ وآ ه ّ ا ر .و وو ٢٠ ً ّ ا ذ כ أ אر ا א وو .و ّ و ّل أ ه أ אر أ אر أ و و אر כ אب ا رأ د را و ا ج א ّ אر ه .أ אر ي ا ا אء وو ا אس وا ّ ذ כ أ אر و ا אرث ه .أ אر ا ا اכ : و وا ،א ّ يو ا אر אر ه .و ا ا כ אب ً وا اء، .و ه. כ . ذ כ: ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 456 5 10 15 20 Kitâbü’l-Vüzerâ, Kitâbü’l-İbâde, Kitâbü Edebi’l-Küttâb ale’l-Hakîka, Kitâbü Tafdîlı’s-Sinân -Ebü’l-Hasan Ali b. el-Furât için yazdı-, Kitâbü’ş-Şübbân, Kitâbü’l-Envâ -tamamlayamadı-, Kitâbü Su’âl ve Cevâbi Ramazan li Ebi’l-Müneccim, Kitâbü Ramazan, Kitâbü’ş-Şâmil fî İlmi’l-Kur’ân -tamamlayamamıştır, âlimlerin bu esere yönelik güzel sözleri vardır fakat burada zikretmemiz mümkün değildir-, Kitâbü Menâkıbi Ali b. Muhammed b. el-Furât, Kitâbü Ahbâri Ebî Temmâm, Kitâbü Ahbâri’l-Cübbâî Ebî Saîd, Kitâbü’l-Abbas b. Ahnef ve Muhtâri Şi‘rihî, Risâle fi’s-Sü‘âde, Kitâbü Ahbâri Ebî Amr b. el-Alâ, Kitâbü’l-Gurâr Emâlî adlı eserleri bulunur. Ebû Bekir es-Sûlî’nin muhdes (yeni) şairlerden, şiirlerini toplayıp divan hâline getirdikleri alfabetik sırayla şöyledir: İbnü’r-Rûmî, Ebû Temmâm, el-Buhturî, Ebû Nüvâs, el-Abbas b. el-Ahnef, Ali b. el-Cehm, İbn Tabâtabâ, İbrâhim b. el-Abbas es-Sûlî, İbn Uyeyne, İbn Şürâ‘a, İbnü’s-Sûlî, İbnü’r-Rûmî -mükerrer-. el-Hakîmî Adı Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. İbrâhim b. Kureyş elHakîmî olup haberci (tarihçi)dir. Bir grup râviden rivayet etti. [336/947 yılında] öldü. Kitâbü Hılyeti’l-Üdebâ -tarihî bilgiler, güzel söz ve şiirler içerir-, Kitâbü Sefeti’l-Cevher, Kitâbü’ş-Şebâb ve Fazlihî ale’l-Meşîb, Kitâbü’l-Fükâhe ve’d-Dü‘âbe adlı eserleri vardır. er-Rihâbî (el-Berrecânî) Ebû Ali … Zikredilenlerden Başka Bir Tabaka Ebü’l-Anbes es-Saymerî 25 30 Aslen Kûfelidir. Saymara kadısıdır. Adı Ebü’l-Anbes Muhammed b. İshak b. Ebü’l-Anbes’tir. Komedi ve masal-hurafe ile uğraşanlardandı. Ayrıca edip ve astroloji âlimiydi. Bu konuda bir kitabı vardır. İleri gelen müneccimler onu överler. Halife Mütevekkil bu zâtı nedimleri arasına aldı, has adamı yaptı. Onun, -halifenin huzurunda iken- el-Buhturî ile arasında geçen hadise meşhurdur. Mu‘temid zamanına kadar yaşadı, onun nedimleri arasına girdi. Mu‘temid’in aşçısını şöyle hicveder: ا 457 כ אب ا زراء ،כ אب ا אدة ،כ אب أدب ا כ ّאب ا ٥ ،כ אب ا ات ،כ אب ا אن ،כ אب ا و اب ر و ا אن אء ا ّ ،כ אب ر ا א .כ אب א ّ אم ،כ אب أ אر ا ا ه ،ر א أ و א ّ ،כ אب ا آن و אن ،כ אب ا א ذ כ ادر כ אب أ אر أ اع و ّ א أ ،כ אب ا אس ّ و ا ء ،כ אب ا ر أ א . أ אر ا اس ،ا אس ي ،أ ّ אم ،ا ّ ،ا ،ا ا אس ا ّ ال ّ ا ات، أ אدة ،כ אب أ אر أ כ ا אن :ا وف ا ا ، ا ،ا ا ،ا ا ،ا ا و אر و ا و ،أ א א ،إ ا ) כ ر(. ّ ا כ ١٠ ا أ ّ إ ا א .و ّ ...و ا و أ אر ،כ אب و א ا כא وا ا א و أ ١٥ أ اכ ا כ :כ אب ،כ אب ا .وכאن أ אر א ا د אء و ي אب و أ אر ،כ אب ا א . )ا ّ א ( ... أ ى أ ا ا أ ٢٠ أ ي ا اכ . أ ذ כ כ אب رأ و ّ .و א .و وכאن א ة ،و ا أ ا ّ إ ا כא אت وا ا ات .وכאن ذ כ أد א אر ً א א ً ّכ .وأد ا أא ا ّ ي ا ود ر .אش إ أ ّאم ا ّ אخ ا : אق م ،و א ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 458 “Sevgiliyle günlerim ne iyiydi. Biz çarşıdan uzaktık. Fars’tan ekmek isteyince Salih (aşçı), bana boru çalardı.” 5 10 15 20 es-Saymerî’nin Kitâbü Te’hîri’l-Ma‘rife, Kitâbü’l-Âşık ve’l-Ma‘şûk, Kitâbü’r-Redd ale’l-Müneccimîn, Kitâbü’t-Tabılbend, Kitâbü Kûzbelâ, Kitâbü Tıvâli’l-Lihâ, Kitâbü’r-Redd ale’l-Mütetabbibîn, Kitâbü Ankâ’i Muğrib, Kitâbü’r-Râha ve Menafi‘i’l-Kıyâde, Kitâbü Fazâ’ili Halkı’r-Ra’s, Kitâbü’l-Âşık ve’l-Ma‘şûk (mükerrer), Kitâbü Hendeseti’l-Akl, Kitâbü’l-Ehâdîsi’ş-Şâzze, Kitâbü Fazâ’ili’z-Zekk, Kitâbü’r-Redd alâ Ebî Mîhâ’îl es-Saydeyânî fi’l-Kimyâ, Kitâbü Mesâvi’l-Avâmm ve Ahbâri’s-Sefleti’l-Ağtâm, Kitâbü Acâ’ibi’l-Bahr, Kitâbü’l-Cevâbâti’l-Müskite, Kitâbü’l-Havvâîn ve’t-Tiryâkât, Kitâbü Fazli’s-Süllem ale’d-Derece, Kitâbü’d-Devleteyn fî Tafdîli’l-Hılâfeteyn, Kitâbü’l-Fâs b. el-Hâ’ik, Kitâbü Tezkiyeti’l-Ukûl, Kitâbü’s-Sehhâkât ve’l-Beğğâ’în, Kitâbü’l-Hadhada fî celdi Umeyre, Kitâbü Ahbâri Ebî Firavn Kundur b. Cahder, Kitâbü Tefsîri’r-Rü’yâ, Kitâbü’s-Sükalâ, Kitâbü Nevâdiri’l-Hûsî, Kitâbü’l-Münâzarât li’l-Buhturî, Kitâbü Nevâdiri’l-Kuvvâd, Kitâbü Da‘veti’l-Âmme, Kitâbü’l-İhvân ve’l-Esdıkâ, Kitâbü Küne’d-Devâbb, Kitâbü Ahkâmi’n-Nücûm, Kitâbü’l-Medhal fî Sınâ‘ati’t-Tencîm, Kitâbü Sâhibi’z-Zamân, Kitâbü’l-Halkateyn, Kitâbü Fazli’s-Süllem ale’d-Derece (mükerrer), Kitâbü İstiğâseti’l-Cemel ilâ Rabbihî, Kitâbü Fazli’s-Sürm ale’l-Fem, Kitâbü’n-Nevâdir ve’l-Eş‘âr [kendi söz ve şiirleri] adlı eserleri bulunur. Ebû Hassân en-Nemlî 25 Adı Ebû Hassân Muhammed b. Hassân olup Mütevekkil zamanındaki attarlardan, ediplerdendi. Halife ile arasında geçen hatıralar mevcuttur. Kitâbü Berdân ve Habâhıb fî Ahbâri’n-Nisâ ve’l-Bâh, Kitâbü’s-Sağîr -aynı konuda-, Kitâbü’l-Biğâ’, Kitâbü’s-Sehk, Kitâbü Hıtâbi’l-Mukârî li Câriyeti’l-Bakkâl adlı eserleri vardır. Ebü’l-Iber el-Hâşimî 30 Künyesi Ebü’l-Abbas; adı Muhammed b. Abdullah b. Abdüssamed b. Ali b. Abdullah b. el-Abbas’tır. Cahza “Ondan daha çok kaynak ezberleyen ve daha güzel şiir yazan birini görmedim. Dünyada hangi sanat varsa eli ona yatkındı. Hatta onu hamur yoğurup ekmek yaparken dahi gördüm.” der. ا 459 َא أאِ َ َ ِ َ ْ ُ ٍق َو َ ْ ُ إ َذا َ َ ُ ا ُ َ ِ ْ َ אرِ ٍس ْ ْ و ا ٥ ١٠ :כ אب ،כ אب ا ّ َْ ُ ِ َ ا ِ ِ َא ُ אء ،כ אب ب ،כ אب ا ا ا و ّ א אت وا ّא ،כ אب ا ا ؤ א ،כ אب ا ر ،כ אب ا אن ،כ אب ا ر ّ ،כ אب أ ا א ا א א ،כ אب ا א ا אد ا כ אء، ،כ אب ا ا ا אت ا ر ،כ אب ا א כ ،כ אب כ ا ّ ه ،כ אب أ אر أ ء ،כ אب ادر ا ل ،כ אب نכ ر ،כ אب א ا ان وا ا אء ،כ אب ،כ אب א ا ر ،כ ر .כ אب ا .כ אب ا ّ ّ ا ،כ אب ادره وأ אره. ا م א ا ّ אن ا ّ אن و أ ّ اכ أ אد .و اا ٢٠ أ ا وכ ا و ا אدة ،כ אب ي ،כ אب ادر ا ّ اد ،כ אب د ة ا א ّ ،כ אب ا א واب ،כ אب أ כאم ا م ،כ אب ا ا ّ כ إ وا و א ،כ אب ا אس ق ،כ אب ا ّد ،כ אب ا ّد ال ا ق ) כ ر( ،כ אب وا ّ أ ا א ّذة ،כ אب א ا ّق ،כ אب ا ّد ا אم ،כ אب ّام وأ אر ا כ אب אوئ ا ا כ ،כ אب ا ّ ا وا א אت ،כ אب ا ِא ِق ُ ،כ אب ا א ،כ אب כ زا ،כ אب ا ّ ا أس ،כ אب ا א ا ١٥ اכ ُْ ٍ ِ ْ ا ِق כ ّכ ،و ّ אن وأ ا אب وا د אء وכאن أ ّאم ا ّ أ אر ا אء وا אه ،כ אب ا :כ אب دان و א ،כ אب ا אء ،כ אب ا אب ا כאرى ،כ אب אر ا ّ אل. ا א أ א ا אس، ّ ا אس .אل ّ ا א א أ ّ : إ و ا أ أر א ه ا כّ و أ د رأ و ً ا . ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 460 5 Babasına Hâmız lakabı verilmişti. O da hâfız ve edipti. Son derece Şiî düşmanı ve lanetçiydi. 250 (864) yılında yiyecek almak için çıktığı Kasrı İbn Hübeyre’de Hz. Ali hakkında bir şey söyleyince Şiî bir grup tarafından geceyi geçirmek için konakladığı hanın damından atılarak öldürüldü. Şu onun şiirlerindendir: “Öyle bir ziyaretçi ki, güzelliği onu eleverir. Gece, yükselen dolunayı nasıl gizler? Gafleti geciktirdi ve onu ele verdi. Uyanıncaya kadar bekçiyi gözetledi. Ziyaretinde tehlikeleri göze aldı, [ama] selâm vermeden veda etti.” 10 Kitâbü’r-Resâil, Kitâbü Câmi‘i’l-Hamâkât ve Hâvi’r-Rakâ‘ât, Kitâbü’l-Münâdeme ve Ahlâkı’l-Hulefâ ve’l-Ümerâ, Kitâbü’n-Nevâdir ve’lEmâlî ve [kendisine ait söz ve şiirlerden derlediği] Kitâbü’l-Ahbâr ve’ş-Şi’r adlı eserleri bulunur. İbnü’ş-Şâh et-Tâhirî 15 20 Adı Ebü’l-Kâsım Ali b. Muhammed b. eş-Şah et-Tâhirî’dir, eş-Şah b. Mîkal soyundan olup hoş bir edip, son derece zarif, temiz ve nüktedan bir zâttı. Kitâbü Ahbâri’l-Gılmân, Kitâbü Ahbâri’n-Nisâ, Kitâbü Da‘veti’t-Tüccâr, Kitâbü Fahri’l-Mişt ale’l-Mir’ât, Kitâbü’r-Rü’yâ, Kitâbü Harbi’l-Cübn ve’z-Zeytûn, Kitâbü Harbi’l-Lahm ve’s-Semek, Kitâbü Acâ’ibi’l-Bahr, Kitâbü’l-Biğâ’ ve Lezzâtihî, Kitâbü Kasîdeti Vehıyârinâ Mükânis, Kitâbü’l-Hadhada, Kitâbü’l-Beddâl adlı eserleri vardır. el-Mübârekî Diye Bilinen Bir Zât Adı … Kitâbü’l-Hemec ve’r-Ri‘â‘i ve İhtilâfi’l-Avâmm, Kitâbü Nevâdiri’l-Gılmân ve’l-Hısyân adlı eserleri vardır. 25 30 el-Ketencî O … ‘dır. Ebü’l-Anbes ve Ebü’l-Iber kuşağındandır. Rivayete göre Ebü’lIber ölünce ahmaklıkta onun yerini almıştır. İbn Bâmendâd’ın -zannederim ki o Mâyindad’dır- yazısından şunu okudum: “Ketenci, Süleyman b. Vehb’e veya Ubeydullah’a -bu tereddüt bana ait- şunu yazdı: Bütün arkadaşların sana feda olsun. Onlardan ahmak olanlar bana, akıllı olanlar sana benzer. ا 461 א ًא أد א ّ א א ً م أرزا ، ج وכאن أ ه ةو ق ا و َزا ِ ٌ َ ٥ א ا ا َ َْ ِ ُ ْ ُ َכ ْ َ أَ ْ َכ َ أْ َ َ ا َْ َ َ َ ر ِכ ا ْ َال ِ َزور ِ ِ َ َ ْ َ َ ،و ه אول אن כאن א ًא ه: وا ا א، ا אت ،وذ כ م، وא ُ ْ ِ ا ّ ُ َ ْ ًرا َ َ َ א ْ َو َر َ ا َ אرِ َس َ ُ َא َ َ َ َ َ َא َود َ א ا ا כ :כ אب ا א ،כ אب ّ אه א و כ אب ا אد وأ ق ا אء وا اء ،כ אب ادره وأ א ،כ אب أ אره و ا ١٠ א אכ ً א ًّ أ אر ا با כאل .وכאن أد א ا אه ا א ي و ا אه ّ ً ا כ :כ אب أ אر ا אن ،כ אب ف وا א .و א ا אء ،כ אب د ة ا ّ אر ،כ אب ن ،כ אب وا ا אء و ّ ا ،כ אب ر با ة و אر א כא ا ا وا آة ،כ אب ا ؤ א ،כ אب כ ،כ אب ،כ אب ا א ،כ אب ا ،כ אب ا ّ ال. ف א אرכ وا ا ه. ا אه ا א ي أ ا א ١٥ א אت و אوي ا א אت، ...و אن وا اכ :כ אب ا وا אع وا فا אن. ّام ،כ אب ادر اכ ٢٠ و أو إ أ ا ... وأ ا ،و إ ّ ّ ا א اذ أ ّ א اد :כ ا כ .أت ا ،ا ّכ ّ ،اك إ ا כ כ ّ ا أא ا إ ا אن وا א א و כ. ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 462 5 Biz öyle bir zamandayız ki, akıllılar aklın faydasının azlığını görüp onu terk ettiler. Cahiller cehaletin faydasının çokluğunu gördüler, ona sıkıca sarıldılar. Şunlar [aklı] bıraktıkları, bunlar da [cehaleti] bırakmadıkları için helâk oldular. Kiminle beraber yaşayacağımızı bilemedik.” dedi. Kitâbü Câmi‘i’l-Hamâkât ve Asli’r-Rakâ‘ât, Kitâbü’l-Müleh ve’l-Muhammakîn, Kitâbü’s-Safâ‘ine, Kitâbü’l-Mahraka adlı eserleri vardır. Cirâbüddevle 10 Adı Ahmed b. Muhammed b. Aleveyh es-Siczî, künyesi Ebü’l-Abbas olup tanbur çalardı. Reyli veya Sicistanlı olduğu söylenir. Zarif, nüktedan kişilerdendi. Lakabı “er-Rîh” idi. Cirâbüddevle diye tanınırdı. Kitâbü’n-Nevâdir ve’l-Medâhîk fî Sâ’iri’l-Fünûn ve’n-Nevâdir adlı eseri vardır. Bu eserini Tervîhü’l-Ervâh ve Miftâhu’s-Sürûri ve’l-Efrâh diye isimlendirmiştir. Kitabını [çeşitli] bablara ayırmıştır. Büyük bir eserdir. el-Bermekî 15 Ebû Ca‘fer b. Abbâse’nin kâtibi, Muizzüddevle’nin devecisiydi. Adı … Eli çolaktı. Kitâbü’l-Câmi‘i fî Eş‘âri’l-Müdlifîn, Kitâbü’n-Nevâdir ve’l-Medâhîk adlı eserleri vardır. İbn Bekr eş-Şîrâzî 20 Doğuştan edip biriydi. Sohbetleri hoştu ve Halife el-Mutî’nin kâtibiydi. Güzel şiir yazardı. Kitâbü’ş-Şücûn ve’l-Fünûn, Kitâbü İnşâ’i’r-Resâil ve’l-Kütüb adlı eserleri bulunur. Son eserinin muhtevası Mutî-lillah’tan işitip yazdıklarıdır. Son Dönemin Çeşitli Alanlarından Bir Diğer Grup İbnü’l-Fakîh el-Hemezânî 25 Adı Ahmed b. Muhammed olup edebiyatçılardandır. Hakkında başka bildiğimiz yoktur. Kitâbü’l-Büldân -1000 yaprak kadar olup çeşitli kitaplardan ve bilhassa el-Ceyhânî’nin eserinden aktarmadır-, Kitâbü Zikri’ş-Şu‘arâi’l-Muhdesîn ve’l-Büleğâ Minhüm ve’l-Müfhamîn adlı eserleri vardır. ا 463 ز אن رأى ا ه، اכ ء ّ א ا ا، ءכ ة .و ري وا ا א אت ،כ אب ا . ،כ אب ّ اب ا و وا أ أ ا ّي و اכ ا ا כ אب و ا כא أ و ا ع ١٥ ّدب כ אب ا א أ ى وا اכ ا ّ א כ ور وا אل ف ن وا ادر، ًא ،و اح و ،...وכאن أ ّ ا . ّ ا و وا ،כ אب ا ادر وا أ אر ا א כ. א ن ،כ אب إ אء ا ا א ،و وا כ .و ،أ ه ا اכ : . ا ا أ :כ אب ا ا ة ،כא ّ ون ا כ אب ذכ ا א ا رא ازي ن وا ا א ّ :כ אب ا א כ ا ا :כ אب ا ادر وا א اכ ي ،و כ أ א ا אس وכאن ّ אء وا א و ّ א ،و ا رواح و אح ا و ّ כ אب כ . כ ا ّ ّي ،وכאن أ اب ا و .و ٢٠ ء א א אت وأ ،כ אب ا ٥ ١٠ ا ء א כ ا ،و :כ אب א ا כ ه ،ورأى ا ا ان اء ا أ ّ ، أ ا دب ور أ وا אء ه ف כ وا ا ه أכ ا אس و . ا .و כ אب ا אא . ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 464 Ubeydullah b. Muhammed b. Abdülmelik el-Kâtib Kitâbü Neşveti’n-Nehâr ve Muâkarati’l-Ukâr, Kitâbü Fazâili’s-Subûh ve Menakıbihî ve Meâyibi’l-Gubûk ve Mesâlibihî adlı eserleri vardır. Ebü’l-Mu‘temir Diye Bilinen Zât 5 -Veya Ebü’l-Muammer- Zeyd b. Ahmed b. Ebû Zeyd el-Kâtib. Kitâbü’s-Secâ‘a ve Telkîhi’l-Belâga adlı bir eseri vardır. Bu eserde Ahmed b. Îsâ b. Şeyh ailesini över. el-Mesûdî 10 15 Bu zât Mağrib halkındandır. Ebü’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin b. Ali el-Mesûdî diye tanınır. Abdullah b. Mesûd soyundan gelir. Tarih ve hükümdarlar tarihine dair eserler yazdı. Kitâbü Mürûci’z-Zeheb ve Me‘âdîni’l-Cevher fî Tühafi’l-Eşrâf ve’l-Mulûk ve Esmâ’i’l-Karabât, Kitâbü Zehâ’iri’l-Ulûm ve mâ Kâne Fî Sâlifi’d-Dühûr, Kitâbü’l-İstizkâr li mâ Merra fî Sâlifi’l-A‘sâr, Kitâbü’t-Târîh fî Ahbâri’l-Ümem mine’l-Arabi ve’l-Acem, Kitâbü’r-Resâil bunlardandır. el-Ehvâzî Adı Muhammed b. İshak, künyesi Ebû Bekir olup Kitâbü’n-Nahl ve Ecnâsihî ve Urûşihî, Kitâbü’l-Filâha ve’l-İmâra adlı eserleri vardır. eş-Şimşâtî 20 25 Adı Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Adevî olup aslı Ermeniye sınır bölgelerinden olan Şimşât’tandandır. Ebû Tağlib b. Nâsıruddevle ve kardeşinin muallimiydi. Sonra onların nedimi oldu. Şair, musannif (yazar), iyi bir hafızası ve çok rivayeti olan velûd bir zâttır. Eskiden onu böyle tanırdım. Söylendiğine göre yaşlanınca iyi huylarından çoğunu bıraktı. Hâlen hayattadır. Kitâbü’l-Envâr ve Mehâsini’l-Eş’âr adlı eseri vasıflardan, hoş söz ve teşbihlerden bahseder. Bu eseri önceleri yazmıştı, son zamanlarda ona ilâveler yaptı. Ayrıca, Kitâbü’d-Diyârât -büyüktür-, Kitâbü’l-Müsellesi’s-Sahîh, Kitâbü Ahbâri Ebî Temmâm ve’l-Muhtâr min Şi‘rihî, Kitâbü’l-Kalem -güzel bir teliftir- adlı eserleri bulunur. ا 465 ا و و א :כ אب ف ة ا אر و א ة ا אر ،כ אب أ أ و أ א ا د، ف وج ا ا ف ّ ا כ ا ا ار ا م و א כאن א ا وأ אر ا و אدن ا אر ،כ אب ا אر ا ا أ אر ا دي ك .و اכ اف وا ر ،כ אب ا ا ب وا : ك وأ אء כאر א ،כ אب ر א . ّ ازي כ אب ا إ ّ אق ،و כ أ א כ .و وا و أ ا ر .وכאن ا ّ כ ا ً و א اכ وي ،أ ّ أא כ ا وا و أ ا אر، ّ ي ّ ا א ا و وأ אه א ّ ،כ اכ ّ،و ى ا و אف وا ذ כ .כ אب ا אرات ،כ .כ אب ا אر :כ אب ا و و ، وأ א אرة. ا ِّ ْ َ א وا :כ אب ا . ب، ا ا אت ،כ אب ذ א ا ٢٠ .و آل أ ا כ אب ا ز ا כא اכ א دي ار ١٥ ا ا أو أ ا ّ ،ز ،ح ا و ا ١٠ א حو א قو א . ر ٥ ّ اכ ا ا כ ا כא ه ،כ אب ا و ّد אط أ א ّ . ّ ا .و אد א ،و د أر א ً א .و إّ ا כ :כ אب ا ّ ًא وا אت، ا ،כ אب أ אر أ ك ّ ار زاد ّ אم ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 466 Muhammed b. İshak es-Serrâc Nîsâburludur. Ondan, el-Müzekkî diye tanınan İbrâhim b. Muhammed en-Nisâbûrî rivayette bulunur. Kitâbü’l-Ahbâr -hadisçilerin, vezirlerin, valilerin hayatlarından ve çeşitli ülkelerden bahseder, her kişi için ayrı biyog5 rafi içerir-, Kitâbü’r-Resâil -küçüktür-, Kitâbü’l-Eş‘âri’l-Muhtâra ve’s-Sahîhâ minhâ ve’l-Mu‘âra adlı eserleri vardır. İbn Hallâd er-Râmehürmüzî Adı Ebû Muhammed el-Hasan b. Abdurrahman b. Hallâd olup kadılık yapan; güzel ve hoş eserler veren; Câhız’ın yöntemini takip eden bir kişiydi. 10 İbn Serrâr el-Kâtib bana onun şair olduğunu, hadis dinleyip rivayette bulunduğunu söyledi. Kitâbü Rebî‘i’l-Müteyyem fî Ahbâri’l-Uşşâk, Kitâbü’l-Felek fî Muhtâri’l-Ahbâr ve’l-Eş‘âr, Kitâbü Emsâli’n-Nebî, Kitâbü’r-Reyhâneteyn el-Hasan ve’l-Hüseyn, Kitâbü İmâmı’t-Tenzîl fi’l-Kur’ân, Kitâbü’n-Nevâdir ve’ş-Şevârid, Kitâbü Edebi’n-Nâtık, Kitâbü’r-Risâ’ ve’t-Te‘âzi, Kitâbü Risâle- 15 ti’s-Sefer, Kitâbü’ş-Şeyb ve’s-Şebâb, Kitâbü Edebi’l-Mevâ‘id, Kitâbü’l-Menâhil ve’l-E’tân ve’l-Hanîn ile’l-Evtân adlı eserleri vardır. el-Âmidî Adı el-Hasan b. Bişr b. Yahyâ, künyesi Ebü’l-Kâsım olup Basralıdır. Yakın zamanda yaşamıştır. Zannederim hayattadır. Güzel eser yazan, eser- 20 lerinde Câhız’ın yolunu tutan bir zâttır. Kitâbün fî Şiddeti Hâceti’l-İnsân ilâ en Ya‘rife Kadra Nefsihî, Kitâbü’l-Muhtelif ve’l-Mü’telif fî Esmâ‘i’ş-Şu‘arâ, Kitâbü Me‘ânî Şi‘ri’l-Buhturî, Kitâbü’r-Redd alâ Ali b. Ammâr fî mâ Hatta’e fîhî Ebâ Temmâm, Kitâbü’l-Müvâzene beyne Ebî Temmâm ve’l-Buhturî, Kitâbü Nesri’l-Manzûm, Kitâbün fî Enne’ş-Şâ‘ireyn lâ Tettefiku Havâtıru- 25 humâ, Kitâbün fî İslâhı mâ fî Mi‘yâri’ş-Şi‘r li İbn Tabâtabâ, Kitâbün fî Nesri mâ beyne’l-Hâss ve’l-Münzel min Me‘âni’ş-Şi‘r, Kitâbün fî Tafdîli Şi‘ri İmruülkays ale’l-Câhiliyyîn adlı eserleri vardır. ا 467 إ ّ אق ا أ ٥ א ر روى ا א ري .و و ذכ ا אرة وا ا א ا أ ا ا ا א ا ،כ אب ا א ا وا ا وأ اכ ا ٢٠ ا ا .و اכ وا وا م ،כ אب ّ א א ،כ אب ا ئا أאا א ّة א اء ،כ אب א أ א ّ אم ،כ אب ا א ا א ّ از وا أ ، אب ،כ אب ة ا ا א أن אن إ ا א .כ אب ف ر ي ،כ אب ا ّد ا ي ،כ אب ّ אم وا أ ا א ،כ אب ا אص وا ل . ارد ،כ אب أدب ا و אن. א ا אء ا أ ّن ا א إ ا ّ :כ אب أ ّ אر ا ،כ אب ا אن ،وا ا א .כ אب ا ا آن ،כ אب ا ادر وا وכ א. אر ا א .אل ا ّ ار ا כא :إ ّ أ אر ا ّ אق ،כ אب ا כ ا כ :כ אب ر ا ّ ، وا אر ،כ אب أ אل ا ،Ṣכ אب ا א ا ،כ אب ا אء وا אزي ،כ אب ر א ا ي ّ ّ د ،א م.כ אب إ אم ا أدب ا ١٥ :כ אب ا وا زراء وا ة א ،و כאن אر وا אا ف א ّ ّכ أ אر ا אر ،ذכ ا ورواه .و אر ا وا ّ ي ّ ا כ ر إ ا ر ً ر ً .כ אب ر א ، ان ،و א وا אرة. ّ دا ا و ١٠ اכ ّ اج إ א ح א ا ،כ אب אر ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 468 Satranç Oyunu Hakkında Eser Yazan Satranççılar el-Adlî Kitâbü’ş-Şatranc adlı eseri satranç oyunu hakkında yazılan ilk kitaptır. Kitâbü’n-Nerd ve Ashâbihâ ve’l-Le‘ibi bihâ adlı eseri vardır. 5 er-Râzî Adı …. Adlî’nin mevkidaşıydı. İkisi Mütevekkil’in yanında satranç oynardı. Satranca dair küçük bir kitabı vardır. es-Sûlî 10 Yukarıda bahsedilen Ebû Bekir Muhammed b. Yahyâ olup Kitâbü’ş-Şatranc adlı eserinin iki nüshası (redaksiyonu) vardır. el-Leclâc Adı Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ubeydullah’tır. Kendisini gördüm. Şîraz’a Azudüddevle’nin yanına gitti. Orada 360/942 küsur yılında öldü. Satrançta ustaydı. Kitâbü Mansûbâti’ş-Şatranc adlı eseri vardır. 15 İbnü’l-Öklîdîsî Adı Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed b. Sâlih’ti. Satranç oyununda ustaydı. Satranç taşları hakkında bir eser derlemiştir. Karîs el-Mugannî 20 Karîs el-Cerrâhî de denir. Ebû Abdullah Muhammed b. Dâvûd b. el-Cerrâh’ın adamlarındandı. Adı …. Usta ve bilgili şarkıcılardandı. Cahza ve bir sonraki kuşaktan sayılması gerekir. Biz yukarıda bu zâtı zikretmeyi unuttuk, oraya ilâve edilmeli. Cahza onun hakkında şu beyitleri söyler: “Bir dilim ekmek yedik. Karîs bize şarkı söyledi. Hastalığım felce dönüşmek üzereyken rahat geceledik.” ا 469 ا ّ ا وا نا أّ ا ...و وا اכ ا :و א. כ א ً א ّأول כ אب .כ אب ا د وأ א א ا ا ازي ٥ ...وכאن وا כ אب ا ً ا ،وכא א ًא . אن ّכ .و ازي يا ا أ ١٠ כ ّ כ אب ا ا و ا أ ا ج ا و .و ا ّ . אت ا و و ّ از إ א وכאن ا כ اכ א אر ً א .و : ا أ إ אق إ ا אت ا ا ّ ّ اق ا ّא ا ّ א ،وכאن ّ . ا ٢٠ ا ورأ ،و ج إ ّ از אت א כ אب ... ا ج و ١٥ ّ م ذכ ه .و ا א . א :כ אب ا ا و ، وכאن א ّ َ أכ ْ َא َ َ ً א َو َ ّ و أ א ذכ ه ،و َِ ُ ا أن כ ن ،و ل َ ِ ْ َא َ َ ا ّ اق א .و :כ אب ّ أ אت: َ ِف ا َ א ِ َ داود ا و ّ اح .وا ه، ع ÜÇÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 470 Karîs, Cahza’nın öldüğü 324/9361 yılında öldü. Kitâbü Sınâ‘ati’l-Gınâ’ ve Ahbâri’l-Mugannîn adında bir eseri vardır. Kendisinin şarkı söylediği makamları da -alfabetik sırayla-bu eserinde zikretmiştir. Eserinin 1000 yaprak kadarlık kısmını yazmış fakat hepsini tamamlayamamıştır. İbn Tarhân 5 Ebü’l-Hasan Ali b. ...’dir. Mûsikide güzel metod sahibi ve edebiyatta [iyi] birikimi olan bir zâttı. … yılında öldü. Kitâbü’n-Nevâdir ve’l-Ahbâr, Kitâbü Ahbâri’l-Mugannîne’t-Tanbûriyyîn, Kitâbü Ensâbi’l-Hamâm, Kitâb mâ Verade fî Tafdîli et-Tayri’l-Hâdî adlı eserleri vardır. 1 Yukarıda 326/938 şeklinde geçmiştir. ا 471 و ّ א ا אء وأ אر ا وا ي ا ٥ ج أر و أ ّّ و א אت ات ا وذכ ا ور . .و ّ א اכ ا :כ אب وف .و ّ אن ... أ ا ...و اכ أ אب ا אم ،כ אب א ورد ا :כ אب ا ادر وا ا אء و אر ،כ אب أ אر ا ا ا אدي. א ّ ا دب .و ّ ر ،כ אب ا DÖRDÜNCÜ MAKALE Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla (O’na güvenir O’ndan yardım isterim.) 5 10 Âlimlerin haberleri ve yazdıkları eserlerin adlarından bahseden Kitâbü’l-Fihrist’in Dördüncü Makalesi şiir ve şairler hakkındadır ve iki fenne ayrılır. Muhammed b. İshak der ki: Bu makaledeki maksadımız eski şairlerin şiirleri, râvileri, divanları, kabilelerin şiirleri, onları toplayanlar ve yazanlar hakkında bilgi vermektir. İkinci fende ise muhdes (yeni) şairlerin şiirlerinden, her şairin şiirinin hacminden, çok ve az şiir söyleyenlerden söz edeceğiz. Bu azmettiğimiz iş [ve hizmet] hususunda Cenâb-ı Allah lütfu keremiyle bize yardım etsin. Abbâsî Devletinin Başına Kadar Geçen Kabilelerin Râvilerinin İsimleri ile Cahiliye ve İslâm Devri Şairlerine Ait Şiirlerin Adları: 15 20 Ebû Amr eş-Şeybânî, Hâlid b. Külsûm el-Kûfî, Muhammed b. Habîb, et-Tûsî Ebü’l-Hasan Ali b. Abdullah İbn Sinân, el-Asmaî Abdülmelik b. Kurayb ve İbnü’l-A‘râbî’den yukarıda bahsedildi. Musannif der ki: Yukarıda bu âlimlerin ilim aldığı zâtlardan, [onlar arasındaki] fasih ve bedevi râvilerden bahsedildi. Bunlardan tekrar söz etmeye ihtiyaç yok. İhtiyaç duyulduğunda ilgili yerlere müracaat edilsin; inşallahu Teâlâ. İmruülkays b. Hucr 25 Onun şiirini Ebû Amr, el-Asmaî, Hâlid b. Külsûm ve Muhammed b. Habîb rivayet ederler. Ebû Saîd es-Sükkerî bütün rivayetleri bir divanda güzelce topladı. Ebü’l-Abbas el-Ahvel de topladı ancak tamamlayamadı. İbnü’s-Sikkît de topladı. Züheyr b. Ebî Sülmâ Bir grup râvi, bu şairin şiirlerini rivayet etmiş ancak rivayetleri kusurlu ve ihtilaflı olmuştur. es-Sükkerî ise güzel bir divan meydana getirmiştir. א ا ا ا ا ا ا ّכ و أ و ا ٥ و א ا ا ي ا אل ّ وأ אء ا واة ا ّا א وا כ ها א و أ و وا ي و ا واة ا ،إن אء ا ا ؤا ا : اب .و لو ز أ ّ ده . ّ و . إ ّأول دو ذכ ه، و أ ا ذכ א א ذכ כ م اכ ا و ّم א אإ א ، כّ وا ا כ אن ذכ ه ،وا ءا أ ا אء ا إ אدة ذ כ ، ا א إ א . و وا ا وا אت أ ّ ،و א اء ا א :رواه أ ،و אه ذכ ه ،وا אع أ אر ا ار ذכ ه ،و א ذכ ه .אل ا و אء א وأ ّ א .و כ أ אر ا وأ אر ا ذכ ه ،وا אء وا ذכ وأ אء أ אر ا א אأ و و ه ا א أن ّ .وا א אء وأ ّ ه ّאن א ودواو אء رواة ا א ا אس: ّ ّ و אق: وا أ ٢٠ اء و إ ١٠ ١٥ כ אب ا وا أ אر ا אء א اכ ا ا ّ ّכ :رواه א . و א ا ّכ ي ّ و ّ وا وا כ مو ّد روا ،و ّ أ ا אس ّ و ا ّכ ي ّ DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 474 Ebû Saîd es-Sükkerî’nin Divanlarını Topladığı Şairler 5 10 15 Muhammed b. İshak der ki: Şairlerin şiirlerini toplayan ve bu işi güzel yapan âlimlerin başında Ebû Saîd es-Sükkerî gelir. Adı Hasan b. el-Hüseyin’dir. İlgili bölümde kendisinden detaylıca bahsettik. Burada okuyucuya kolaylık olması için onun sadece neleri derleyip topladığını zikredeceğim. Aynı şekilde onun yaptığı işi -kusurlu veya mükemmel- yapan diğer âlimlerden de söz edeceğim. Ki inşallah böylece tekrara ihtiyaç duymayayım. İmruülkays: Daha önce bahsedildi. en-Nâbiga ez-Zübyânî: [Şiirlerini] -yine- el-Asmaî topladı; ancak kusurluydu. İbnü’s-Sikkît ve et-Tûsî ise güzel cemettiler. Züheyr: Daha önce bahsedildi. en-Nâbiga el-Ca‘dî: el-Asmaî, İbnü’s-Sikkît ve et-Tûsî topladı. el-Hutay’e: Şiirlerini el-Asmaî, Ebû Amr eş-Şeybânî, et-Tûsî ve İbnü’s-Sikkît topladı. Temîm b. Übeyy b. Mukbil: Ebû Amr, el-Asmaî, etTûsî ve İbnü’s-Sikkît topladı. Lebîd b. Rebîa el-Âmirî: [Şiirlerini] Ebû Amr eş-Şeybânî, el-Asmaî, et-Tûsî, İbnü’s-Sikkît topladılar. Amr b. Ma‘dîkerib: Ebû Amr [toplamıştır]. Düreyd b. es-Sımme el-Cüşemî: Şiirlerini Ebû Amr eş-Şeybânî ve el-Asmaî topladılar. 20 Mühelhil b. Rebîa: el-Asmaî ve İbnü’s-Sikkît [topladı]. el-A‘şâ el-Kebîr Meymûn b. Kays: Ebû Amr, el-Asmaî, İbnü’s-Sikkît, et-Tûsî ve Sa‘leb [topladılar]. A‘şâ Bâhile Âmir b. el-Hâris: [Şiirlerini] el-Asmaî ve İbnü’s-Sikkît [topladılar]. Mütemmim b. Nüveyra: Ebû Amr eş-Şeybânî ve el-Asmaî topladılar. ez-Zibrikân b. Bedr: el-Asmaî, Ebû Amr ve başkaları [topladı]. 25 Bişr b. Ebî Hâzim: el-Asmaî ve İbnü’s-Sikkît topladılar. el-Mütelemmis ed-Dube‘î: el-Asmaî ve başkaları topladı. el-Müseyyeb b. Ales: [Divanını] bir grup [topladı]. Humeyd b. Sevr er-Râciz: Şiirlerini el-Asmaî, Ebû Amr, İbnü’s-Sikkît ve et-Tûsî topladılar. Humeyd b. Mâlik el-Erkat: Şiirlerini el-Asmaî, Ebû Amr, İbnü’s-Sikkît, et-Tûsî [topladılar]. 30 Adiyy b. Zeyd el-İbâdî: Şiirlerini bir grup topladı. Adî b. er-Rikâ‘ el-Âmilî: Şiirlerini bir grup topladı. Sühaym b. Vesîl el-Âmilî er-Riyâhî: Şiirlerini el-Asmaî ve İbnü’s-Sikkît topladılar. et-Tırımmâh b. Hakîm: Şiirlerini et-Tûsî güzel şekilde topladı. Ondan başka kişiler de toplamıştır. Urve b. el-Verd: el-Asmaî ve İbnü’s-Sikkît topladı. ا 475 أ اء ا אء ا أ إ אل ّ ا ا ّכ ي وا ّ א اا ٥ أ ًא ا ّכ ي أ אر : ّ אء أ אر ا אق :ا ي ،و ا ا ب א اء ذכ ه ا ا ّכ ي ّ ّ د وأ כ אو .وأذכ ّد ّ أو أ אج إ ّ :أ .وأ א أذכ اا إن אء ا . ا כ ذ כ: ا ؤا :و ا כ وا د وا ا כ ا :و ذכ ه .ا א ا :و وأ ا א وا أ َّ ا א ي: ِ : أ و وا وا أ وا א وا وا כ ب :أ و .در أ وا ََ : . ي א . وا وا ا ّכ را ا :ا אכا ر :ا ز ا אدي: :ا وا وة .أ .ا א . ا رد :ا א ن א א . :أ א وا ا אرث: .ا אن א. א . ا א وا اכ و . وا .ا ة :أ وو وا ا ّכ وا ر وا ا ِّ ِّכ . وا ا כ .و أ ا כ وا אزم :ا ا و ا כ وا ا ّכ وأ ر :ا ّ ا ا ْ ّ . : وا وا ا ا א ا :ا و وا ١٥ ّي :و . ر ٢٠ .ز وا ا ١٠ ذכ ه .ا א א :و أ אا ّ وا ّ وأ ي ا אع ا א .ا ا ّכ وا ا ّכ . ّ אح ا َ ِ :ا ه. و و وا ا ّכ وأ . و وا ا ّכ وا : א . כ :ا و ّد DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 476 Şebîb b. el-Bersâ’. Amr b. Şe’s: Şiirlerini el-Asmaî ve İbn Cündüb topladılar. el-Abbas b. el-Mirdâs es-Sülemî: Şiirlerini et-Tûsî ve İbnü’s-Sikkît topladılar. en-Nemir b. Tevleb: Şiirlerini el-Asmaî ve İbnü’l-A‘râbî topladılar. el-Mirâr b. Saîd el-Fak‘asî. 5 10 Ebü’t-Tamahân el-Kaynî. Sâlim b. Vâsıbe el-Esedî. el-Abbas b. Utbe b. Ebî Leheb. eş-Şemmâh b. Dırâr ez-Zübyânî. Ma‘n b. Evs el-Müzenî. er-Râ‘î Ubeyd en-Nümeyrî. Abdurrahman b. Hassân b. Sâbit. Oğlu Saîd b. Abdurrahman. Ubeydullah b. Kays er-Rukayyât: Şiirlerini el-Asmaî ve et-Tûsî topladılar. Ebü’l-Esved ed-Düelî: Şiirlerini el-Asmaî ve Ebû Amr topladı. Cirânü’l-Avd en-Nümeyrî. el-Hâdira Kutbe b. Evs: Yine İbn Düreyd topladı. Mudarris b. Rib‘î: el-Asmaî ve başkaları topladı. Harîbe: Şiirlerini bir grup topladı. Hıdâş b. Züheyr el-Âmirî. 15 20 25 30 Müzâhim el-Ukaylî: Şiirlerini bir grup topladı. Ebû Hayye en-Nümeyrî (muhdes/yeni şairlerden): Şiirlerini el-Asmaî ve başkaları topladı. elHansâ: Şiirlerini İbnü’s-Sikkît, İbnü’l-A‘râbî ve başkaları topladılar. el-Kümeyt: Şiirlerini el-Asmaî topladı, İbnü’s-Sikkît de ilâvelerde bulundu. Bir grup kişi onun şiirlerini İbn Künâse el-Esedî’den rivayet etti. İbn Künâse ise Ebû Hurrî, Ebü’l-Mavsûl ve Ebû Sadaka’dan rivayet etti. Bunların hepsi Benî Esed’dendir. Ayrıca İbnü’s-Sikkît hocası Nasrân’dan rivayet etti. Nasrân “Kümeyt’in şiirini Ebû Hafs Ömer b. Bükeyr’e okudum.” der. Kümeyt’in şiirini es-Sükkerî de topladı. Zürrumme: Şiirlerini bir grup topladı ve rivayet etti. Ebü’l-Abbas el-Ahvel onun şiirlerini bütün rivayetlerden topladı. es-Sükkerî de topladı ve diğerlerinden daha fazla eklemeler yaptı. Zürrumme’den şiir rivayet edenler arasında el-Hureyş b. Temîm -babasından rivayet eder- ve Hilâl b. Minyâs da vardır. Ebû Ubeyde ise el-Müntece‘ b. Nebhân’dan rivayet eder. Yine el-Leb’e b. Dımâm da Zürrumme divanını Ebü’l-Marzî, en-Nüseyr b. Kasîm ve Ebû Cehme el-Adevî’den rivayet eder. Ebü’n-Necm el-Îclî: Ebû Amr eş-Şeybânî, Ebü’n-Necm’in şiirini Muhammed b. Şeybân b. Ebü’n-Necm’den ve Ebü’l-Ezher b. binti Ebü’nNecm’den rivayet etti. Divanını Ebû Saîd es-Sükkerî güzel şekilde topladı. ا 477 ا ا :ا ا אن ا ٥ ١٠ ا אء. و وا ا ّכ .ا ِ ار َ אن ا َ ِ .א ْ ار ا א . أ ا ا َْ س :ا אخ ا َ ي. ا َ אت :ا ا ا ا وا .ا ِ ُ ْ ُ ب .ا אس ّ ،وا ا ا ،أ َْ َ :ا ا َْ َِ . وا داس ا أ ي .ا אس ّ . أوس ا ّ אن ا وا .ا א .أ ا . ا دا ؤ :ا . وأ و. ان ا و ا ا دا ا ّכ أوس :ا در أ ً א ِ َ ُ .س ي .ا אدرة ّ :א ِ .اش ز ا א ي. ه. ا وا : א .أ ا و ا ا ا ُכ َ ُ : ْ ي ورواه ا כ א ا ١٥ .ورواه ا أ رِ ْ ِ : وزاد أ ا ّכ أ ا َ ِي ) ْ ّ א. ّ ا ي وأ ث( :ا ا ّכ ،ورواه ا ل وأ ان أ אذه .و אل כ .و اכ و ه .ا ا א ،و ان :أت اכ ،ا ّכ ي. أ ا אس ا ورواه א وا ي ذو ا ّ : ّ ا א .وا ي روى ا ّכ ي اد و ذي ا ّ אن روى أ אس وا أ .و ل و ِ אم و ٢٠ أ أ ا ا ا و أ :روى أ أ ا ز כא ء ل ا אء: أא وا َ ْ وا א أ ا َ ،و أ ا أ ا ا وا אت ا ةوا وي. ّ אن ا כ ي و ده. DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 478 el-Accâc er-Râciz: Şiirlerini el-Asmaî ve Ebû Amr eş-Şeybânî rivayet ederler. 5 Ru’be b. el-Accâc: Yeni şairlerden olup şiirlerini el-Asmaî, Ebû Amr eş-Şeybânî ve bir grup âlim rivayet ederler. Divanını Ebû Saîd es-Sükkerî mükemmel bir şekilde toplamıştır. el-Ahtal: Şiirlerini es-Sükkerî güzel bir şekilde topladı. el-Ferezdak: Şiirlerini es-Sükkerî güzelce topladı. 10 Cerîr: es-Sükkerî Cerîr’in divanını ise toplamadı. Onun şiirlerini Ebû Amr eş-Şeybânî, el-Asmaî ve İbnü’s-Sikkît’in de aralarında bulunduğu farklı âlimler topladı. Cerîr’in şiirini ve nakâizini (tenkitlerini) rivayet eden Mishal b. Küseyb b. Ammar b. Atâ b. el-Hatfî’dir. Bu ifadeler İbnü’l-Kûfî’nin hattından (yazısından) alınmıştır. 15 Nakâizu Cerîr ve’l-Ferezdak: Bu şiirleri Ebû Ubeyde Ma‘mer b. el-Müsennâ topladı. el-Asmaî bundan başka bir tarikten rivayet etmiştir. Ebû Saîd el-Hasan b. el-Hüseyin [es-Sükkerî de bu başlık altındaki şiir ve nazîreleri] güzel bir divan haline getirdi. Ayrıca bu şiirleri Ebü’l-Muğis el-Evdî de topladı. Bu divanı ondan Sa‘leb rivayet etti. Cerîr’i Nakzedenlerin ve Cerîr’in Nakzettiklerinin Adları 20 Nakâizu Cerir ve’l-Ahtal: Toplayanlar Ebû Amr ve el-Asmaî. Nakâizu Cerîr ve Amr b. Lece’: Toplayanlar Ebû Amr ve el-Asmaî’dir. Nakâizu Cerîr ve’l-Ferezdak. Cerîr’in evlat ve torunlarından şair olanlar: Nûh b. Cerîr: Az şiiri olan bir şairdir. Bilâl b. Cerîr, Cerîr’in kızı -adı [Radbâ]’dır- ve Akîl b. Bilâl: Üçü de az şiiri olan kişilerdir. Umâra b. Akîl’in ise güzel ve pek çok şiiri vardır. 25 30 es-Sükkerî’nin Şiirlerini Topladığı Kabileler (Bazı Âlimerin Kayıtlarından Naklen) Benî Zühl’ün, Benî Şeybân’ın, Benî Rebîa’nın, Benî Yerbû‘un, Tayyi’in, Benî Kinâne’nin, Benî Dabbe’nin, Fezâra’nın, Becîle’nin, Kayn’ın, Benî Yeşkûr’un, Benî Hanîfe’nin, Benî Muhârib’in, Ezd’in, Benî Nehşel’in, Benî Adî’nin, Eşcâ‘ın, Benî Nümeyr’in, Benî Abdüvüdd’ün, ا 479 ا אج ا ا :ا رؤ ا ا و א ا ٥ ّ אج: א وأ ا أ אء و : ا ّכ ي ا زدق: ا ّכ ي ّ ده. أ وا وا א ا ّכ ّي כ ّ אر א אأ ة ا א אء א وا و وا وا ا ّכ אء ا ً :أ א .وا ي روى ا . ا َ ّا : אء، ٍو א َ ُ اכ . : אء ا א أ אر ّ. و وا ا ودي روا א .א ،א ل ا ّ ، و :أ כ ،أ אر ر ،א ،أ אر א ]ا اء[، ّد כ . אء ،أ אر ،أ אر ارة ،أ אر ،أ אر ي ،أ אر أ وا ا ّ אن ،أ אر ّ ّ .ا אرة א اا ّכ ي כ א ،أ אر ،أ אر . اوא ل ،א ذ ،أ אر ء ،أ אر دون כ ا وا .و اء وو و ه: ،א א ة ِ ُ َ . אأ وا زدق. ا ح أ אر ،وا ي َ .א אء و أ وכ כ أ ا ّכ ي و ّ ده. ا ّ .وروا א ا אأ ا ّ د א .و ا أ أ رؤ و وا زدق ١٠ ٢٠ روى ا ّ ده. :و ١٥ وا ا א . ع ،أ אر ،أ אر ا ، אرب ،أ אر ا زد ،أ אر ،أ אر ود، ّ DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 480 Benî Mahzûm’un, Benî Esed’in, Benü’l-Hâris’in, Dabâb’ın, Fehm ve Advân’ın ve Müzeyne’nin şiirleri. Başkaca Şairlerin Şiirleri 5 Hüdbe b. Haşram, Ziyâde b. Zeyd, Kümeyt b. Ma‘rûf ve Sımme el-Kuşeyrî’nin şiirlerini toplamıştır. Sımme’nin şiirini Mufaddal b. Seleme [de divan hâline getirip] toplamıştır. ا 481 وم ،أ אر أ א و وان ،أ אر و أ . أ אر ا اء أ ً א م وز אدة ٥ ا ّ ،أ אر ا אرث ،أ אر ا ّ אب ،أ אر . ز .اכ وف .ا ّ ا ي، DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 482 Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla Âlimlerin Haberleri ve Yazdıkları Eserlerin Adlarından Bahseden Kitâbü’l-Fihrist’in Dördüncü Makalesinin İkinci Fenni Zamanımıza Kadarki Muhdes (Yeni) Şairler ile Bazı İslam Devri Şairlerinin İsimleri ve 5 Bunların Ortaya Çıkarılan Şiirlerinin Miktarları Hakkındadır Muhammed b. İshak der ki: Makalemizin başında, şairleri [yeniden] tabakalara ayırmayı hoş görmediğimizi, zira bizden önceki âlim ve ediplerin bu işi yaptığını ifade etmiştik. Bizim bu kitapta maksadımız şairlerin adlarını ve her şairin şiir miktarını ve bilhassa yeni şairleri ele almaktır. Yine 10 amacımız [bu şairlerin] şiirlerindeki farklılıkları sunmaktır ki kitap ve şiir toplayanlar bunları bilsin ve dikkatli davransınlar. Biz “Falanca kişinin şiiri 10 yapraktır.” dersek süleymânî kâğıdı kastediyoruz. Bu kâğıdın yaprağının her sayfası 20 satır tutar. Şiirleri az veya çok dediğim ifadelerde bu husus göz önüne alınsın. Bunu araştırma ve kesin hükme dayanarak değil, takrîbî 15 olarak ve uzun zamanki tecrübelerimize dayanarak söylüyoruz. Beşşâr b. Bürd: Benî Ukayl’in mevlâsı olup Müra‘‘as diye lakaplanır. Aslı Farisîdir denilmiştir. Şiirini kimse toplamamıştır. Hiçbir divan, şiirlerinin hepsini ihtiva etmez. 1000 yaprak kadarlık bir şiir divanını gördüm. Bazı kişiler onun şiirlerinden antoloji meydana getirmişlerdir. 20 İbn Herme: Adı İbrâhim b. Ali b. Herme olup şiiri 200 yaprak olarak toplanmıştır. Ebû Saîd es-Sükkerî ise 500 yaprakta toplamıştır. Sûlî de topladı, yeni bir şey eklemedi. Ebü’l-Atâhiye: Şiirlerindeki biçim Beşşâr’ın şiirlerinin tarzındadır. Şiirlerinden bazılarını Musul’da gördüm, talahî yarımlık kâğıtlarla 20 küsur 25 cüzdü ve muhdes şairlerin şiirlerinin kâtibi İbn Ammar [es-Sekâfî]’nin hattıylaydı. Gördüğüm nüsha eksikti. Tamamının 30 cüz olduğu anlaşılıyordu. Bir grup âlim onun hayatı ve şiirlerinden seçmeleri ihtiva eden eserler yazdılar. Onlardan bahsederken yaptıklarından söz ettik. ا 483 ا ا ا ّ ا א اכ א ّ ه א و אد ٥ ا اء، أ אء ا إ ّ اء و ١٠ א ذכ ّ א ّ אر ١٥ :و أ ا א أ ّא ، اכ ور אت ا ،أ وכ ه .و دا אا ّ ا أن ّ א أن رد وا .وا אوت ا ي אر ذ כ ،و כ ن ّא إ ّ א ة א א ر أن כ ن ا ر . ُ אذכو א ذכ ّ א رأ אه م. ،و أ أ إ ا ّ وכאن א رأ .و ا ّכ ي أ ا א :ا ٢٠ ، .و אر .و ا אر ور ، א . ا ًא و אء وأ ذ כ .وإ ّ א א فا ي وا ها د :و ّ א ّ ، د ان و رأ و ا ى ه ه ا ن א אء ا و אء وا د אء ار ون اء ا ّأول כّ أ אر ا אن א ً أ אر ا אء א אق: א إ ّن ار א أ إ ّ א أ אر ، و و כ אب ا ي أ אر ّ .ذا ا ج אل א ا ا ا رة א ور ،و ه ًءا ،أ אف ا أّ א ُ ّ ،ل א ،כ א א ه ه ذכ ا ّ د א و رة ّ אر ،وا ي رأ ّ ا ّ . ّ אر ]ا ًءا .و ور ،و ء. ت ه א [ כא أ אره وا ، ا אر ه DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 484 Ebû Nüvâs 5 Çok meşhur olduğu için nesebini ve hayatını ayrıntılı anlatmaya gerek yoktur. Fitne [Emîn-Me’mûn savaşı] sırasında, Me’mûn Horasan’dan gelmeden önce 200 (815-816) yılında öldü. İbn Kuteybe 199 (815) yılında öldüğünü söyler. Ebû Nüvâs’ın şiirlerini alfabetik olmadan toplayanlar: 10 Râvisi Yahyâ b. Fazl şiirlerini 10 sınıfa ayırmıştır. Diğer âlimlerden Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. es-Sikkît de şiirlerini 10 sınıfa ayırmış, 800 yaprak civarında şerh etmiştir. Ebû Saîd es-Sükkerî de şiirlerinin üçte ikisini 1000 yaprak civarında toplamış, tamamlayamamıştır. [Bunun el-Hulvânî hattıyla olanını gördüm]. Ebû Nüvâs Divanı Telif Eden Edipler: 15 20 25 es-Sûlî onun divanını alfabetik olarak toplamış, ona ait olmayan fakat kendisine nispet edilen şiirleri almamıştır. Ali b. Hamza b. Hasan el-İsfahânî de divanını alfabetik olarak toplamıştır. Yûsuf b. ed-Dâye hayatını ve şiirlerinden seçmeleri yazmıştır. Ebû Hiffân, Ebü’t-Tayyib b. el-Veşşâ, İbn Ammar da onun hayatına ve şiirlerinden seçmelere dair eserler yazmışlardır. İbn Ammar onun kötü yanları, aşırdığı beyitler hakkında bir risâle yazmıştır. Âlü’l-Müneccim (Müneccim Ailesi) de muhdes şairlerin şiirlerine, hayatlarına dair yazdıkları eserler arasında onun şiirini ve hayatını da yazmışlardır. Bundan yukarıda söz edildi. Ebü’l-Hasan eş-Şimşâtî; Ebû Nüvâs’ın hayatı, şiirinden seçmeler, meziyetleri ve onu müdafaa hakkında bir kitap yazmıştır. Müslim b. el-Velîd: Hayatı meşhur olup 200 yaprak kadarlık şiirleri alfabetik tertiple es-Sûlî tarafından toplanmıştır. es-Sûlî toplamıştır. Bir de … diye tanınan kişi toplamıştır ki o, bizim zamanımızda yaşamıştır. Mervân b. Ebî Hafsa er-Reşîdî, Ailesi ve Çocuklarından Şair Olanlar: 30 Birinci Ebû Hafsa olup adı Yezîd’dir. Hz. Osman zamanında yaşadı. Çok az şiir yazdı. Yahyâ b. Ebî Hafsa: Abdülmelik b. Mervân zamanında yaşadı. Az, 20 yaprak kadar tutan şiirler yazdı. ا 485 أ ا اس وُ ا ا אن ن ا ٥ اس راو أ ا ا و أ وا אر ه .و אو و א .و אن א ور و ل ا ار أ ور ]ورأ אر ا :وأ ه ف ،...כאن ز א א. ا أ . ا אر أ ا א وا כ م א ه أ ّאم أ ّאم ا כ אن أ אره أ ًאر א ه כ א ا ه. ّ ه ،و ه ا ٢ אر ا ّ אء أ ا אر א ،أ אر أ . ور ي وآ وو ه ا ، ة ١ ه .و رو : .و ذכ ذ כ .و ا ّول :وا . أ- ر-ا ا ة أ אف .و أ ا ا أ אره وا אر أ أ ا אء أ ب أ ًא ار א ه وا ور وان و ة أ אف ،و ّ אر أ אره وا ا آل ا ّ أ אره و ،و اس وا ١ ٢ و وא . وف: ا وف أ ً א .و אر ّ אن أ אره وا أ אر ا ٢٠ ا وف وأ א ا : ا ا دب: ا ١٥ و .و אل ا ا ّכ و ّ ه ّ ،و ا ّכ ي و ا ُ ا [. و ١٠ א أ ّ ا אء ه .و أ ّ اس وم ا وف. اء: ّ אن .Ġא ا ً وان ،א ّ ّ ا. ور . DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 486 Mervân b. Süleyman b. Yahyâ b. Ebî Hafsa: Ebü’s-Semt künyesini taşır. Şiirleri 300 yaprak kadar tutar. Ebü’s-Semt Mervân b. Ebi’l-Cenûb: Şairdir, şiirleri 150 yaprak kadar tutar. 5 Muhammed b. Mervân [İbn] Ebi’l-Cenûb: Şairdir, şiirleri yaklaşık 50 varaktır. Mütevvec b. Mahmûd b. Mervân b. Ebi’l-Cenûb: Şairdir, şiirleri 100 yaprak kadar tutar. 10 Ebû Süleyman İdrîs b. Süleyman b. Ebî Hafsa: Şairdir, şiirleri 100 yaprak kadar tutar. Muhammed b. İdrîs: Şairdir, az şiiri vardır. Âmine bint el-Velîd b. Yahyâ b. Hafsa: Şairdir, az şiiri vardır. Ebü’s-Semt Abdullah b. es-Semt: Şairdir, şiirleri 100 yaprak kadar tutar. 15 Rezîn b. Süleyman Ailesi Şairleri Ali b. Rezîn: Şairdir, şiirleri 50 yaprak civarındadır. Di‘bil b. Ali el-Huzâî: Şiirleri es-Sûlî tarafından 300 yaprak civarında bir divanda topladı. Bu zâtın Kitâbü Tabakâti’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’l-[Vâhide] adlı eserleri vardır. 20 Rezîn b. Ali: Şair olup, şiiri 50 yaprak kadardır. el-Hüseyin b. Di‘bil: Şair olup şiiri 200 yaprak kadardır. Ebü’ş-Şîs Muhammed b. Abdullah b. Rezîn b. Ömer Di‘bil: Künyesi Ebû Ca‘fer olup şairdir, 150 yaprak kadarlık şiiri vardır. Şiirleri es-Sûlî tarafından toplanmıştır. 25 Abdullah b. Ebi’ş-Şîs: Şair olup şiirleri 70 yaprak kadardır. Ebü’l-Atâhiye Ailesi Yukarıda Ebü’l-Atâhiye’nin bahsi geçti. Burada onun oğul ve torunlarından şair olanları ele alacağız. Bunlardan biri Muhammed b. Ebü’l-Atâhiye’dir. Künyesi Ebû Abdullah’tır. Dindardı, Atâhiye diye lakap almıştı. ا 487 אن وان :و ُכ أ א ور . أ ا وان و أ ا ٥ أ ُ ج آ ا أ د أ وان אن إدر א ه ا ا ا آل رز ا ا أ אت ا א ور . اء: ا א ور ، : ا ّ و א ور ، ه ا آل أ أ ا ا ور . دِْ :א أ ا .و اכ ،כ אب ة. :א ا ّ. ور . اء ،כ אب ا ا رز א ور . :א ة رز :א د א ور . :א :א אنُ ، ا ور . ب :א ُِ . أ :א أ ا ٢٠ ؛ א ب :א אن إدر ١٥ ٌ ور . وان ا ١٠ ب أא ا وان أ ا .א ه :א ُ א ه ور . رز ا ١ د :وכ أא א . ه ور . ا א כ א א כאن و ه وو و ه א ا ّ م ذכ أ ا א و ً أ ا א ؛ وכ أא ؛ א . ا وכאن א ًכא و ُ ّ ّ ١ ا :ا ّ . DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 488 Şairdi, şiirleri 50 yaprak kadardır. [Bir başkası] Abdullah b. Muhammed b. Ebü’l-Atâhiye’dir. Şairdi, şiirleri 50 yaprak kadardır. [Bir başkası ise] Ebû Süveyd Abdülkavî b. Muhammed b. Ebû Atâhiye’dir. Şair olup şiiri 50 yaprak kadar tutar. 5 10 Tâhir b. el-Hüseyin Ailesi Ebü’l-Hüseyin Tâhir b. el-Hüseyin şairdir, şiirleri 50 yaprak kadardır. Abdullah b. Tâhir b. el-Hüseyin, şairdir, şiirleri 50 yaprak kadardır. Muhammed b. Abdullah b. Tâhir, şairdir, şiirleri 70 yaprak kadardır. Süleyman b. Abdullah b. Tâhir, az şiiri vardır. Muhammed b. Tâhir b. Abdullah b. Tâhir, şair olup şiirleri 30 yaprak kadardır. Ubeydullah b. Abdullah b. Tâhir, şairdir, şiirleri 100 yaprak kadardır. Muhammed b. Dâvûd’un Kitâbü’l-Varaka’da Zikrettiği Şairlerin Şiir Miktarı: 15 Muhammed’in zikrettiği şairlerin bir kısmından yukarıda bahsedildi. Burada daha önce zikretmediklerimizden söz edeceğiz. Ru‘be b. el-Accâc er-Râciz (Recezci) Bu şairin şiirini el-Asmaî rivayet etti. Ebû Saîd el-Hasan b. el-Hüseyin es-Sükkerî 1000 yaprak kadarlık bir divanda topladı. es-Seyyid b. Muhammed el-Himyerî 20 25 Ehl-i Beyt şairlerinden, çok şiir yazanlardandır. Divanının sadece râiyyat-ı Seyyid kısmını 2 cüz hâlinde gördüm, 300 yaprak kadardı. 200 yaprak kadar tutan başka cüzlerini de gördüm, şiirlerinin sadece Keysâniyyât-ı Seyyid kısmını ihtiva ediyordu. Daha sonra şiirlerini 500 yaprak kadarlık bir mecmuada toplanmış hâlde gördüm. [Diğer şairler:] Benü’l-Abbas’ın mevlâsı Südeyf [b. Meymûn], şiiri 30 yaprak. İbn Cündüb el-Hüzelî, şiiri 30 yaprak. ا 489 و א ه ه ه ه ن ور . آل א א ا א و א ا ،א و ه ار ،א ار א ا א ،א א ،א ه א ور . אد أ אر رؤ روي أ ّ ا ّ ّ ذכ و ّ ا را אت ا ّ رأ ّ اء أ ، ا داود כ אب ا ر ّ .و ئ א א כ ا أ ا ١ ن ا با أ: ر- ر :أ . ً א. ن. ا כ א ا ، ور ، ن ور . ن ور . ي כ א אت ا ّ ّ ذכ ه ا ّכ ي، א ور א ور . ا אس، ٢ ٢٠ ،رأ أ اء ه، ٣ ا ّ. ي .ورأ ّ א ،א א ، ّ אج ا ا ها ّ ا ا ور . ذכ ه א ه ور . ا ١ ٢ ٣ ه ه ا ار ن ور . ن ور . ن ور . ّ م ّأول ا ا ّ ى ذכ אه إن אء ا . ١٥ و אن اכ م ١٠ ا ي ّ أ ا א ،א و ار ا أ ا ٥ ور . ن ور .أ ا أ ا א ،א و ار ي DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 490 Ali b. Sâbit, şiiri 150 yaprak. Hammâd Acred, şiiri 50 yaprak. Ebû Nuhayle er-Râciz, şiiri 50 yaprak kadar. Eşcâ‘ es-Sülemî, şiiri 200 yaprak. 5 Seleme b. Ayyâş, şiiri 50 yaprak kadar. İbnü’l-Mevlâ, şiiri 30 yaprak. Muhammed b. Ebû Uyeyne, şiiri 100 yaprak kadar. Selm b. Amr el-Hâsir, şiiri 150 yaprak kadar. Süleyman b. el-Muhâcir, şiiri 50 yaprak kadar. 10 Mü’emmel er-Rakkî, şiiri 50 yaprak kadar. Rebîa [b. Sâbit b. Lece’] er-Rakkî, şiiri 100 yaprak. es-Serî b. Abdurrahman [el-Ensârî], az şiiri vardır. Emîrü’l-Mü’minîn el-Mehdî, şiiri 10 yaprak. Sâlih b. Cenâh, şiiri 50 yaprak. 15 el-Halîl b. Ahmed, şiiri 20 yaprak. Halefü’l-Ahmer, şiiri 50 yaprak. Cehm b. Halef [el-Mâzinî], şiiri 50 yaprak. el-Hüseyin b. Mutayr el-Esedî, şiiri 100 yaprak kadar. Ebû Dülâme [Zend b. el-Cevn], şiiri 50 yaprak. 20 Zeyd b. el-Cehm, şiiri 50 yaprak. Dâvûd [b. Selm] el-Esved, şiiri 50 yaprak. İbn Hubeybât, şiiri 50 yaprak. Şurâa b. ez-Zendebûz, şiiri 70 yaprak. ا 491 א أ ّ אد ،א و د، ن ور . ن ور . ا ا ، ا أ ور . ، ور . א אش، ٥ ا ا ، ّ أ ١٠ ا א ، ا ي أ ا ا ور . ١ا ّ ،א ور . ا אري. ّ ٢، ي، אح، أ ا ور אت. ن ور . ون ور . ، ن ور . ، ا אز ، ن ور . ٣ ا ا א ور . ي، ا َ ن، أ ُد َز ْ ن ور . ، ا ز ٤ ٢٠ داود ا ا ١ ٢ ٣ ٤ ٥ َ ٥ا אت، د، ذ . ن ور . ن ور . ن ور . ا ر -א אري. ر–ا ر – ا אز . ا ن. ر-ز . ر– ور . ور . א ا ا א و ، א ١٥ א ور . وا א ، ّ ا ر ور . ، אن ا ور . ن ور . DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 492 Ali b. el-Halîl, şiiri 100 yaprak. Mutî‘ b. İyâs, şiiri 100 yaprak. Yahyâ b. Ziyâd el-Hârisî, şiiri 70 yaprak. Münkız el-Hilâlî, şiiri 50 yaprak. 5 Vâlibe b. el-Hubâb, şiiri 100 yaprak. Saîd b. Vehb, şiiri 50 yaprak. Ebü’t-Teyhân, şiiri 50 yaprak. Âdem b. Abdülazîz, şiiri 20 yaprak. Zındıklıkla itham edilir. Abdullah b. Mus‘ab, şiiri 50 yaprak. 10 Abdullah b. el-Mübârek el-Hayyât, şiiri 30 yaprak. Ukkâşe b. Abdüssamed [el-Ammiyyi], şiiri 30 yaprak. Ebû Mâlik el-A‘rac [en-Nadr b. Ebû Nadr], şiiri 30 yaprak. Muhammed b. Abdurrahman b. Ebû Şeybe, şiiri 30 yaprak. Musâvir el-Varrâk, şiiri 50 yaprak. 15 Ebü’l-Velîd ez-Zındîk, şiiri 30 yaprak. Bişr b. el-Mu‘temir Hayatından beşinci makalede ayrıntılı söz edeceğiz. Bu zât şairdi, şiirinin çoğu müsemmat ve müzdevec tarzındaydı. Çeşitli konulardaki kitapları nazma çekti. Bunlardan bahsedeceğiz. Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbü Hudûsi’l-Eş- 20 yâ, Kitâbü’r-Redd ale’l-Mecûs, Kitâbü’l-Hucce fî İsbâti’n-Nübüvveti’n-Nebî aleyhisselâm, Kitâbü’r-Redd ale’n-Nasârâ, Kitâbü’l-Redd ale’l-Yehûd, Kitâbü’rRedd ale’r-Râfıza, Kitâbü’r-Redd ale’l-Mürcie, Kitâbü’r-Redd ale’l-Havâric, Kitâbü’r-Redd alâ Ebi’l-Hüzeyl, er-Redd ale’n-Nazzâm, Kitâbü’r-Redd alâ Ebî Şemmer, Kitâbü’r-Redd alâ Ziyâdi’l-Mevsılî, Kitâbü’r-Redd alâ Dırâr, ا 493 ،א ور . ا إ אس ،א ور . ز אد ا אر ، ّ ن ور . ، ١ ا ٥ وا ا أ ا אن، آدم ا ن ور . אب ،א ور . و ن ور . ، ن ور . ٢ و ، ا א ، ن ور . ا אرك ا אط، ا ّ ٣ ا َ ِّ ، ا ُ ّכא أ ا כ ٤ا ج ا أ ١٠ ا ّ אور ا ّراق، ، ا أ ا ١٥ ون ور . أ ن ور . ن ور . ، ن ور . ٥ ، ن ور . ٦ ن ور . ن ور ا أ אره و دوج .و ّ وا ا ،כ אب כ אب ا ٢٠ ا א ا א اכ .وכאن א اا א ا وأכ ً א أ א ذاכ ه، ذ כ: ّ إ אت ّ إ ا س ،ا כ אب ا ا ه وث ا אء ،כ אب ا ّد ا אرى ،כ אب ا ّد ة ا ،Ṣכ אب ا ّد ا ا ، ا د ،כ אب ا ّد ّ ،כ אب ا ّد أ ا ا ارج ،כ אب ا ّد ،כ אب ا ّد ا כ אب ا ّد ار، ،כ אب ا ّد ّ ،כ אب ا ّد ز אد ا ا ّאم ،כ אب ا ّد أ ١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ر :ا אوي. ر :ا אن. . ر–ا أ :ا א כ. أ ر -ا أ :ا . ا . DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 494 5 Kitâbü’r-Redd alâ Ebî Celde, Kitâbü’r-Redd alâ Hafsi’l-Ferd, Kitâbü’r-Redd alâ Hişâm b. el-Hakem, Kitâbü’r-Redd alâ Ashâbi Ebî Hanîfe, Kitâbü İctihâdi’r-Re’y, Kitâbü Eksem b. Sayfî, Kitâbü’l-Hüseyn b. Seb‘î, Kitâbü’r-Redd ale’l-Esam, Kitâb fî Kıtâli Ali ve Talha, Kitâbü’r-redd ale’l-Esam (Eydan) fi’l-İmâme, Kitâbü’r-Redd ale’l-Müşrikîn adlı eserleri vardır. [Diğer bazı şairler]: 10 Ebü’ş-Şedâid el-Fezârî, şiiri 20 yaprak. İshak b. el-Fadl, kardeşleri Abdurrahman, Muhammed ve Abdullah, şiirleri azdır. Gâlib b. Osman el-Hemdânî, şiiri 20 yaprak. Ebû et-Teyyâr, şiiri 50 yaprak. Ebû Âsım el-Eslemî, şiiri 20 yaprak. [Saîd] ed-Dârimî el-Medenî, şiiri 30 yaprak. Ali b. Ruveym el-Kûfî, şiiri 50 yaprak. Huzâa’nın mevlâsı Amr b. el-Mübârek, az şiiri vardır. İbn Yâmîn el-Basrî, şiiri 20 yaprak. Ebû Haneş [Hudayr b. Kays elHalîl] en-Nümeyrî, şiiri 30 yaprak. Ebû Ümeyye Aliesi (Kitâbü’l-Varaka’dan Başka Bir Kaynaktan) 15 20 25 30 Ümeyye b. Ebû Ümeyye, şiiri 50 yaprak. Muhammed b. Ebû Ümeyye, şiiri 50 yaprak. Ali b. Ümeyye b. Ebû Ümeyye, şiiri 100 yaprak. Abdullah b. Ümeyye b. Ebû Ümeyye, şiiri 50 yaprak. Ahmed b. Ümeyye b. Ebû Ümeyye, şiiri 30 yaprak. Ebû Haşîşe et-Tanbûrî, zikredildi. Kayda değer bir şiiri yoktur. Ebû Hayye en-Nemîrî, şiiri 50 yaprak. Ebû Necre en-Nemîrî, şiiri 30 yaprak. Muhammed b. Züveyb el-Umânî er-Râciz, şiiri 50 yaprak. Ahmed b. Ebû Osman el-Kâtib, şiiri 50 yaprak. Abdülgaffâr b. Amr elEnsârî, az şiir yazdı. Siklâbî b. el-Müntehâ el-Medînî, şiiri az. Abdullah b. el-Harr, şiiri az. Ebü’l-Muâfâ el-Medenî, şiiri 20 yaprak. el-Muhayyes b. Ertât el-A‘racî er-Râciz, şiiri az. ed-Denka‘î, şiiri az. İbn Ebî Âsiye es-Sülemî, şiiri 50 yaprak. İbrâhim b. Abdullah b. Hasan, şiiri az. Mûsâ b. Abdullah b. Hasan, şiiri az. Ma‘n b. Zâ‘ide, şiiri az. Sâlih b. Abdülkuddûs, zındıklıkla itham edilir. Şiiri 50 yaprak. Seleme b. Abbâd b. Mansûr, şiiri az. Ebü’l-Hacnâ Nusayb el-Esğar, şiiri 70 yaprak. Yahyâ b. Bilâl el-Abdî, şiiri az. Süleyman b. el-Velîd, Müslim’in kardeşi, şiiri az. el-Hakem b. Muhammed b. Kanber el-Mâzinî, şiiri 50 yaprak. Ebû Hâşim et-Tâlibî, şiiri az. Ebü’l-Verrâs el-Huzâî, şiiri az. ا 495 ة ،כ אب ا ّد أ אب أ أ כ אب ا ّد ا כ ،כ אب ا ّد כ אب ا ،כ אب ا ّد أ ًא ا .Ġכ אب ا ّد ّ و أ ا ٥ و ا ا اري، ون ور .إ ن .א אن ا ا ، أ א اכ ا ، ، ون ور . ن ور . و ون ور .أ آل أ ١٠ ١٥ أ ) ّ ا אق ا ، و ون ور .أ ا אر، ّ ن ور . ، ا ٤ا ّ.ا ي، ا אري، ا ، ا ، ّ رؤ ا א ن ور . ّي، כ אب ا ر ( ون ور .ا ، ور . لا ي، ا אز ، ١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ا ّ. ر- ر: . ر: رُ - . ر-ا . ر- אد ّ. . ا ّ ّ ن ور .إ ا ن ور .أ . ا َ أر אة ا . ّ. ، ا ر، אن ا א ا א ، أ ا ا ا ، ا ّ .א ّ .أ ا زا ة، ّ م ن ور . ن ور . ّ. ، כ . ا ا ، ا ا وإ ا אرك ُ ا ا א .כ אب ا ّد ١ا ار ٢ ٣ ا ّ אل ّ أ أ ، ن ور . أ أ ، أ ّ ّ ّ ّ أ ن ور .أ أ أ ، أ ا أ أ ،א ور . ّ ّ ّ ّ ّل .أ ذכ ه و ري ،و ا ن ور .أ أ أ ، ّ ّ ذؤ ا א ة ا ي، ن ور .أ ا ي، ن ور ّ . ّ ن ور .ا ّ אر אن ا כא ، أ ن ور .أ ا ا ، א ٢٠ ا د ،כ אب ا ّد ،כ אب ا אد ا أي ،כ אب أכ ،כ אب אم ، ّ .ا ا ّ وسُ ، ا אء ، ّ، ّ .أ ا ، ّ. א ، ا ّ. ا ن ٦ ، א ّ .ا أ ن ور . ٥ ّ.ا כ ّ .أ ا ّراس ا أ ّ DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 496 Ebân el-Lâhik ve Ailesi 5 10 15 20 25 Ebân b. Abdülhamîd b. Lâhik b. Ufeyr: Çok şiiri olan bir şairdir. Şiirinin çoğu müzdevec ve müsemmattır. Farsça ve diğerlerinden -hatırladığımkadarıyla- şu kitapları tercüme etti: Kitâbü Kelîle ve Dimne, Kitâbü Belûher ve Bûdâsif, Kitâbü Sindibâd, Kitâbü Mazdek, Kitâbü’s-Sıyâm ve’l-İ‘tikâf, Kitâbü Mervek. Babası Abdülhamîd ve onun babası Lâhik az şiir yazarlardı. Ebân’ın kardeşi Abdülhamîd b. Abdülhamîd’in de şiiri azdır. Hamdân b. Ebân b. Abdülhamîd’in şiiri 50 yapraktır. Abdülhamîd b. Ebtar’ın şiiri azdır. Sehl b. Hârûn’dan söz edildi, az şiiri vardır. Zünbûr [b. Ebû Hammâd] el-Kâtib, şiiri 50 yaprak. Sâlih b. Ebü’n-Necm, şiiri 50 yaprak. Ebü’l-Hevl el-Himyerî, şiiri 50 yaprak. Külsûm b. Amr el-Attâbî, şiiri 100 yaprak. Mansûr b. Seleme en-Nemerî, şiiri 100 yaprak. İbn Kâbûs eş-Şeybânî, şiiri 100 yaprak. el-Abbas b. eş-Şua’liyyi, şiiri 100 yaprak. el-Abbas b. el-Hasan el-Abbâsî, şiiri 50 yaprak. Abdullah b. Eyyûb et-Teymî, şiiri 100 yaprak. Amr [b. Abdülmelik] el-Varrâk, şiiri 50 yaprak. el-Hüseyin el-Halî‘ b. el-Dahhâk, şiiri 150 yaprak. İbnü’l-Esved eş-Şeybânî, şiiri 50 yaprak. el-Abbas b. el-Ahnef; Sûlî bu zâtın şiirlerini 150 yapraklık bir divanda topladı. Bekr b. Nettâh, şiiri 100 yaprak. Ebû Şihâb el-Hayyât, şiiri 100 yaprak. Dâvûd b. Rezîn el-Vâsıtî, şiiri 30 yaprak. Yûsuf b. [el-Haccâc] es-Saykal, şiiri 50 yaprak. Ahmed b. Seyyâr el-Cürcânî, şiiri 50 yaprak. Utbetü’l-A‘ver el-Kûfî, şiiri az. İbrâhim b. Seyyâbe, şiiri 50 yaprak. Ya‘kûb b. er-Rebî‘, şiiri 70 yaprak. elFadl er-Rekâşî, 100 yaprak. el-Fadl er-Rekâşî’nin kardeşleri Ahmed, Abbas, Abdülmübdî, şiirleri az. Ebü’l-Azâfir el-Ammî, şiiri az. Amr b. Nasr elİsâmî, şiiri 50 yaprak. Muhammed b. Abdülmelik el-Fak‘asî, şiiri 100 yaprak. Muhammed b. Münâzir es-Sabîrî, 70 yaprak. Ebü’ş-Şemakmak [Mervan b. Muhammed], şiiri 70 yaprak. Ebü’l-Müsebbi‘ el-Medenî, şiiri az. el-Butayn b. Ümeyye el-Hımsî, şiiri az. İbn Ebî Subh, şiiri az. Ebü’n-Nadîr, Ebü’l-Mudarrihî, şiirleri az. Sehl b. Gâlib el-Hazrecî, şiiri az. ا 497 وآ أ אن ا أ ــאن ـ ـ وـ ،ــא כ ،وأכ ـ ه دوج و ـ ّ . ـ ـ ـ ـ ـ ا ـ س و ــא ــא أ ــא ذاכ ـ ه :כ ــאب כ ـ ود ـ ،כ ــאب ـ ا ـ כـ و دا ـ ،כ ــאب ـ אد ،כ ــאب ـ دك ،כ ــאب ا أـ ه ـ ا ٥ ـ ا ـ ،ــא ـ أ ـ أ ــאن ،ــא ـّ. ـ أـ ـّ. ــאم وا ـ ا ــכאف ،כ ــאب ـ وك. ـ ـ ،ــא ُ ـ ّ .ـ ا ٌ ـ ن ور . ، ا ـ ان ـ أ ــאن ١ ـ ذכـ ه ،ــא ُ ـ .ز ـ ر ـ أ ـ ا ـ ـ أ ـ ،ـ ّ .ـ ـ ــאرون ،و ـ ٌ ٣ ـ ن ور ـ .أ ـ ا ـ ل ـ ن ور ـ .א ـ ـ أ ـ ا ـ ، ــא ّ ــאد ٢ا כא ـ ر ١٠ ١٥ و ا ّא ،א ور . ـ ن ور .כ م ي، ا א ـ ور ـ .ا ـ א ـ س ا ـ א ،א ـ ور ـ .ا אس أ ا ـ ٤،א ـ ور .ا אس ّ ّ ـ ن ور ـ .ـ ا ـ أ ّـ ب ا ـ ،א ور ـ .و ـ ا ـ ا א ـ ، ّ ـ ن ور .ا ـ ن ور ـ .ا ـ ا ـ ـ ا ّ ــאك ،א و ا ــכ ٥ا ـ ّراق، ـ אـ ـ ـ ن ور ـ .ا ــאس ـ ا ـ ،ـ ـ ه ا ا ـ دا ـ א ، ّ و ـ ور ـ .כـ ـ ّــאح ٦ــא ،א ـ ور ـ .أ ـ ـ אب ا ــאط ،ـ ون ور ـ . ّ داود ـ رز ـ ٧ا ا ـ ـ אر ا ّ ور ـ . ، ـ ن ور ـ . ـ ـ ٨ا ـ ، ا ـ ي، ـ ن ور ـ .أ ـא ، ا راכ .ّ ،إ ا ـ ن ور . א ، ّ ـ ب ـ ا ـ ،ـ ن ور ـ .ا ـ ٩ا א ـ ،א ـ ور ـ .إ ـ ة ا ـن ـ ـو ا א ـ ،أ ـ ،وا ــאس ،و ـ ا ـ يّ ،ـ ن .أ ـ ا ا ـ ١٠ا ّ ـ ،ـ ّ . ّ ـ ا כا ـ ن ور ـ ّ .ـ ـ ـ ا א ـ ،١٢ ـ ،א ـ ور ّ . ـ وان ـ ـ ــאذر ا ـ ي ،ـ ن ور ـ .أ ـ ا ـ ـ ١٣،ـ ن ور ـ .أ ـ ١١ ٢٠ ا ا ١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ـ ،ـ ّ.اـ أـ ـ ١٤ا ـ ،ـ ّ .ا ـ ـ أ ـ ا ّ ّ ـ ،ـ ّ ن .ـ ـ א ،ا ـ ١٦وأ ـ ا ا . أ ر: ر- أ +א . ر :ا ا כ. ر- أ :ا אح. ّ אد. ا . ٧ ٨ ٩ ١٠ ١١ ر :زر . أ +ا אج. . ا أ+ ورد ا ا + أ ْ ُ و. أ :أ ا ر ـ . ـّ. ١٢ ١٣ ١٤ ١٥ ١٦ ـ ،١٥ـ ّ .أ ـ أ :ا ِ א . ر -وان أ+ا ّ ا أ+ أ+ . א . و ا אز . ا כ. DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 498 Ebû Uyeyne el-Mühellebî Ailesi Abdullah b. Muhammed b. Ebû Uyeyne, şiiri 100 yaprak. İbrâhim b. el-Mehdî, şiiri 100 yaprak. Abdullah b. el-Mübârek el-Yezîdî, şiiri 100 yaprak. Ali b. Hamza el-Kisâî, şiiri az. el-Asmaî, şiiri az. el-Fadl b. el-Abbas b. 5 Ca‘fer el-Huzâî, şiiri az. Ebû Uyeyne b. Muhammed b. Ebû Uyeyne, şiiri 100 yaprak. er-Reşîd, 10 yaprak. Ebü’l-Heyzâm el-Mürrî, şiiri az. Yahyâ b. Mübârek el-Yezîdî, şiiri az. Rezîn el-Arûzî, şiiri 100 yaprak. Hür Kadınlar ve Memlükler ‘Uleyye İbnetü’l-Mehdî, şiiri 20 yaprak. İnân; en-Nâtıfî’nin câriyesi, şi- 10 iri 20 yaprak. Hansâ, şiiri az. Müdâm, şiiri az. Hışf [el-Vadıhiyye], şiiri az. Alem, şiiri az. Seken, şiiri az. Zerzer ez-Zerkâ, şiiri 10 yaprak. ez-Zelfâ, şiiri az. Melek, şiiri az. Muhannese, şiiri az. Rîm, şiiri az. Denânîr; İbn Künâse’nin câriyesi, şiiri az. Fadlü’ş-Şâir, şiiri 20 yaprak. Beydûn el-Hâdim, şiiri 20 yaprak, hatta daha az. 15 Abdülcebbâr b. Saîd el-Müsâhıkî, şiiri 50 yaprak. Ebû Fir‘ûn eş-Şâşî, şiiri 30 yaprak. Ahmed b. İshak el-Hârikî, şiiri 50 yaprak. Ebû Duhmân, şiiri az. Ebü’r- Rumeyh Cündüb b. Şevzeb şiiri az. el-Müstehill b. el-Kümeyt, şiiri 50 yaprak. Muhammed b. Künâse el-Esedî, şiiri 50 yaprak. Amr b. Huvayy es-Sekûnî, şiiri az. Ebü’d-Del‘ es-Sindî, şiiri 30 yaprak. Burye el-Mısrî, 20 şiiri az. Abbâd b. el-Mümezzak, şiiri 50 yaprak. Ebû Ya‘kûb el-Hureymî, şiiri 200 yaprak. Muhammed b. Hâzim el-Bâhilî, şiiri 70 yaprak. Ahmed b. Yûsuf, şiiri 50 yaprak. Avf b. Muhallim, şiiri 30 yaprak. el-Hasan b. Talha el-Kureşî, şiiri azdır. el-Aşnak ed-Dabbî, şiiri 50 yaprak. Ma‘kıl b. Îsâ, Ebû Dülef ’in kardeşi, şiiri az. el-Me’mûn, şiiri 20 yaprak. Muhammed b. Ebû 25 Hamza el-Ukaylî, şiiri az. Vüddiye el-Esedî, şiiri az. ed-Damrî, şiiri az. Amr el-Hârikî, şiiri 50 yaprak. Ebü’l-Hattâb el-Behdelî, şiiri 30 yaprak. ا 499 ا آل أ ّ ـ ،א ـ ور ـ .إ ا ـ ـ ا ّـ ـ أ ـ ـ ا ـ ـ ا ١ـ ا ــאرك ا ـ ي ،א ـ ور ـ .ـ ـ ٥ אء ا ّ ا وا ـ ا ـ ا ّــ . ٥ ـ ون ور ـ .ــאن אر ـ ا א ـ ، ّــ .ــ ، ــ ، ٧ ٦ ّــ ،ــכ ، ور ــאت .ا ــאءّ ،ـ .ــכّ ،ـ ّ .ـ ، ّ ـ .ـ ا ــא ،ـ ون ور ـ .ـ ون ا ــאدم، ـ ا ّ ــאر ـ ا ـ ، ــא ّـ .ر ـ ، ـ ون ور ـ . ــאء، ّــ .زرزر ا ر ــאء، ــ ّـ .د א ـ ،אر ـ ا כ א ـ ، ـ ون ور ـ ،ـ أ ـ ّ . ـ ن ٨ا א ـ ، ـ ن ور ـ .أ ـ ـ ن ــ ّ .أ ــ ور ــ .أ ــ ــ إ ــ אق ا אرכــ ، ّ ١٢ ١١ . ـ ور ن ـ ـ כ ا ـ ـ ـ ب ـ ـ ذب ،ـ .ا ا ّ ّ ا ـ ي، ّي ا ــכ . ّ ،أ ا ـ ن ور .و כ א ـ ا ـ ي، ـ ب ـ ن ور ـ .أ ـ ـ ن ور ـ .ـ ا ـ ي ،ـ ّ .ــאد ـ ا ّ ـ ق، ّ ـ ، ّ ـ ـ ــאزم ا א ـ ،ـ ن ور ـ .أ ـ ـ ـ ،א ــא ور ـ . ا ـ ا ا ـ ، أ +أ أ :אرون ا أ +א ــ ــ ــ . أ +زِ َورد. أ :כ. . . ُ ــאرة ــ ّـ ، أ ـ ةا ١٠ ـ ن ور ـ .ا ١٣ ـ ن ور ـ . ـ ون ور . ّ ١٥ ــ ّ .ــ و ا אرכــ ، ١ ٢ ٢ ُ ٤ ٥ ــ ن ور ــ .أ ــ د ــאن، ٩ ـ ن ور ـ .ـ ف ـ ٢٠ ة ا כ ــא ،ـ ّ .ا א כ ـ ي، ّــ .ــ ام، ١٥ ، ّـ ـ أ ـ ـ ـ ـ ا ا ـ ،ـّ.أـ ـ ّ .ا ـ ـ ا ــאس ـ ّ ــ ،א ــ ور ــ .ا ــ ٢،ــ ور ــאت .أ ــ ا َ ــ ام ٣ا ــ ي ،ــ ّ .ــ ــ ّ ا ــאرك ا ـ ي ،ـ ّ .رز ـ ٤ا و ـ ،א ـ ور ـ . ا ١٠ ـ ي ،א ـ ور ـ . ـ ، ــ ن ور ــ .أ ــ ا ٦ر ِ +ف. ّ ِ ُ ، ٧أ+ا ا ِ . ّ . ٨أُ + ٩ر :ا אر . ١٠أ +ا ّ . ّي. ١١أ +ز ا ـ ـ ـ ا ـ ،ـّ. ـ أ ـ أـ دـ ،ـّ.ا ا ـ ي، ــאب ١٦ا ــ ، ّ .ود ١٤ ١٢ ١٣ ١٤ ١٥ ١٦ ّ.ا ـ ن، ي، ــ ن ور ــ . ا . أ+ أ+ا ُ ا . ود . أْ : أ :ا אرכ . א . و أ+ DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 500 5 10 15 20 25 30 Ebü’l-Beydâ er-Riyâhî, şiiri 30 yaprak. Meymûn el-Haderî, şiiri az. İsmâil b. Cerîr el-Harîrî, şiiri az. Abdülvâhid b. en-Nu‘mân b. Beşîr’in oğulları Abdülkuddûs, Abdülhâlık, az şiirleri vardır. Sâyisü’l-Ezher’in oğulları Tâlib ve Tâlût, şiirleri az. el-Muhayyem er-Râsibî, şiiri 30 yaprak. Ma‘bed b. Tavk, şiiri az. İsmâil [b. Ma’mer] el-Karâtîsî, şiiri 90 yaprak. Ali b. Ceble el-Akevvek, şiiri 150 yaprak. Muhammed b. Yesîr, şiiri 50 yaprak. el-Kâsım b. Yûsuf, şiiri 50 yaprak. el-Gassânî Ebû Muhammed, şiiri az. Ali b. Ebû Kesir, şiiri 50 yaprak. İbrâhim el-Fezârî’nin oğulları Muhammed ve İshak, şiirleri az. Ebû Dülef el-Îclî, şiiri 100 yaprak. İshak b. İbrâhim, şiiri 50 yaprak. Muhammed b. Ali es-Sînî, şiiri 30 yaprak. Ebû Sa‘sa‘a edDarîr el-Kûfî, şiiri az. Ebû Bekir el-Arzemî, şiiri 50 yaprak. el-Hüseyin b. ed-Dahhâk el-Bâhilî, şiiri az. Ahmed b. Hişâm, şiiri 50 yaprak. Ebû Hafs eş-Şatrancî, şiiri 50 yaprak. Ca‘fer b. Affân et-Tâî, Şiî şairlerden, şiiri 200 yaprak. Ahmed b. el-Haccâc, şiiri az. İbn Ebi’z-Zevâid, şiiri 50 yaprak. Ebû Defâfe Ahmed b. Mansûr el-Basrî, şiiri az. Muhammed b. Ebû Bedr es-Sülemî, şiiri 50 yaprak. Muhammed b. Yezîd b. Mesleme el-Hısnî, şiiri 100 yaprak. Ebû Râsib el-Becelî, şiir 50 yaprak. el-Ahfeş el-Basrî, şiiri az. Ebû Hümâm Ravh b. Abdüla‘lâ, şiiri 50 yaprak. Muhammed b. Ali el-Cevâlîkî, şiiri 50 yaprak. Saîd b. Damdam el-Kilâbî, şiiri 50 yaprak. İsmâil b. Ebû Muhammed el-Yezîdî, şiiri 50 yaprak. Ebû İmrân es-Sülemî, şiiri 50 yaprak. el-Heysem b. Mutahhir el-Fâfâ, şiiri az. el-Alâ b. Âsım el-Gassânî, şiiri az. Ebü’l-Ameysel, şiiri 100 yaprak. Ali b. Hişâm, şiiri 50 yaprak. Ebü’l-Yenbuği, şiiri 10 yaprak. Ahmed b. el-Haccâc, şiiri az. Muhammed b. Fadl es-Sükûnî, şiiri az. el-Kâsım b. Seyyâr el-Kâtib, şiiri 50 yaprak. Ravh b. Abdüsselâm, şiiri az. el-Merâgî, şiiri az. Ebû Ziyâd el-Kilâbî, şiiri 30 yaprak. İshak b. es-Sabbâh es-Seb‘î, şiiri az. Ebû Mûsâ el-Mekfûf, şiiri 50 yaprak. el-Hırmâzî, şiiri 50 yaprak. Atâ b. Ahmed el-Medînî, şiiri az. el-Adyâ el-Hanefî el-Mısrî, şiiri 50 yaprak. Ebû Adnân es-Sülemî, şiiri 30 yaprak. Hafsaveyh’in gulâmı Mesrûr el-Hindî, şiiri az. Ebû Şenbel el-Ukaylî. el-Fadl b. İsmâil b. Sâlih el-Hâşimî, şiiri 100 yaprak. ا 501 ـ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ ٢٥ ـ ـ ي ١،ـ ّ .إ ـ א أ ـ ا ـ اء ا א ـ ،ـ ن ور ـ .ـ ن ا ـ ، ا ـ ي ،ـ ّ .ـ ا ُ ـ وس و ـ ا א ـ ا ــא ـ ا ا ـ ـ ا ــאن ـ ـ ٢ا ا ـ ،ـ ن ـ ّ ن .א ـ و א ـ ت ا ــא ا ــא ا ز ـ ُ ،ـ ّ ن .ا ّ ٤ ـ [ ا ا ـ ،ـ ن ور ـ .ـ ور ـ .ـ ـ ـ ق ٣،ـ ّ .إ ـ א ] ـ ٥ ـ ن ور ـ .ا א ـ ـ ، ـ ـ ـ ن ور ـ . ـ ا כـ ّ ك ،א ـ و ـ َ ـ ن ّـ ،ـ ّ .ـ ـ أ ـ כ ـ ، ـ ن ور ـ .ا ّ ــא أ ـ ـ ، ـ ـ ،א ـ ور ـ . ّ ـ وإ ـ אق ا ــא إ ا ـ ا ـ اري ،ـ ّ ن .أ ـ د ـ ا ور ـ . ـ ا ـ ،ـ ن ور ـ .أ ـ ّـ ـ ـ ن ور ـ . إ ـ אق ـ إ ا ـ ، ٧ ـ ن ور ـ .ا ـ ـ ـ ا כ ـ ،ـ ّ .أ ـ כـ ٦ا ز ـ ، ـ ا ٨ ، ا ـ ـ ـ ن ور ـ .أ ـ ــאم، ا ّ ــאك ا א ـ ،ـ ّ .أ ـ ـ ّ ــאن ا א ــ ،ــ ــ اء ا ــ و ــ ه א ــא ور ــ . ــ ــ ــ ن ور ــ . ١٠ ٩ ـ ن ور ـ .أ ـ د א ـ أ ـ ـ أ ـ ـ ا ّ ــאج ،ـ ّ .ا ـ أ ـ ا وا ـ ، ّـ ـ ـ ن ور ـ . ـ ـ أـ ـ را ـ ، ـ ر ا ـ ي ،ـ ّ . ـ ن ور ـ .ا ـ ـ ،א ـ ور ـ .أ ـ را ـ ا ـ ، ـ ا ـ ـ ـ ّـ ـ ـ ن ور ـ . ــאم روح ـ ـ ا ـ ، ا ـ ي ١١،ـ ّ .أ ـ ـ ن ور .إ ـ א ـ اכ ، ـ ن ور ـ .ـ ـ ا ا ـ ، ـ ن ور ـ .ا ـ ـ ـ ان ا ـ ، ـ ن ور ـ .أ ـ ّ ـ ا ـ ي، أـ ـ ،א ـ ور ـ .ـ ـ ا א ــא ،ـ .ا ـ ء ـ א ـ ا ّ ــא ،ـ ّ .أ ـ ا ١٣ ـ ن ور ـ .أ ـ ا ـ ١٢،ـ ور ــאت .أ ـ ـ ا ــאج ُ ،ـ . ــאم، ـ ُ ١٤ ـ ن ور ـ .روح ـ ا ــכ ،ـ .ا א ـ ـ ـ אر ا כא ـ ، ـ ـ ّ ـ ـ ا ـ م ،ـ ّ .ا ا ـ ،ـ ّ .أ ـ ز ــאد ا כ ـ ،ـ ن ور ـ .إ ـ אق ـ ـ ن ــאزي، ـ ن ور ـ .ا ـ ا כ ـ ف، ا ــאح ا ـ ،ـ ّ .أ ـ ّ ـ ن ور ـ .أ ـ ـ ،ـ ّ .ا ــאء ا ـ ا ـ ي، ور ـ .ــאء ـ أ ـ ا ١٥ ـ ،ـّ.أـ ـ ــאن ا ـ ،ـ ن ور ـ .ـ ور ا ـ ي ـ م א ـ ا א ـ ،א ـ ور ـ . ـ ا ـ ؛ا ـ ـ إ ـ א ١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧ ي. . ّ ي. ن. ِא . ّ ر :ا أ :ا أ+ا أ ،ر: أ+ا أ+ أ :ا و . أ+ ٨ أ+ ٩ ١٠أُ :د א . َ َ ة. ١١أ + אن. ١٢أ +ا אس ّ ْ ا אج. ُ ، ١٣ر -أ ا כ ، ١٤أ - אن ا . ا . . .أَ َ + ء. DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 502 Muazzel Ailesi el-Muazzel b. Gaylân b. el-Muhârib b. el-Buhturî (el-Abdî), Ebû Amr diye künyelenir, şiiri 50 yaprak. Abdüssamed b. el-Muazzel, şair, şiiri 150 yaprak. Ahmed ve Îsâ ve Abdullah, üçü de az şiir yazan şairlerdir. Adları 5 yukarıda geçti. Ebû Hızam el-Uklî, şiiri 50 yaprak. el-Arrâf b. Abdullah el-Mısrî, şiiri 30 yaprak. Ebü’l-Kelb el-Hasan b. en-Nahnâh, şiiri 50 yaprak. Yûsuf b. el-Mugîre b. Ebân el-Kuşeyrî, şiiri az. el-Cemel el-Mısrî el-Kâsım b. Abdüsselâm, şiiri 50 yaprak. Ahmed b. Muhammed b. Müdebbir, şiiri 70 yaprak. İshak b. Muâz el-Mısrî, şiiri 30 yaprak. el-Kisâî, Ali b. Hamza, 10 şiiri 10 yaprak. Umâra b. Akîl, şiiri 300 yaprak. Ebü’l-Âliye eş-Şâmî, şiiri 50 yaprak. Muhammed el-Beyzak, şiiri 30 yaprak. el-Hattâb b. el-Muallâ, şiiri 50 yaprak. Abdullah b. Muhammed el-Mekkî, şiiri 30 yaprak. Muhammed b. el-Hâris el-Mısrî, şiiri 50 yaprak. el-Halîl b. Cemâa el-Mısrî, şiiri 50 yaprak. Hişâm b. el-Ahdar el-İyâdî Mısrî, şiiri 30 yaprak. Ebû Sa‘d el-Mah- 15 zûmî, şiiri 150 yaprak. Muhammed b. Vüheyb, şiiri 50 yaprak. Ferve b. Humeyde el-Esedî, şiiri 50 yaprak. Muknif, Ebû Seleme el-Medenî, şiiri az. Ebû Temmâm Habîb b. Evs et-Tâî es-Sûlî zamanına kadar şiirleri toplanmamış ve tasnif edilmemişti. 200 yaprak kadardı. es-Sûlî onun şiirlerini alfabetik revi (kafiye) sırasına göre 20 300 yaprak hâlinde düzenledi. Ali b. Hamza el-İsfahânî de güzel şekilde konulara göre düzenledi. Ebû Temmâm’ın Kitâbü’l-Hamâse, Kitâbü’l-İhtiyârât min Şi‘ri’ş-Şu‘arâ, Kitâbü’l-İhtiyârât min Şi‘ri’l-Kabâ’il, Kitâbü’l-Fuhûl adlı eserleri vardır. Abdullah b. Muhammed el-Utbî, şiiri 50 yaprak. Ahram (İshak) b. Hu- 25 meyd et-Tûsî, şiiri 70 yaprak. İbrâhim b. İsmâil b. Dâvûd el-Kâtib, şiiri 70 yaprak. Kardeşleri Hamdûn, Dâvûd da şairlerdi. Ellişer yapraklık şiirleri vardır. Abdullah b. Ubeydullah el-Âyîşî, şiiri 50 yaprak. Ebû Nehşel, Ebû Nasr, Muhammed b. Humeyd’in az miktarda şiirleri vardır. ا 503 ّل آل ا ّل ا ور . اء ٥ ن ا ا ة ا א ، ي، ا ن ور .أ أ ا ن ور .إ ور אت. אم אذ ا אق و م، ي، ، ن ن ور . א ور .أ ا א ن ور .ا ي، ّאب ن ور . ن ور .כ ا ّ أ ّ ، ي، و ٢ ، ا ، ن ن ي، ن ّ. أوس ا א ه وف ا ا אرة ّ ،כ ن ور إ א ث א ور .و ا אح، يا א و ،א و ٣ا ل وف ا اء ،כ אب ا ا ن ور .إ ا ّ اء، ور .أ ١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ّ.ا ّ، ا ور .وة ١٥ ا و ا ، ّ ا ن ور . ا אرث ا ن ور . ّ ا ّכ ، ّ ا אدي ن ور .אم ا ي، א ا ور .ا وداود، ا ن ور . ق، ١ ٢٠ ن ور .ا اف أ אن ا اכ א و، ا ّل א ،א و ام ا כ ، ذכ .أ ّ ا ة، ور . ي כ ن ور .أ ور .أ ا ا ّ ن ،و ي، ن ور .أ ا כ ا ١٠ ا ا אرب يا أא ن א כ. أ+ا أ+ا ر: ُ ا . أ: أ :أ م. أ ،ر – إ אق. اכ اع .و אرت ، ا إ ن ور وأ ي. . ٤ ة ،و أ ّאم ا ا ا :כ אب ا א ،כ אب ا ا א ،כ אب ا ل. ن ور .أ م ٥إ א داود ا כא כ ّ وا ّ ّ ، א أ ًא . ، אق ا ن ور .أ اه ون ، ن ٦ ا ، אرات ، ا اء ّد ّ ن. ا א DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 504 el-Buhturî 5 el-Velîd b. Ubâde. (Ebû Ubâde) es-Sûlî zamanına kadar şiirleri alfabetik olarak tertip edilmemişti. es-Sûlî tertip etti. Ali b. Hamza el-İsfahânî de konulara göre güzel tertip etti. el-Buhturî’nin, Ebû Temmâm’ın Kitâbü’l-hamâse’si tarzında el-Hamâse’si, Kitâbü Me‘âni’eş-Şuarâ adlı eserleri vardır. İbnü’r-Rûmî 10 Adı Ali b. el-Abbas b. Cüreyc’tir. Şiirlerini el-Müseyyebî rivayet eder. Alfabetik olarak tertip edilmemişti. Sonra es-Sûlî tertip etti. Ebü’t-Tayyib Varrâk b. Abdûs onun şiirlerini bütün nüshalardan 1000 beyit civarında topladı. Her nüshaya, harfe göre, düzenlenen ve düzenlenmeyenleri ekledi. Miskâl 15 20 25 30 İbnü’r-Rûmî’nin gulâmı olup şiirleri 100 yapraktır. Bu şiirleri ondan Ebü’l-Hasan Ali b. el-Asab el-Milhî, o ise Miskâl’den, Miskâl ise İbnü’r-Rûmî’den rivayet eder. İbnü’r-Rûmî’nin gulâmı İbnü’l-Hâcib’in şiirleri 200 yapraktır. Ahmed b. Salih Ebî Fenen el-Kâtib’in şiirleri 100 yapraktır. Hâlid el-Kâtib’in şiirleri 200 yapraktır. Bunun şiirlerini es-Sûlî alfabetik olarak tertip etmiştir. İbnü’l-Hâcib en-Nu‘mân’ın Eserinde Zikrettiği Kâtip Şairlerin Adları. Daha Önce Muhammed b. Dâvûd’un Kitâbında Zikredilenler Bu Kitapta Tekrarlanır el-Kâsım b. Sabîh, şiir 50 yaprak. Yahyâ b. Hâlid, şiiri az. el-Fadl b. Yahyâ, şiiri az. Ca‘fer b. Yahyâ, şiiri az. Yûsuf b. el-Kâsım, şiiri 50 yaprak. Ya‘kûb b. Nûh, şiiri 50 yaprak. Abdülvehhâb b. Sabbâh el-Medâ’inî, şiiri 50 yaprak. Ya‘kûb b. er-Rebî‘, şiiri 30 yaprak. el-Fadl b. Sehl, şiiri az. Yûsuf Lakve, şiiri 50 yaprak. Sehl b. Hârûn, şiiri 50 yaprak. Hamza b. Cüzeyme el-Kâtib, şiiri az. Ahmed b. Yûsuf ’un kardeşi el-Kâsım b. Yûsuf, şiiri 50 yaprak. Mesleme b. Selm, şiiri az. Muhammed b. el-Hüseyin b. Şuayb, şiiri az. Ebü’l-Hâris Muhammed b. Abdullah el-Harrânî, divanı 50 yaprak. İbrâhim b. el-Abbas es-Sûlî, divanını es-Sûlî tertip etti, şiiri 20 yaprak. Ali b. Ubeyde er-Reyhânî, şiiri az. el-Feyz b. Ebû Sâlih, şiiri az. ا 505 ي ا ا ا אدة ،כאن ١ ه وف .و כ אب ا ا ٥ ا ة ٢ا אل א ، وف إ ّ ده א أ ًא ّ אم ،כ אب א أ א ّ ، اع .و أ ّאم ا ا ا ، اכ اء. ا و ا אس ّ ا ا اد ،כאن ه وف .و ّא כّ ا أ ا وف و ا وف ،رواه وراق ا ّ ّ א ا ّ ا وس أ ، ّ ، . אل ما ١٠ אل ا و ،א ور ؛ ورواه ا أ ا و .ا ا כא أ אء ا א اء ا כ אب כ אب ، ور . ا ّ אب ور .ا ور . ، ّ. ، ة ١ ٢ ٣ ٤ ا أ+ أ: ر -א . . أ+ ة أ . ّ ّ. ا כא . . ،א א ور ،و ا א א ، ا א ، ن ور . ا ، ن ور . ة، ن ور . ّ.ا א ، ةا א ، .ا ا אن ّ.ا ٣ وف. כא و כ ر ، ح، ب ب ا אرون، أ ا א ا ا ّ .ّ ، ن ور .إ ا ا ،د ان ا ا ور ا אح ا ا ا و ،א א ور .أ א ذכ ه ا داود ّ ن ور . ن ور . ٢٠ م ،א ور .א ٤ا כא ا א ١٥ ا א أ ا ا أ ّ. ن ، ن ن ، . ّ ،أ ا אرث ون ، ا אس ا ّ أ א .ّ ، DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 506 5 10 15 20 25 30 Ahmed b. Yûsuf, şiiri az. İbnü’l-Mukaffa‘, şiiri az. el-Fadl b. er-Rebî‘, şiiri az. el-Hasan b. Sehl, şiiri az. Zünbûr b. el-Ferec, şiiri 50 yaprak. Sindî b. Sadaka, şiiri 50 yaprak. Muhammed b. Bekr, şiiri 50 yaprak. Cebbâr b. Cenâh, şiiri 100 yaprak. Ebû Abdullah Muhammed b. Yezdâd, şiiri az. Sâlih b. Ebü’n-Necm, şiiri az. Dâvûd b. Cevher, divanı var. Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ebû Osman el-Kâtib, şiiri 30 yaprak. Muhammed b. Abdülmelik ez-Zeyyât, şiiri 50 yaprak. el-Hasan b. Vehb, şiiri 100 yaprak. Ebû Osman Saîd b. Humeyd el-Kâtib, şiiri 50 yaprak. Mûsâ b. Abdülmelik, şiiri 20 yaprak. İbrâhim b. İsmâil b. Dâvûd, şiiri 70 yaprak. Ebü’l-Hasan Ahmed b. el-Müdebbir, divanı 50 yaprak. İbrâhim b. el-Müdebbir, şiiri az. Ebü’t-Tayyib Abdürrahim el-Harrânî, şiiri 20 yaprak. Ahmed b. Yahyâ b. Câbir el-Belâzürî, şiiri 50 yaprak. Cebbâr el-Kâtib, şiiri az. el-Hüseyin b. el-Hasan b. Sehl, şiiri az. Ebû Hakîme Râşid b. İshak el-Kâtib, şiiri 70 yaprak. Herseme b. el-Halî‘, şiiri az. İbrâhim b. Îsâ el-Medâinî, şiiri 50 yaprak. Ebü’l-Hasan Ahmed b. İbrâhim b. Dâvûd el-Abertâî, şiiri 50 yaprak. Ebû Bekir Muhammed b. Hârûn b. Mahled b. Ebân, şiiri az. Ahmed b. Îsâ; Ali b. Ya‘kûb’un yakını, şiiri az. Abdullah b. el-Basîr el-Kâtib, şiiri 30 yaprak. el-Kâsım b. Yûsuf es-Sülemî, şiiri 50 yaprak. el-Fatın diye tanınan Gâlib b. Ahmed, şiiri 30 yaprak. Mısırlı şairlerden Kâtib Ali b. el-Hüseyin, şiiri 30 yaprak. Muharrir el-Katib diye tanınan Muhammed b. Ahmed, şiiri 30 yaprak. Abdullah b. Muhammed b. Abdülmeliki’z-Zeyyat, şiiri az. Ebü’l-Fazl Ahmed b. Süleyman b. Vehb, şiiri 50 yaprak. Süleyman b. Vehb, şiiri az. Vehb ailesinden olmayan Saîd b. Vehb, şiiri 50 yaprak. el-Hasan b. Recâ b. Ebü’d-Dahhâk, şiiri 50 yaprak. Amr b. Mes‘ade ve kardeşi Mücâşi‘, şiirleri 50 yaprak. Ebû Ali el-Basîr, şiiri 50 yaprak. Ebü’l-Cehm Ahmed b. Yûsuf, şiiri 50 yaprak. Ayyâş’ın kâtibi Ahmed b. Ebû Seleme, şiiri 50 yaprak. Ebû Abdurrahman el-Atavî, şiiri 100 yaprak. Süleyman b. Ebû Sehl b. Nevbaht, şiiri 50 yaprak. Ahmed b. Muhammed b. Zeydûn el-Kâtib, şiiri 30 yaprak. Ebû Hârûn b. Muhammed; el-Hasan b. Zeyd’in kâtibi, şiiri 50 yaprak. Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ca‘fer el-Kâtib, şiiri 50 yaprak. Ali b. Abdülkerîm, şiiri 30 yaprak. İbn Dâvûd el-Abertânî, şiiri az. Ebû Ali Yahyâ (b.) Hârûn b. Mahled el-Kâtib, şiiri az. ا 507 ، أ ّ.ز ر כ، א ٥ و ّ.ا ا ج، ن ور . أ ا כא ا ّ ، ن ور . ا אر ، ، ون ور .إ ا ا ّ أ ا ون ور .أ ا ا ، ا ّ ا אر ا כא . ّ ،ا ّ ا ن ور . ا כא ، أ ور .أ ا ا أ ١٥ ا כא ا א ، ا ٢٠ ا ا ن ور .أ أ ي ،א ور . אن ور .أ ور .ا ١ ٢ ٣ دواد ا . أ: أ+ا أ ،ر :ز ره. ، وف ّ ا כא א ، ا ّ.أ . אرون ، ّ ن ور . ذري، כ را إ ا ن ، כ ّ ّ. ّ ن ور .א ، اء ر ا כא ، כא ن ور . אن أ و و ١ ، ، ن ن ور . أ ه، ، أ ن ور .أ ، ا ن ور .أ כא ن ور . אرون ا ، ا ة ،و א ن ور .أ ا אش، אق ب، آل و ّ أ ن ور .أ ّ ، כא ّ، ن ور .أ ن ور . ٢ا ن ور .أ ز ون ٣ا כא ٢٥ ا ّ אك، .أ ا ا ن ور . ّ ا כ ا ّאت . ّ ،أ ا ّ و אن و . ّ ، ور . أ أ ا أ ا ا אن ن ور .أ .أ ا ، ّ ّ. ن ور . .ّ ،إ ا داود ا א ، ن ور . داد، ّ ن ور .ا ا ن ور .ا א وف א أ داود، ّ .أ ، ر ا א ا إ ا אرون ، ن ور .إ ا أ אن، ن ور . ا כ ا ّאت، ،ا כא ، إ ،د ان ا ي ّ.ا ر ،د ان .أ ّ אن ،א ور .أ ا כ، ١٠ ّ.ا אح ،א ور .أ ّ .داود ن ور . ر ، ، ّ ز ، اכ ا כא ، ن ن ، ّ. DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 508 5 10 15 20 25 30 Ebû Sâlih Abdullah b. Muhammed b. Yezdâd, şiiri 30 yaprak. Abdullah b. Yezîd el-Kâtib, şiiri az. Ahmed b. Hâlid er-Riyâşî, şiiri az. Mısır şairlerinden Amr b. Osman b. İsfendiyâr, şiiri 50 yaprak. Sehl b. Muhammed b. Âbis (Mısırlı), şiiri 50 yaprak. Abdullah b. Ahmed b. Yûsuf, şiiri 50 yaprak. Ebü’s-Sakr İsmâil b. Nebîl, şiiri az. Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Ya‘kûb b. Dâvûd el-Ya‘kûbî, şiiri 50 yaprak. Kardeşi Ubeydullah b. Abdullah b. Ya‘kûb, şiiri az. Ahmed b. Ali b. Cebbâr el-Kâtib, şiiri 50 yaprak. Ahmed b. Aleviye (Alviye) el-İsfahânî el-Kâtib, şiiri 50 yaprak. Ebü’l-Hasan Ali b. Abdülgaffâr el-Cercerâî -kör- kâtipti, şiiri 50 yaprak. Meymûn b. İbrâhim el-Kâtib, şiiri 20 yaprak. Muhammed b. Ali b. Ebû Hakeme, şiiri az. Muhammed b. el-Fadl el-Cercerâî el-Kâtib, vezir, şiiri 30 yaprak. Ebû Ali Ahmed b. İsmâil Bitâka, şiiri 50 yaprak. Ebü’l-Abbas Abdullah b. Muhammed b. Abdullah el-Kâsımî, şiiri 50 yaprak. Muhammed b. Gâlib Bâh el-İsfahânî, şiiri 70 yaprak. Ebû Muhammed el-Abbas b. el-Fadl el-Fâsî, şiiri 50 yaprak. Bâzincâne diye tanınan Muhammed b. Ali el-Kâtib, şiiri az. Ali b. Ahmed b. Sîr el-Mâderânî, şiiri 50 yaprak. İbnü’l-Hansa diye tanınan Muhammed b. Ömer, şiiri 30 yaprak. Ebû Ali Abdurrahman b. Îsâ el-Hemedânî (Bekr’in kâtibi), şiiri 50 yaprak. Ebû Sa‘d Abdurrahman b. Ahmed el-İsfahânî, şiiri 50 yaprak. Ebû Muhammed el-Kâsım b. Muhammed el-Kerhî, şiiri 50 yaprak. Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Hâlid el-Mâderâî, şiiri 50 yaprak. Ebû Ali Âsım b. Muhammed el-Kâtib, şiiri 30 yaprak. Ebû Abdullah Hakem b. Ma‘deb el-İsfahânî, şiiri görülmedi. Ebü’l-Abbas b. Sevâbe, şiiri 20 yaprak. el-Kâsım b. Ubeydullah b. Süleyman, şiiri az. Humeyd b. Mihrân el-Kâtib, şiiri 50 yaprak. Mansûr b. Abdullah el-Kâtib, şiiri 50 yaprak. Ebü’t-Tayyib Muhammed b. Abdullah el-Yûsufî, şiiri 50 yaprak. Ebü’l-Hüseyin Abdülvehhâb b. Amr es-Semlevânî, şiiri 100 yaprak. Ebû Ali Ahmed b. Ali b. el-Hasan el-Mâderâî, şiiri 50 yaprak. Abdullah b. Uhti Ebi’l-Vezîr, şiiri az. Deydân olarak bilinen Muhammed b. Ali, şiiri az. Îsâ b. Ferruhşâh el-Kâtib, şiiri az. Ali b. Muhammed b. Nusayr b. Mansûr [b.] Bessâm, şiiri 100 yaprak. ا 509 ا אر ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ ن ور . داد، ا א أ ّ ، اء אن ا א ا א .ّ ،و أ أ ن ور .ا ي، ا א ور . ّ ا ا . ّ ١،أ إ א ن ور .أ ا ّ ب أ ه. ّ ، ا ا ن ور . ، ب داود ا א ا כא ، ا ن ور .أ אر ا כא ، أ ّ ن ا أ ،כאن כא א، ا ّ אر ا ن ور .أ ا ً כ .ّ ، أ ون ور . ن إ ا ا כא ، ور . ّ إ א أ ن ور .أ ا ا כא وز ، ا ا ّ ٢ ن ، ا ا א ا ن ور .أ ا אس א ، ّ ّ ّ ا אس ا ن ور .أ א ، אح ا א ور . ّ ّ ا כא و ف אذ א . ّ ، ن ور . ا א ، ّ ٤ אء، ا وف א ا ن ور . ٣ا אدرا ، أ ّ ن ور .أ ا ا כא כ ، ا ن ور .أ ّ ا א ن ور .أ א ، ا أ ا ّ ٥ ن ور .أ א ا אدرا ، أ ن ور .أ ا ، اכ א ، ا ا כ ن ور .أ ّ ا כא ، א ٦ אن. ّ ، ا ون ور .ا א ّا ، ه .أ ا אس ّ ن ور .أ ا ا כא ، ر ن ور . ان ا כא ، و ا ّ אب ن ور .أ ا ، ا ا ا ّ ّ ن ور . ا אذرا ، ا أ ا ،א ور .أ ا ٧ ان. ّ ، ا وف ا ا أ أ ا ز ّ .ّ ، ٩ ر ] [ ّ אم ،א ور . ّ אه ٨ا כא . ّ ، ّ ١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧ ٨ ٩ . أ: ُ ُ أ :ا ّא أ :אر. أ :ا אذرا . ر :ا אذرا . أ +أ ان. أ: أ َ :א אه. ْ . أ: . . ا כא ، ّ. ن ، DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 510 5 10 15 20 25 30 Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed et-Tâlekânî, şiiri 50 yaprak. Ebü’l-Kâsım Ca‘fer b. Muhammed b. Haddâr Mısrî, Tolunoğulları kâtibi, şiiri 70 yaprak. Ahmed b. Sâlih b. Şîrzâd el-Kâtib, şiiri 30 yaprak. Muhammed b. Ahmed b. Ali b. Cebbâr, şiiri 50 yaprak. Abdullah b. Tâlib el-Kâtib, şiiri 100 yaprak. Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. el-Feyyâz, divanı 50 yaprak. Mısırlı Ahmed b. Muhammed b. Mütevekkil, şiiri 50 yaprak. Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Muhammed b. Yahyâ b. Ebü’l-Bağl, şiiri 50 yaprak. Ebû Mukâtil Nasr b. el-Mütekassî ed-Deylemî, şiiri 50 yaprak. Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. İshak b. el-Hüseyin el-Mâderâî, şiiri 50 yaprak. Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed b. İshak el-Mâderâî, şiiri az. Ebû Ali Muhammed b. Arûs el-Kâtib, şiiri 30 yaprak. Ebü’l-Hüseyin b. Sevvâbe, şiiri az. Ebü’l-Abbas b. el-Furât, şiiri az. Ebü’l-Hüseyin Ali b. el-Hüseyin en-Nevbahtî, şiiri 200 yaprak. Muhammed b. Abdullah es-Senûfî, şiiri 100 yaprak. Ebû Abdullah el-Müfecca‘ el-Basrî, şiiri 200 yaprak kadar. Ebü’l-Kâsım Ali b. Muhammed el-Yüsrî, şiiri az. Ahmed b. Abdullah b. Reşîd el-Kâtib, şiiri 100 yaprak. Ebü’l-Kâsım b. Ebü’lAlâ, şiiri 50 yaprak. Yahyâ b. Zekeriyyâ b. Yahyâ el-Uklîdîsî, şiiri az. Ebû Abdullah Ahmed b. Kâmil, şiiri az. Ebû Gâlib Mukâtil b. en-Nasr, şiiri az. Cennâde, şiiri 50 yaprak. Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil b. Sâlih Zencî el-Kâtib, şiiri az. Ebû Abdullah Ahmed b. Abdullah en-Nevbahtî, şiiri 100 yaprak. Ca‘fer b. Kudâme, şiiri 100 yaprak. Ebü’l-Fazl el-Abbas b. Abdülcebbâr, şiiri 50 yaprak. Ebü’t-Tayyib Muhammed b. Ali el-Buhârî, şiiri 100 yaprak. el-Hasan b. Muhammed b. Galib b. Ebû Abdullah (Bâh) el-İsfahânî [geçti], şiiri 50 yaprak. Hamdûn b. Hâtim el-Enbârî, şiiri az. Ebû Ali el-Hasan b. Yûsuf, hakkında bilgimiz yok. Ebû Ali Muhammed b. Ali b. el-Feyyâz, şiiri az. Ebû Ca‘fer Muhammed b. Saîd el-Cercerâî, şiiri 50 yaprak. Ebû Ali Muhammed b. Ali b. Mukle, şiiri 30 yaprak. Ebü’l-Hüseyin Saîd b. İbrâhim et-Tüsterî, Hıristiyan kâtip, şiiri 100 yaprak. Ebü’l-Hüseyin b. Hâcib en-Nu‘mân el-Kâtib’in kitabında bulunan ve şiirlerinden seçmeler yaptığı kâtip şairler burada sona erer. ا 511 أ כ أ ّ ار ن ور .أ ا א ي כא ن ور . ا כא ٥ ّ أ ّ أ ا כא ، ٢٠ ا ا ا ّ ا ا ي، ا ء، כא ، ّ.أ أ إ ّ.أ א اء ا أ :ا אذرا . أ :ا אذرا . . أ :ا َ. أ: ، א ، ا ّ.أ ، ا أ אر . ّ ن ور . وس ّ ا ات، ّ.أ ،א ا ا ،א ور .أ ا א ، ّ. ّ.أ אدة، ّ أ ا أ ا ن ور .أ ا أ ا ون ا ّ ّ א ا ا אض، ّ ّ ن ور .أ ا ، ور .أ ا א ن ور . ا ، כ אب أ ا אر ٢ .أ إ ا ّ ا ا ا אس ّ אري ،א ور .ا ا ّ أ ا אدرا ،١ ا ٣ ن ور . ا ا כא . ّ ،أ ز ا ،א ور .أ ا ا ٤ א ا כא ، ّ ن ور .أ ا ّ א ر ا ، א ا אض ،د ان ّ ن ور .أ ا אق ا אدرا زכ ّא ا ،א ور . ا כ ّאب ا إ ا א ن ور .أ ا ّ ا ) אح( ا أ אر، אق ي، א א اآ ١ ٢ ٣ ٤ א ن ور . ّ ا . ّ ،أ ا אس ّ ،א א ور . ّ ن ور . إ ّ ّ ا ّ.أ א ، ن ور .أ ا ور .أ ، א ن ور .أ أ ا ا ّכ ا أ אכ ن ور .أ ا ا ا ١٥ أ ّ ،א ور .أ ا ّ ١٠ ّ ا א א ، ن ور .أ ، ا ّ زاد ا כא ي ا א ا אن ا כא אري، ّ. ، ّ כא אر، ،א ور . ، أ אء DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 512 Üç Yüz Yılından Sonra Doğup Zamanımıza Kadar Gelen Kâtip Olmayan Yeni (Muhdes) Şairlerden Bir Grubun Adları 5 10 15 Müdrik b. Muhammed eş-Şeybânî, şiiri 200 yaprak. Ebû Bekir b. el-Allâf ’ın ailesinden biri onun şiirlerini, haberlerini ve hayatını methettiği kişileri 400 yaprak tutan bir kitapta topladı. Ebû Tâhir Seydûk b. Habîbe, Vâsıtlı, şiiri güzel bir kişi olup şiiri 500 yapraktır. Ebû Bekir el-Acînî, şiiri 100 yaprak. el-Karâtîsî, adı İsmâil b. Ma‘mer, şiiri 300 yaprak. es-Sellâmî, Batîha halkından, şiiri 200 yapraktan az. Ebü’l-Hasan Matbû‘ el-Abdûsî, adı Muhammed b. Ahmed ed-Darîr, şiiri 200 yaprak. Ebû Ca‘fer ed-Darîr, adı … şiiri 200 yaprak. Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hamdân el-Mevsılî elFakîh, şiiri 200 yaprak. Ebü’l-Hasan Muhammed b. es-Sellâmî, şiiri 500 yaprak kadar. İbn Cilbâb, Ebû … el-İskâfî, adı … şiiri 200 yaprak kadar. Muhammed b. Ahmed es-Sanavberî, Ebû Bekir, Antakya halkından. esSûlî bu şairin şiirlerini alfabetik olarak 200 yaprakta topladı. Küşâcim: … es-Sindî b. Şâhek’in oğullarından, şiiri 100 yaprak. Bu zâtın Kitâbü Edebi’n-Nedîm adlı eseri vardır. el-Muğram el-Mısrî: Seyfüddevle’nin şairlerinden olup adı Ebü’l-Hasan Muhammed b. Sâmi eş-Şa‘bânî’dir. Şiirlerinden bahsedilmez. 200 yapraktan az Kasîdetü’d-Delâle adlı eseri vardır. 20 Büreymî: Antakya halkından olup adı Ahmed b. Muhammed’dir. Şiiri 100 yaprak. Ebü’l-Mu‘tasım Âsım b. Muhammed el-Antâkî: Adı … 300 yılından önce yaşadı. Şiirlerini Ebû Ahmed b. el-Hallâb topladı. 25 İbn Ebî Zür‘a ed-Dımaşkî: Muhammed b. Selâme, 300’den önce yaşadı, şiiri 150 yaprak. el-Bebğâ’ Ebü’l-Ferec: Abdülvâhid b. Nasr eş-Şâmî. Şiirleri tabiidir. Seyfüddevle’nin hizmetine girmiştir. Risâleleri ve 300 yaprak şiiri vardır. 30 el-Hubzüerzî: Adı Nasr b. Ahmed b. Me’mûn. Basra şairlerinden olup sözleri incedir, şiir sanatından anlamaz. Şiiri alfabetik olarak toplandı. esSûlî’ye nispet edildi. 300 yaprak kadardır. ا 513 أ א ا אء א اء ا ا ّ ا ٥ ١٠ رك أ אره، أ ٢ ، ا ، وا ّ ، إ א وا عا ور .أ ا ،... وا ا א א ور .أ ا ّ ... ا כא وا ها أ אכ ، כ א ... : ا ما ا א ، ا أ ا أ أ ا وك. . ا ا א . أ زر أ ّ ّ ا : ّ اכא ؛ر- אכ :وا أ ا ٤ور . ،... ... ٥، ا ا א ، أ .و ن ا ه عا وك .ا ا دون ا א א א ور .أ ،ا ، אب ،أ ... أ כ ١ ا . א ّ أ زر א .و ا اכא . ه א ،א و ن ور . ،و ا و ، ة ،ر اء ا إ ا وف و . ّ ه أ אכ ،א ور . ا ا ا א ور . ا ٌ ا ّ ف ،و .أ א כ ،א ور أ ا ، ا أ ان ا א ور .ا يأ ا . ا و ،وا اء دون א ةا א ّب. ا أرزي :وا א ا א ور . ١ ٢ ٣ ٤ ٥ ي ا א כ ،א ور ،و כ אب أدب ا أ ا אء أ ا ج: و ر א ،و ه ر: أ :ا أ+ أ :ا أ+ ،א א ور .أ ،و اره أر א ور أ א ور .ا א ور .ا ّ ، و وا ّ א ور .أ ّ ٣ا ّ ، أ א א ور . ّ ا وف ،א א ور و ا ا أ زر ا ٢٠ ّ כ ي: כ א .و :وا ١٥ א כא א إ ا ، אظ DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 514 5 Ebü’t-Tayyib Ahmed b. el-Hüseyin el-Mütenebbî: Şöhreti, hakkında fazla bilgi vermeyi gerektirmez. Kûfeli olup Seyfüddevle’yle karşılaştı. Ona yazdığı şiir meşhurdur, 300 yapraktır. Şiiri, aykırı (kural dışı) görülmüş ve bir grup kişi hakkında konuşmuştur. Bunlar arasında Ebü’l-Feth İbn Cinnî el-Lugavî vardır. Ebü’l-Abbas en-Nâmî: Öldüğü vakte kadar, şiiri 150 yaprak kadardı. Ebû Ahmed b. el-Hallâb bir divanda topladı. Ebû Abdullah Muhammed b. el-Hüseyin: Seyfüddevle’nin hizmetine girdi. … kitapları vardır. 10 Ebû Mansûr b. Ebî Berrâk: Bu zât es-Serî b. Ahmed el-Kindî’nin hocasıdır. Güzel şiir yazardı. Dediklerine göre es-Serî hocasının şiirini çalıp kendisine nispet etmiştir. Bu şiirlerin 200 yaprak kadarını gördüm. Ebû Nasr b. Nübâte et-Temîmî: Seyfüddevle’nin şairlerindendi. 400 yılından sonra saklanırken öldü. Şiiri yaklaşık 400 varaktır. 15 İbnü’z-Zemekdem: Ebû …. Musulludur. Şiiri güzel ve hicivciydi. Mânalar arasında usta bir yüzücüydü. Şiiri 300 yaprak kadardır. el-Habbâz el-Beledî: Adı Muhammed b…, künyesi Ebû Bekir’di. Hâlidiyyan onun şiirlerini Musul’da 300 yaprak kadarlık divanda topladı, güzel şiir söylerdi. 20 25 30 eş-Şeyzamî: Adı [Ebü’l-Kâsım Nasr b. Hâlid olup], gezgindi. Sonra Seyfüddevle’nin hizmetine girdi. Ölmeden önce şiirlerini bir divanda topladı. 500 yaprak kadardır. el-Hâlidiyyân: Künyeleri Ebû Bekir ve Ebû Osman, Hâşim’in oğulları Muhammed ile Saîd. Musul’un Hâlidiyye diye tanınan köyündendirler. İkisi de şair, edip, hafız ve kavrayışları süratli kişilerdi. Onlardan Ebû Bekir bana anlattı. Çok şey ezberlemesine, kavrayışının süratine, müzakeresine hayran kaldım. Bana “Ben 1000 hikâyeyi (masalı), ezbere biliyorum, her masal 100 yaprak kadardır.” dedi. Bununla beraber bir şiiri beğenirlerse, ölü olsun diri olsun sahibinden gasp ederlerdi. Şiir söylemekten (yazmaktan) âciz olduklarından değil, bilakis tabiatları böyleydi. ا 515 أ ا أ و ّ ا ا و ،و א ؛ ا ّ ه ّ ا أ ا أ ا אس ا א :١وإ ّ ا ّ ب. أ أ و ا أ ٢ ر أ ي إ ّن ا أ א، ٣ ١٠ ه ا ا ّ א ١٥ : כ وأ אن ً ، א כאن أو أ +أ أ :ا א أ א. أ: ً ر :ا כ ن. . أ: ا ِ ا . ّ ا ّ ار . ور ، ... ّ د ،و אل ا כ ي ،א ور . ا ر א وכאن ّ אء ،وכאن ّ ا ً א أא כ و א ، ا ا א אن ه ّ دا. اره ّ و أد ا א א א و א ل א ور . א ور .وכא א ّ א و ا و و ّ ...و כ כ ة ًא. هوכّ اכ א ٥ا .وכא א א ًا ب ه א [ وכאن ه כ א . א ،و أ أ اء و ف א א أ ي ]أ ا א ا א אن :أ ّ ا و و .وا ي رأ ي :وا ّ א ور وכאن ا و .و כ ّ א ور . :وا ا ،و א ور . אز ا ا ١ ٢ ٣ ٤ ٥ اك: ا ا َ ْכ َ م :٤أ ... و ٢٠ ا ي ا أ אذ ا א ا أر ر ا ّ ه وا ق א ور .و : ّ أ :و אب ي. ا ٥ ا ذכ ه ،כ لا ّ ا إ ى ، ا .אل و اכ ا ،إ ّ أ א ًא ذ כ إذا ا ،و כ כ ا כא א אه א. DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 516 5 10 15 Ebû Bekir ölmeden önce Ebû Osman kendisinin ve kardeşinin şiirlerini topladı. Sanırım Reşâ olarak bilinen gulâmları da onların şiirini yaklaşık olarak 1000 yaprakta topladı. Ebû Bekir [380/990’da] Ebû Osman [391/1001’de] öldü. Bu iki kardeşin Kitâbü Hamâseti Şi‘ri’l-Muhdesîn, Kitâbü Ahbâri’l-Mevsıl, Kitâbün fî Ahbâri Ebî Temmâm ve Mehâsini Şi‘rihî, Kitâbün fî Ahbâri Şi‘ri İbni’r-Rûmî, Kitâbü İhtiyâri Şi‘ri’l-Buhturî, Kitâbü İhtiyâri Şi‘ri Müslim b. el-Velîd adlı eserleri vardır. es-Serî: Serî b. Ahmed b. … el-Kindî olup Musul halkından, kabiliyetli bir şairdi. Çok şiir çalardı. Sözleri tatlıydı; teşbih ve betimlemelerde farklı üslupları çokça kullanır ve bunların peşine düşerdi. Endamı ve görünüşü hoş değildi. Şiir söylemek dışında diğer ilimleri iyi bilmezdi. Ölmeden şiirlerini 300 yaprak kadar divanda topladı. Sonra ilâveler yaptı. Yeni ediplerden biri bu şiirleri alfabetik olarak düzenledi. Ebü’l-Hasan b. en-Necih: Adı …, Bağdat halkındandır. Musul’da uzun müddet oturmuştur. Kelâmcı ve şairdi, Musul’da öldü. Ölmeden şiirlerini 500 yaprak kadarlık bir divanda topladı. et-Temîmî: Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed, Bağdat halkından olup Musul’da oturdu. Şiirlerini 500 yaprak kadarlık bir divanda topladı. Bunlardan Önce Yaşayan Şamlı Şairlerden Bazıları 20 Ebü’l-Cûd er-Res‘anî: Adı Muhammed b. Ahmed, şiiri 100 yaprak kadardır. Ebû Miskîn el-Berze‘î: Yeni şairlerden olup ülkeleri dolaşırdı. Güzel şiir yazardı, şiirleri 100 yaprak civarındadır. 25 30 el-Halî‘ er-Rakkî: Harranî de denir. Yalnız, bu civardan olduğu kesindir. Adı Muhammed b. Ebü’l-Gamr el-Kureşî’dir. Güzel şiir yazar, şiirlerinde tecnis ve tatbik yolunu takip ederdi. Bu iki sanatın bulunmadığı şiiri azdır. Şiirleri üzerinde çalışılmamıştır, 300 yaprak kadardır. Söylendiğine göre şiirleri zamanımızda bir edip tarafından alfabetik olarak toplanmıştır. Bu zâtın şiirlerinden bir kısmını Ebû Muhammed el-Mühellebî seçmiştir. ا 517 و אن أ هو أ أ ًא ا כ ؛ כ אب א ّ אم و א ي ،כ אب ا אر أ ٥ ا ي: ا با و ا ،כ رواء و ا ّ زاد :وا כ ّ ً א א ا .و אت א ً ا و ١٥ أ ا أ دا כ ا ذ ا א אن ا ا م ع ،כ لا ٢٠ ا ا ذ כ ،و ا ١ أ :ا אر. ه א. ه اد ،أ אل ا ا د אء .وכאن אم א א ور . اد أ אم א ه .و ء :وا ّ :א ث، ا ّ :و אل .א ا ا أ ّ ، .و أ א ور . و ه ا ان وכאن ّ ًدا ،و א ور . ا אر אت وا و אف א أ و اء ا א א أ אر ا و ،כ אب ا ه א ور . אن ) (٣٩١و ،כ אب ذ כ .و ... :أ ا ا ١ أ ا ا ف . ، وف. أ ا أ אر ...ا כ ي ا أ ،כ אب أ אر ا ا א ور ١٠ כ ) (٣٨٠و ه ،כ אب אظ، ا .وأ ور .و ّ أ أ כ أ ًא א א، ّ د، وف وا אر ّ ل ا إّ أّ כ כا ا ها ،وا وا א ور .و هأ ّ ،א إ ّن ّ ا ا د אء . ّ ه أ א DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 518 Garîb (nadir) Kelimelere Dair Kasideler eş-Şarkî b. el-Katâmî’nin kasidesi, yukarıda geçti. Yahyâ b. Nüceym’in kasidesi, Ebrârî’nin kasidesi. Bu zâtın adı …’dır. Yukarıda zikredilen Şübeyl b. Azre’nin kasidesi, Mûsâ Harnîd’in kasidesi, Ahmed el-Enbârî’nin kasidesi. 5 10 Hemzeli kasideler: İbn Herime’nin kasidesi. Başı: “Vallahi Süleymâ’yı Allah koruyor” mısraıdır. Benü’l-Kurye’den Hafs b. Ebü’n-Nu‘mân el-Ümevî’nin kasidesi. Râvilerin çoğu bu kasidenin İbn Sa‘sa‘a’nın olduğunu rivayet ederler. Başı: “Parladığında şimşeğin çakışını izledi.” Her ne kadar İbn Herime daha önce yaşasa da bazı kişiler bu beyitleri onunkine tercih ederler. Kaside, kaside, kaside, kaside. Güvercin’in Ötmesi ve Nesîbi (Gazeli) Hakkında Yazılanlar 15 Yahyâ b. Ebû Mûsâ en-Nehritîrî’nin güvercinin nesîbi hakkındaki kasidesi. İbn Rebîa el-Basrî’nin Kitâbü mâ Kâlethü’l-Arabü fî Muhatabâti’l-Hamâm’ı, Sâbit’in Kitâbü’l-Ecnâs’ı, Kitâbü Ahbâri’l-Arab ve mâ Kâlethü fî Nevhi’l-Hamâm ve Hedîli’t-Tayr adlı eseri. Durumları Hakkında Etraflı Bilgi Bulunmayan Kişilere Ait Bulduğum Bazı Edebiyat Kitapları 20 25 Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Necîh b. Ebû Hanîfe’nin Kitâbü’l-Afv ve’lİ‘tizâr’ı, Muhammed b. Ebü’l-Hüseyin el-Kâtib’in Kitâbü’l-Elfâz’ı, Ebû Âsım en-Nebîl’in Kitâbü’l-Afv ve’s-Safh’ı, el-Kindî’nin Kitâbü men Nesece Beyten fe Nübize bihî ve men Nesece Beyten fe Nüsibe ileyhi adlı eseri, İbnü’l-Harûn’un Kitâbü’l-Berâ‘a ve’l-Lesen’i, İbn Ebi’l-Avâzil’in Kitâbü’l-Berâ‘a ve’l-Lesen’i, Cündeyşâpûrî’nin Kitâbü’l-Hedâyâ’sı, Ebü’l-Fazl Ca‘fer’in Kitâbü’l-Eş‘âr ve’l-Müntehâbât min Akvâli’ş-Şu‘arâi’l-İslâmiyyîn’i, Sa‘d el-Bârî’nin Kitâbü Elhâni’l-Kutrubullî’si, İbn Hoşnâm’ın Kitâbü’ş-Şevâhid’i, Ebü’l-Cehm’in Kitâbü’l-İttisâl’i, Ebû Mâlik’in Kitâbü Halkı’l-İnsân’ı, Sinân’ın Kitâbü’tTârîh’i, eş-Şatrancî’nin Kitâbü’l-Itr’ı, Ali b. Muhammed b. Sa‘d’ın Kitâbü Tercemeti Kitâbi’l-Filâha li’r-Rûm’u, el-Has‘amî’nin Kitâbü Edebi’ş-Şi‘r’i, ا 519 ا ا א ا ةا ا ا اري ١وا ، ٥ ،... ا אري. א ا أ א ة ةأ ا ا و ذכ ه، ، رة و زات: ةا אن ا ي ،و ا ة ذכ ه، א ا ّ ة ١٠ א وא א ١٥ ٢٠ אم ر حا אم و ذכ א و אء ا ت اכ כ אب ا وا ار أ ّ ا ًא ي ا ا ا ا ّ ا ا כ אب ا أ :ا أ: أ+ أ+ اري. א ري. و כ כ ة. א . ة. ا ب ،כ אب أ אر ا ب ف א م أ ،כ אب ا أ ال ا وا إ أ ا اء ا ،כ אب ا א כ ي ،כ אب ا ا اذل ،כ אب ا اא ا ا אم ،כ אب ا ّ אل אن ٤،כ אب ا א כ ٣،כ אب ا אر وم אس א أ ًא ا אرع ،כ אب ا אن ة. אم ،כ אب א א ا داب ّ و אت א م . ا ا כא أ אب ا ي ،כ אب ا ون ،כ אب ا ا و ا אر ا ١ ٢ ٣ ٤ ا ا َ א«. ّ ة. ة אم وأ א א أ ا ة ّأو א» :إن ُ َ َ َوا َ ْכ ْ ا .وأכ ا واة و א »כ َ ْت َو ِ ُ ا ِق ِ َ َ َ «.و ه ا כ وأو אَ : ا א ي ّ َْ ة. . ،وإن כאن ا ةا ة ّ ،כ אب أدب ا ا אظ ،כ אب وا א ري ،٢כ אب ،כ אب أ אن ا ،כ אب ،כ אب ، DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 520 5 10 15 Ebû Zekeriyyâ er-Râzî’nin Kitâbü’ş-Şerâb’ı, İbn Vahşiyye’nin Kitâbü’l-Filâha [en-Nabâtiyye]’si, el-Bendenîcî’nin Kitâbü’t-Tefkîh’i, er-Râzî’nin Kitâbü’l-Bâh’ı, Ali b. Ubeyde’nin Kitâbü’l-Müveşşah’ı, İbn Abbâd el-Mühellebî’nin Kitâbü’l-Ezmine’si, Saîd b. Sa‘dûn el-Attâr’ın Kitâbü’lEvâil’i, Ebû Abdullah el-Ezdî’nin Kitâbü’l-Müşâkehe’si, es-Serahsî’nin Mu‘tazıd’a yazdığı Kitâbün fî Edebi’n-Nefs’i, Ebû Ca‘fer ed-Dâmeğânî’nin Kitâbü’d-Devleti’d-Deylemiyye’si, Abdurrahman b. Îsâ el-Hemedânî’nin Kitâbü’l-Elfâz’ı, Ali b. İsmâil’in Kitâbü Mezâhibi’l-Hutabâ’sı, Muhammed b. Sa‘d’ın Kitâbü’t-Tabakât’ı, Ebû Süfyân’ın Kitâbü’l-Ma‘rike ve’t-Târîh’i, İsmâil el-Hatbî’nin Târîh-i İsmâil’i Abdurrahman b. Saîd’in Kitâbü’ş-şeyb ve’l-hızâb’ı, Bahşel’in Kitâbü’s-Selveti’l-Müstahrac an Mevârîsi’l-Hükemâ ve Kitâbü Târîhi Vâsıt’ı, İbn Revsend et-Tâî’nin Kitâbü’l-cevâdi’l-feyyâh’ı, el-Hasan b. Bedr el-Leysî’nin Kitâbü’r-Redd ale’l-Cühhâl’i -bu eserde el-Kindî’yi fürûsiyyet (süvârilik)te üstün tutar-, Muhammed b. İshak el-Ehvâzî’nin Kitâbü Muhtasarı Kitâbi’n-Nahl’i, Yahyâ b. Ebû Bekir el-Mısrî’nin Kitâbü Târîh’i, el-Kindî’nin Kitâbü’s-Süyûf ve Sıfâtihâ adlı eseri. Adı Yazarlarının Adları Olmadan Anılmayan Risâleler 20 25 30 Resâilü Ahmed b. Muhammed b. Sevâbe, Resâilü Yahyâ b. Ziyâd el-Hârisi, Resâilü Ebû Ali el-Basîr, Resâilü Ahmed b. Yûsuf el-Kâtib, Resâilü Ahmed b. et-Tayyib es-Serahsî, Resâilü Ebi’l-Hasan b. Tarhân, Resâilü Şerîf er-Radî, Resâilü Ebi’l-Hasan Muhammed b. Ca‘fer, Resâilü en-Nîsâbûrî el-İskâfî, Resâilü Ahmed b. Sa‘d el-İsfahânî, Resâilü Ebi’l-Hasan et-Tûnisî, Resâilü Muhammed b. Mükerrem, Risâletü Ahmed b. el-Vezîr -bu eseri Ali b. Muhammed el-Askerî yazdı-, Yahyâ’nın kardeşi Muhammed b. Ziyâd el-Hârisî’nin Risâle’si, Ebî Abdullah Muhammed b. Ali’nin Risâletün fî İstihrâci’l-Musahhaf ve’l-Mu‘ammâ’sı, Resâilü Ebi’l-Hasan Muhammed b. el-Hâris et-Teymî, Resâilü İbn Abdekân, Resâilü’l-‘Uşârî fî Erzâkı’l-Ummâl’i, Ebû Gazvân el-Kureşî’nin Resâilün fi’l-Afv’ı, Resâilü Bâh, Ahmed b. Muhammed b. Abdullah el-Kâtib’in Muhtârül-Fusûl ve’r-Resâil’i, Resâilü’lBebğâ, Resâilü’s-Sâbî. ا 521 ّ زכ ّא ا ازي ،כ אب ا כ אب ا اب ،כ אب ا אه ازي ،כ אب ا ّ ون ا אد ا ّ ،כ אب ا وا ا ا زدي ،כ אب ا إ ا ا א ،כ אب ا ٥ ا إ א אء ،כ אب ا ا ،כ אب ا אت ّאر ،כ אب ا ا ا ار ا ا ّ أ ،ر א ّ ا ّا ،ر א ا כא ،ر א כא ،ر א ،ر א ا ُ ا כ ي ،ر א ا ّ ّ אل ّ فو ا ، وا را إ אق ا ا ا أ ،ر א أ ا ا أ ز אد ا אر و ّ أ ،ر א ا א ،ر א ّ ، أ ١ ٢ ٣ ٤ ٥ א . أ+ا أ+ أ +ا َ ي. َ ر -אر . ر :ا א . ب ا ا ز أ ّ ،ر א أ وا ّ ،ر א اج ا ا כאن ،ر א ا אري أرزاق ا ّ אل ،ر א أ ،ر א ا ا ل وا א ا ،ر א אح ،אر ا ا ّ ا כא ،ر א ا אء ،ر א ا א .٥ . ازي، א א כ ي. ز אد ا אر ،ر א כ م ،ر א أ ّ وا כ وا אر אب ا כ אء ،כ אب אر ي ،כ אب ا אن ،ر א ا א ري ا ا ،כ אب ،כ אب ا ا د ذכ א כ أر א א ّ أ أ ا ر א כ ا אכ ،כ אب ا و ا ،כ אب ا ج أ א ر א ٢٠ ة ١،כ אب ا ز رو ا א ،כ אب ا ّد כ אب ا اد ا אح ّ כ אب ا ا כ ي ا و ،כ אب כ אب אر ١٥ אظ ةا و أدب ا ا אن ٣،כ אب אر ٤إ א ٢ ١٠ ا ،כ אب ا أ ا ّ ا ّ ا אرث وان ا DÖRDÜNCÜ MAKALE – el-Fihrist 522 5 Kitâbü’l-Fihrist’in Dördüncü Makale’si tamamlandı. Böylece eserin birinci cüzü tamam oldu. Bunu âlimlerin haberleri ve yazdıkları eserlerin adlarından bahseden bu kitabın Beşinci Makalesi takip edecek. Bu makale beş fenne ayrılır. Layık olduğu şekliyle Allah’a hamdolsun. Salât ve selâm efendimiz Muhammed ve temiz ailesine, şerefli ashabına olsun. 523 ا ا ّ א ا א ا ا ا א ا א و ّ ن .وا א ّ و و כ אب ا ا כ אب כ א آ ا א أ אر ا ّ א אا ء ا ّول. ّ و ،وا אء وأ אف א أ و وأ א ا כ . ّ ه ه إن אء اכ ة وا م BEŞİNCİ MAKALE Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla 5 Âlimlerin Haberleri ve Yazdıkları Eserlerin Adlarından Bahseden Kitâbü’l-Fihrist’in Beşinci Makalesi Beş Fenne Ayrılır. Birinci Fen Mu‘tezile ile Mürcie Kelâmcılarının Haberleri ve Kelâm ile Münâzara (Cedel) İlminin Başlangıcı Hakkındadır Mu‘tezile Niçin Bu Adı Aldı? 10 15 20 25 Muhammed b. İshak der ki: Ebü’l-Kâsım el-Belhî şöyle dedi: Mu‘tezile’nin bu adı almasının sebebi şudur: Namaz kılanlardan büyük günah işleyenlerin ne ad alacağı hakkında ihtilaf çıktı. Hâricîler “Onlar müşrik kâfirler ve fâsıklardır.” dediler. Mürcie ise “Onlar mümin ve müslümandır. Fakat fâsıktırlar (günahkârdırlar).” dediler. Zeydîler ile İbâzîler “Onlar münkirdiler. Ne müşrik ne de mümin değildirler. Fâsıktırlar.” dediler. Hasan[-ı Basrî] taraftarları “Onlar münafık ve fâsıktır.” dediler. Bunların ihtilaf ettikleri hususta Mu‘tezile farklı bir görüşe vardı. “Biz ittifak ettikleri fâsıklık isimlendirmesini kabul ederiz. İhtilaf ettikleri küfür, iman, nifak, şirk isimlendirmelerini kabul etmeyiz.” dediler. Ebû Bekir b. el-İhşîd şöyle der: Bir grubun anlattığına göre Mu‘tezile’ye bu ad Hasan-ı Basrî zamanında verilmiştir. Bu bize göre doğru değil, böyle bir şeyi rivayet etmedik. Bizim âlimlerimize göre bu ad Hasan’dan sonra çıkmıştır. Bunun sebebi şudur: Hasan ölünce onun meclisteki yerine Katâde oturdu. Amr b. Ubeyd ile bir grup ondan ayrıldı. Katâde onlara Mu‘tezile dedi. Amr bunu duyunca bu adı kabul etti, rıza gösterdi. Arkadaşlarına “İ‘tizâl (ayrılma) Allah’ın kitabında övdüğü bir vasıftır. Böyle söylemesi hoş bir tesadüftür, onu kabul edin.” dedi. Kader, Adl, Tevhîd Konularında İlk Konuşan Kimdir? 30 [Ebü’l-Kâsım] el-Belhî şöyle der: Kader ve i‘tizâl konusunda ilk konuşan Ebû Yûnus el-Esvârî’dir. Bu zât Esâvire’dendir (Esvariler). Sinseveyh diye tanınır. Onu Ma‘bed el-Cühenî takip etmiştir. Bir rivayete göre Süleyman b. Abdülmelik bu konudan bahsetmiştir. א ا א ا ا ا أ אر ا כ אب ا ا ّ ا ّول ٥ أ אر כ ّ אل فو ا ّ ١٠ إ אق :אل أ ا א أ اכא ،وا א ذ כ ّ אق .و אل أ אا : כ אدة ّ ا ّ אق وا ،א ه. ذכ ّأول אل ا ا אورة ١ ر -ا ف ي. כّ ّ :أول ،و א ا نو ا ال ّ ا ة ،א ال أن ، ّא א :إ ّن ا ارج: כ ّ אر ن ّ אق .א ا כ א ّ אق. ،و ع א ك. א و ا اا ّن ن ،و כ ّ ،و و أ ّאم ا א و رو אه .אل :وا ا ر وا כّ : אن وا אق وا وو אء أ אا :إ ّن ا و אل ا ،و : א ذכ ه م ،و ّ ،אل :وا ث ا ،א ا א ء و א ا: ا : ا כ ّ אر אب ا ا ا ٢٠ כ א כ وا و אل أ ١٥ אء ن. ؟ ذ כ ّ אق .و א ا ا אء و أ אء א ّ ه وا اء أ ا כ م وا وا اا כ ن ،و وא ا כ ،و ا ا ا ر ي ا ١ א א أ ّن ذ כ و אدة ا ال و ،ـא אت ا ّ و، ذכ وا . ّ כא ،ا ا ل وا ا ر وا ا ال ،أ و אل إ ّن ا אن اري ،ر ا כ כّ . BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 526 Adl ve Tevhîd Meselelerinin Alındığı Kişilerin Adları 5 10 Ebû Abdullah b. Abdûs’un hattıyla şunları okudum: “Ebü’l-Hasan Ahmed b. Yahyâ b. Ali b. Yahyâ el-Müneccim şöyle dedi: Bana babam, amcam Ahmed ve amcam Hârûn haber verdiler ve dediler ki: Bize Ebû Ya’lâ Zürkân haber verdi. Ebû Ya‘lâ, Ebü’l-Hüzeyl’in talebesi olup adı Muhammed b. Şeddâd’dır. Ebû Ya‘lâ şöyle dedi: Bize Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf Muhammed b. el-Hüzeyl bildirdi: “Bahsettiğim adl ve tevhîdi Osman et-Tavîl’den aldım.” Osman, Ebü’l-Hüzeyl’in muallimiydi. Ebü’l-Hüzeyl şöyle dedi: “Osman’ın bana haber verdiğine göre, o bunu Vâsıl b. Atâ’dan, Vâsıl ise Ebû Hâşim Abdullah b. Muhammed b. el-Hanefiyye’den, o da babası Muhammed b. el-Hanefiyye’den, Muhammed de babası Ali aleyhisselâm’dan, Ali ise Resûlullah’tan (sav), Resûllullah Cebrâil’den vahiy yoluyla almıştır.” el-Hasan b. Ebi’l-Hasan el-Basrî 15 20 25 Künyesi Ebû Saîd olup Hz. Ömer’in hilâfetinin sona ermesinden iki yıl önce doğmuş, 110 (728) yılında 89 yaşında ölmüştür. Önce Horasan’da Rebî‘ b. Ziyâd’ın kâtibiydi. Sâbûr [şehrinde] Enes b. Mâlik’e de 3 yıl kadar kâtiplik yaptı. Abdurrahman b. el-Eş‘as’e biat edenlerdendir. Zâhit ve âbidlerdendi. İbnü’l-Eş‘as yenilip adamları takip edilince, Hasan, el-Haccâc’ın huzuruna çıktı. Haccâc onu tenkit ettiyse de affetti. Hasan sonra Haccâc’a güvenmedi, ölümüne kadar gizlendi. Haccâc’ın ölümünü öğrenince onu zemmederek “Ey Allah’ım onu sen öldürdün. Sünnetine (idaresine) son ver.” dedi. Sonra “Az gören küçük bir yarasa bize geldi. Onun kaynamış bir suyu var, sefalet ve azap içinde onu dağıtır, göğüslerine vurarak ve tehditler savurarak ‘Beni tanıyın, beni tanıyın’ diyor. Biz seni tanıdık. Allah ve iyi kişiler seni sevmedi. Kısa parmaklı elini bana uzattı. Vallahi bu elde Allah yolunda hiçbir dizgin terlemedi.” dedi. Hasan-ı Basrî’nin Kitâbü’t-Tefsîri’l-Kur’ân -bir grup bu kitabı rivayet eder-, [Kitâbün] ilâ Abdülmelik b. Mervân fi’r-reddi ale’l-Kaderiyye1 adlı eserleri vardır. 1 Bu ikinci eser yayınlanmıştır. ا 527 אء أ ا أ أت ّأ ا ا ّ ،أ زر אن ،وا ٥ ا ّ ف، ّ אن ا ،وכאن وأ ّن ا ه أ أ وכ أא א ا أ ه ا ّ ،وأ ّن ر لا ا ،و ا ا כ أ+ ر: :ا א ّ ًא، ا . אب. ه .و و أ ا ّ אج ،א ب ّ. :כ אب ا ا ّد ا و ّ ،و ز אد أ ه أ ّن ّ א ،د ارى إ . ن ّ .إ آن ،رواه ر . ا ا أن אت. ّ و א ن ا אن ،وכ أ ً א ،وכאن ا א ر ، כا و כا א ا اכ وان א أ א אن و ا כ ا ا אك، ق ّ اأ م ،وأ ّن ر ل ا أ ١ ث ما א . ه أّ أ א א ر، ا ّ אد ا אد .و ـא ّ ّ א وأ ّ . ّ ا ّ אج و ٢ ّ ا ، ي و א .وכאن ا אכ ١ ٢ ه .אل أ ا :وأ אن أ ّ أ ه ّ و א . ا ، ٢٠ ّ أ ا ا إن ا م ،وأ ّن أ אه أ ل ١٠ ١٥ وس ،אل أ ا אء ،وأ ّن وا ً أ ا أ أ ّ أ ،و ّ אرون ،א ا ّ :א أ أ وأ ،אل ّ :א أ ا أ ا ّ اد א ّ ، ا ل وا ،אل :أ ت ا ا ى أ א ا وا ل وا ّ אج، כ אل :أ א א أ أ رو ، لا ّ כא ة ا אن .وا א ،כ אب إ ّم ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 528 Vâsıl b. Atâ 5 10 15 20 25 30 Adı Ebû Huzeyfe Vâsıl b. Atâ olup Benî Dabbe’nin veya Benî Mahzûm’un mevlâsı olduğu söylenir. Medine’de doğdu. el-Gazzâl lakabıyla anılır. Zira namuslu kadınları tanımak, sadakasını onlara vermek için iplik pazarında çok bulunurdu. Boynu uzun, râ harfini söyleyemeyen peltek bir kişiydi. Bununla beraber çok ve güzel konuşurdu. Söz söylemeye muktedirdi. Veciz konuşurdu. Bu kabiliyeti ona konuşurken râ harfini kullanmama imkânını verirdi. Beşşâr b. Bürd’den bahsederken “Ebû Muâz denen bu körü öldürecek adam yok mu? Suikast düzenlemek gulâtın âdeti olmasa yatağında onun karnını deşecek birini gönderirim. Bu suikastı Ukayl veya Sedûs kabilelerinden biri üzerine alır.” demiştir. Bu sözünde râ harfini kullanmadı. Beşşâr için, “Ebû Muâz künyeli âmâ” dedi; Beşşâr ve İbn Bürd kelimelerini de kullanmadı. Âmâ dedi; “darîr (kör)” kelimesini kullanmadı. “Gulât’ın âdeti.” dedi; “Mugîriye veya Mansûriyye’nin huyu/âdeti” demedi. “Be‘astü” kelimesini kullandı; “erseltü” demedi. “Alâ madce‘ihî (yatağında) dedi; [eş anlamlı olan] “alâ firâşihî” ifadesini kullanmadı. Benî Ukayl’ı zikretmesinin sebebi Beşşâr’ın onların mevlâsı olmasıdır. Benî Sedûs’u söylemesi Beşşâr’ın onların arasında oturmasındandır. Harflerden kaçınmak zordur, bilhassa râ gibi çok kullanılan bir harften kaçınmak daha zordur. Vâsıl, Ebû Hâşim Abdullah b. Muhammed b. el-Hanefiyye’ye yetişti. Bu zât, Hasan-ı Basrî’nin meclisine devam ederdi. Çok sustuğu için dilsiz sanılırdı. Vâsıl’ın boynu çok uzundu. Bu sebeple Amr b. Ubeyd tarafından ayıplanmıştır. “Boynu böyle olanda hayır yoktur.” demiştir. Vâsıl usta olunca ve üstünlüğü ortaya çıkınca Amr “Ferâset de bazen yanılır.” demiştir. [Ebü’l-Kâsım] el-Belhî “Vâsıl Medine halkındandır. 80 yılında doğmuş, 131 (748) yılında ölmüştür.” demiştir. Kitâbü’l-Menzile beyne’l-Menzileteyn, Kitâbü’l-Fütyâ, Kitâbü’t-Tevhîd adlı eserleri vardır. Talebelerinden adı bilinmeyen birinin Kitâbü’l-Meşrikıyyîn min Ashâbi Ebî Huzeyfe ilâ İhvânihim bi’l-Mağrib adlı birkaç kitaptan meydana gelen eseri vardır. Bunlardan biri Kitâbü’s-Sebîl ilâ Ma‘rifeti’l-Hakk adlı eseridir. Amr b. Ubeyd Adı Ebû Osman Amr b. Ubeyd b. Bâb’dır. Benî Temîm’den Benü’l-Adeviyye’nin sonra Benî Hanzala’nın mevlâsıdır. Ebü’l-Kâsım el-Belhî şöyle der: Bâb, Abdurrahman b. Semûre tarafından Kâbil’de esir alınmıştı. Önce Benî Akîl’in, sonra Benî Arâra’nın mevlâsı oldu. Amr, Vâsıl b. Atâ ile aynı yılda ا 529 אء وا أ وا א إ وإ ّ א ّ ا ّ ال ا .وכאن ّ ًارا ٥ ا כ م، אل وا ١٠ و ذכ وا أ ّن ا ّ ّ ذכ أ כאن ا، ا ه. أ ز ًא ا اا قا א ، ّ ا א و ، ذכ א כ . ف ا اء אذ، ،أ א ، إ و ف ي ا כ ا ،و אل: ر ،و אل: إ ،و ا ،وذכ ،وا ّ ،ن ّ אر وف אب ا أא א ،כאن כ ة ،כ אب ا ا א؛ כ אب ا ّ ف ا ّ ا س .وכאن ّ .אل :إ ّن و כ : و :ر ّ א أ ت ا ا .אل ا ،אل وא .و إ ىو א ،و אت ه ،כ אب ا ب ،و ًא ا כ ،وذכ وس ّ ،כאن אز ً א א .و وا ا اء ،כ ة ا .وכאن א و א . ،و אل: א اכ ّ אر د :أ ّ א فا ّ אت، ا ا כ م ،ا اء אل :ا ّ א ع وا أ ا وا أ ا אء ا כ أ כ أن أ ،و ا ١٥ ،أ وم .و ف ا اء .وכאن و إ ّ قا ل أو و ّ . د ،و אل :ا ّ אر و ا و ا أ قا قا א ا ز أ אذ ،و أر ٢٠ אء، ّ ،و אل ه ، ّة כ ه א ،כ אب ا أ א؛ כ אب ا .و إ אب أ ا إ כ إ ا ّ. و ّ و أ אن و .אل ا ة ،وכאن אب . :אب ّ ا ، و כא ، اراة .و ا ا ا و א وا ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 530 5 -80 senesinde- doğdu. Kumral, orta boylu, gayretliydi, iki gözü arasında (alnında) secde izi vardı. Ebû Ca‘fer el-Mansûr’un arkadaşıydı. İkisinin beraber haberleri vardır. Defalarca el-Mansûr’a nasihatta bulunmuştur, bu nasihatları meşhurdur. Basra’dan Mekke’ye giderken Merrân yani Râci‘ denen yerde 144 (761) yılında 64 yaşında öldü. Bir halifenin kendisinden aşağıda bir kişiye ağıt yaptığı görülmemiş olmakla beraber el-Mansûr onun için şu mersiyeyi söylemiştir: “Allah kabirde yatan seni mübârek kılsın, Merrân’da ona uğradım. Öyle bir kabir ki, Allah’ın kulu, mümin, huşû sahibi, Kur’ân’a inanan bir mümin içinde yatıyor. 10 Eğer zaman bize iyi bir kişiyi bâki kılsaydı Ebû Osman Amr’ı bırakırdı.” Amr b. Ubeyd’in Hasan[-ı Basrî’]den naklen Kitâbü’t-Tefsîr adlı bir eseri ile Kitâbü’l-Adl ve’t-Tevhîd, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Kaderiyye adlı eserleri vardır. Amr ve Vâsıl’dan Alanların Adları 15 Vâsıl ve Amr’dan ilim öğrenenler, bilinen kitabı olmayanlar arasında Ebû’l-Hüzeyl’in hocası Ebû Amr Osman b. Hâlid et-Tavîl, Ebû Hafs Ömer b. Ebû Osman eş-Şimezî vardır. Ebû Hafs, Kitâbü’t-Tefsîr’i Amr ve Hasan’dan rivayet eder.1 Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf 20 25 Ebü’l-Hüzeyl Muhammed b. Hüzeyl el-Allâf, Abdülkays’ın mevlâsıdır.2 Hüzeyl, Ubeydullah b. Mekhûl el-Abdî’nin oğludur. Ebü’l-Hüzeyl 131 veya 134 yılında doğdu. Kelâm ilmini Osman b. Hâlid et-Tavîl’den öğrendi. SNe Vâsıl ne de Amr ile karşılaşmıştır. Ebü’l-Aynâ’, “Ebü’l-Hüzeyl 226 (841) yılında Samarra’da öldü.” der. Bu sırada 104 yaşındaydı. Ona ne zaman doğduğunu sordular. “135 yılında doğdum.” dedi. [Buna göre 91 yaşında olmalı.] 1 2 Vâsıl b. Atâ el-Gazzâl çok uzun boyunluydu. Bundan dolayı Amr b. Ubeyd onu ayıpladı. Vâsıl, Amr ile münâzara yapmak istediği gün gelince, konuşmaya başlamadan Amr onu gördü. “Sahibinin felah bulmayacağı bir koyun görüyorum.” dedi. Vâsıl bunu duydu. Selâm verip ikisi arasında ilişki olduğu için Amr ile münâzaraya oturunca “Sanatı ayıplayanın onu yapanı da ayıpladığını duymadın mı?” dedi. Amr istircâ (yani innâ lillah ve innâ…) etti. “Ey Ebû Huzeyfe bunu tekrarlamayacağım.” dedi. Sonra Amr’la münâzara etti. Onu susturdu. Vâsıl’ın Kitâbü Esnâfi‘l-Mürcie, Kitâbü’t-Tevbe, Kitâbü’l-Menzile beyne’l-Menzileteyn, Râ’sız Hutbe, Kitâbü Me‘âni’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Hutab fi’t-Tevhîd ve’l-Adl, Kitâbü mâ cerâ beynehû ve beyne Amr b. Ubeyd, Kitâbü’-sebîl ilâ ma‘rifeti’l-Hakk, Kitâbün fi’d-Da‘va, Kitâbü Tabakâti Ehli’l-İlm ve’l-Cehl ve başka eserleri vardır. Hayatına dair haberler çoktur. Ebü’l-Hüzeyl Muhammed b. el-Hüzeyl b. Abdullah b. Mekhûli’l-Abdî, Allâmü’l-Mütekellim diye tanınır. İ‘tizâl mezhebinde Basralıların hocası, en büyük âlimlerdendi. Mu‘tezile mezhebinde çeşitli görüşleri, meclisleri, münâzaraları vardır. ا 531 و ًא א .وכאن آدم أ ا ّ ا، ً ا ًא د .وכאن ر ّ ة د אت כ م أ אر .وو ر ،و ا ف ان و را ة، ا ّכ و و אت ّ ،و ر و א و أر و ن .אل ا وأر ِ ٍ ِ ُ َ َ ْ َכ ْ ُ َ َ ّ َ ُ ْ ِ ًא ُ َ َ ً א ا َ َ ْ ًا َ َ َ ْ أن َ َ ا ا و ر اכ ا ا ّد ْ َ أْ َ وّ ا :כ אب ا ،أ אذ أ ا .وأ و ،وا . ا ل وا ا ّف ّ ي .وو أ ا اכ م אن ي ٢،وروى כ אب אن ا אن ي. ى. أ ا ا إ א ا رأى .و ر -ا ر :ا ر :ا א. ف؛ أ أ ا لا وأر و כ אب و א ا ّف ّ أ ا ١ ٢ ٣ ي ١،כ אب ا ،כ אب و ووا أ أ ا .وأ اأא ْ ِ אن َא َ ْ ً َ ُ َ أْ َ ا و ووا أ ا כ ان ِא ْ ُ ِ آن َ َ َ ا َ َ َو َد َ ْ ر . ا ١٥ ِ ان َ َ ْ ً ا َ َ ْر ُ ت ِ َ َ א ِ ًא أ ٢٠ ، أر دو : ٥ ١٠ ر وف. ىو . ا .وا و א و אل وا ً و وא ّ و ه אل :و ت أر و ا .אل أ ا ً ،وכא و ّ אء: ٣ א وא . BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 532 5 10 15 20 25 30 Başka bir zamanda doğum tarihi sorulunca “Ebeveynim bana İbrâhim b. Abdullah b. Hasan öldürüldüğünde 10 yaşında olduğumu söylediler.” dedi. İbrâhim ise 145 yılında öldürüldü. Ebü’l-Hüzeyl’in bu sözü 135 yılında doğduğuna delildir. Ebü’l-Hüzeyl halife Mütevekkil’in hilâfetinin başında 235 (849) yılında vefat etti. Bu sırada 100 yaşındaydı. Ömrünün sonunda bunamıştı. Yalnız mezhebinin esaslarını biliyordu. Münâzaracılara karşı koymada ve muhaliflerle tartışmada güçsüzlemiş, hafızası zayıflamıştı. Sâlih b. Abdülkuddûs’ün bir çocuğu ölmüştü, çok üzülmüştü. Ebü’l-Hüzeyl üzüntüsünü arzetmek için onun yanına gitti. Aklının karıştığını gördü. Ona “Çocuğunun ölümüne bu kadar üzülmenin sebebini anlamıyorum. Zira insan senin nazarında ot gibiydi.” dedi. Sâlih “Ey Ebü’l-Hüzeyl “Onun Kitâbü’ş-Şükûk’u okuyamadığına üzülüyorum.” dedi. O da “Ey Sâlih Kitâbü’ş-Şükûk nedir?” dedi. “Benim yazdığım bir kitap, onu okuyan mevcut olanın gerçekte olup olmadığından, olmayanın da olduğundan şüphe eder.” dedi. Ebü’l-Hüzeyl de “Sen de oğlunun öldüğünden şüphelen. Öldüyse ölmedi san. Her ne kadar Kitâbü’ş-Şükûk’u okumadıysa da onu okuduğundan şüphelen.” dedi. Ebü’l-Hüzeyl’in Mîlâs adlı bir kitabı vardır. Milâs ise bir Mecûsî idi. Müslüman olmasının sebebi ise şudur: Mîlâs, Ebü’l-Hüzeyl ile düalistlerden (seneviyyeden) bir grubu topladı. Ebü’l-Hüzeyl onlara galip geldi. Bunun üzerine Mîlâs müslüman oldu. Ebü’l-Hüzeyl’in Hüzeyl adında bir oğlu vardı. Kelâmcıydı, kitabı yoktu. Bir kimse Ebü’l-Hüzeyl’i durdurarak önüne çıktı, onun yakasını tutup “Elbiseni çıkar. Bu konuda delilin ne öğreneyim.” dedi. Ebü’l-Hüzeyl: “Bu konuda delilim ‘Elbiseni çıkar.’ sözüdür. Sen yakamı tuttun, çıkarmama imkân yok. Elini çek çıkarayım.” dedi. O da “Git Allah aşkına hücceti bıraksan bu sırada bırakırdın.” dedi. Elbisesini bıraktı. 230 yılında Ebü’l-Hüzeyl Bağdat’a gitti. Yüz yaşını geçmiş, kör olmuştu. Eserleri: Kitâbü’l-İmâme alâ Hişâm, [Kitâbün] alâ Ebî Şemmer fi’l-İrcâ‘, Kitâbü Tâ‘atin lâ Yurâdüllah bihâ, Kitâbün ale’s-Sofestâ’iyye, Kitâbün [er-Redd] ale’l-Mecûs, Kitâbün [er-Redd] ale’l-Yahûd, Kitâbü’t-Tevlîd ale’n-Nazzâm, Kitâbü’l-Va‘d ve’lVa‘îd, Kitâbü Makteli Gaylân, Kitâbün ile’d-Dımaşkıyyîn, Kitâbü’l-Mecâlis, ا 533 و אل آ و ذ כ :أ و .و وأ א ا ه أ ّن و ٥ إ أ ّ כאن و אج ا א ،و ،ووا אه أ ١٠ إ ا ّل . و א .و ّ أ ا و .و ّ א و א ،وכא أ لا .وכّ א ه .אل :אت ا כא ا آه ّ ا آ أ אل ا ّכ ف، ه א א ً א، لأ ّأول ا ا א ، ا ّ وس ع : أ ف إّ א و ً א ،إذ כאن ا אن ك כא رع .אل א :א أ א ا כ א א ؟ אل: أ כ אب ا כ ك ،אل :כ אب ا כ ك א أ ع ّ כ وא כ أه כ אب و ّ أّ ّ ّכ א כאن ّ כאن .אل ّ أّ ،وإن כאن و أّ ١٥ أ وא ا ذ כ .و ا و ا و ض ا ّ א ١ ّ ،و أ כ אب ا ر :ا . ر – ا د. ر – ا د. س ّ أ ا : ّ ك ّ أ ّن ّ أ כا ع אכو א .אل :ا א .وو ه .و س ،כ אب ا د ٣ ،כ אب ن ،כ אب إ ، ّ أ أ ا أي ّ ّ כ اد ،כ אب ا א اد ا ا س ا ، اכ ا ر אء ،כ אب א ا وا א .وכאن א ،כ אب אم، ا د ،כ אب ا ا أه. إ ا ّ، وכאن כ ّ ً א و כ אب . ا ا א وכ ّ ّ כ אب ا د أّ أّ أ כ אب ا כ ك ،وإن כאن س ،وכאن כ אا א ،و ٢ ت ا כ وا ،و אل ا ع א כ אل، ًא ّכ أ א ا .אل أ ا כ אب ١ ٢ ٣ ف و و ا أ ا כ אب أ : אت ،و ّכ أ ً א ا כ ٢٠ أ اي أ ّن إ ا وأر ا ،כ אب ا א ، ّ ا ّאم، א ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 534 5 10 15 20 Kitâbü’l-Hucce, Kitâbü Sıfâtillah bi’l-Adli ve Nefyi’l-Kabîhi, Kitâbü’l-Hucce ale’l-Mülhidîn, Kitâbü Tesmiyeti Ehli’l-Ahdâs, Kitâbun [er-Redd] alâ Dırar fî Kavlihî “İnnellahe Yağdibü men Fe‘alehû”, Kitâbün [er-Redd] ale’n-Nasârâ, Kitâbü Mesâil fi’l-Harekât ve Gayrihâ, Kitâbün [er-Redd] alâ Ammâri’n-Nasrânî fi’r-Reddi ale’n-Nasârâ, Kitâbün fi Sıfati’l-Gadab ve’r-Rızâ Minallahî Celle Senâ’ühû, Kitâbu’s-Suht ve’r-Rızâ, Kitâbü’l-Mahlûk alâ Hafsı’l-ferd, Kitâbü’r-Redd alâ Mükeyyefi’l-Medînî, Kitâbü’l-Hadd alâ İbrâhim, Kitâbü’rRedd ale’l-Gaylâniyye fi’l-İrcâ‘, Kitâbün alâ Hafsı’l-Ferd fî Fe‘ale ve Yef‘ulü, Kitâbün ale’n-Nazzâm fî Tecvîzi’l-Kudreti ale’z-Zulm, Kitâbün ale’n-Nazzâm fî Halkı’ş-Şey’i ve Cevâbihî anhu, Kitâbü’r-Redd ale’l-Kaderiyye ve’l-Mücebbira, Kitâbün alâ Dırar ve Cehm ve Ebî Hanîfe ve Hafs fi’l-Mahlûk, Kitâbün ale’n-Nazzâm fi’l-İnsân, Kitâbü’r-Redd alâ Ehli’l-Edyân, Kitâbün fî Cem‘i’l-Esnâf, Kitâbü’l-İstitâ‘a, Kitâbü’l-Harekât, Kitâbün fî Halkı’ş-Şey’ ani’ş-Şey’, Kitâbü’t-Tefehhüm ve Harekâtı Ehli’l-Cenne, Kitâbü Cevâbi’l-Kubbâ’î, Kitâbün alâ men Kâle bi Ta‘zîbi’l-Etfâl, Kitâbü’z-Zafer alâ İbrâhim, Kitâbün ale’s-Seneviyye, Kitâbü’l-Cevâhir ve’l-A‘râz, Kitâbü’l-Havz ve’ş-Şefâ‘a ve Azâbi’l-Kabr, Kitâbü’r-Reddi alâ Ashâbi’l-Hadîs fi’t-Teşbîh, Kitâbü Tesbîti’l-A‘râz Kitâbü’s-Sem‘ ve’l-Basar Amilâ em Umile bihimâ?, Kitâbü’l-İnsân mâ Hüve, Kitâbü Alâmâti Sıdkı’r-Rasûl, Kitâbü Tûli’l-İnsân ve Levnihî ve Te’lîfihî, Kitâbün fi’s-Savti mâ Hüve? [Ebü’l-Hüzeyl’in] talebelerinden biri Zürkân denen, Ebû Ya‘lâ Muhammed b. Şeddâd olup Kitâbü’l-Makâlat -küçük-, Kitâbü’l-Mahlûk adlı eserleri vardır. el-Usvârî 25 Adı Ebû Ali Amr b. Fâid el-Usvârî olup Basra kelâmcılarının büyüklerindendir. Muhammed b. Süleyman b. Ali el-Hâşimî’nin hizmetindeydi. Esâvire’dendi. Amr b. Ubeyd’e ulaştı, ondan okudu. Amr’la münâzaraları vardır. 200 (816) yılından kısa bir süre sonra vefat etti. Amr b. Fâid, Muhammed b. Süleyman’ın huzurunda Ebü’l-Münzir Sellâm el-Kârî’ye “Hak kimdendir?” dedi. ا 535 ا כ אب ا ّ ،כ אب اث ،כ אب أ ا כ אب ا ا د ١ ا ٥ ا ا ّد وا כ אب ا ا ا ّ ا د ا ّאم ١٠ ا ّد כ אب ا ا ء وا ا ا ا ا رة ا ّאم ،כ אب ا ّ ،כ אب ا ت א ق. ،כ אب ة ،כ אب אن ،כ אب ا א ،כ אب ا و اب ا قا اب ،כ אب اض ،כ אب ا אت כאت، ا ّ ،כ אب إ ا ،כ אب א ا ،כ אب ا ر وا ض وا ،כ אب אن א ّ אر ّ אؤه، وا א ا ا כ ا د ،כ אب ا ّد ّ ا ر אء ،כ אب ا אف ،כ אب ا اض ،כ אب ا א ٣أ א ت، א ،כ אب ا د ء ،כ אب ا ّ و כאت أ ا אل ،כ אب ا אل و أ وا ل ،כ אب ل . ّ اد ا اכ وف ر אن .و ؛ כ אب اري و أ وכאن و ًא إ ،وأ و ١ ٢ ٣ ا ،כ אب ٢ ،כ אب ا ّد ق ،כ אب ا ا א ،כ אب ا ا ٢٠ ءو ا אب ا אن و و ق ا د אن ،כ אب أم ا אرى ،כ אب و وأ أ ١٥ א و ا א ،כ אب ّ ،כ אب ا ا ا ّد ا إ ّن ا כאت و إ ا ،כ אب ا ّد ،כ אب ا ّאم ا أ ا ار א ،כ אب ا ،כ אب ا ار و א אرى ،כ אب لو ،כ אب ا ا ّ ، א ر -ا د. ر -ا د. أ +زر אن. א אن ّ .و ا ا ر اري. כ אر ا כ ّ ا א و א ات .و ّ ة ّ م ا אري .و أ ا ا אورة و ء :אل ا א ّ ة، אن: ّ ا ّ؟ BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 536 Sellâm “Allah’tandır.” dedi. O da “Hakkı ortaya çıkaran kimdir?” dedi. O da “Allah’tır.” dedi. Ebü’l-Münzir “Bâtıl kimden gelir?” dedi. O da “Allah’tan” dedi. Ebü’l-Münzir “Hükümsüz bırakan kimdir?” dedi. Sellâm sustu, cevap veremedi. Onun kitapları … 5 10 15 20 Bişr b. el-Mu‘temir Ebû Sehl Bişr b. el-Mu‘temir Kûfe’dendir. Bağdatlı olduğu da söylenir. Zamanında Mu‘tezile’nin büyüklerinden, reislerindendi. Aynı zamanda şiir ve ahbâr râvisiydi. Şairdi, şiirlerinin çoğu müzdevicdir. Kelâm, fıkıh ve başka konulardaki kitapları şiire çevirirdi. Yukarıda şiir ve şairler hakkındaki bahiste çevirdiklerinden bahsettik. Âlimlerden bir grup onu Ebân el-Lâhikî’den üstün tutarlardı. Getirdiği deliller hakkında 300 yaprak kadar tutan bir kasidesi vardır. Onun gibi muhammes ve müzdevic yazan kimse görülmemiştir. Abras hastasıydı. İlerlemiş yaşta 210 (825) yılında vefat etti. Câhız der ki: “Bişr b. el-Mu‘temir, Ebü’l-Hüzeyl’i eleştirir, münafık olduğunu söylerdi. Onu şöyle tavsif ederdi: Ebü’l-Hüzeyl için bilmediğini insanlar yanında biliyor gibi görünmek, bildiğini bilmiyor gibi görünmekten ve de sefillerden olduğu hâlde insanlar nezdinde yüksek tabakadan görünmek, yüksek tabakadan olduğu hâlde sefil görünmekten daha çok hoşuna giden bir şeydir. Ona, görünüşün önemli ve ciddi olup için değersiz olması, görünüşün değersiz olup için önemli ve ciddi olmasından daha hoş gelir. Nifak çıkarmak ihlaslı olmaktan daha çok hoşuna giderdi. Kabul görmüş bâtıl, onun nezdinde kabul görmemiş hakikatten daha sevimlidir.” Bişr’in zikrettiğimiz nazma çevirilerinden başka nesirle yazılmış kitapları şunlardır: 25 30 Kitâbü’r-Redd alâ men Âbe’l-Kelâme, Kitâbü’r-Redd ale’l-Havâric, Kitâbü’lKüfr ve’l-İmân, Kitâbü’l-Va‘îd ale’l-Mücbire, Kitâbün alâ Kulsûm ve Ashâbihi, Kitâbü Te’vili Müteşâbihi’l-Kur’ân, Kitâbün ale’n-Nazzâm, Kitâbün alâ Dırar fi’l-Mahlûk, Kitâbü’r-Redd ale’l-Mülhidîn, Kitâbü’r-Redd ale’l-Cühhâl, Kitâbü’r-Redd alâ Ebi’l-Hüzeyl, Kitâbü’l-İmâme, Kitâbü’l-İstitâ‘a alâ Hişâm b. el-Hakem, Kitâbü’l-Adl, Kitâbün ale’l-Esam fi’l-Mahlûk, Kitâbü’t-Tevellüd ale’n-Nazzâm, Kitâbün alâ Ashâbi’l-Kader, Kitâbün alâ Firind fi’l-İstitâ‘a, Kitâbün fi’l-Menzile beyne’l-Menzileteyn, Kitâbün fi’l-Etfâl ale’l-Mücbire. ا 537 אل ا .אل: ّ م: ؟ ا ا כ ّ ؟ אل :ا .אل ّ :ا א ا כ ... .و ّ م وا ا .אل: ؟ אل: ا أ ٥ إ ا ا اכ ا א دوج، و .وכאن اכ رة ا ا א ا و وا دوج ّ و :כאن وכ ن أ ١٥ أ ّإ ا אس ،أ ا א ًא כ אب ا ّد כ אب ا أ ،כ אب ر: ار . אب ا ا ا ّ. ا אق .אل أن ا .و ن כ ن ا ّ إ ا א אق ،و ع. ّ اכ ً א: ارج ،כ אب ا כ وا א ،כ אب و ا ١ ة. אن، א ا آن، ق ،כ אب ا ّد ،כ אب ا א ،כ אب ا ّ ، ا ا ا ا ا ّ ،أ ّ إ ا אس ا ر ،כ אب אل ا و ّ إ و ى א ذכ אه ّ א ا ّ אل ،כ אب ا ّد ا כ ،כ אب ا ل ،כ אب وא ا אب ا כ م ،כ אب ا ّد כ م وأ ة ،כ אب ا أ ا لأ أ ا ١ ً ا، ي ا אس ا אس ّ إ ص ،و א אء ،و و ،و ا ّאم ،כ אب ا ّאم ،כ אب ا أ אن أ ،و ن כ ن ا ه .و أن כ ن א و ٢٠ اء .وכאن ن כ ن اכ ا ّد אم ذכإ א ا أن כ ن כ אب و א ور :أ ا ّ إ ا כ م وا وا ورؤ א אر .א ا وأכ ً ذכ א .و ا ،وכאن أ ص ،و ّ אل ا א ١٠ اد. ذ כ راو وا ة ،و אل כ אر ا ، ا ق ،כ אب ا ا א ،כ אب ،כ אب א ّ ا BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 538 en-Nazzâm 5 Ebû İshak İbrâhim b. Seyyâr b. Hânî en-Nazzâm. Abîd oğullarından Ziyâdîlerin mevlâsıdır. Atalarından biri köle olmuştu. Kelâmcı, şair ve edipti. Ebû Nüvâs’ı çok severdi, hakkında yazdığı birçok beyiti vardır. Ebû Nüvâs şu şiirinde ona işaret eder: “Felsefe yaptığını iddia edene söyle, sen bir şey söyledin ama çok şeyden mahrum oldun.” 10 Şiirinde felsefî kelâm yolunu tuttu. Bununla beraber belâgatı güzel, sözleri hoştu. Şiirin hakkını verirdi. Abdülvehhâb es-Sekafî hakkında şöyle der: “Vallahi o bana, korkudan sonra emniyetten, hastalıktan sonra iyileşmekten, kuraklıktan sonra bolluktan, fakirlikten sonra zenginlikten, sevgilinin itaatinden, zorda kalanın ferahlamasından ve körpe gençlikle beraber bitmek tükenmek bilmeyen vuslattan daha hoştur.” Şiirlerinden bir örnek: 15 “O kadar inceldi ki, elbiseleri soyulsa latifliğinden hava onu giydirir (uçurur). Tekrar tekrar bakmak onu yaralar. Göz ucuyla bakılmasından şikâyet eder.” 20 Söylendiğine göre, bir gün Ebü’l-Hüzeyl onun yanına vardı. O, bu iki beyti okuyordu. Ona “Ey Ebû İshak bu ancak hayalî bir tenasül uzvu ile yapılır.” dedi. Şu da onun şiirlerindendir: “Onu bağışlayarak kınıyorum ve kalbimin kıvrımları arasındaki duyguları umursamıyorum. Tenkit ve serzeniş dalgalarından korkarak, şikâyet ediyorum. Halîm kişinin kalbinde cehaletten bir nasip vardır. 25 30 Ona boyun eğiyor, hatta onun günahına kendi günahım gibi tövbe ediyorum.” en-Nazzâm Tavâvîs’in arkadaşı Hamaveyh’in evinde [230/845 yılında] öldü. Onun Kitâbü İsbâti’r-Rusul, Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbün [er-Redd] alâ Ashâbil-Heyûlâ, Kitâbü’r-Redd ale’d-Dehriyye, Kitâbü’r-Redd alâ Ashâbi’l-İsneyn, Kitâbü’r-Redd alâ esnâfi’l-Mülhidîn, Kitâbü’t-Ta‘dîl ve’t-Tecvîz, Kitâbü’l-Ma‘rife, Kitâbü Takdîr, Kitâbü’l-Kader, Kitâbün fi’l-Muhâl, Kitâbü’l-Mahlûk ale’l-Mücbire, Kitâbün fi’l-Adl, Kitâbü’l-Birek, Kitâbü’l-Müsteti‘, ا 539 ا ّאم أ إ אق إ ا ى ا ّق ّة אر أ ّ ِ ِ َُْ َ ْ َ وذ ا ،وכאن כ ب ،و ح ا כ وب ،و אل ا ا َر ّق َ َ ْ ُ ْت َ َ ا ِ ُ ُ ١٠ ا َو َ ْ َ ِכ ا ه ًא و أ ه: א .و אك إ ا أ َ א ِ ُ ُ َ ْ ً א َوأ ْ َ ُض ِא ّ אب َوأ ْ َ ِכ אف َ َ א َ אت ا ِ َ ِ أَ َ ُ ١٥ ٢٠ ا ّאم إَ ل ا : ، وا أ ،و א َِْ ٍ ا او א אب ا א .و ه: ِ ا ِْ َ َ َאء א َ ِف ْ ،אل :א أ א إ َ َ א َ ْ َ أ ْ َאء ا ُ ُ ِب َد ِ ٌ وِْ ِ ِ َْ ِ ا ِ ِ َ ِ َ َ ْ َ َכ ِ ِ َ ْ ِ ِ أ َذل َ ُ َ ّ ّ و ّ ا َ َُا َ َ ْ ُ ُ ا ّ ْ ُ ِ َ ْכ ارِ ه َ َ و אل إ ّن أ א ا ّ أ א اس و ذכ ا ّ אب ا ب ،و ،و ا و ا אء َذ َכ ْ َت َ ْ ًא َو َ א َ ْ َ ْ َכ أَ ْ َ ٌ اכ م ا ا ّ . ّ ف ،و ء أ ا ا ْ ِ َْ َ َ ً ه אظ ا ّאم، ّ آ א ،وכאن כ ّ ً א א ا أد א وכאن ً ً : أ اس אت ،وإ ّאه ٥ א אد ، ، אق، ُ إ َ ِ أ ُ ُب ْ .و اכ ؛ כ אب ١ ،כ אب ا ّد أ אب ا ،כ אب ا د ،כ אب ا إ אت ا ،כ אب أ אف ا ،כ אب ا ّد أ אب ا ،כ אب ا ّد ا ا אل، ،כ אب ا ر ،כ אب ،כ אب ،כ אب ا وا ا כ אب ا ١ ٢ ر – ا د. ر :ا ك. ق ا ة ،כ אب ا ل ،כ אب ا ك ٢،כ אب ا ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 540 5 Kitâbü’t-Tevellüd, Kitâbü’l-Va‘îd, Kitâbü’l-Cevâbât, Kitâbü’n-Neks, Kitâbü’lCüz’, Kitâbü’l-Me‘ânî alâ Mu‘ammer, Kitâbü’t-Tafra, Kitâbü’l-Mükâmene, Kitâbü’l-Müdâhale, Kitâbün fi’l-Âlemi’l-Kebîr, Kitâbü’l-Âlemi’s-Sağîr, Kitâbü’l-Hades, Kitâbü’l-İnsân, Kitâbü’l-Mantık, Kitâbü’l-Harekât, Kitâbü’l-Cevâhir ve’l-A‘râz, Kitâbü’l-Arûs, Kitâbü’l-Erzâk, Kitâbü Harekâti Ehli’l-Cenne, Kitâbü Halkı’ş-Şey’, Kitâbü’s-Sıfât, Kitâbün fi’l-Kur’ân mâ Hüve?, Kitâbü’l-Efâ‘îl, Kitâbü’r-Redd ale’l-Mürcie adlı eserleri vardır. ed-Dımaşkî 10 Adı Kâsım b. Halîl olup Ca‘fer b. Mübeşşir kuşağındandır. Kitâbü İmâmeti Ebî Bekir, Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbü Tefsîri’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Va‘îd, Kitâbü’l-Adli fî Esnâfi’l-Mu‘tezile, Kitâbü’l-Mahlûk adlı eserleri vardır. Îsâ b. Subeyh el-Murdâr 15 20 Adı Ebû Mûsâ Îsâ b. Subeyh el-Murdâr olup Mu‘tezile’nin büyüklerinden, ileri gelenlerindendir. Bişr b. el-Mu‘temir’den okudu. Bağdat’ta Mu‘tezile inancını ortaya koydu. Bu inanç (mezhep) ondan yayıldı. Sılhî “Îsâ 226’da (841) öldü.” der. Hayyât da aynı şeyi söyler. Onun talebelerinden birine rastladığını ve kendisine “Biz birbirimizle buluştuğumuzda sevgimizi göstermiş olmayız. Ancak ittifak ettiğimizde göstermiş oluruz.” dediğini söyler. Ebû Muhammed el-Yezîdî, Me’mûn’a Îsâ b. Subeyh’ten bahsederken şöyle der: “Ey Rabbini birleyen hükümdar. Hâkimin Bişr b. el-Velîd eşektir. Elinde Kur’ân’ın ve hadisin söylediği delil olan kişinin şehadetini kabul etmez. 25 İlâhının ihâta edilebilen bir cisim olduğunu söyleyen kimsenin şehadetini adaletten sayar. Tevhid inancını cebr fikri ile karıştırmasa Merîsî’nin Rabbine imanı yakînî olur.” 30 Îsâ, Bişr b. el-Mu‘temir’in davetini kabul edenlerdendi. Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbü’r-Redd ale’l-Mücbire, Kitâbü’l-Adl, Kitâbü’l-Mesâil ve’lCevâbât, Kitâbü’l-Lutf, Kitâbü’r-Redd ale’n-Nasârâ, Kitâbün [er-Redd] alâ Ebî Kurrâti’n-Nasrânî, Kitâbü’r-Redd ale’l-Mülhidîn, Kitâbü’t-Ta‘dîl ا 541 כ אب ا ا א ا כ ،כ אب ا א ا כאت ،כ אب ا ا ا ٥ ّ ،כ אب ا ّ ،כ אب ا ،כ אب ا ة ،כ אب ا כא ،כ אب ا ،כ אب ا وا أ ا ّ ،כ אب ا א ،כ אب ا ّد ا אت ،כ אب ا כ ،כ אب ا ث ،כ אب ا ا ء ،כ אب ،כ אب אن ،כ אب ا ا א ،כ אب اض ،כ אب ا وس ،כ אب ا رزاق ،כ אب ا ء ،כ אب ا ا אت ،כ אب ا آن א כאت ،כ אب . ا א ١٠ ا כ אب ا ،כ אب כ אب ا ق. ا آن ،כ אب ا ا و أ ا ا يأ אت ١٥ أ أ א و אل : ّ ا ّ و ي ا دار. כ אر ا ال اد ،و א ٢٠ ا ١ ر – ا د. : ة ،כ אب ا ل ،כ אب ا ١ ةا أ אر َ ُ ِ ِ ِ אر َ َ ٌ ُ ُ ِ ْ ا ْ َ ُ ِ אر َ ْ َـ ْ َ ُ َ ْ َ ه إ ْ َ ُ ا אرى ،כ אب ا د ا َא ِ כ ِ َ ْ ُ ِ אب َو َ َאء ِت ا َ ََ اכَ ُ ا ِ ِ ِِ َ ُ َّ وכאن ا ّ ،أ ا و א .אل ا ا ِ ِ ِ אر َ ُ َ َ ْ ً َ ْ َ ُ ُل إ ـ ُ ُ ِ ْ َ ا ـِ ِ َ ل و א .وכ כ ذכ ا אط و אل :إ ّ כאن إذا ّ אدق ا ّدة ا ّ א. ا א ،وإ ّ א כאن ذ כ : نو כ ا ِ ِ א أ א ا ـ َ ُכ ا ـ ُ َ ّ ُ َر ُ אد َة َ ْ َ ِ ِ َ א ِ َْ ِ َ َ َ َو َ ُ ،כ אب ا أ אف ا ، دار ا .و ّ .و اכ ،כ אب إ א أ כ، .و א وا ،כ אب ا ّد ا כ :כ אب ا ،כ אب ا ّد ا אت ،כ אب ا ا ،כ אب ا ّد ا ،כ אب ا BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 542 5 10 ve’t-Tecvîz, Kitâbün [er-Redd] ale’l-Ahbâr (Yahudi Âlimleri) ve’l-Mecûs fi’l-Adl ve’t-Tecvîz, Kitâbü’r-Redd ale’l-Cehmiyye, Kitâbü Usûliddîn, Kitâbü’l-Mahlûk ale’n-Neccâr, Kitâbü’l-Adl ale’l-Mücbire, Kitâbü kelâmi ehli’l-İlm ve Ehli’l-Cehl, Kitâbü’t-Ta‘lîm, Kitâbü’l-Bedel ale’n-Neccâr, Kitâbü’l-Ma‘rife alâ Sümâme, Kitâbü’l-Ma‘rife ale’ş-Şehhâm, Kitâbu Halkı’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Kudre ale’z-Zulmi ale’n-Nazzâm, Kitâbü mâ Cerâ beynehû ve beyne’l Basriyyîn, Kitâbü Fünûni’l-Kelâm, Kitâbün alâ Ashâbi İctihâdi’r-Re’y, Kitâbü’l-Adl -mükerrer-, Kitâbü mâ Sü’ile anhü’l-Mücbire, Kitâbü’t-Teğannüm cevâbü Kitâbi’t-Tevbe, Kitâbü’n-Nasîha, Kitâbü men Kâle bi Ta‘zîbi’l-Etfâl, Kitâbü’d-Diyâne, Kitâbü’t-Tevbe -mükerrer-, Kitâbü’l-İktisâd, Kitâbü Ahbâri’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Müsterşidîn. Muammer es-Sülemî 15 Adı Ebü’l-Mu‘temir olup meânî mezhebi mensuplarının reisiydi. Adının Ebû Amr Muammer b. Abbâd es-Sülemî olduğu da söylenir. Basra’da oturan Benî Süleym’dendi. Sonra Bağdat’a göç etti. Mu‘tezile mezhebiyle ilgili en-Nazzâm ile aralarında münâzaralar oldu. Muammer, Bişr el-Mu‘temir’i hicvetti. Bütün şiiri budur: “Abraş yüzünden hastalık fışkırır. Koğuculuğu din sayar, kalbi hastadır.” 20 215 (830) yılında vefat etti. Kitâbü’l-Me‘ânî, Kitâbü’l-İstitâ‘a, Kitâbü İlleti’l-Karastûn ve’l-Mir’ât, Kitâbü’l-Cüz’üllezî lâ Yetecezzâ ve’l-Kavli bi’l-A‘râzı ve’l-Cevâhiri, Kitâbü’l-Leyl ve’n-Nehârî ve’l-Emvâl adlı eserleri vardır. Sümâme b. Eşres 25 30 Ebû Bişr Sümâme b. Eşres en-Nümeyrî, Benî Nümeyr soyundan gelir. Mu‘tezile’nin büyüklerinden, beliğ bir kâtipti. Me’mûn nezdinde yüksek itibar sahibi oldu. Hatta Me’mûn onu vezir tayin etmek istedi, kabul etmedi. Bu konuda Me’mûn’a kendisini affetmesi için yazdığı meşhur bir risâle vardır. Kendi yerine Ahmed b. Ebû Hâlid’i vezir tayin etmesini tavsiye etmiştir. Me’mûn’dan önce babası Hârûnürreşîd’le çalıştı. Hârûn ona Bermekîlerden dolayı kızdı, bir hizmetkârı yanında hapsetti. Hapse konunca Hârûnürreşîd’e şu beyitleri yazdı: ا 543 وا ا ،כ אب ا د ١ ا لا ،כ אب أ כ אب כ م أ ا א ،כ אب ا ٥ ا وأ أ ا ّ אر ،כ אب ا ّ אم ،כ אب ،כ אب و ا ى ،כ אب ا ،כ אب ا ،כ אب ا ل ة، ا آن ،כ אب ا אد ا أي ،כ אب ا اب כ אب ا כ אب ا ق ،כ אب ا ا ّאم ،כ אب א אب ا س ،כ אب ا ا ا אر وا ،כ אب ا ّد ا ل وا ا ا ّ אر ،כ אب ا ل ل ،כ אب א ،כ אب ن ا כ م ،כ אب ا אل رة ة ،כ אب ا ا ّ אل ،כ אب ا א ، . אد ،כ אب أ אر ا آن ،כ אب ا ّ ا و ١٠ أ ا أ אء ر ا أ אכ ا .و א אب ا ة. ّ א .و ا ّ إ ا ١٥ اض وا א א و ا ٢٠ و א أ ،כא زر أ אدم ١ ٢ ا .و :כ אب ا اכ أة ٢،כ אب ا وا אر وا א ،כ אب ّ أ وا ل ءا ي ال. أ س ذככ م ن نوا ا ،כ אب ا ا: اض َ َ ى ا ِّ َ א َ َ ِد ًא َو َ ْ َ ُ ِ ْ َ ُ ة وא ّ ا اد و و ّ ا ّאم א ات ّ .وכ ّ א אض َوأ ْ َ َص َ אض ِ َ ْ ِ ِ َر ُ و ّ א ،כ אب ا أ و אد ا ، ر – ا د. أ :ا ـ ُ اءة. . أ سا ي ا ن . ،وأراده ن ّ أ אه .و ا ر ّون א .وכאن א أ ن ا ا ً أ ا ا כ .و ـ ّא כ إ ا ّ ا כّ . ا زارة א ا ي أ אر .وو ا : BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 544 “İtiraf eden bir kulum ben. Bedevinin de şehirlinin de bahsettiği [o] ihsanını arayan bir köleyim. Sen ki kuluna eski-yeni nimetler verdin, üstüne de insanlar arasında dilden dile dolaşan nimetler ekledin. 5 Göz önünde olmayan itaatim daima hazır, hiçbir zaman onu şüphe ve başka şey ifsad etmedi. Eğer affedersen bu senden beklediğim bir şeydir. Eğer yardım elini uzatırsan Mevlâ’n da sana yardım eder.” 10 Sümâme’nin Kitâbü’l-Hucce, Kitâbü’l-Husûs, ve’l-Umûm fi’l-Va‘îd, Kitâbü’l-Ma‘ârif (Kitâbü’l-Ma‘rife), Kitâbün [er-Redd] alâ Cemî‘i men Kâle bi’l-Mahlûk, Kitâbü’r-Redd ale’l-Müşebbihe, Kitâbü’l-Mahlûk ale’l-Mücbire, Kitâbü Na‘îmi Ehli’l-Cenne, Kitâbü’s-Sünen adlı eserleri vardır. Ca‘fer b. Mübeşşir 15 20 25 Adı Ebû Muhammed Ca‘fer b. Mübeşşir es-Sekafî’dir. Bağdat Mu‘tezilesindendir. Fakih, kelâmcı, hadisçiydi. Mensupları arasında hatipliği, belâgatı, reisliğiyle tanınırdı. Aynı zamanda dindar, zâhit ve namuslu bir kişiydi. Kelâm ilmini bilen Hubeyş adlı bir kardeşi vardı. Ca‘fer’in dengi ve menendi değildi. Ca‘fer 234 [848] yılında vefat etti. Kitâbü’l-Eşribe, Kitâbü’s-Sünen ve’l-Ahkâm, Kitâbü’l-İctihâd, Kitâbü’l-Hikâye ve’l-Mahkî, Kitâbü’l-Ma‘ârif ale’l-Câhız, Kitâbü Tenzîhi’l-Enbiyâ, Kitâbü’l-Hucce alâ Ehli’l-Bid‘a, Kitâbü’n-Nâsih ve’l-Mensûh, Kitâbü’t-Tahâre, Kitâbü’l-Âsâri’l-Kebîr, Kitâbü Me‘âni’l-Ahbâr ve Şerhihâ, Kitâbü’d-Dâr, Kitâbün [er-Redd] alâ Ashâbi’l-Lutf, Kitâbü’l-Emri bi’lMa‘rûf ve’n-Nehyi ani’l-Münker, Kitâbü’l-Mesâ’il ve’l-Cevâbât, Kitâbü’l-Harac, Kitâbü Nakzı Kitâbi İbn Şebîb fi’l-İrcâ’, Kitâbü’l-Yakîn alâ Burgûs fi’l-Mahlûk, Kitâbü’l-İcmâ‘ mâ Hüve?, Kitâbü’t-Tevhîd alâ Esnâfi’l-Müşebbihe ve’l-Cehmiyye ve’r-Râfıza, Kitâbün [er-Redd] alâ Ashâbi’l-Kıyâs ve’r-Re’y adlı eserleri vardır. ا 545 َ ْ ٌ ُ ِ ٌ َو َ ْ َ ْأو َ ْ ُ ِ َ ً א أ ْ ْ َ َ א ِ َ ً א َ َ و א ل א ِ ِ َא ُ ْ َ ُ َ َ ارِ ة א א و ٥ אرف و ا ا ،כ אب ا ّ א :כ אب ا ّ ،כ אب ا ٢ ،כ אب ا د ا ق א ١ و َ َك َ ْ ِ ِ َ أو ا ْ َ َ َ ت َ ْ َ ْ ْن َ َ ْ َت َ َ ء ُכ ْ ُ أ ْ َ ُ ُه ْ اכ ث َ ْ ُ ا ْ ُو وا َ ِّ ُ َ َ َ ُ ًא َ ِ ً ا ا ِ ِ אس َْ َ ُ ا م ص وا ُ ،כ אب ا ق ،כ אب ا ّد אل א . أ ا ّ ،כ אب ا ة ،כ אب ّ أ ّ .و א ١٠ ً א .وכאن أر و و اכ ا כא وا أ א א ا ع ،כ אب ا א אر و ا وف وا ٢٠ أ ١ ٢ ٣ ٤ وא وا وا א وا ا ر אء ،כ אب ا אب ا אس وا أي. א. د. د. د. أ אف ا כאم ،כ אب ا ا . او אد ،כ אب ا א ،כ אب ا אء ،כ אب ا ّ خ ،כ אب ا אرة ،כ אب ا אر ا כ ،כ אب أ א ،כ אب ا ار ،כ אب ا د ا כ ،כ אب ا אرب ً . ،כ אب ا אرف כ ٣ ،כ אب ا أ :א ر-ا ر–ا ر–ا أ ف ا כ م ،و :כ אب ا כ ،כ אب ا כ אب ا א א و ، ور א أخ אل و ّ ١٥ ّ ا ً א כ ّ ً א، اد .وכאن א .و ذ כ כאن ور ً א زا ً ا ا אت ،כ אب ا ّ ث وا אب ا ،כ אب ا اج ،כ אب אع ا ق ،כ אب ا وا ا ،כ אب ا د ٤ BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 546 Ebû Osman el-Câhız 5 10 15 20 25 30 Adı Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbûb olup Ebü’l-Kalemmes Amr b. Kal‘ el-Kinânî sonrasında da Fukaymî’nin mevlâsıdır. Dedesi nesî uygulamasını idare edenlerden biriydi. Câhız’ın yakından dedesi zenci idi, kendisine Fezâre denirdi. Amr b. Kal‘ın devecisiydi. Ebû Ubeydullah bize söyledi, ona Muhammed b. Muhammed, Ebü’l-Abbas Muhammed b. Yezîd en-Nahvî’den naklen şunları söylemiş: “Üç kişiden daha fazla ilme hırsı olan insan görmedim. Bunlar el-Câhız, el-Feth b. Hâkân, İsmâil b. İshak el-Kâdî’dir. el-Câhız eline hangi kitap geçse onu baştan sona okurdu. Feth ise ayakkabısında kitap taşırdı. Helaya gitmek yahut namaz kılmak için Mütevekkil’in meclisinden kalkarsa kitabını çıkarır, onu mütalaa ederdi. Gitmek istediği yere kadar kitaba bakardı. Meclise dönerken de aynı şeyi yapardı. İsmâil b. İshak’a gelince onun yanına ne zaman girdimse onu bir kitaba bakarken veya bir kitabı bulmak için kitapları karıştırırken görürdüm.” Bize Ebû Ubeydullah söyledi, ona Muhammed b. Yahyâ söylemiş. Muhammed, Ebû Mûsâ el-Hâşimî’den naklen şöyle der: “Câhız’ın şöyle dediğini işittim: ‘Benim yaşım Ebû Nüvâs’ın yaşına yakındır. el-Cemmâz’dan daha yaşlıyım.’ Bir zamanlar el-Câhız Dîvânü’r-resâil’de İbrâhim b. el-Abbas es-Sûlî’ye vekâlet ederdi.” es-Sûlî şöyle der: Bana Ahmed b. Yezîd el-Mühellebî babasından naklen şunu söyledi. Babası demiş ki: el-Mu‘tez “Ey Yezid, Câhız’ın öldüğü haberi geldi.” deyince, ben ona “Halife sağ olsun, izzeti devam etsin.” dedim. Bu olay 255 (869) yılında vuku buldu. Mu‘tez “Ben onu yanıma getirmek ve yanımda oturtmak istiyordum.” dedi. Ben ise “O, ölmeden önce felçliydi dolayısıyla hareket edemiyordu.” dedim. İbn Ebî Ca‘fer diye tanınan Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed bana şöyle söyledi. el-Câhız hastalıktan şikâyet ettiği tabibine bir gün şunları söyledi: “Vücudumda zıtlıklar anlaşmış. Soğuk bir şey yersem ayağımdan, sıcak bir şey yersem başımdan şikâyet ediyorum.” Ebû Ubeydullah bana söyledi, ona Muhammed b. el-Abbas en-Nahvî söylemiş: el-Câhız’ı “Ben sol yanımdan felçliyim. Makasla kesilse duymam. Sağ yanımdan nikrisliyim (gut hastalıklıyım). Sinek konsa şikâyet ederim. Böbrek taşı dolayısıyla zor idrar yaparım. Daha da beteri doksan altı yaşındayım.” derken duydum. ا 547 ا א أ أ אن אن ا اכא ّ ارة .وכאن أ ٥ ١٠ ب، .وכאن ّא ً ا אس ّ ،وا ّ ا د ّ ه أ ا ة .وכאن ّ ا א ا אل ّ :א ّ .אأ ّ ا ا ي ،אل :א رأ أ ص و ّ أ د אل ّ ، א אن ،وا א ٢إ אق ا א ّ .א ا א ّ ،כאن ا א ه כ אب أه أو إ آ ه أي כ אب כאن .وأ ّ א ا ّ ،כאن إذا و ّ ،أ ج ا כ אب ل أو ّכ يا ّ ،ذا אم ا כ אب ذ כ إذا ر إ أن ه ا ي ا ،و ّ ّ ه כ אب ّإ و إ אق ّ ،א د .وأ ّ א إ א . כ אب ،أو ّ ا כ ّ אأ ل ،אل ا א إ ا ١٥ و ا و ١ أ ا : وא ا ،אل ،أ ّ ّ: כאن أ כ ً א א . أ ا ّ א אل: ا ج، ا אب ١ ٢ ر– ر :ا ا אس ا ّ ض א אر ّ ،و . . ّ אز .وכאن ا א ا ل ا אء ودوام ا ّ .אل :وذ כ ّ :ا כ إ و ّ أ אرا أ ،وإن أכ ٢٠ أא ّأ :أא اس ،وأ א أ ّ د ان ا א ز א ًא .אل ا ا אس ا ّ : ّ تا א . ،ورد ا ّ :א أ .אل ا ا ّ .אل ا ّ ،אل، ا א אة ّ أن أ ّ ا إ ،وأن وف א ا ّ ح ي. أ ي ،إن أכ ا ،אل ّ א ّ ل :أ א ا א ،و ا ل :إّ ،אل ا א اد ّ .אأ ي ،אل: א و א ا א ،وأ ّ א אردا أ ً ا אس ّ א س، ّ ًא و ّ ن. BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 548 5 10 15 20 25 30 el-Câhız şöyle der: “Halife Me’mûn imâmetle ilgili kitaplarımı okuyunca onları güzel bulmuş, el-Yezîdî’ye onları okuyup muhteviyatı hakkında kendisine bilgi vermesini emretmiş. Ben yanına vardığımda halife Me’mûn bana “Aklına güvendiğimiz, haberine inandığımız biri bu kitaplardaki sanatın sağlam, bilgilerin çok faydalı olduğunu söyledi. Biz ise ona ‘Çoğu defa tavsif, gözle görmeyi geçer.’ dedik. Kitapları kendim görünce gözle görmenin tavsif edileni geçtiğini gördüm. Kitapları iyice incelediğimde, görmek nasıl tavsifi aşıyor ve onun ilerisine geçiyorsa incelemenin de görmeyi aştığı ortaya çıktı. Bu eserler anlaşılması için müellifinin hazır olmasını gerektirmez, [kişiyi] onları anlatana muhtaç kılmaz. Bütün gerekli bilgileri (hakları) inceleyerek mânaların derinliğini belâgatlı bir anlatım biçimi ve kolay bir ifade ile birleştirir. Hem halka hem hükümdarlara hem avama hem de aydınlara hitap eder.” dedi. Muhammed b. İshak der ki: “Câhız kendisini ve eserlerini yüceltmek için [naklettiği] bu sözlerde mübâlağa etmiştir. Me’mûn bir telifi (eseri) nasıl böyle metheder? Bulgarların hükümdarına 100 yapraktan fazla bir mektup yazdı. Bu risâleyi yazarken kimseden yardım almadı, ne Kur’ân’dan bir âyet ne de herhangi bir felsefeciden söz nakletti. Öyle anlaşılıyor ki el-Câhız diline boyun eğmiştir.” el-Câhız’ın Sözlerinden Seçtiklerimiz Muhammed b. Abdülmelik ez-Zeyyât’a yazdığı bir risâlede şöyle der: “Menfaat sevgiyi, zarar vermek düşmanlığı doğurur. Zıtlık düşman olmayı, hevesin zıddı usancı, arzuya uymak sevgiyi doğurur. Güven sükûneti, hıyanet nefreti, adalet kalplerin birleşmesini, zulüm ayrılığı, güzel ahlâk ünsiyeti, çekingenlik vahşiliği (uzaklaşmayı), kibir kızgınlığı, tevazu dostluğu, cömertlik övgüyü, cimrilik tenkidi, gevşeklik ve ağır davranma hasreti, ihtiyat sevinci, tekdir pişmanlığı, kaçınma özrü, kaçınma özrü, tedbirli olmak nimetin devamını, küçümseme düşmanlığı, iddialaşma şerrin ve helâkin başlangıcını doğurur. Bunların hepsinin ifrat ve tefrit durumları vardır. Sınırları doğru çizilirse sonuçları doğru olur. Aşırı cömertlik saçıp-savurmayla, aşırı tevazu zilletle, aşırı böbürlenme düşmanlıkla, sözünde durmamakta aşırılık ise kimseye itimat etmemekle sonuçlanır. Bu da mümkün değildir. Arkadaşlıkta ifrat kötü kişilerle arkadaşlığa, aşırı çekingenlik sana nasihat verenlerden uzaklaşmaya yol açar.” ا 549 אل ا א :ـ ّ א أ ا إ ،و כאن أ ا ي א ،و א : ٥ ر א ،و ق ا ه، ه א ّ א .אل هاכ إ ا ا ا ل وا כאم ا أر ّא ا ا ا א ، ، ا إ ر א ا ا ،ا א ب ،ا ر ا ،ا כ אدة ا ا ّ ا א و ،وإ ّ א ،وا اط ا وا ا ،ا ا اط ا ا כ ّ א ا ا اإ ر אء ا א כ ،אّ ،א ّ . ًא ًא ،و .و ذכ ، ّ ،و כ أ אع ا כ :ا ّ اوة، ا ،ا ، ا فا ى א ا ا אء אن ا ا ر ،إ א ا ّ אت ا א إذا أ ا ،ا د ،ا ّ ،وا وذ כ א اط ا אض ة אع אض ا م ّ אل ،و א ا ،ا ور ،ا ا אء ا اط ،وا ل ا ار .و כ ّ وا و ّ ود אّ .ن ا اط أن ء ،وا ا ا ة ،ا ّ ا ا א ة ،ا ،ا ا وا אء כ ما א ا ا ّ ،ا ا ا ا ،ا ر ٢٠ ٢٥ ّאه אء ،ا ١٥ א אل. و اכ ما אل אج إ אء ا إ אق :أ ّ ا א אل ّ ّ أو ن ا ا כ م ،אد ً א لا ،وכ א ور ، أכ ي כ א ًא כا כ إ כ ّ ا ،و כ כ אب ا رد آ و א ، .و هכ اا ١٠ ن: כאن وכ ة ا א ة، ا אن א ،و جا ا ، ا אن ّ ،א رأ א ،رأ ا ا אن ،כ א أر ا אن ا א ا א ،و א ّق ا א أر نכ א אأ ،و ت א ،ا ه إ اط ا اإ اכ إ ،وا ذوي ا د ، ا اط . BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 550 5 10 15 20 Bir kitabının bir faslında şöyle der: “Hakkım olmamakla beraber Emîrü’l-mü’minîn’in önem verdiği husus olan Kur’ân’ın mahlûk olması ve Benî Hâşim, Abdüşems ve Mahzûm oğullarının faziletleri hakkında yazdım. Yoksa A‘zel ve Râmih yıldızlarının üstünde hatta Ayyûk yıldızının üstünde oturmak, filozof taşı ticareti yapmak, ankâ kuşunun dizginini tutarak büyük hükümdara götürmek istedim.” der. el-Câhız 255 (869) yılında Mu‘tez’in hilâfeti zamanında öldü. Kitâbü’l-Hayevân adlı meşhur eseri yedi cüzdür. Sonradan başka bir cüz ilâve etmiştir. Bu cüze Kitâbü’n-Nisâ demiştir. Burada kadın-erkek arasındaki farklardan bahseder. Sonra Kitâbü’l-Biğâl adında bir cüz daha ilâve etmiştir. Bu iki kitabı Câhız’ın, künyesi Ebû Yahyâ olan varrâkı, Zekeriyyâ b. Yahyâ b. Süleyman’ın, hattıyla gördüm. Kitâbü’l-Hayevân’a Kitâbü’l-İbil adında bir kitap daha ilâve etmişlerdir. Bu el-Câhız’ın sözü değildir, ona yakın bir ifade taşımaz. Kitâbü’l-Hayevân adlı eseri Muhammed b. Abdülmelik ez-Zeyyât’a ithaf etmiştir. Meymûn b. Hârûn şöyle der: “el-Câhız’a Basra’da çiftliğin/arazin var mı?” diye sordum. Gülümsedi, “Biraz mutfak eşyası ve câriyem, bu câriyeye hizmet eden başka bir câriye, bir erkek hizmetçi ve bir de eşek var. Kitâbü’l-Hayevân’ı Muhammed b. Abdülmelik’e hediye ettim. Bana 5000 dinar (altın) verdi. Kitâbü’l-Beyân ve’t-Tebyîn’i İbn Ebî Duâd’a hediye ettim, bana 5000 dinar verdi. Kitâbü’z-Zer‘i ve’n-Nahl’i İbrâhim b. el-Abbas es-Sûlî’ye hediye ettim, bana 5000 dinar verdi. Basra’ya ıslah ve gübreleme gerektirmeyen bir çiftliğim olduğu hâlde döndüm.” dedi. Kitâbü’l-Hayevân’ın Cüzlerinin Tertibi 25 Birinci cüzün başı: Allah seni şüpheden himaye etsin, şaşkınlıktan korusun ve seninle marifet arasında bir bağ kursun. Sonu: Hâricîlerden bir adamın sözü: Öldürücü darbe vuran kişinin [açtığı yaranın] tedavisi saçaksız kumaş gibidir. İkinci cüzün başı: Ebü’l-Yakzân buna benzer bir iştikakta şöyle demiştir. 30 Sonu: Vallahi Sehl b. Hârûn’a dair haberde onu nereye koyduğumu bilmiyorum. ا 551 و אل ا آن و ا ا ي כ هأ ا و ،و وم إ أن أ قا أو أ ّ اכ ا ان؛ وا כ אب ا ا ق و اכא أ أّ إ א א ا כ وا ن و אر ،و אر ١٥ ا ا כ ما א ، أכ א א و آ ف د אر ،وأ א اכ ً ٢٠ وآ ه وأول ا א ّ وآ ه :وا אء، ان إ כ אب ا אن وا כ אب ا رع وا إ ّ ّ إ إ ا و אل:إ ّ א إ אء ا أ إ ا ة ،و دؤاد، ا אس ّ אج . أ اء ا כ אب ّأول ا ّول א. : אر .و ا ا כ אب ؟ כ אب ا آ ف د אر .א و ة אر .أ آ ف د אر ،وأ إ ّ .و ّ ق، أ اء ،وأ אف إ כ א ًא آ ، .وכ א ًא آ ّ ،אه כ אب ا אل .ورأ أ א وراق ا א .و אن ،و כ أ א ّ ، א ،و אدم ،و א ، ا כا כ . وא אرون: א قا ، ا כ ا ّאت. ّ ا כ، א אإ א ّ אه כ אب ا ّ زכ ّא כ אب ّ אه כ אب ا אل و ّه و אכ ا ل وا ا ، אء و رأّ ّ وأ א وا א وأ د ا و אت ا א ٥ ١٠ כ אب :و א כאن اכא : ّכا ا ا ،و ارج :ا א :אل أ ا א أدري أ אن ر כ ا ا ا اا ، ة ،و ء א כو א כ ة ا د. ّ אق. אرون. ا BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 552 Üçüncü cüzün başı: Allah’ın tevfikiyle güvercinden ve Allah’ın ona verdiklerinden bahsetmeye başlıyoruz. Sonu: Burada faydası büyük, etkisi açık, övgüye layık bir iş vardır. Dördüncü cüzün başı: Karınca ve zerre/küçük karınca hakkında söz. 5 Sonu: Kerdebûsü’l-Mâzî şöyle dedi. Beşinci cüzün başı: Allah’ın adıyla Arapların ve Acemlerin ateşine dair sözü tamamlamaya başlıyoruz. Sonu: Onun yanına vardığımızda, sanki biz, bolca yağmurun suladığı bir bahçenin kenarına inerdik. 10 Altıncı cüzün başı: Biz yazı [çeşitleri], onlara eşlik eden şeyler ve genel olarak onların fayda ve imkanlarından bahsetmiştik. Sonu: Ebü’l-Müsennâ Irak’ta refaha erdi ve halkına un yemeyi öğretti. Yedinci cüzün başı: Hayvan cinslerinin hisleri. Allah’ım! Kovulmuş şeytandan sana sığınırız. 15 Sonu: Demirden halkalar giyerler. Sanki onlar, uyuza yakalanmış, üzerine katran sürülmüş başıboş [develer] gibidir. Kitâbü’l-Beyân ve’t-Tebyîn’in iki nüshası vardır: Birincisi ve ikincisi. İkinci nüsha daha doğru ve daha mükemmeldir. İkinci nüshadan birinci cüzün başı… 20 25 30 [Diğer kitapları:] Kitâbü’z-Zer‘i ve’n-Nahl, Kitâbü’l-Farkı beyne’n-Nebî ve’l-Mütenebbî, Kitâbü’l-Ma‘rife, Kitâbü Cevâbâti Kitâbi’l-Ma‘rife, Kitâbü Mesâili Kitâbi’l-Ma‘rife, Kitâbü’r-Reddi alâ Ashâbi İlhâm, Kitâbü Nazmi’l-Kur’ân -üç nüshası var-, Kitâbü’l-Mesâil fi’l-Kur’ân, Kitâbü Fazîleti’l-Mu‘tezile, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Müşebbihe, Kitâbü’l-İmâme alâ Mezhebi’ş-Şîa, Kitâbü Hikâyeti Kavli Esnâfi’z-Zeydiyye, Kitâbü’l-Osmâniyye, Kitâbü’l-Ahbâr ve Keyfe Tesıhhü, Kitâbü’r-Redd ale’n-Nasârâ, Kitâbü Gannâmi’l-Mürbidd, Kitâbü’r-Redd ale’l-Osmâniyye, Kitâbü İmâmeti Muâviye, Kitâbü İmâmeti Beni’l-Abbas, Kitâbü’l-Fityân, Kitâbü’l-Kuvvâd, Kitâbü’l-Lüsûs, Kitâbü Zikri mâ beyne’z-Zeyddiyye ve’r-Râfıza, Kitâbü’l-Muhâtabât fi’t-Tevhîd, Kitâbü Sınâ‘ati’l-Kelâm, Kitâbü Tasvîbi Ali fi’t-Tahkîmi’l-Hakemeyn, ا 553 : وأول ا א ّ وآ ه: أوא ا ذכ وأول ا ا ّ כ ا د א :ا ل אم و א أود ا ا ا ا . . وا ّرة. وآ ه :אل כ د س ا אزي. وأول ا א ّ ٥ أ : وآ ه :כ ّא إذ أ אه، وأول ا אدس ّ وآ ه: ١٠ א א : وأول ا א ّ . ا ا ؛ ١٥ ا آن: ا ا ،כ אب ا ق ،כ אب ث ،כ אب ا א ّ א ،כ אب ا כ אب ا ّد כ אب ا ّ اد ،כ אب ا ا ١ ٢ ،כ אب ر -أ אس. א ر: א ،כ אب ا أ ّ وأ دّ .ول ،כ אب ا אت אب إ אم ،כ אب ،כ אب כא ا ، ص ،כ אب ذכ א ا ا כ م ،כ אب ا د אء ج ۱ ٦ص :٧۰۱ ا ،כ אب ا ّد ا ،כ אب ل أ אف ا ّ ،כ אب ا ّد אر وכ אو ،כ אب إ א א ،כ אب إ א אم ا אن . ّ ا آن ،כ אب ا א ذ כ אن أُو َ و א ٌ .وا א أ ا وا ّ ،כ אب ا ّد א כ אب ا ،כ אب ا ا ٢٠ ب אر א. . ا א ... כ אب ا رع وا כ אب ا م א ان .ا ّ إ ّא ّ כ ّ ا ا כ אب ان ا ب وا أכ ا אس أ אس ١ا وآ ه: ء ا ّول طو ا אو ّ و ا כ אب ا אن وا א رو ر ّא ة. ا א اق أ ا :إ ا ا אم ا ل . אرى ،כ אب ّאم ا ا אس ،כ אب ا ّ وا ا ،כ אب ا א אت כ . ٢ ا כ אن، ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 554 5 10 15 20 25 Kitâbü Vücûbi’l-İmâme, Kitâbü’l-Esnâm, Kitâbü’l-Vükelâ ve’l-Müvekkilîn, Kitâbü’ş-Şâribi ve’l-Meşrûbi, Kitâbü İftihâri’ş-Şitâ’ ve’s-Sayf, Kitâbü’l-Mu‘allimîn, Kitâbü’l-Cevârî, Kitâbü Nevâdiri’l-Hasan, Kitâbü’l-Buhalâ’, Kitâbü Fark mâ beyne Benî Abdüşems ve Mahzûm, Kitâbü’l-Urcân ve’l-Bürsân, Kitâbü Fahri’l-Kahtâniyye ve’l-Adnâniyye, Kitâbü’t-Terbî‘ ve’t-Tedvîr, Kitâbü’t-Tufeyliyyîn, Kitâbü Ahlâki’l-Mülûk, Kitâbü’l-Fütyâ, Kitâbü Menâkıbi Cündi’l-Hılâfe ve Fazâ’ili’l-Etrâk, Kitâbü’l-Hâsidi ve’l-Mahsûd, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Yahûd, Kitâbü’s-Surahâ’ ve’l-Hücenâ’, Kitâbü’s-Sûdân ve’lBîzân, Kitâbü’l-Me‘âd ve’l-Me‘âş, Kitâbün-Nisâ, Kitâbü’t-Tesviye beyne’l-Arab ve’l-Acem, Kitâbü’s-Sultân ve Ahlâkı Ehlihî, Kitâbü’l-Vâ‘id, Kitâbü’l-Büldân, Kitâbü’l-Ahbâr, Kitâbü’d-Delâle alâ Enne’l-İmâmete Farzun, Kitâbü’l-İstitâ‘a ve Halkı’l-Ef‘âl, Kitâbü’l-Mukayyenîn ve’l-Gınâ ve’s-San‘a, Kitâbü’l-Hedâyâ -ona nisbet edilir-, Kitâbü’l-İhvân, Kitâbü’r-Reddi alâ men Elhade fî Kitâbillâh [azze ve celle], Kitâbü Âyi’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Âşıkı’n-Nâşî ve’l-Mütelâşî, Kitâbü Hânûti Attâr, Kitâbü’t-Temsîl, Kitâbü Fazli’l-İlm, Kitâbü’l-Mîzâh ve’lCidd, Kitâbü Cemhereti’l-Mülûk, Kitâbü’s-Savâlice, Kitâbü Zemmi’z-Zinâ, Kitâbü’t-Tefekkür ve’l-İ‘tibâr, Kitâbü’l-Hücce ve’n-Nübüvve, Kitâbün ilâ İbrâhim el-Müdebbir fi’l-Mükâtebe, Kitâbü İhâleti’l-Kudre ale’z-Zulmi, Kitâbü Ümmehâti’l-Evlâd, Kitâbü’l-İ‘tizâl ve Fazlihî ani’l-Fazîle, Kitâbü’l-Ahtâr ve’l-Merâtib ve’s-Sınâ‘ât, Kitâbü Uhdûseti’l-Âlem, Kitâbü’r-Reddi alâ men Ze‘ame Enne’l-İnsâne Cüz’ün lâ Yetecezzâ, Kitâbü Ebi’n-Necm ve Cevâbihî, Kitâbü’t-Tüffâh, Kitâbü’l-Üns ve’s-Selve, Kitâbü’l-Hazmi ve’l-Azmi, Kitâbü’l-Kibri’l(-kiberi’l)-Müstahsen ve’l-Müstakbeh, Kitâbü Nakzı’t-Tıbb, Kitâbü Anâsıri’l-Âdâb, Kitâbü Tahsîni’l-Emvâl, Kitâbü’l-Emsâl, Kitâbü Fazli’l-Feres alel’l-Himlâc. el-Câhız’ın risâlelerinden benim kaydettiklerim 30 Risâle ilâ Ebi’l-Ferec Necâh fî İmtihâni Ukûli’l-Evliyâ, Risâle ilâ Ebi’nNecm fi’l-Haraci, Risâle fi’l-Kalem, Risâle fî Fazli İttihâzi’l-Kütüb, Risâle fî Kitmâni’s-Sirr, Risâle fî Medhi’n-Nebîz, Risâle fî Zemmi’n-Nebîz, Risâle fi’l-Afvi ve’s-Safh, Risâle fî İsmi’s-Sekr, Risâle fi’l-Âmili ve’l-Me‘mûl, Risâle fi’l-Hilye, Risâle fî Zemmi’l-Küttâb, Risâle fî Medhi’l-Küttâb, ا 555 אم ،כ אب ا כ ء وا כ ّ ،כ אب ا אرب כ אب و ب ا א ،כ אب ا ،כ אب ا ّ ،כ אب ا اري ،כ אب وب ،כ אب ا אر ا אء وا وا و وم ،כ אب ء ،כ אب ق א ،כ אب ا ادر ا אن ١وا ا ٥ ا אن ،כ אب ،כ אب أ ا قا وا א ك ،כ אب ا א ،כ אب ا א ،כ אب א ا ا د ،כ אب ا ّد ا اك ،כ אب ا א وا כ אب ا دان وا אن ،כ אب ا אد وا אش ،כ אب ا ا ب وا ا ١٠ ،כ אب ا אن وأ אر ،כ אب ا ا أ ةا ّאر ،כ אب ا ،כ אب ا ك ،כ אب ا ،כ אب وا ّ ة ،כ אب إ כ אب أ ّ אت ا و د ،כ אب ا ا ،כ אب ا ا אل ،כ אب و ،כ אب ا ال و وا أ ّن ا א ا א כ ر א إ أ ا ج ا حا ا ١ ٢ ٣ ا ،ر א وا אن. ر :ا ر -و . ر :إ אد. ل ،ر א رة ّ ا אر وا אن ا ء ة ،כ אب ا ، ّ أ، م وا م، ا داب ،כ אب :ر א אح ،ر א ذم ا ّ ّ ،כ אب אر ،כ אب ا ،כ אب ا ز ، اح وا ا ّ ،כ אب א ،כ אب وا כ אب ا כ ا ج. ا ا س ا ال ،כ אب ا אل ،כ אب اج ،ر א אء وا ان ،כ אب א ا وا א אت ،כ אب أ و ا א ،כ אب ا ّد و ا ،כ אب ا ّ אح ،כ אب ا כ אب أ ا ٢٠ אء، אء ،כ אب ا ذم ا א ،כ אب ا ّכ وا ا ،כ אب ّ ا כא ،כ אب إ א ا ا ّ إ ا ١٥ א ان ،כ אب ا ّد ل ،כ אب ا ،כ אب ا ا א: و ٢،כ אب آي ا آن ،כ אب ا א ا א وا כ אب ا כ אب א ت و د ،כ אب ا ض ،כ אب ا أ ّن ا א وا אء وا ّ قأ وا و ،כ אب ،ر א ا ا אن ل ا و אء ،ر א إ أ ا ا ّ אذ ٣ا כ ا وا ،ر א ،ر א ،ر א ذم ا כ ّאب ،ر א ّ כ אن ا ّ ،ر א إ ا כ ،ر א ح ا כ ّאب، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 556 Risâle fî Medhi’l-Varrâkîn, Risâle fî Zemmi’l-Varrâkîn, Risâle fî men Tüsemmâ mine’ş-Şu‘arâi Amrân, Risâle fî Fartı Cehli Ya‘kûb b. İshak el-Kindî, Risâle fi’l-Keremi ilâ Ebi’l-Ferec b. Necâh, Risâletü’l-Yetîme, Risâle fî Mevti Ebî Harbi’s-Saffâr el-Basrî, Risâle fi’l-Mîrâs, Risâle fî Kimyâi’l-Kimyâ, Risâle fi’l-İstib5 dâd ve’l-Müşâvere fi’l-Harbi, Risâle fi’r-Reddi ale’l-Kavliyye. Kitâbü’l-Esedi ve’z-Zi‘bi, Kitâbü’l-Mülûki ve’l-Ümemi’s-Sâlife ve’l-Bâkiye, Kitâbü’l-Kuzât ve’l-Vülât, Kitâbü’l-Âlim ve’l-Câhil, Kitâbü’n-Nerdi ve’ş-Şatranc, Kitâbü Gışşi’s-Sınâ‘ât, Kitâbü Husûmeti’l-Hûl ve’l-Ûr, Kitâbü Zevi’l-Âhât, Kitâbü’l-Muganniyîn, Kitâbü Ahlâkı’ş-Şuttâr. 10 [Chester Beatty nüshasının hâmişine sonradan şu not ilâve edilmiştir:] “İbnü’l-Furât’ın hattıyla İbnü’n-Nedîm’in zikretmediği el-Câhız’ın risâlelerine ait şu notu buldum, buraya naklettim. Bazı risâleler tekrarlanıyor: Risâle ilâ Ahmed b. İsrâil, Risâle ilâ Ahmed b. el-Müneccim fî Hıfzı’l-Lisân, Risâle ilâ Ahmed b. el-Müneccim -diğer-, Risâle ilâ Süleyman b. Vehb, Risâ- 15 le ilâ Hasan b. Vehb, Risâle ilâ Muhammed b. Abdülmelik fi’l-Gazâbi ve’rRızâ, Risâle fi’ş-Şükri, Risâle fi’l-Ciddi ve’l-Hezl, Risâle fî Vasfi Kitâbi Halkı’l-Kur’ân -ve ona gönderilen diğer 5 risâle-, Risâle ilâ Muahmmedi’l-Yezîdî -akl, hilm vs. konularda İbn Necâh’a yazılan 4 risâle-, Risâle ilâ Ebî Amra Ahmed b. Saîd ve ona yazılan 3 başka risâle, Risâle ilâ Ubeydillah b. Yahyâ, 20 Risâle ilâ İbn Ebî Du’âd fî Kitâbi Nazmi’l-Kur’ân, ona yazılan Risâle fî Sıfati Kitâbi’l-Fütyâ, Risâle ilâ Ebi’l-Velîd b. Ahmed fi’l-Kibri, Risâle ilâ Aydân b. Ebî Harb, ona yazılan başka iki Risâle, Risâle fî Itâbi’l-Menhûle, Risâle ilâ Ahmed b. Hamdûn en-Nedîm fî Sıfâti’n-Nedîm, Risâle ilâ Ahmed b. el-Müdebbir, Risâle ilâ Ahmed b. Ebî Avn fî Hıfzı’s-Sirr ve’l-Lisân, Risâle ilâ Emî- 25 ri’l-Mü’minîn el-Muntazır-billâh, Risâle ilâ Ahmed b. el-Hatîb. [İbnü’l-Furât’ın yazısıyla olan not burada sona erer.] ا 557 ح ا ّرا ر א ر א אح ،ر א ا ٥ ،ر א ط ب ،ر א ا اث ،ر א ر א ذّ ،ر א إ אق ا כ ي ،ر א تأ ا ّد כ אب ا ،כ אب ا ب ا ّ אر ا اد وا אورة ا و ١٠ א ت ّ وכ ر ا א ك وا ر א إ و ١٥ ا ر א ا ات ا أ أ ّ أ ى ،ر א إ ا כ ّ ا ا ّ وا ل ،ر א ر א ّ ا ي ،أر أ ً א ،ر א إ أ هأ ،ر א إ ا כ אب ا ب وإ ٢٠ ا ّ آ ١ أ ا א ،ر א إ أ ،ر א إ אن ،ور א إ أ אو ر :כ ّ אت. ت ب، وإ אن ا ّ و ا وا כ אب أ ًא כ אب أ قا כ ها أ ا אح אن، ،ر א إ ا א ،ر א ا כ، ر א ا وا إ و ه، أ ى ،ر א إ ا آن ،ور א إ أ ً א ان ا أ اכ ،ر א إ أ ،ر א إ ا ّ ،ور א إ א ،ور א إ ا ا ات. ، ا ون ا أ ا אة وا ّאر. ا آن و ثر א ة، א אت ،כ אب ا ر א إ ا אب ا أ ّا و داود ر א אن ،ر א ا وا ا א ّ א إ ا ،ر א إ ،ر א إ ر א إ ّا [: : ر א إ ا وا א ،כ אب ا ،כ אب ّ ا כ אب ا א وا א ،כ אب ا د وا ا ل وا ر ،כ אب ذوي ا א אت ،כ אب ا ّ ،כ אب أ ّا أ . وا ]و אء א اכ م إ ا ج ي ،ر א כ אء ١ا כ אء ،ر א ا ا ّ اء ً ا، أ أ ن ا . BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 558 Ahmed b. Ebî Duâd 5 10 Eseri olmamasına rağmen İbn Ebî Duâd’dan bahsettik. Zira o, Mu‘tezile’nin ileri gelenlerinden, onu açığa vurmak için uğraşanlardan, mensuplarını müdafaa eden ve Mu‘tezile’yi destekleyenlerden biriydi. Adı Ebû Abdullah Ahmed b. Ebû Duâd b. Cerîr b. Mâlik b. Abdullah b. Abbâd b. Sellâm b. Mâlik b. Abdühind b. Lahm b. Mâlik b. Faks b. Mene‘â b. Devs b. ed-Deyl b. Ümeyye b. Huzâfa b. Züher b. İyâd b. Nizâr b. Mead’dır. Basra’da doğdu. Yahyâ b. Eksem’in yetiştirdiği kişilerdendi. Onu Me’mûn’la o tanıştırdı. Me’mûn vasıtasıyla Mu‘tasım’la tanıştı. Soyunda ondan daha şerefli, daha akıllı, daha cömert biri yoktu. İyâd’dan olduğu da iddia edildi. Kitâbü’l-Mesâlib’de ondan bahsettim. Muhalled b. Bekkâr onu şöyle hicvetti. “Sen bana göre İyâd’dansın. Söze ne hacet katıksız Arapsın, Arap, Arap! Bunda haksızlık yok. 15 Baldırlarının, uyluklarının kılı huzama (yabani şebboy) ve sümâm (bir çeşit nebat)dır. Göğsündeki kaburga çıkıntıları misvak ve ok (neb‘) ağacıdır. Hareket etsen senden deve kuşu, kınalı ceylan ve büyük sıçanlar kaçar. 20 Eğer insanlar beni senin hakkında yalanlarsa suçum yok. Sonra Hâm’ın oğulları Nabâtîlerden Hâşimî dediler. Arapsın Arap, Hâşimî vesselâm.” 25 Ahmed’in birkaç oğlu vardı. Onlara garip isimler, künyeler verdi. Bunlar arasından Ebü’l-Velîd sivrildi. Babasının sağlığında kadı oldu. Babasından bir ay kadar önce öldü. Ebü’l-Velîd’in fıkha dair birkaç kitabı vardır. Ebû Hanîfe mezhebindeydi. İleride kendisinden etraflıca bahsedeceğiz. Ahmed b. Ebû Duâd 240 (854) yılında Mütevekkil’in hilâfeti zamanında felçten öldü. Kitabını bilmiyoruz. Ca‘fer b. Harb 30 Adı Ebü’l-Fazl Ca‘fer b. Harb el-Hemedânî olup Hemedân’dandır. Zamanında Mu‘tezile’nin reisiydi. Dindar, namuslu, vera‘ sahibiydi. Halife el-Vâsık’ın meclisinde münâzaraya katıldığı, bu sırada namaz vakti gelip ا 559 أ ّ أ دؤاد أ أ إ ّ א ذכ א ا د إ אر ا دؤاد ، دؤاد وإن כ وا ّب אכ أ ،وا א ا אכ ٥ إ אد א ار ن ،و أ و أ אل دوس ّ. ه א ا ناّ אل إ ّ د .و ّכאر ّ א אכ أ א ّ ز ا أכ ،و أ אء و أכ م ذכ ت א و . כ אب ا א َ ِ َ ِ َ ِ َ َ َ َو ُ ُ ُع ا ّ ْ ِ ِ ْ َ ْ رِ َك َ ٌ َو َ ُאم ْ אت و ا ِ ِ ِ אم َو َ ٌ אء ُ َ َ ٌ َ َ َ ُ ُ ُ َא ُ ا א ِ ّ ّ ة أو د أ ب وכאن ،وو ا אء أ ا אة أ .و ّ ا ،وכאن ى رأي أ ّة כ دؤاد אم َ ُ َ ُ ِ ِ ِ אم ِ ْ َ ا ْ َ אط ُ ُم أ ف أ ١ ه: أن َכ ِ أ َא א َذ َ ْ ْ َ َ ِ َ ِ َ א ِ ِ َوا َ َ ّ و ّف أ ا ا أ ّم ا إ אد .و ِ אم َכ ا َ َ ُ أ .و .و َ ْ َ א َ َכ َو َ ْ َ َכ ُ ا َ َو َ َ ُאم ُ ْ ِ אم َ ْ َ َ ّ ْכ َ َכ َ ا َ ْ َ َ َ ْ ْ َכ َ َ ٌ ١٥ ّ אد ة، أ ْ َ ِ ْ ِ ي ِ ْ إ ٍאد َ َ ِ َذ ِ َכ َכ َ ُم ْ ١٠ ّ أא و ّ أر א وכ א ،وا ي أ ا .و و אة أ و وא ا ذכ ه ا ّ ً א و כ א ًא. א : ّכ . .و א ب ٢٠ أ ا زا ً ا ١ أ+ با ً א ور ً א א ًכא .אل إ ّ ج. ا ان .ا إ ا א و .وכאن ا ا א ة ،و ة، تا BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 560 5 10 15 meclistekilerin kalktıkları, Vâsık’ın onlara namaz kıldırdığı, Ca‘fer’in mestlerini çıkarıp tek başına ayrı namaz kıldığı söylenir. Meclistekilerden ona en yakın olan Yahyâ b. Kâmil’di. Ca‘fer’in öldürülmesinden korktuğu için gözyaşları yanaklarına akıyordu. Olayı nakleden kişi “Sonra Ca‘fer mestlerini giyip meclise döndü. Vâsık başını öne eğdi. Sonra meclistekiler münâzaraya başladılar.” Dışarı çıktıklarında Ahmed b. Ebû Duâd, Ca‘fer’e “Bu yırtıcı aslan (Vâsık) senin bu davranışına tahammül etmez. Eğer bunda ısrar edersen meclise gelme.” dedi. Ca‘fer ise “Sen zorlamazsan meclise gelmem.” dedi. Ahmed “Öyleyse gelme.” dedi. Râvi şöyle der: İkinci meclis tertiplenince Vâsık gelenlere baktı, Ca‘fer’i göremedi. “İyi şeyh nerede?” dedi. Ahmed “O verem hastası yatmaya ihtiyacı var. Halifenin meclisi buna uygun değil.” dedi. Vâsık “Öyle mi?” dedi. Ca‘fer bir daha meclise gelmedi. 236 (850) yılında elli dokuz yaşında vefat etti. Kitâbü Müteşâbihi’l-Kur’ân, Kitâbü’l-İstiksâ, Kitâbü’l-Usûl, Kitâbü’r-Redd alâ Ashâbi’t-Tabâi‘ adlı eserleri vardır. el-İskâfî 20 25 30 [Ebü’l-Kâsım] el-Belhî şöyle der: Adı Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ebû Duâd el-İskâfî’dir. Semerkandlıdır. İlim, zekâ, bilgi, namusluluk, gayretlilik, pisliklerden uzak olma bakımından hayret edilecek bir hâli vardı. Akranlarından hiçbirinin yaşamadığı kadar uzun yaşadı. Mu‘tasım onu çok sever, öne çıkarır, ona kolaylık sağlardı. Duyduğuma göre o konuşunca halife dinler, meclistekiler o konuşmasını bitirinceye kadar bir harf söylemezlerdi. Sözünü bitirdiği zaman Mu‘tasım onlara bakar “Kim bu sözleri, beyânı bırakır da gider.” derdi. Ona “Ey Muhammed bu mezhebi mevlâlara teklif et. Kim kabul etmezse bana bildir. Ona yapacağımı yaparım.” derdi. İskâfî 240 (854) yılında öldü. Muhammed b. Îsâ Burgûs onun öldüğünü duyunca secde etti. Altı ay sonra öldü. el-İskâfî önce terziydi. Babası, anası onu kelâm öğrenmeye gitmekten menederlerdi. Para kazanmasını isterlerdi. Ca‘fer b. Harb onu yanına aldı. Kazanacağı paranın karşılığı olarak anasına her ay 20 dirhem gönderirdi. Kitâbü’l-Latîf, Kitâbü’l-Bedel, ا 561 א ا א و ّم ا ا وכאن أ ا ا א ة، ّא اا ٥ ّ ا אل أ ً ا ا אل :أ אع ،و : أ أ כ أر ا ا ر، ا א :إ ّن ذ כ .אل ا ا : ا وא ا و و אء ،כ אب ا وا و اك. .و ن ل ،כ אب ا ّد כא אل ا : وכאن ا أ ن أ ار إ ا ، أر وא أ .وכאن ا ا כ م ،و و א ا ه א وأ و ا ّ وا ا ا .وכאن ا أ א ًא أ ّ כאن إذا כ ّ ،أ .و ّ ً ا ّ ،وو ّ و אل: إ ا ا ف ّ إذا غ، ا ّ ا ض اا ا ا כ م وا אن؟ وכאن ل :א آ . ٣ ا כ כא ٢ ّא . ه ّ وأ ّأو ً ّ ّא ًא ،وכאن أ ه وأ ّ وم ا כ در ً א ر. ّ : أ :أ . ر–و א כא . إ و ّכ ا ا ا ّ وا כאء وا ا ا د אس، ١ ٢ ٣ :إ ّن .אل ّ اا אب ا א . ا ١٥ ا ًא قا ا ، .אل ّ א כאن ا א ؟ אل أ ّ و .و ّ ؛ כ אب א ا آن ،כ אب ا اכ أ ّ و אد إ أ دؤاد و ّ و ّه ا .אل : و ّ د ،ن אج إ ٢٠ כא أ ّכ ا ا إ ١٠ ّ إ .אل: ،و ّ ع ١ ه .אل: ً ، כ ّ .و ث اכ .و אت ا ، א אت ا ب إ ،وכאن :כ אب ا כא ف ه ّ إ أّ ،כ אب ا ل، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 562 5 10 en-Nazzâm’a karşı iki ayrı tabiatla tek bir fiilin işleneceğine dair yazdığı Kitâb’ı, Hz. Ali’nin üstünlüğü hakkında Kitâbü’l-Makâmât fi Tafdîli Ali aleyhisselâm, Kitâbü İsbâti Halkı’l-Kur’ân, Kitâbü’r-Redd ale’l-Müşebbihe, Kitâbü’l-Mahlûk ale’l-Mücbire, Kitâbü Beyâni’l-Müşkil alâ Burgûs, Hafs’ın kitabına reddiye olarak yazdığı Kitâbü’t-temvîh, Hüseyin en-Neccâr’ın kitabına reddiye olarak yazdığı Kitâbü’r-Redd alâ men Enkera Halkı’l-Kur’ân, Kitâbü’ş-Şerh li Ekâvîli’l-Mücbire, Kitâbü İbtâli Kavli men Kâle bi-Ta‘zîbi’l-Etfâl, Kitâbü Cümeli Kavli Ehli’l-Hakk, Kitâbü’n-Ne‘îm, Kitâbü mâ İhtelefe fîhi’l-Mütekellimûn, Kitâbün alâ Hüseyn fi’l-İstitâ‘a, Kitâbü Fazâ’ili Ali aleyhisselâm, Kitâbü’l-Eşribe, Kitâbü’l-Kutb, Kitâbün [er-Redd] alâ Hişâm, Kitâbü Nakzı Kitâbi İbn Şebîb fi’l-Va‘îd. İbnü’l-İskâfî 15 Ebü’l-Kâsım Ca‘fer b. Muhammed el-İskâfî, belâgat sahibi bir kâtipti. Mu‘tasım birçok kâtibi bırakıp onu divanlarından birinin başına tayin etti. Kitâbü’l-Mi‘yâr ve’l-Müvâzene fi’l-İmâme adlı eseri vardır. Mu‘tezile’den kendine has fikirleri olan ve çoğunluktan ayrılanların bahsi 20 Muhammed b. İshak der ki: Bu grubu bir dönemden itibaren burada zikredeceğiz. Sonra hâlis Mu‘tezile’den olanlara döneceğiz, onları sırayla zamanımıza kadar getireceğiz. Güven Allah’adır. el-Esam 25 30 [Müellif ] der ki: Sümâme Me’mûn’a, Ebû Bekir el-Esam’ı anlatıyor, sözünü uzatıyordu. Bir gün ona şöyle dedi: “Ey Emîrü’l-mü’minîn sen halifesin, o halktan bir adam. Onu görsen etkilenirsin.” Me’mûn Irak’a gelince Sümâme’ye “Anlattığın arkadaşın nerede? Getir onu himaye edelim.” dedi. Ben “Ey Emîrü’l-mü’minîn senden önce gitti yani sen gelmeden öldü.” dedim. el-Esam fakir bir kimseydi ve fakirliğe çokça sabır gösterirdi. Bir gün arkadaşları ona “Herkes arkadaşından faydalanmıştır. Kadılık ve dünya nimetlerinden başka şeylere nâil olmuşlardır. Biz ise senin vasıtanla bir şey elde etmiyoruz.” dediler. O da “Ben, benimle arkadaşlığınızın dünyalık için olduğunu zannetmiyordum.” dedi. Mu‘tezile’nin sayılı adamlarındandı, ا 563 כ אب، ا ّאم כ אب ا ق ا أ ّن ا ا ٥ م ،כ אب إ אت ا כ ة ،כ אب אن ا א ً وا ً ا ،כ אب ا ا ا آن ،כ אب ا ّد כ אب ا لأ ا ا ُ ،כ אب ا د ا و ١٠ أ ١٥ ٢٠ ا دواو ا ا כ ّ ن ،כ אب م ،כ אب ا כ אب ا ،כ אب . ا ورد إ ًאّ ، ّ ا כא .وכאن כא א ً ا כ :כ אب ا ا כ ّאب .و و אوز כ ا ً ذכ م אل ّ ا أ ا إ אق :כ ّ ّ ً א :א أ א כا يכ אل :أ أ ،أي אت ا כّ אل ،אل :א أ +ا د. ر – ا د. ء ءإ اا اوא ا زא א ،و א א أ ّن ، ،ا و כ .وכאن وא و ا رأ ً ه כ إ ّאي ه : ا ا م ا اق، ّא כ אأ ،אل أ א ،و א .وכאن ذכ .אل א ، כ .אل: ا אء و . از دإ ّ .אل ا ا אر وا ا אن، ن أא כ ، ا ا ا و دوا ّ ا אل :כאن א ١ ٢ אل، ١ ا אم ،כ אب أ ا א ا א أכ כא ا א . ا א ،כ אب ٢ ا ،כ אب א ا ، ّ ث ،כ אب ا כ אب ا ،כ אب ا כ אب ا ّ אر ،כ אب ا ّد אل ة ،כ אب أ אل ل ا آن ،כ אب ا ح אو ا ّ ،כ אب ا א אت א : אل כ ا ا ًא، ود ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 564 Hz. Ali taraftarıydı. Bundan dolayı ayıplanırdı. Mu‘tezile onu hâlis olanların zümresinden çıkardı. 200 veya 201 yılında (815-817 arası) vefat etti. 5 10 15 20 25 Kitâbü Tefsîri’l-Kur’ân, Kitâbü Halkı’l-Kur’ân, Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbü’l-Hucce ve’r-Rüsûl, Kitâbü’l-Âyi’lletî Tes’elü anha’l-Mücbira, Kitâbü’lBeyân an Esmâ’illahi Azze ve Celle, Kitâbü’l-İmâme, Kitâbü İftirâki’l-Ümme ve İhtilâfi’ş-Şiye‘, Kitâbü Emri bi’l-Ma‘rûf ve’n-Nehyi ani’l-Münker, Kitâbü’r-Reddi alâ Hişâm fi’t-Teşbîh, Kitâbü’l-Mahlûk, Kitâbü’l-Harekât, Kitâbü’l-Câmi‘ ale’r-Râfıza, Kitâbü’r-Redd ale’l-Mücbirâ fi’l-Mahlûk, Kitâbü’r-Reddi alâ Dehriyye, Kitâbü’r-Redd ale’l-Mülhide, Kitâbü’r-Redd ale’lYahûd, Kitâbü’r-Redd ale’l-Mecûs, Kitâbü’l-Ma‘rife, Kitâbü Resâili’l-E’imme fi’l-Adli, Kitâbü’r-Reddi alâ men Kâle bi’s-Seyfi, Kitâbü’r-Redd alâ Ehli’l-Fetvâ, Kitâbü’l-Mûcez fi’r-Rusül, Kitâbü’r-Reddi ale’z-Zenâdika, Kitâbü Ma‘rifeti Vücûhi’l-Kelâm, Kitâbü mâ Delle aleyhi’l-Kitâb ve’s-Sünne ve Sıfatü’l-Kebâ’ir ve Sığâriha adlı eserleri vardır. el-Fûtî Adı Hişâm b. Amr el-Fûtî -Vâv’ın sükûnuyladır. Arapçada böyle olması gerekir.- olup Ebü’l-Hüzeyl’in talebelerindendi. Sonra ondan ayrıldı. Mu‘tezile ona karşı birleşip ondan yüz çevirdiler. İbnü’l-İhşîd de böyle der. el-Fûtî Basra halkındandı, deniz yoluyla çeşitli yerlere gitti. Mu‘tezile dâilerindendi. Şehirlerin halkından bir kısmı onun davetini kabul etti. Hişâm “Şeytân insanın içine asla girmez. Sadece dıştan vesvese verir. Allah bundan yücedir. İnsanı denemek için vesvesesini kalbe ulaştırır.” derdi. Kitâbü’l-Mahlûk, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Esam fî Nefyi’l-Harekât, Kitâbu Halkı’l-Kur’ân, Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbü Cevâbi Ehli Horasan, Kitâbün ilâ Ehli’l-Basra, Kitâbü’l-Usûli’l-Hams, Kitâbün [er-Redd] ale’l-Bekriyye, Kitâbün [er-Redd] alâ Ebi’l-Hüzeyl fi’n-Ne‘îm adlı eserleri vardır. Dırâr b. Amr 30 Ebû Amr diye künyelenirdi, Mu‘tezile’nin bidatçılarındandı. Ebû Hanîfe’nin talebesi Ebû Yûsuf namaz kılmak isteyince Dırâr onun yolu üzerinde otururdu. Bir kurban bayramı günü bayram namazına giderken ona uğradı. Bu sırada Dırâr bir koyun kesmiş, derisini yüzüyordu. Ebû Yûsuf ona “Ey Ebû Amr bu ne hal? İmam namaz kılmadan koyun mu kesiyorsun?” dedi. ا 565 أ و ا ا ا .و ّ اכ و א :כ אب ةو ا آن ،כ אب ا آن ،כ אب ا ل אا ق ،כ אب ا دل و ه ا כ م ،כ אب א ّ و כאت، ق ،כ אب ا ّد س، ا د ،כ אب ا ّد ا ،כ אب ا ّد ا ة ،כ אب ا ّد ا ل ،כ אب ا ّد כ אب ا ،כ אب ر א ا ّ ،כ אب ا ّد ا أ ا ى ،כ אب ا ا ّد ا כ אب وا ،כ אب أ אء ا ة ،כ אب ا אن ّ א وف ف ا ،כ אب ا ا ١٠ ى. ا ّ وا و ّ ا ،כ אب ا א ،כ אب ا اق ا ّ وا ،כ אب ا אم ا ا כ ،כ אب ا ّد وا ة ا ا ا ا ،כ אب ا ّد כ אب ا א ،כ אب ا ي ا ٥ م ،و כ כאن אب، إ ا ،כ אب אل א ا אد ،כ אب אر א. اכא و ا ١٥ و אم وا أ ا ،א ف أ ًא ةو א إ وכאن ا أ א ا أ س ّ אر .وכאن אرج وا ّכ ا او ،כ ا وا ا ّة ان אم ذ כ، ّ ا ا ا .وכאن دا ل :إ ّن ا ٢٠ ا ،כ אب ا د ١ ار وכ ال ،ا אب ا אن وإ ّ א .و ا آدم إ أ ا ا כאت ،כ אب ا ة ،כ אب ا ا ل . و و، أא ،إذا أراد ا א ًة و ١ ٢ ٣ ا כ ،כ אب ا د ،כ ا ذכ ا ا إ ا ا ق ،כ אب ا ّد ا כ :כ אب ا ّ ،כ אب اب أ ا آن ،כ אب ا ا אن ،כ אب إ أ ٢ أ . אن و ّ .وכאن אب ر – ا د. ر – ا د. ة. ر: ا ّ ،אل أ ار، ّ :אأא .אل :כאن أ ما و א ، ة ٣ا ا ،أ ،و أن أ א ار ّ ا אم؟ BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 566 Dırâr ona “Ben âlimlerle oturmanın seni terbiye ettiğini sanıyordum? Namaz kılmasını bekleyeceğim hangi imam var?” dedi. 5 10 15 20 25 30 Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbü’-Redd alâ Cemî‘i’l-Mülhıdîn, Kitâbü’l-Mahlûk, Kitâbu Tenâkuzi’l-Hadîs, Kitâbü’d-Med‘uvve, Kitâbü’d-Delâle alâ Hadesi’l-Eşyâ, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Mülhıdîn, Müşebbihe’ye red olarak yazdığı on üç kitaptan meydana gelen Kitâb’ı, Mülhidlere reddiye olarak yazdığı altı kitaptan oluşan Kitâb’ı, çeşitli dinlerin mensuplarına reddiye olarak yazdığı on kitaptan oluşan Kitâb’ı, Kitâbü’l-Müsâvât, Kitâbü’l-Harâit, Kitâbü İsbâti’r-Rusul, Kitâbü’r-Reddi alâ Aristatâlis fi’l-Cevâhir ve’l-A‘râz, Kitâbü’l-Erba‘ Mesâil [fi’r-Reddi] alâ Ehli’l-Ehvâ, Kitâbü’d-Devleteyn, Kitâbü’t-Tahrîş ve’l-İğrâ, Kitâbün ilâ Men Beleğa mine’l-Müslimîn, Kitâbü’l-Cümü‘a, Kitâbü’l-Ma‘rûf ve’ş-Şükr, Kitâbü Tefsîri’l-Kur’ân, Kitâbü’r-Reddi ale’z-Zenâdika, Kitâbü’l-Va‘îd, Kitâbü’l-Adedi’l-Muslih, Kitâbü’l-Fikri fi’llahi ale’l-Vâkıfa (5 kitap), Kitâbün [er-Redd] ale’l-Mürcie fi’ş-Şefâ‘a, Kitâbü İhtilâfi’l-Eczâ’, Kitâbü’r-Reddi alâ Ashâbi’t-Tabâi‘, Kitâbü’r-Reddi ale’n-Nasârâ, Kitâbü Risâleti’s-Sûfiyyîn, Kitâbü İhtilâfi’n-Nâs ve İsbâti’l-Hucce, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Havâric, Kitâbü’l-Kader, Kitâbü’l-İrâde, Kitâbü’t-Teşbîh, Kitâbü’l-Me‘ûne fi’l-Hızlân, Kitâbü’l-Erzâk ve’l-Mülk ve’l-Âcâl ve’l-Etfâl, Kitâbü’l-Menkûlîn, Kitâbü’l-Ahbâr, Kitâbü’l-Esbâbi ve’l-İlmi ale’n-Nübüvve, Kitâbü’r Reddi ale’l-Fudayliyye ve’l-Muhakkime fî Kavlihim “İnne’n-Nâse ale’d-Dîni ve İn Zahara minhüm Gayrü’l-Hakkı”, Kitâbün ale’l-Mürcie fi’l-Esmâ’, Kitâbü’l-Menzile beyne’l-Menzileteyn, Kitâbü Te’vîli’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Hakemeyn, Kitâbü Âdâbi’l-Mütekellimîn, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Ezârika ve’n-Necdâd ve’l-Mürcie, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Vâkıfa ve’l-Cehmiyye ve’l-Gaylâniyye, Kitâbü’r-Reddi ale’r-Râfızâ ve’l-Haşviyye, Kitâbü’r-Reddi alâ men Ze‘ame Enne’l-Enbiyâe İhtelefet fî Sıfâtillahi Azze ve Celle, Kitâbü’r-Reddi alâ Mu‘ammer fî Kavlihî “İnne Muhammeden Rabbün”, Kitâbü’l-İmâme, Kitâbü’l-Vasiyye, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Mugîriyye ve’l-Mansûriyye fî Kavlihâ “İnne’l-arza lâ Tahlû min Nebiyyin Ebeden.” Kitâbü’r-reddi ale’l-Haşviyye fî kavlihâ “İnne’n-Nebiyye İzâ İsteğfera li-İnsânin Gufira le-hû.” Kitâbün [er-Redd] alâ Men Ze‘ame Enne’n-Nebiyye Terake mine’d-Dîni Şey’en ve Ennehû Kâne Ya‘lemü’l-Gaybe, Kitâbün fî Enne’l-Esmâ’e lâ Tükâsü adlı eserleri vardır. ا 567 ار :כ אل אل أ ّ أ ّن . א أد כ ،وأي إ אم א א אء ّ ا ،כ אب ا ّد ا כ :כ אب ا و ة ،כ אب ا ،כ אب ا ا כ אب א ٥ ا ّد כ אب ،כ אب ا ي ي ا ا ّد ّ כ ،כ אب ا אواة ،כ אب ا أ ا ا א א اء ،כ אب ا و ،כ אب ا وا ا ،כ אب ا ثا ا ا ّد כ أر כ אب ا ّد أ ا כ א ًא ،כ אب ا ّد אء ،כ אب ا ، ّ ي ة ا ،כ אب إ אت ا اض ،כ אب ا ر ،כ אب ا ق، وا א ، ا ّد اء ،כ אب إ ا آن ،כ אب ا ّد ،כ אب ا وف وا כ ،כ אب ا ا ا ،כ אب ا כ ،כ אب ا د ١ا ١٠ ا ١٥ כ ،כ אب ا ّد و ، ا אرى ،כ אب ر א ا أ אب ا א ،כ אب ا ّد כ אب ا ّد ا ارج ،כ אب ا ر ،כ אب כ אب ا ف ا אس وا אت ا ّ ،כ אب ا ّد ن ،כ אب ا رزاق وا כ وا אل ا ،כ אب ا ا رادة ،כ אب ا ا אد ،כ אب ا ا وا אل ،כ אب ا ا ا ّد ٢ ا ّ ،כ אب ا د ٢٠ وا ا ّכ אر ،כ אب ا إ ّن ا אس אء ،כ אب ا ا אب وا وإن ا ا فا ا ّ ة ،כ אب ،כ אب و ا آن ،כ אب ا כ ،כ אب آداب ا כ ّ ،כ אب ا ّد ا ا ،כ אب ا ّد وا ا ا وا ،כ אب ا ّد وا ّ و ّ ،כ אب ا ز أ ّن ا אء ا ،כ אب ا ّد وا ،כ אب ا ّد ّ ً ا رب ،כ אب ا א ،כ אب ا إ ّن ا ّد ّ أ ً ا ،כ אب ا ّد א إ ّن ا رض ر وا ا ا ٢٥ ،כ אب ا ا א ،כ אب ا اء، ا ك ١ ٢ ر :ا ّو. ر – ا د. ا ا زار وا א إ ّن ا إذا ا ًא وأ ّ כאن ا ،כ אب ا ّد אن אء ،כ אب أ ّن ا ز אس. اد أ ّن BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 568 Abbâd b. Selmân 5 10 Adı Ebû Sehl Abbâd b. Selmân b. Ali olup Basralılardan sayılır. Basra ehlinden bir Mu‘tezilîdir ve Hişâm b. Amr’ın talebelerindendir. Bazı konularda Mu‘tezile’ye muhalefet eder, kendine has bazı fikirleri vardır. Ebû Ali el-Cübbâî onun kelâmı iyi bildiğini söylerdi. Sonra “Keşke deliliği olmasa.” derdi. Anlatıldığına göre, Abbâd bir sofistle (şüpheciyle) konuştu. Sofist ona “Serap susuza görünür. O da onu su zannetmez mi? Sonra su olmadığını anlamaz mı? Bütün itikadların yolunun böyle olduğuna itiraz etmezsin değil mi?” dedi. Abbâd da “Serap görüp de onu su sanan, sonra serap olduğunu anlayan kimse Dicle’ye varınca onda su varken serap zanneder mi? Seraptan öğrendiklerinde insana hakikati gösteren hususlar vardır. Hissiyle su ile serabı ayırır.” dedi. Adam bir şey söyleyemedi. Abbâd’ın Kitâbü’l-İnkâr en Yahlika’n-Nâsü Ef‘âlehüm, Kitâbü Tesbîti Delâleti’l-A‘râz, Kitâbü İsbâti’l-Cüz’ü’llezî lâ Yetecezzâ adlı eserleri vardır. 15 Ebû Saîd el-Husrî (el-Mısrî) es-Sûfî Mu‘tezile’dendi sonra aklı karıştı, bidate başladı. Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbü’l-İstitâ‘a, Kitâbü’l-Mahlûk ale’l-Mücbire, Kitâbü’lÎmân, Kitâbü Fazâ’ili Ali aleyhisselâm adlı eserleri vardır. Ebû Hafs el-Haddâd 20 Bidatçılardandır. Önce Mu‘tezile’dendi. Kitâbü’l-Cârûf fî Tekâfü’i’l-Edille adlı eseri vardır. Bu kitaba Ebû Ali el-Cübbâî, el-Hayyât, el-Harîs el-Varrâk reddiyeler yazmışlardır. Îsâ es-Sûfî 25 Ebû Mûsâ Îsâ b. el-Heysem Mu‘tezile’nin ileri gelenlerindendi. Sonra sapıttı. İbnü’r-Râvendî ondan okudu. 245 (859) yılında öldü. Kitapları vardır. ا 569 أ أ ّ אن אد אب ّ אم وכאن أ ٥ ّ و. ّ כّ ّ אء، אد: א א א ،אل ا اا א ا א :أ و אد ّ ا اض ،כ אب إ אت ا أ وכאن و כ אب ا ا ًא و ا و ده ا اכ :כ אب ا אن ،כ אب ا א .و כ اب و אن ا אدات .אل כّ ا ه ا ًא ،أن כ ن ّ אء د وا אء ا ي א، ّ ا אء وا ق ا אس أ א اب ،כ אب ّ ، د ّ أ. ّ وأ ع. ّ ،כ אب ا א ا ق א ،כ אب ا ة، ا م. ّ اد ،وכאن و ّ . ي ١ا ا ا ا אء ا ا ، א ،إذ ءا ي ، أ ّ اب و :כ אب ا כאر أن ا ل: א أ כ ت أن כ ن ذ כ . اכ ١٥ اכ م ا ي אر إ أن ّ א اب א د ّ ا ا ، أ אء و ق אء، د ، א א ه ّ إذا אء إ ١٠ אد ا אد ،و א אن ا أ ة، أ ا ّ א.و א ،وا ّ اכ :כ אب ا אروف ا ّد ، כא אط ،وا אرث ا ّراق. ا ٢٠ أ و ا ا او ي .و ١ ر:ا ي. ّ أر ّ ا وא .و כאن اכ . ّ ّ ،و أ ا BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 570 Ebû Îsâ el-Varrâk 5 10 Ebû Îsâ Muhammed b. Hârûn b. Muhammed el-Varrâk münâzaracı kelâmcılardandır. Önce Mu‘tezile’dendi. Sonra işi karıştırdı. Senevîlerin (düalistlerin) mezhebiyle itham edilecek dereceye vardı. İbnü’r-Râvendî kendisinden okudu. Kitâbü’l-Mâkâlât, Kitâbü’l-Hades, Kitâbü’l-İmâmeti’l-Kebîr, Kitâbü’l-İmâmeti’s-Sağîr, Kitâbü’l-Garîbi’l-Müstevfî (el-Meşrıkî) fi’n-Nevhi ale’l-Hayevân, Kitâbü İktisâsi Mezâhibi Ashâbi’l-İsneyn ve’r-Reddi aleyhim, Kitâbü’r-Reddi ale’n-Nasâra’l-Kebîr, Kitâbü’r-Reddi ale’n-Nasâra’l-Evsat, Kitâbü’r-Reddi ale’n-Nasâra’l-Esğâr, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Mecûs, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Yahûd adlı eserleri vardır. İbnü’r-Râvendî 15 20 el-Belhî, Mehâsinü Horasan adlı eserinde şöyle der: Adı Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Yahyâ er-Râvendî olup Merverrûz halkından, kelâmcılardandı. Zamanında akranları arasında kelâm ilminde ondan daha usta, inceliklerini, esaslarını daha iyi bilen yoktu. Önceleri gidişatı, mezhebi iyiydi, çok hayâlı idi. Sonra başına gelen bazı şeylerden dolayı bu durumunu bıraktı. Zira ilmi, aklından fazlaydı. Şairin dediği gibi oldu: “Gençliğinde temiz kalana kim güç yetirir? Ve açıldığında bir örtülüye kim hürmet eder?” Rivayete göre ölümü sırasında yaptıklarından tövbe etti, pişmanlık duydu. Arkadaşlarının eziyetlerinden, onu meclislerinden uzaklaştırmalarından dolayı böyle olduğunu itiraf etti. Kitaplarının çoğu küfür doludur. Bunları Ebû Îsâ el-Yahûdî el-Ahvâzî için yazmış, bu adamın evinde ölmüştür. 25 Onun için yazdığı lanetli kitapları arasında Kitâbü’t-Tâc vardır. Âlemin kadîm (ezelî) olduğuna deliller getirir. Kitâbü’z-Zümürrüd adlı eserinde peygamberleri tenkit eder, peygamberliği kabul etmez. Kitâbü Na‘ti’l-Hikme adlı eserinde Allah’ın mahlûkatına emir ve nehiylerini kabul etmez. Kitâbü’d-Dâmiğ adlı eserinde Kur’ân’ın nazmını (metnini) tenkit eder. ا 571 أ و أ א، أ ا ّراق وا ّ ا ّ ا ّ ا ّراق أن אر إ اכ ا א ا א ت ،כ אب ا :כ אب ا ا ،כ אب ا ١ وا ّد ا אب ا ا ا אرى ا و ،כ אب ا ّد ا د. כ אب ا ّد ا ١٠ أ כ אب و ا وذ، و أ ف و א .و ا כّ .وכאن ا אء ،ا ذכ כّ ّ כ א אل ا א . כאن و כ אر إ ّ إّ א .وأכ כ א ا ا . د، ّ א ٣أّ ّ ا ١ ٢ ٣ ث ،כ אب ا א ا ح ا ،כ אب ا ّد ا אرى ا ا אن: ِ ِ ٢ َو َ ْ ُ ُ ُ َ כא ْ َ َ ْ َ ٢٠ ،و ا כ ،כ אب אص ان ،כ אب ا ا אرى ا כ ،כ אب ا ّد س، ا ،כ אب ا ّد ا او ي אل ا ١٥ ا כّ أ אب ا ا او ي. و ٥ אرون ا אر ،وכאن ر :ا أ ُ :כ . أ :א. ا כ ّאت أ ّ א ّ . ا כ أ زא ّأول أ ه אب א ،أ ّ אب א אر إ ، اכ כ ِِ ا أ ا ا أ ا ة، و ّن ق א כ م، ا ،כ ، כאن أכ ّ َو َ ْ َ ُ ُم ِ َ ْ ُ رٍ إ َذا َ َ َ א وأ ،وإ אره ا م ،وا ّ א כאن אء أ ا وإ אل ا א ،و دي ا :כ אب ا אج، أ هو ا او ي. א .כ אب .כ אب ا ا ، إ ّאه ل ازي .و ّ ا ا م ا א .כ אب ا כ ّ ا ا آن. BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 572 5 10 15 20 25 30 Kitâbü’l-Kazîb adlı eserinde Allah’ın eşya hakkındaki bilgisinin hâdis olduğunu, Allah’ın bu konuda bilgisiz iken kendisi için ilim yarattığını söyler. Kitâbü’l-Firind fi’t-Ta‘ni ale’n-Nebî aleyhisselâm, Kitâbü’l-Mercân fî [İhtilâfi Ehli’l-İslâm], Kitâbü’l-Lü’lü’e fî Tenâhi’l-Harekât adlı eserleri vardır. İbnü’r-Râvendî şöyle der: Oturan bir ihtiyara rastladım. Elinde Kur’ân vardı. ‘Ve lillâhî mîzâbüs’s-semâvâti ve’l-arzı’ âyetini okuyordu. Selâm verip ona “Ey şeyh ne okuyorsun?” dedim. O da “Kur’ân yani ‘ve lillâhi mîzâbü’s-semâvâti ve’l-‘arzı’ âyetini okuyorum” dedi. Ona “Mîzâbü’s-semâvâti ve’l-arzı ile ne kastediliyor?” dedim. O da “Bildiğin şu yağmur.” dedi. Ben “Müfessir böyle okursa hata olur. Âyet ‘Mîrâsü’s-semâvâti ve’l-‘arzı’ şeklindedir.” dedim. O “Affet Allahım! Ben kırk senedir mushafımda böyle okuyorum.” dedi. İbnü’r-Râvendî [254/859 yılında] vefat etti. Kitâbü’l-Esmâ’ ve’l-Ahkâm: -iyi zamanında yazdı-, Kitâbü’l-İbtidâ ve’l-İ‘âde, Kitâbü’l-İmâme, Kitâbü Halkı’l-Kurân, Kitâbü’l-Bekâ ve’l-Fenâ, Kitâbü’l-Vakf, Kitâbü’l-Haceri’l-Ahmar -sapıttığı sırada yazdı-, Kitâbü’l-Haceri’l-Esved: -aynı sırada-, Kitâbü lâ Şey’e İllâ Mevcûd, Kitâbü’l-İstitâ‘a, Kitâbü Fazâ’ihi’l-Mu‘tezile, Kitâbü’r-Rü’ye, Kitâbü’l-İhticâc li Hişâm b. el-Hakem, Kitâbü’l-İnsân, Kitâbü’l-Hâssı ve’l-Âmm, Kitâbü’r-Reddi alâ men Kâle bi Ramyi’l-Hareketi bi Basarih, Kitâbü’l-Cümel, Kitâbü İsbâti’r-Rusül, Kitâbü Fesâdi’d-Dâri ve Tahrîmi’l-Mekâsib, Kitâbü’r-Reddi alâ men Nefa’l-Ef‘âl ve’l-A‘râz, Kitâbü’l-Mesâil ale’l-Hişâmiyye, Kitâbü Keyfiyyeti’l-İstidlâl, Kitâbü’l-A‘râz, Kitâbü’r-Reddi ale’z-Zenâdikâ, Kitâbü Hikâyeti Kavli Mu‘ammer ve İhticâcihi fi’l-Me‘ânî, Kitâbü’n-Nüket ve’lCevâbât ale’l-Mennâniyye, Kitâbü Keyfiyyeti’l-İcmâ‘ ve Mâhiyyetihî, Kitâbü İsbâti Haberi’l-Vâhid, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Mu‘tezile fi’l-Va‘îd ve’l-Menzile beyne’l-Menzileteyn, Kitâbü’l-İdrâk, Kitâbü Hikâyeti İleli Hişâm fi’l-Cismi ve’r-Rü’ye, Kitâbü’l-Ahbâr ve’r-Reddi alâ Men Ebtale’t-Tevâtüre, Kitâbü Edebi’l-Cedel, Kitâbü Nakzı Kitâbi’z-Zümürrüd -kendi kitabına reddiye-, Kitâbü Nakzı’l-Mercân, Kitâbü Nakzı’d-Dâmiğ -tamamlayamadı- adlı eserleri de vardır. ا 573 כ אب ا ا ا ي ا فأ א ٥ و إ وא ا إ ّ إذا כאن ا ،أ א ً .[٢٥٤ ة م ،כ אب ا כאت .אل ا ِ اب ا אو ِ ات وا َ ْر ِض« َ َ ُ ِ اب ا אو ِ : ات َوا َ ْر ِض« . َ ُ َ َ َ :א כ ن ا ي ى. ا ا ّ اث ا אو ِ ات َوا َ ْر ِض﴾ אل: ﴿ِ َ ُ َ َ ا ا او ي כ ا .و ّ ا إّ א ّ ا ،א ً أ ؤ אو אء وا כאم ،أ ّאم ا כ :כ אب ا و ا آن ،כ אب ا אء وا אء ،כ אب ا כ אب ا א ،כ אب כ אب ا ،أ ّאم אده .כ אب ا א ،כ אب ا כ ،כ אب ا ه ،כ אب ا ١٥ כ אب ا ّد כ ا وا א ا ا ا د ،כ כ .כ אب ،כ אب ا ؤ ،כ אب ا אج اض ،כ אب ا ل ،כ אب ا اض ،כ אب ا ّد ا א ،כ אب ا כ وا ا אت א ٢ ا ا ،כ אب ا ّد و א ،כ אب إ אت ّ אم ،כ אب ا دراك ،כ אب כא ا وا ّد כ אب ١ ٢ أ ا أ :ا א . ر :إ אب. ا ا ،כ אب أدب ا אن ،כ אب اء وا ء إّ ا ا ،و א אدة، ،כ אب ا د، אم אل אم ،כ אب ا ّد אن ،כ אب ا אص وا ّ ّ ،כ אب אد ا ار و ،כ אب إ אت ا אل وا אن ا او ي :رت .כ אب ا ا ٢٠ א ا ا ات وا رض؟ אل: أر ث وأ ّ כאن ا »و و أ َ »و أ؟ אل :ا آن َ ِ اب ا ] ١٠ و ه א ا م ،כ אب ا :א ا أ ّن ً א .כ אب ا ا אء א ّ ا ا כא ا א ا אد ،כ אب כא ا ّא ،כ אب כ وا ا ا ا ل ،כ אب . وا ؤ ،כ אب ا כ אب ا ، ١،כ אب ل ا כ ّ د ّ אع אر ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 574 en-Nâşî el-Kebîr Adı Ebü’l-Abbas Abdullah b. Muhammed b. Abdullah b. Mâlik en-Nâşî olup Şirşîr diye tanınır. Enbâr halkındandır. Bağdat’a geldi, sonra Mısır’a gitti, orada öldü. Kelâmcı, şair, resâil yazarı (münşî), edebiyatı iyi bir ki5 şiydi. Kelâm sahasında aynı kafiye ile yazılmış 4000 beyitlik bir Kasidesi bulunur. Bu kasidede felsefe yolunu takip etmiş, zamanındaki kişilere göre kelâmcıların dışına çıkmıştır. Senevî (düalist) olduğu söylenir. Ebü’l-Kâsım el-Hicâzî’nin hattıyla şunu okudum: Nâşî’ye bu lakabın verilmesinin sebebi şudur: Cedelcilerden bir grubun meclisine girdi. Bu sırada delikanlı 10 bir gençti, Mu‘tezile mezhebi hakkında konuştu. Güzel konuşup münâzara yaptığı kişiyi susturdu. Bunun üzerine meclistekilerden yaşlı bir adam kalktı, gencin başını öptü. “Allah böyle gençlerden (nâşîden) bizi mahrum etmesin, her zaman böyle kişiler çıksın.” dedi. Ebü’l-Abbas bu adı hoş buldu ve benimsedi. İbnü’l-Cüneyd bana böyle dedi.1 [Nâşî’nin Dâvûd b. Ali’ye reddiyesi vardır. Dâvûd’un oğlu Muhammed 15 bu kitaba reddiye yazmıştır.]2 eş-Şehhâm [Adı] Ebû Ya‘kûb Yûsuf b. Ubeydullah eş-Şehhâm olup Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf ’ın talebesiydi. Kitâbü’l-İstitâ‘a ale’l-Mücbira, Kitâbü’l-İrâde, Kitâbü 20 Kâne ve Yekûnü, Kitâbü Delâleti’l-A‘râz ve başka eserleri vardır. [Ebû Ali Cübbâî] Adı Muhammed b. Abdülvehhâb b. Sellâm olup Basra Mu‘tezilîlerindendir. Kelâm ilmini kolaylaştıran, zor meseleleri kolay ve anlaşılır hâle getiren kişidir. Zamanında Basralı Mu‘tezilîlerin reisliği onda noktalanmıştı. 1 2 Burada İrlanda Dublin, Chester Beatty, nr. 3315’teki nüsha sona erer. Bunu Şehid Ali Paşa, nr. 1934’teki nüsha takip eder. Başı “el-Vâsıtî” kelimesidir. Yazmaya yapılan ilâveler. Hindistan’daki Râcistan Kütüphanesi, nr. 51’dendir. Ebü’l-Abbas en-Nâşî’nin şiiri: “Şâdan’ı kim anlattıysa vasfında kem küm etti. Yanağında çiçek üzerine gül görünür. Koparılınca güzelliğinden dağdağan hâline gelir. Onun gözlerinden acayip (güzel) şey yoktur. Onlar zayıflasa da güçleri zayıflamaz.” ا 575 اכ ا א أ ا אس ّ أ ا אر ،وכאن ، ٥ ا כ م، כ أّ د א ا ّا אزي أ ا א أ א ١٠ ا ّ رد ]و ّ ا ا أ إ ّ כאن ا כّ ّ اا ً ثا ، رأ و אل: أ א .وا . ا رده ّ א א - ، ّد ا اا א אا اا داود ،و ّ ،و -، أ ا אس ّ ٣ داود أ ا ب א و ا آ ف ّ أن ٢ ، ذ כ[ ٤ ّ אم أ ا ا ّ אم ،א ة ،כ אب ا رادة ،כ אب כאن و כ ن ،כ אب د ا ا ّ ف. ّ כ אب ا اض ذ כ. أ وا ا ّ ّ א اכ مو ّ ،و ّ ٥ ا ،و ف و א אت .وכאن כ ّ ً א א ا ً روي وا و א وا ة :כאن ا ل .כ ّ כّ و ١ إ ة أر א ه .אم כ ن אو ٤ ل ّ ا ، ًא و ١ ٢ ٣ اد ا دب .و א .أت ١٥ ا ا ّ אכا א . ا א ّ אب ّ م. ،وإ ا ر :و ا. . ر: ر ٣٣١٥כ دو ا א :رض ّ ا و כ ا ا א ا א .و وأو א :ا ا כ אّ . ا ،ا و ا אس ا א :و אدن א ّ إ ّ א، أ א إذا א، د . ر–ا ا رא ا ة ،و ٥ا ا يذّ زא ر ١٩٣٤כ ا א ل ا او אا ر ٥١ا אن ا . ،وا אدات ا ز ، ه ورد ا ى و א ،ح و א. אن ا ى إ ّ إذا BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 576 Bu konuda itiraz edilmez. Ebû Ya‘kûb eş-Şehhâm ve başkalarından okudu. [Ebûbekir’i Ömer ve Osman’a takdim etmesi, Ebûbekir ve Ali hakkında ise tevakkuf etmesi onun görüşlerindendir. 303 yılı Şevval ayında altmış sekiz yaşında vefat etti.]1 5 10 15 20 25 İbn Hacer ve İbn Enceb şöyle derler: İbnü’n-Nedîm bu zâtın yetmiş eserini verir: er-Reddü ale’l-Eş‘arî fi’r-Rivâye -İlginç olan el-Eş‘arî onun talebesiydi. Sonra ona muhalefet etti. Ona reddiyeler yazdı, bazı eserlerini çürüttü-, er-Reddü alâ Ebi’l-Hüseyn el-Hayyât, es-Sâlihî, Câhız, Nazzâm, Berde‘i -Bunların dışında Mu‘tezile’ye muhalefet eden bazı kelâmcılara reddiyyeler yazdı. Kitâbü’l-Usûl, Kitâbü Emri bi’l-Ma‘rûf ve’n-Nehyi ani’l-Münker, Kitâbü’t-Ta‘dîl ve’t-Tecvîz, Kitâbü’l-İctihâd, Kitâbü’l-Esmâ’ ve’s-Sıfât, Kitâbü’t-Tefsîri’l-Kebîr, Kitâbü’n-Nakz alâ İbni’r-Râvendî, Kitâbü’r-Reddi alâ İbn Küllâb, Kitâbü’r-Reddi alâ Men Kâle bi-Ahkâmi’n-Nücûm, Kitâbü Men Yekfür ve Men Lem Yekfür, Kitâbü’l-Usûl fî Şerhi’l-Hadîs. (İbn Enceb es-Sâ‘î İbnü’n-Nedîm’den naklen şu eserleri eklemiştir:) Kitâbü’l-İmâme, Kitâbü’l-Ma‘rife, Kitâbü’n-Nazar, Kitâbü’l-Hakemeyn, Kitâbü’l-Cüz’i’llezî lâ Yetecezzâ, Kitâbü’l-Mechûl ve’l-Ma‘lûm, Kitâbü’l-Mevlid, Kitâbü’l-Ahbâr, Kitâbü’l-Mahlûk, Kitâbü’ş-Şâhid ale’l-Gâib, Kitâbü’l-Kelâm fi’n-Netâ’ic, Kitâbü’l-Esmâ’ ve’l-Ahkâm, Kitâbü Nakzı Kitâbi’n-Nefyi ve’l-İsbât, Kitâbü Nakzı Kitâbi Na‘ti’l-Hikme, Kitâbü Nakzı la Şey’e illâ Mevcûd, Kitâbü Nakzı Kitâbi’l-İmâme, Kitâbü Nakzı Kitâbi’z-Zümürrüd, Kitâbü Nakzı Kitâbi’tTâc, Kitâbü Nakzı Kitâbi’d-Dâmiğ, Kitâbü Nakzı ma Yahteccü bihî İbnü’r-Râvendî alâ mâ Yüsnidühü ilâ Hişâm fi’r-Rivâye, Kitâbü Nakzı’t-Tıbb, Kitâbü Nakzı Kitâbi’l-Mücbira, Kitâbü Nakzı Kitâbi Süleyman fî Tesbîti’l-A‘râz, Kitâbü Nakzı Kitâbi Yahyâ b. Bişr fî Tenâhi’l-Makdirât, Kitâbü Nakzı Kitâbi’rRâzî fi’l-İdrâki’llezî Nakazahû ale’s-Sâlihî, Kitâbü Nakzı Kitâbi Ebi’l-Hüseyn fî İbtidâ’i’n-Nâsî fi’l-Cenne, Kitâbü Nakzı Kitâbi’l-Câhız fi’l-Ma‘rife, 1 (s.218) Basra’ya geldi. Buradaki kelâmcılarla konuştu. Sonra Bağdat’a gitti. Ebü … ed-Darîr’in ders meclisinde bulundu. Kelâm hakkında konuştu. Üstünlüğü, ortaya çıktı. Asker-i Mükrem’e döndü. 235 (849) yılında doğdu, 303 (915) yılında öldü. Oğlu Ebû Hâşim’e kendisini Asker-i Mükrem’de gömmesini vasiyet etti. Fakat o, orada gömmedi. Cübbâ’ya götürdü, orada Ebû Ali bostanı yanındaki anasının mezarında defnetti. Ebû Abdullah el-Kevkebî, Ebû Ali’ye “Süt hoşuma gitmiyor.” dedi. Ebû Ali ona “Sütü sevmeyen Arap, Mu‘âviye’yi sevmeyen Hâşimî gibidir.” dedi. Ebû Ali şöyle der: Zencilerin liderine, falan kumandan öldürüldü diye haber geldi. O da şu beyti söyledi: “Bizden bir süvâri (kahraman) ölürse ancak ertesi yıl onu etrafa duyururuz.” ا 577 ذ כ .وأ ا כ و و ث א و אن و ] אل ا وا أ ا وا و ٥ ا ّد وا א ١٠ אن وا أ با ف أ ن ا [. א وا ّאم وا د כ אب ا אء وا ّن ا .و ا ّد ا و وف وا ا כ ،כ אب ا אت ،כ אب ا ا כ ،כ אب ا ) ،وأ אف ا أ ( :כ אب ا א ،כ אب ا ،כ אب ا ،כ אب ا כ ،כ אب ا ل وا م ،כ אب ا ،כ אب ا אر ،כ אب ا כ אب ،כ אب ا כ م ا א وا אل אت ،כ אب ا א ،כ אب ا כ אب כ אب ا א ،כ אب א כ אب ا ا ،כ אب כ אب ا ازي ا إذا אرس א ا دراك ا ي ا اء ا אس ر +؛ وورد ا ةوכّ .و אد إ ا כ و إ أ א إ : ا اכ כ ا :إ ّن א ّ ا כאم ،כ אب د ،כ אب כ אب ا אج، ا ّ ا او ي כ אب ا هإ א כ אب ة ،כ אب ا א כ אب ا א א כ אب ا أ ...ا اد א ا כ ّ .و אر إ إ ا أ א أن ٣٠٣وأو ٢٣٥و .و ه ّ אن أ ووا ة أ א ،א ة א وا ة أ ود ّ א ، ا : أ אل ، ا ّ ل: ن ًא ا א א ا اف ا رات، ،כ אب وכ آ ق، ا כ ،כ אب ا א ّ ،כ אب אء و ا ءا ي ءإ ّ כ אب ا ا ّ ،כ אب אم ا وا ،כ אب כ אب ا اض ،כ אب אن ١ ا כאم ا ا او ي، ا א כ אب ا أ ،כ אب ا ً د ،כ אب ٢٠ وا אد، א א ا م ،כ אب כ אب ا א כ אب ًא ا ي כ ّ أ ،כ אب ا ١٥ أ ّ ال ث א :ا ّد ّ א و ّ ا אط وا א ّ ل، .כ אب ا ي כאن ا ا כ ّ ب ،כ אب ا ّد כ אب ا ّد حا ل כ ،כ אب ا و ا .و :وذכ ا ، כ אب ا ّ ١ א א ّ אم و כ و ه] .وכאن رأ أ ّ ّ ا כ .אل אو .אل أ ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 578 5 10 Kitâbü’n-Nakz alâ Abbâd fî İnkârihî Delâlete’l-A‘râz, Kitâbü Nakzı Kitâbi’n-Nazzâm fî İhâleti’l-Mikdârât, Kitâbü Nakzı’t-Tabâ’i‘ ale’n-Nazzâm, Kitâbü’r-Reddi ale’n-Nasârâ, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Yehûd, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Mecûs, Kitâbü’l-Mesâili’l-Horâsâniyye, Kitâbü Cevâbi Mesâili Ehli Şîrâz fî lâ Şey’e illâ Mevcud, Kitâbü Cevâbi’l-Askerî, Kitâbü Cevâbât Mesâili Muhammed b. Ömer el-Bâhilî, Kitâbü’l-Aslahi’l-Kebîr, Kitâbü’l-Aslahi’s-Sağîr, Kitâbü’l-İdrâk ale’s-Sâlihî, Kitâbü Müteşâbihi’l-Kur’ân, Kitâbü’l-İmâmeti’s-Sağîr, Kitâbü’l-Müznibîn. Burgûs: Ebû Abdullah Muhammed b. Îsâ el-Cehmî, mihne zamanında Ahmed b. Hanbel ile münâzara yapanlardan biriydi. Kitâbü’l-İstitâ‘a, Kitâbü’l-Makâlât, Kitâbü’l-İctihâd, Kitâbü’r-Redd alâ Ca‘fer b. Harb, Kitâbü’l-Müzâhât adlı eserleri vardır. 240 [854] yılında vefat etti. 15 20 Bişr el-Merîsî: Ebû Abdurrahman Bişr b. Gayyâs b. Ebû Kerîme el-Adevî -mevlâları- el-Bağdâdî el-Merîsî, Zeyd b. el-Hattâb ailesi mevlâlarındandır. İbnü’n-Nedîm bu zâttan sitayişle bahseder. Şöyle der: Çok dindar, takvâ sahibi, kelâmcıydı. el-Belhî “Bişr’in takvâsına dair, şüpheden sakınmak için geceleyin eşiyle münasebette bulunmadığı ve süt kardeşi olması endişesiyle kendisinden on yaş küçük biriyle evlenmediği haberlerinin kendisine ulaştığını aktardı.” Tevhîd konusunda bir kitap yazmıştır. Kitâbü’l-İrcâ‘, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Havâric, Kitâbü’l-İstitâ‘a, Kitâbü’r-Reddi ale’r-Râfızâ fi’l-İmâme, Kitâbü Küfri’l-Müşebbihe, Kitâbü’l-Ma‘rife, Kitâbü’l-Va‘îd ve benzerleri eserleri vardır. 25 30 218 (833) yılı sonunda ölmüştür. Ebü’l-Hüseyin el-Hayyât: İbnü’n-Nedîm Mu‘tezile müelliflerinden bahsederken şöyle der: Kelâm ilminde âlim ve reisti, fakih, hadisçi ve çok ezberi olan biriydi, Bağdattaki diğer kelâmcıların fevkinde bir âlim idi. el-Belhî şöyle der: “Dindar, takvâ, ilim sahibiydi. İlimde akranlarını geçti. Eskilerin çoğunu da geçti. Çok güzel, sağlam kitapları vardır. İnsaflı, güzel ahlâklı, hadis ve ferâiz bilgisi iyi olan bir kişiydi.” ا 579 אد כ אب ا إ א ا ا ّد א ا ا א ّ ا دراك ا א و . ا ١٠ ا כ אب ا ا אل: ا ّ א אة. و ّ א ،وا ّد ا ،وأ אء وכ אب ا אت آل ز ٢٠ אכ م و אل ا כ ا ً وا א :כאن ّא א أ ّ ّאب.Ġ ، ا ّ כ . ةو א אط :אل ا ا .و כ وا ا ا وا رع وا א כ א . ،כ אب ّ ّوج ا ّ [. ا אم أ وي כ أ ّن ا أ ارج ،وכ אب ،وכ אب ا ، . ا وا أ ا . ذכ ا אت אد ،כ אب ا ّد . ،و אل :כאن د ّ ًא ور ً א כ ّ ً א. ،و א ا أ ً א ا ًא وא ،وכ אب ا ر אء وכ אب ا ّد ا ا א ،وכ אب כ ا ا ا آ أ ا א ت ،כ אب ا אث א أن כ ن ر ١٥ ّ כאن א أر اب ،כ אب ا .أ א ،כ אب ا أ ّ כאن כ א ًא ا א ا آن ،כ אب ا א ا وأ ور اب ا אرى ،כ אب כ ي ،כ אب ا כ ،כ אب ا ا ، ذכ ه ا د ،כ אب ب ،כ אب ا :أ ادي ا ا ّאم ،כ אب ا ّد س ،כ אب ا א ا ا א ،כ אب ،כ אب ا ا ّ اض ،כ אب ا ا ،כ אب ث :أ ا ا א د ،כ אب ا ّد ءإ از أ א ٥ إ כאره د ّ رات ،כ אب ا כ אب ا ّאم :כאن ر ً א ّ ً א א ـא ّ ا ً اد. أ ّم א ا כ ّ ا دة وإ א ًא وإ א ً א א אوز ا اءه ،و ّ م قا BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 580 5 Kitapları arasında Kitâbü’r-Reddi alâ men Esbete Habere’l-Vâhid; ….alâ İbni’r-Râvendî, Kitâbü Nakzu’z-Zümürrüd alâ İbni’r-Râvendî fî Zâlike, Kitâbü Nakzu Kitâbi Abbâd b. Selmân fi’l-Aks, Kitâbü Nakzu Kitâbi’t-Tâc alâ İbni’r-Râvendî, Kitâbü Nakzı’d-Dâmiğ alâ İbni’r-Râvendî, Kitâbü Nakzı Kitâbi’l-Burhân adlı eserleri vardır. er-Rummânî 10 es-Serî er-Reffâ, Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ er-Rummânî’ye Sûku’l-Ataş denen yerde komşuydu. er-Rummânî evinin önünde oturururken Serî çoğu zaman onun yanından geçerdi. Rummânî onu [davet edip] yanına oturtur, onunla sohbet eder ve onu Mu’tezile mezhebine davet ederdi. Serî ise Şiî taraftarlığı yapardı. Bu hâl uzayınca şöyle bir şiir inşad etmiştir: “Vurulduğunda kırılan yumurtalar gibi Peygamber’in ve ailesinin düşmanlarıyla mücadele ediyorum. 15 İyice biliyorum ki onların dostu kıyamet gününde hakkıyla mükâfatlandırılacak. Onlara dost olan daima yüksektedir, onlara düşman olan alçalır. Mu‘tezilî’nin biri onlara dair duyduğum dostluğu yüce bir şereften uzaklaştırmak istedi. 20 Ne kalbim ona boyun eğmeye razı oldu ne de Kur’ân ona tâbi olmama izin verdi. Hz. Ali’nin (vasînin) sevgisiyle nişânelendim. Aşkın nişânesini taşıyan o nişaneden ayrılamaz.” İbn Zeyd Kadı Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Zeyd’in şu şiiri vardır: 25 “Akıllı âlim kendisinin adamıdır. İlminin güzelliği onu hemcinslerinden müstağni kılar. İstediğinin adamı ol, mükemmel ol. İnsan aklının üstünlüğü ile ölçülür. Soyu sebebiyle üstün kıldığın ile aklı sebebiyle üstün kıldığın arasında çok fark vardır.” ا 581 ا כ :כ אب ا ّد و ا ا او ي ا د כ אب ّ כ אب ا אج ا כ ،כ אب ا او ي ،כ אب ٥ כ אب ا ا ا ا אن כ אب אد ذ כ ،כ אب ّ ا ا ا ا او ي ،כ אب ا אن. ا ّא כאن ا אرا ي ا ّאً ، כ ا א ً أن ل א אز ا ّ א א ال .وכאن وا ١٠ ا و أ אرع أ اء ا و ي إ ّن و رام ّه أن أ ا و אد و اة ا א ًא ا وار א و آذن ا آن و عا اّא ى ز أ א ا א ا א ا כ ا כ ا ّ أ أ אه وכ כ ز : ّ אا כّ و ء כ א ا א فا א כ إ : ا ا ،وכאن ا و زال لو قا أ ي ّ ا ا ّ ّ א אل ذ כ ا ًא وا א אو ا ّא אب داره وآ כّ ا زال ١٥ أ ... ، ا او ي. כ א BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 582 [Hind nüshasında el-Vâsitî’nin tercüme-i hâlinden önce bulduğumuz ilâveler:] [el-Berde‘î 5 Ebü’l-Hasan Ahmed b. Ömer b. Abdurrahman el-Berde‘î. Aslı Azerbaycan bölgesindeki Berdea’dandır. Bağdatlı büyük Mu‘tezilîlerdendi.] [eş-Şetavî 10 Adı Ebü’l-Hasan Ahmed b. Ali eş-Şetavî olup Mu‘tezile’nin büyüklerinden cimri, kıskanç biriydi. 279 (892) yılında, oğlu ve kızı tarafından boğularak öldürüldü. Şöyle ki eş-Şetavî’nin kızı babasından, istediği bir kişiyle kendisini evlendirmesini istedi. O da kabul etmedi, evden çıkmasını yasakladı. Kızıyla oğlu Bâb-ı Muhavvel mevkisinden bir katil getirip onu boğdurmak üzere anlaştılar ve katil onu boğarak öldürdü. eş-Şetavî Bağdat’ın Kerh semtindeki el-Kubâb sokağında otururdu.] [Hâris el-Varrâk 15 20 25 (Ebü’l-Kâsım) el-Belhî Kitâbü’l-Mehâsin adlı eserinde şöyle der: Adı Ebü’l-Kâsım el-Hâris b. Ali idi, Horasan halkındandı. Son derece dindar, vera‘ ve takvâ sahibi olup zamanında bilgili kişilerin reislerindendi. Benzeri azdı. Sağlam telif edilmiş şöhret bulmuş güzel kitapları vardır. İbnü’r-Râvendî’nin çeşitli kitaplarına reddiyeler yazmıştır. Ebû Ali el-Cübbâî zamanında yaşamıştır. Onunla Sûku’l-Ahvâz denilen yerde münâzaraları ve toplantıları vardı. Kitap satan bir varrâktı. Bağdat’ın batı yakasında Kasr-i Vaddah denen yerde kitapçılık yapardı. Kitâbü’l-Mahlûk, Kitâbü’l-Esmâ ve’l-Ahkâm, Kitâbü’l-İmâme, Kitâbü Nakzı’d-Dâmiğ, Kitâbü Nakzı’z-Zümürrüd, Kitâbü Nakzı Na‘ti’l-Hikme, Kitâbü Nakzı’t-Tâc, Kitâbü Müteşâbihi’l-Kur’ân, Kitâbü Hudûsü’l-Âlem ve’l-Edilleti aleyhâ adlı eserleri vardır.] [Ebü’l-Kâsım el-Belhî 30 Adı Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî olup elKa‘bî diye tanınır. Âlim, kelâmcı, devrinin reislerindendi. Nasr b. Ahmed es-Sâmânî’nin komutanlarından Ahmed b. Sehl’in kâtibiydi. ا 583 א ]ا אدات ا ا א [ ا ا ]ا د أ ا وכאن ا ،وأ اد [. ي أ ا أ و אت ًرا. ،وכאن ّ ا ي، ا ً ّ أ ّن ّو א ا وا ،وذ כ أ ّن ا ً א، أن אءا ّ ار وا א .א ل رب ا אب א כ خ[. و אن ا אر ؛ אو ّل ،وכאن אب ] אرث ا ّراق ١٠ אل ا ا ١٥ ا כ אر ا ]ا ٥ أ ا د د أذر אن כ אب ا أ ق، א ا : أ ا א وا رع وا ا אرث ،ر أ رؤ אء أ ا אن، ا رة ،و ض ّ ة כ אد כ ،وכ زא ،و ا א ات وا א אت ا א ،و כ ا ا او ي .وכאن أ ّאم أ ّ و ّ אح ا א ا כ و ّرق אس ورا ً א ق ا از .و אل :وכאن ّ . ا و :כ אب ا اכ ا ا ،כ אب ا א ا آن ،כ אب ]أ ا א ٢٠ و ر أ ا א أ ق ،כ אب ا ّ אء وا د ،כ אب כאم ،כ אب ا א ،כ אب ا כ ،כ אب وث ا א وا ّد ا אج ،כ אب א[. ا ا ز א .وכאن כ دا أ א ّ اد و ف אכ أ ف ،א ،כّ ، . BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 584 5 10 15 20 25 30 Ahmed b. Sehl, Nasr b. Ahmed’e karşı Nîsâbur’da isyan etti. Nasr, Ahmed’i yenince yakaladığı kişiler arasında el-Belhî de vardı. Onu hapsetti. Vezir Ali b. Îsâ bunu öğrenince onu teşhis edecek adam gönderdi. Bu sırada Hâmid b. el-Abbas vezirdi. el-Belhî hapisten çıkıp kelâmcıların toplandığı Ebû Ahmed Yahyâ b. Ali’nin meclisine geldi. Meclistekiler ona saygı gösterdiler, yücelttiler. Ona danışmayan, onunla istişare etmeyen kimse kalmadı. [Bir keresinde] bir Yahudi içeri girdi. Meclistekilerden biri onunla şeriatın neshi meselesi hakkında konuşuyordu. Ebü’l-Kâsım’ı hakem tayin ettikleri bir meseleye geldiler. Ebü’l-Kâsım’ın sözü Yahudi’nin aleyhindeydi. Yahudi’ye “Söz senin aleyhinde” dedi. Yahudi “Bunu nasıl biliyorsun?” dedi. Ebü’l-Kâsım; “Ey adam bir bak bakalım, Bağdat’ta kelâmî meselelerin konuşulduğu bundan daha kıymetli bir meclis var mı?” dedi. Yahudi “Hayır.” dedi. el-Belhî ona “Kelâmcılardan burada hazır bulunmayan var mı?” dedi. Yine “Hayır.” dedi. el-Belhî “Peki, onlardan bana tazimde bulunmayanını gördün mü?” Yahudi “Hayır.” dedi. el-Belhî “Onlar ben yokken bile hakkımı teslim ederler.” dedi. el-Belhî 1 Şa‘bân 319 (19 Ağustos 931) tarihinde vefat etti. Kitâbü’l-Makâlât -buna Uyûnü’l-Mesâ’il ve’l-Cevâbât’ı ilâve etti-, Kitâbü’l-Gurar ve’n-Nevâdir, Kitâbü Keyfiyyeti’l-İstidlâl bi’ş-Şâhidi ale’lGâ’ib, Kitâbü’l-Cedel ve Âdâbi Ehlihî ve Tashîhî İlelihî, Kitâbü’s-sünne ve’lCemâ‘a, Kitâbü’l-Mecâlîsi’l-Kebîr, Kitâbü’l-Mecâlîsi’s-Sağîr, Kitâbü Nakzı Kitâbi’l-Halîl alâ Burgûs, Kitâbü’l-Kitâbi’s-Sânî alâ Ebî Ali fi’l-Cenne, Kitâbü Mesâ’ili’l-Hocendî fî mâ Hâlefe fîhî Ebâ Ali, Kitâbü Te’yîdi Makâleti Ebi’l-Hüzeyl fi’l Cebr, Kitâbü’l-Müzâhât alâ Burgûs, Kitâbü’t-Tefsîri’l-Kebîr li’l-Kur’ân, Kitâbü Fusûli’l-Hıtâb fi’n-Nakzı alâ Racülin Tenebbe’e bi-Horasan, Kitâbü’n-Nihâye fi’l-Aslahi alâ Ebî Ali [el-Cübbâî] -Belhî’nin bu eserini Saymerî nakz etmiştir-, Kitâbü’l-Kelâm fi’l-Ümme alâ İbn Kubbe, Kitâbü’n-Nakzı ale’r-Râzî fi’l-İlmi’l-İlâhî adlı eserleri vardır. el-Belhî devrindeki kelâmcılar arasında Ebû Ali el-Cübbâî, Ebû Bekir el-Halfânî, Ebû İshak el-Vâhibî vardır.] ا 585 وכאن أ أ ،א أ ،و ٥ دي ،و أא ا א ا ا إ ّأول م :כ אب ا اכ ا ر وا ادر ،כ אب כ و ا ،כ אب ا ا ١٥ א אب لا أ ١ ٢ ٣ ٤ ا ّ כאن א ،أ . أ+ا ر :ا . ر :ق. א. ر: و אن ل א א כ ا ا ذ כ وأ א א . نا א ا א ،כ אب ا א א ،כ אب ا א א ا אت ،כ אب وا ل وآداب ا כ ،כ אب ا أא אق ا ا ا ا [. א أ اכ ا ّ ا כّ א ،وأ إ أ آن ،כ אب ا אن ،כ אب ا א . א ،כ אب ث ،כ אب ا ر ّ ي.כ אب ا כ م ًא ٤ ه؟ אل. : ا ةو א אة ا ٣ ا כ ّ ؟ אل . :אل: ّ ي ا ا ازي ٢٠ ا ا اد ث ،כ אب ا כ אب ا א ا وََ وّ ا :ا כ .אل أ ًا وا ّ ،כ אب ا ،כ אب ا ا א כ אب ا ،כ אب اإ ا ،أ ف ٢ إ ّ وأ ّכ ا دي ،אل أ ا א א ت ،وأ אف إ ، ا ه ،و ع، أ :اכ م ا ،אل أ ا א ّ أ ا ١،ا ي ه ،ور ا ؟ אل . :אل :أ אرغ .و ّ ا أ ن . أ ا أ ًا و أ כّ دي :و א ر כ א אل :أ ١٠ ا ،وכאن ا כ م כ مأ ّ א ر، أ ا ز أ ه، ا אس .و وزارة א ّ ه ا כ ّ ن ،و כאن إ .ود وأ אم ّא ا ّ ا ،כ אب ا ا כّ أ BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 586 [es-Saymerî 5 10 Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer es-Saymerî Saymara halkındandır. Basralı Mu‘tezilîlerden sayılır. Çünkü Ebû Ali el-Cübbâî’den okuduğunu söylerdi. Ebû Ali’den sonra Mu‘tezile’nin reisi oldu. Ebû Ali yaşında veya ona yakın yaştaydı. 315 (927) yılında öldü. Ebû Ali’den onun hakkında “Şeyhimiz Ebû Abdullah” dediği rivayet edilir. Ebû Saîd es-Sîrâfî kelâm ilmini bu zâttan öğrendi. Aynı zamanda Ebû Bekir b. el-İhşîd’in hocasıdır. Kitâbü’l-Mesâil ve’l-Cevâbât lehû, İbnü’r-Râvendî’nin Kitâbü’t-Tabâ’i‘ adlı eserine reddiyesi, el-Belhî’nin Kitâbü’n-Nihâye fi’l-Aslahı alâ Ebî Ali el-Cübbâî adlı eserine reddiyesi vardır.] [el-Bâhilî 15 Ebû Ömer Muhammed b. Ömer b. Saîd el-Bâhilî el-Basrî. Bâhile kabilesindendir. Basra’da doğdu, büyüdü, Basra mektebi kelâm sanatını iyi bilirdi. Kadı idi, meclisine kelâmcılar gelirdi. Rivayete göre Ebû Ali el-Cübbâî de meclisinde bulunurdu. Hoş anlatımı ve ince ifadesinin tesiriyle insanların ve kelâmcıların gözleri yaşarırdı. Kitâbü’l-İ‘câzi’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Usûl fi’t-Tevhîd, Kitâbü’t-Tevhîd Müfred ani’l-Usûl adlı eserleri vardı.] [Ahmed b. Yahyâ el-Müneccim 20 25 Adı Ebü’l-Hasan Ahmed b. Yahyâ b. Ali b. Yahyâ b. Ebû Mansûr el-Müneccim idi. Edebiyatı iyi, kelâm bilgisi güzeldi. Bu konuda ve edebiyatın çeşitli konularında eserleri vardır. Nedimler bahsinde kendisinden ayrıntılı söz ettik. Kelâm konusunda Kitâbü İsbâti Nübüvveti Muhammed aleyhisselâm, Kitâbü’t-Tevhîd ve’r-Reddi ale’l-Müşebbihe adlı eserleri vardır. Ebû Ahmed Yahyâ b. Ali’nin hattıyla Ebü’l-Kâsım el-Belhî’nin şu sözlerini okudum: Vâsıl b. Atâ ve çağdaşlarından sonra kitap yazan, Mu‘tezîliliğiyle meşhur kişiler Ebü’l-Hüzeyl en-Nazzâm, Muammer b. Abbâd, Hişâm el-Fûtî, Dırâr İbnü Amr, Bişr b. el-Mu‘temir, Sümâme b. ا 587 ي ]ا و أ ا ّ أّ أ ّ ،כאن ،وכאن أ ٥ ا و כ ا و :כ אب ا ا א ،כ אب ا ّ כ אب ا ةو أ أ . ا אت ،כ אب ا ا א . כ אب ا وف כ אب ا א ا او ي أ ا א [. أ و و ١٥ د ا :כ אب إ ا أ ا ا ا دب، ّ א ذכ ه ا اכ أ ١ ي، ا اכ م ه כאن אز ا آن ،כ אب ا ل ار. ّ א כ م ،و أ אر ا אء. . ا ّ ّ أ أ أت أّ ا اכ ،و ا אد، ا ّאمّ ، ّ ر- א ا . ه א ة ،وכאن א א ً ،وכאن ،כ אب ا ، ل[. ]أ و وا ّد ع א ا ا כ ّ ن .و כ أ ّن أ א אر ،כ ا אس وا כ ّ ن. اכ ا ا א ّ ه א، ،ور ّ ٢٥ כ وا ا و אة ]ا א ١٠ ٢٠ ا ّ א .و ّ ا ،و אأ ل: א ا א ،وإ ا أو ا כ م ،وכאن أ אذ أ اכ ي، أ ّ أ أ ّ כאن أ ا ا أ ةّ ، ا א ذכ כ ا כ م :כ אب إ אت ّ وا א אم ا ،و أ ّة ّ را ّ ، ا داب ،و ذכ ا م ،כ אب ا :أر אب ا ،אل أ ا א ا אء و ه :أ ا وا ال ،א ا و، ،ار ١ا ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 588 5 Eşres ve el-Câhız’dır. Bunlardan başka Bişr b. Hâlid, Ali el-Esvârî, Îsâ b. Subeyh, Ca‘fer b. Harb, Ca‘fer b. Mübeşşir, Kâsım ed-Dımaşkî el-İskâfî, Îsâ b. el-Heysem, Ebû Şuayb es-Sayrafî, eş-Şehhâm, el-Edmî, Ebû Züfer, Muhammed b. Süveyd, Ebû Mücâlid, Ebü’t-Tayyib el-Belhî, Muhammed b. Ali el-Mekkî, Ebü’l-Hüseyin el-Hayyât, eş-Şetavî, Nîsâbur’da Muhammed b. Saîd b. Zenciyye, Muhammed b. Abdülvehhâb el-Mennânî el-Belhî, el-Hâris el-Varrâk, es-Saymerî gelir.] [Mu‘tezile’den veya Mürcie’den olup olmadıkları kesin olmayan kelâmcılardan bir kısmının adları 10 15 20 Humeyd b. Saîd b. Bahtiyâr el-Mütekellim: Bu zâtın Kitâbü’l-Halkı’lKur’ân, Kitâbü’r-Reddi alâ Yûşa‘ Baht Matranı Fars, Kitâbü’l-Fasl fi’r-reddi ale’l-Müşebbihe, Kitâbü Nefyi’t-Tecessümi ani’llah, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Mecûs, Kitâbü’r-Reddi alâ Ehli’l-Kavli bi’l-Ecrâmi ve Ezeliyyetihâ, Kitâbü Hurrâti Ehli’l-Felek, Kitâbü İsbâti’t-Tahrîf fi’l-Hadîs, Kitâbu İzâfeti’l-Ulûm, Kitâbün [Redd] ale’n-Nasârâ fi’n-Ne‘îmi ve’l-Ekli ve’ş-Şürbi fi’l-Âhire ve alâ Cemî‘i Men Kâle bi-Zıddı Zâlike, Kitâbü Mütekellimî Ehli’l-İslâm, Kitâbü Cevâbi’l-Mülhidi’l-Basrî Ellezî Ta‘ane alâ Ehli’l-Milel ve Kasade ile’l-İslâmi, Kitâbün fî mâ Ahdese Ba‘zü’l-Müslimîn mine’l-Kırâât ve Vücûhihâ adlı eserleri vardır.] Kelâmcılardan Muhammed b. Abdülkerîm’in Kitâbü’l-Mahlûk alâ Burgûs, Kitâbü’l-Ma‘rife adlı eserleri vardır. [Ebû Affân el-Fârikî 25 Adı Abdurrahman b. Müslim olup kelâmcılardandır. Kitâbün [Redd] alâ Burgûs fi’l-Müsâvâti beynehû ve beyne’l-Mülhidîn, Kitâbü’l-Mesâ’ili’lletî Cerat beynehû ve beyne’l-İskâfî fî Meclisi İbn Ebî Dâvûd, Kitâbü’t-Tevellüd ale’l-İskâfî adlı eserleri vardır.] el-Vâsitî1 Ebû Abdullah Muhammed b. Zeyd el-Vâsitî … kelâmcıların büyüklerindendir. Ebû Ali el-Cübbâî’den okudu, ona uyardı, sesi güçlü, talebeleri çoktu. 1 Eski neşirler burada yeniden başlıyor. ا 589 أ س ١،وا א .و ب، ا ا ٥ ز ّ ،א ّ אم ،ا د ،أ ز ، א ر، ]أ אء ا ١٠ כא ، ا ،أ ّ ّ ا כّ א ا ّ أ אر ا כ ّ :و ا ان אرس ،כ אب ا ّ اري، ،أ א ،أ ا ي، ا אط ،ا ا כ ،أ ا ّ ّ ا ّ אب ا א ا ،ا אرث ا ّراق ،ا ّ ّ א ، ا ،ا ، ء؛ ا ، اכ ،أم :כ אب ّ ي[. ،و ا ا آن ،כ אب ا ّد ٢ ،כ אب ا ّ ا ّد ام وأز א ،כ אب أ س ،כ אب ا ّد ا ا ،כ אب ا ّد ّ ٣ ،כ אب إ א ا م ،כ אب ا د ا ات أ ا כ ،כ אب إ אت ا ا אرى כ אب כ ّ إ ا و ا أ م ،כ אب اכ ]أ وا ا ا ث אأ ث : ، אواة כא و ا أ ةو ا ا و ا כّ ،כ אب ا داود ،כ אب ا ا اءات وو א. :כ אب ا ق اכ .و ا ّ אل ّ ذ כ، أ ا يا ي ا ا כّ [. ّ אن ا אر ا م ،כ אب اب ا ا ّ ث ،כ אب ا ١٥ وا כ وا ب ا ّ ا ل א اכ א ا :כ אب ا د ٤ ت ا و כא [. ا ا ٢٠ ا أ أ ا ١ ٢ ٣ ٤ ر -أ س. أ :ا . ّ ر -ا د. ر – ا د. ّ א ّ وإ ز כאن ا ا ... ،وכאن ّ ا כّ زא א ا وכ אر .أ تכ ا אب. BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 590 Bazıları onun Bağdatlı kelâmcılardan olduğunu söyler. Doğru olan budur. Fasîl denen yerde otururdu. Allah’ın en hafif ruhlu kuluydu. Ayrıca şiir de söylerdi. Niftaveyh’i şöyle hicvetti: 5 10 15 “Günahkâr görmek istemeyen Niftaveyh’i görmekten kaçınsın. Allah onu adının yarısıyla (nift yani petrol) yaksın. Kalan kısmı (veyh) ona yas tutsun.” Onun Niftaveyh hakkında hoş sözlerinden biri şudur: “Kim cehalette ileri gitmek isterse Nâşî mezhebi üzere kelâm, Dâvûd b. Ali mezhebi üzere fıkıh, Niftaveyh mezhebi üzere nahiv öğrensin. Niftaveyh; kelâmı Nâşî mezhebi, fıkhı Dâvûd mezhebi üzere bilir. Bu da cehaletin son mertebesidir. Vâsitî, Ebû Ali’den dört yıl sonra vefat etti. Bazıları “306 (918) yılında vefat etti.” demişlerdir. Kitâbü İ‘câzi’l-Kur’ân fî Nazmihî ve Te’lîfihî, Kitâbü’l-İmâme adlı güzel eserleri vardır. Vâsitî’nin talebelerinden Ebü’l-Abbas el-Kettâb’ın adı … Kitâbü Nakzı Kitâbi’l-İrâde Sıfatin fi’z-Zât adlı eseri vardır. İbnü’l-İhşîd 20 25 Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Beygacur el-Ahşâd, Mu‘tezile’nin ileri gelenlerinden, iyilerinden, zâhitlerindendir. Bir çiftliği vardı, onunla geçinirdi. Gelirinin çoğunu ilme ve ilimle uğraşanlara harcardı. Ayrıca fesahatı iyiydi. Arapça ve fıkhı bilirdi. Fıkıh sahasında bazı eserleri vardı. Evi Derbü’l-İhşâd’da Sûku’l-Ataş denen yerdeydi. İlme olan aşkından ve dindarlığından dolayı çiftliğindeki kahyasına “Çiftliğim hakkında benimle konuşma! İhtiyacımı gönder, ona muhtacım. Bırak ilimle, âhiret işleriyle uğraşayım.” derdi. Ebû Bekir 22 Şa‘bân 326 [24 Haziran 938] Pazar günü vefat etti. Kitâbü’l-Me‘ûne fi’l-Usûl: tamamlayamadı-, Kitâbü’l-Mübtedâ’, Kitâbü nakli’l-Kur’ân, Kitâbü’l-İcmâ‘, Kitâbü’n-Nakzı ale’l-Hâlidî fi’l-İrcâ’, Kitâbü İhtisâri Kitâbi Ebî Ali fi’n-Nefyi ve’l-İsbât, Kitâbü İhtisâri Kitâbi’t-Tefsîr li’t-Taberî adlı eserleri vardır. ا 591 و إّ أ اد و כ ّ א ا رو ً א ،و ّ ،و ذכ ا ،و لا ٥ اכ م ،وا ا א .אل :و و ١٠ א ، ّ و א . و اכ و אب ا ا أ ١٥ ا و أ وز ّ אد وأ כ .و ٢٠ כ و و ا آن ،כ אب ا ١ ا ر :ا ل כ ،ود אن اכ أ : אء ما אد. درب ...و אن :כ אب ا אع ،כ אب ا وا אت ،כ אب ا أ ّ ا אد. اכ أא ف أכ وا ف رب ا ا ّ و ل ،و ا א ي אر כ אب ا و א إ אإ .و ا أ أ و ّد ا ّة אد .وכאن ء و . :כ אب ا א א ّ و .כ אب ا א ، ١ ف داود ر و אد ،وכאن א ّ ا א .و ، وا أ אز ا آن قا وور ، ر .و ّ ّ ،وا ا א כ أ ذ כ כאن : ا داود را وכא .و ل: أ ا אس ا כ ّאب وا ّ ا ات. כ אب ا رادة ا أ ّ כאن ا :כ אب إ א و אل أراد أن א اכ م إ ًذا א ا َ ْ ِ أَ ْن ى ِ ْ َ ِ َ َْ ْ َْ ََ ا ًא َ ِ ا אِ و َ َ َ َ َ ْ ُ َ أن َ َ ى َ א ِ ً א َ ْ ّه ْ َ أ َ ا ِِ ِ ا ِ ِ ْ ْ ْ َ و .وכאن ل وכאن و ّ ة .و ّ أ ا א . ّ ،כ אب ا ا ر אء ،כ אب ا ّ א ى ،כ אب ي. אر כ אب BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 592 el-Husaynî Ebü’l-Hüseyin Abdülvâhid b. Muhammed el-Husaynî, Ebû Ali el-Cübbâî’nin talebelerindendi, ondan okudu. Kitapları vardır. 5 Ebü’l-Alâ el-Mâzinî, Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ [er-Rummânî], Ebû İmrân b. Rabâh, Ebû Abdullah el-Habeşî, İbnü’l-İhşîd’in talebelerindendir. Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ’nın yazdığı kelâmla ilgili eserler yukarıda zikredildi. Ayrıca, bu zâttan nahivciler, lügatçiler arasında behsedildi. Burada kelâmla ilgili eserlerini zikredeceğiz. 10 15 [İbnü’n-Nedîm Fihrist’te, Ali b. Îsâ er-Rummânî’nin Şiîlik hakkında yazdığı kitaplardakilerin onun görüşü olmadığını, o dönem Şia mezhebi yaygın olduğu için bunları takiyyeden yazdığını ifade etmiş ve bu konu hakkında es-Serî er-Reffâ ile olan meşhur hikayesini zikretmiştir. es-Serî er-Reffâ, Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ er-Rummânî’nin Sûku’l-Ataş’ta (mahalle) komşusuydu. er-Rummânî evinin önünde oturururken Serî çoğu zaman onun yanından geçerdi. Rummânî onu [davet edip] yanına oturtur, onunla sohbet eder ve onu Mu’tezile mezhebine davet ederdi. es-Serî ise Şia mezhebindendi. Bu durum uzayınca es-Serî şunları söyledi: …] Mu‘tezile ile ilgili Kitâbü San‘ati’l-İstidlâl, Kitâbü’l-Esmâ ve’s-Sıfât, Kitâbü’l-Ekvân, Kitâbü’l-Ma‘lûm ve’l-Mechûl’dür adlı eserleri vardır. 20 Mu‘tezile’den Sadece Adı Bilinenler Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed b. Ayyâş: Mu‘tezilî olup Kitâbü Nakzı Kitâbi İbni Ebî Bişr fî Îzâhi’l-Burhân. 25 el-Hasan b. Eyyûb: Kelâmcılardan olup kardeşi Ali b. Eyyûb’a yazdığı Kitâbün fi’r-Reddi ale’n-Nasârâ ve Tebyîni Fesâdı Makâletihim ve Tesbîti’n-Nübüvve adlı eseri vardır. İbn Rabâh Ebû İmrân Mûsâ b. Rabâh, Ebû Ali [el-Cübbâî] ekolünde kelâmcıdır. ا 593 ا و أ ا ،و أ ٥ ا ا ... اכ أ אء א ذכ أ ا ا כ م، أ אء כ ا ١٥ . ا אز ١،وأ ا . ا ا أ و أ אب ا ا ان ر אح ،وأ ا א ٢،وأ ّ أ ا ١٠ ّ ا أ אب أ ا ا א .و ٣ א ا ذ כ... : و أ إ כ אب ا أ אق إ ا ا ا ّد ٢٠ ا ف ّ إ אح ا ّ أ ه אن. و أ ّ ب :ا כ ّ אد א ا אرى و ّ ا ُ א ّא ا ذכ ا אرا ي ا ّ אء ً אز א ّ א و ال ،وכאن א אت ،כ אب ذכ ه אش: اכ و ا כ :כ אب إ ا ّ ة. و ،כ אب أّ ب أ ر אح أ ١ ٢ ٣ ٤ أن اכ כ אت ا כ م، ع اا ]ذכ ا ا אر ل א ،وإ א כ ا א ًّ ّ رة ذ כ .כאن ا ا ّ ي ا אء כא ،وذכ ا ّ وכאن כ ا א قا ا א ا ً إ أن ل و אد אب داره א أ [... : ،א אل ذ כ ا ي ّ אء وا ل ،כ אب ا ا ال :כ אب ا وأ ل. م وا ا כ ان ،כ אب ا ا ا وا ا ّ א ان ر–ا ر– ا ر–ا ر-ا אد. א . א . א . ر אح ،ا כ ّ أ ا א . ٤ BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 594 Ebû Bekir b. el-İhşîd, es-Saymerî ve başka kelâmcılardan okudu. Zamanımızda Mısır’da (Fustat) yaşadığı söylenir. Seksen yaşını geçmiştir. Doğumu … Kitapları vardır. İbn Şihâb 5 Ebü’t-Tayyib İbrâhim b. Muhammed b. Şihâb. Belhî, Hayyât ve başkalarından okudu. İlerlemiş yaşta 350 (961) yılından sonra öldü. Doğumu … idi. Kitâbü Mecâlisi’l-Fukahâ’ ve Münâzarâtihim adlı 400 yaprak kadarlık bir kitabı vardır. İbnü’l-Hallâl el-Kâdî 10 Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed b. Hafs el-Hallâl el-Basrî, Basra’da doğdu. Saymerî ve Ebû Bekir b. el-İhşîd ile karşılaştı ve o ikisinden okudu. Hazze yani el-Hadîse şehrine kadı oldu. Sonra ona Tikrit kadılığı verildi. Hâlâ bu şehirdedir. Kitâbü’l-usûl, Kitâbü’l-müteşâbih adlı eserleri vardır. Ebû Hâşim ve Talebeleri 15 Adı Ebû Hâşim Abdüsselâm b. Muhammed el-Cübbâî’dir. 314 yılında Bağdat’a geldi. Zeki, iyi kavrayan, anlayışı keskin, kelâm sanatını bilen, bu sanatta muktedir olan bir kişiydi. 321 [961] yılında vefat etti. Kitâbü’l-Câmi‘i’l-Kebîr, Kitâbü’l-Ebvâbi’l-Kebîr, Kitâbü’l-Ebvâbi’s-Sağîr, Kitâbü’l-Câmi‘i’s-Sağîr, Kitâbü’l-İnsân, Kitâbü’l-A‘râz, Kitâbü’l-Mesâ’ili’l-As- 20 keriyyât, Kitâbün-Nakzı alâ Aristâtâlîs fi’l-Kevn ve’l-Fesâd, Kitâbü’t-Tabâ’i‘ ve’n-Nakz ale’l-Kâ’ilîne bihâ, Kitâbü’l-İctihâd adlı eserleri vardır. İbn Hallâd el-Basrî Adı Ebû Ali Muhammed b. … b. Hallâd olup Ebû Hâşim’in talebelerindendir. Asker-i Mükrem’e onun yanına gitti, ondan okudu. Onun ileri 25 gelen talebelerindendi. Kitâbü’l-Usûl adlı eseri vardır. ا 595 أ أ ١ زא א ٥ ّ ا )ا ١٥ אط( ،و א و ا אء و א ا ا ّ لا א أ ا אء כ وأ א כ ورد إ ّ ا א . أ إ ا ّ ا أ ١٠ و .و اכ . אب أ ا א כ ا ا و ا ا يو ه ا כّ אوز ا א و ه ...و א א أر ه ...و א ور . ا ّ لا א .وכאن إ ا ها א .و אإ ّ وأ ،و وأ אب .أ א ٢.وכאن ّ ا وا א. אط و ّ ا כ :כ אب ي، אء اכ ي ا . ا ل ،כ אب ه א .و ّ ه ،٣و :כ אب ا א ا أ א א ،وכאن ذכ א، و إ ىو و ّ م ا و ّ ا א .م ّ ٤ .א א ،א ا א . ا כ م م ًرا ة ًא . ّ أر ، ا כ :כ אب ا א ا כ ،כ אب ا اب ا כ ،כ אب ا اب ا و ،כ אب ا אن ،כ אب ا ض ،כ אب ا א ا כ ّאت، כ אب ا א ا ا כ ن وا אد ،כ אب ا א وا أر א א כ אب ا אد. א ،כ אب ا ا א ا ٢٠ وأ ١ ٢ ٣ ٤ ّ دا أ .وכאن ر: ر: ر: أ: اء. א . ه. ّ א ًא. ّ ي ّ ًא ... أ ّ د، א و أ אب أ א ا כ :כ אب ا . جإ ل. إ ا כ BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 596 Ebû Hâşim el-Cübbâî’den okuyan ve bilinen eseri olmayanlar Kaşver diye bilinen … adlı İbn Sehleveyh, künyesi Ebü’l-Kâsım’dır. Cemelü Âişe denen Abdullah b. Hattâb ve Ebû Bekir el-Buhârî. el-Cü‘al olarak bilinen el-Basrî 5 10 15 20 Adı Ebû Abdullah el-Hüseyin b. Ali … b. İbrâhim olup Kâğazî diye tanınır. Basralıdır, Basra’da doğmuştur. Hocası, Kaşver lakaplı Ebü’l-Kâsım İbn Sehleveyh’tir. Ebû Hâşim mezhebinde olup devrinde arkadaşlarının reisi idi. Faziletli, fakih, kelâmcı, adı ünlü, değeri yüksekti. Mezhebini iyi bilirdi. Etrafta, çeşitli yerlerde bilhassa Horasan’da meşhurdu. Irak halkı mezhebinde fakihtir. Ebü’l-Hasan el-Kerhî’den okudu. Burada kelâm konusundaki kitaplarını zikredeceğiz. Fıkha dair kitaplarından fakihlere dair makalede söz edeceğiz inşallah. Cü‘al, Sehkelâm es-Saymerî el-Abbâdânî diye tanınan Ebû Ca‘fer’den de okudu. Ebû Ali b. Hallâd’ın yanında bulundu. Ebû Hâşim Abdüsselâm b. Muhammed’den de okudu. 308 (920) yılında doğdu, 369 (979) yılında Bağdat’ta vefat etti. Kitâbü Nakzı Kelâmi’r-Râvendî fî Enne’l-Cisme lâ Yecûzü en Yekûne Muhtera‘an lâ min Şey’ -maddenin ebedî olduğu hakkında Ebû Bekir er-Râzî’nin, el-Belhî’nin reddiyesine yazdığı reddiye-, Kitâbü Nakzı’r-Râzî fî Ennehû lâ Yecûzü en Yef‘ale’llâhû Te‘âlâ Ba‘de en Kâne Gayra Fâ‘ilin, Kitâbü’l-Cevâbi alâ Mes’eleteyi’ş-Şeyh Ebû Muhammed er-Râmehürmüzî, Kitâbü’l-Kelâmi fî Enne’llâhe Te‘âlâ lem Yezel Mevcûden ve lâ Şey’e Sivâhü ilâ en Haleka’l-Halka -Allah hiçbir şey yokken ve mahlûkatı yaratmadan önce mevcuttu-, Kitâbü’l-İmân, Kitâbü’l-İkrâr, Kitâbü’l-Ma‘rife adlı eserleri vardır. ا 597 أ و ّ أ ر[ ا ]َ ّאب ،وأ ا ٥ ا ١٠ ا כ أ ١٥ ا أ ّن ا أ أ ،ا إ ا وف א כא ي. أ ر أ ًא כ ّ ً א א אع وا ان و א ا אن ،وכאن ا ّ ا כ ،و اכ أ ا ا כ ا اق .أ ا כ א ا אء ،إن אء ا .و أ أ ً א ا ا כ م .و כ כ ّد. أא ي ا אدا و ا وف כ م ا أ ا .و . ،و ّ ه .وכאن א ً א ، ا و أ ... رא ر ،א ـ ً א ٢ אري ١و ف א ه א .وأ אذه أ ا א ،وإ ّ ،وכ أא ا א ا وف א أ ا ر وا و כ אب ... ا ا ة ،و א ا כ ا يا و א وف ا ّ א ] ُ ف[ ا م אن و ّ ٣.و ه א .و ّ ٤ כ م ا او ي ا כ :כ אب א .و و ّ و ا ازي כ م ء ،و ًא ز أن כ ن א م ا ازي .כ אب أن כאن א اכ م أ ّن ا ا אن ،כ אب ا ١ ٢ ٣ ٤ ر -وأ כ ا و أ. أ :و أ+ا ُ א . أ :ا ا و ي. .כ אب ا א כ אب ا ازي اب ل ار ،כ אب ا אري. ا . ًدا و أّ ء ز أن أ اه إ ا ّ ا ا ا أن א ي .כ אب .כ אب BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 598 Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla Âlimlerin Haberleri ve Yazdıkları Eserlerin Adlarından Bahseden Kitâbü’l-Fihrist’in Beşinci Makalesinin İkinci Fenni İmâmiyye ve Zeydiyye Şîası Kelâmcıları Hakkındadır 5 10 15 Şîa’nın Bu Adı Almasının Sebebi Muhammed b. İshak der ki: Talhâ ve Zübeyr, Hz. Ali’ye (as) muhalefet edince ve Hz. Osman’ın kanını (onu öldürenlerin cezalandırılmasını) isteyince, Hz. Ali’nin onların Allah’ın emrine dönünceye dek onlarla savaşmak için harekete geçmesi üzerine Hz. Ali’ye tâbi olanlar bu ismi (Şîa adını) aldılar. Hz. Ali onlar için “Şiam (taraftarlarım)!” demiş ve onları şöyle adlandırmıştır: Esfiyâ -ilk sınıf-, Evliyâ -ikinci sınıf-, Şurtatü’l-Hamîs -üçüncü sınıf- ve Ashâb -son sınıf-. Ordunun şurtası (polisi) denmesi şurdan gelir: Hz. Ali (ra) onlara “Şartları kabul edin, ben size cenneti vadediyorum. Altın, gümüş vadetmiyorum.” dedi. Geçmişte peygamberlerden biri de “Şartları kabul edin. Ben size cenneti vadediyorum.” demiştir. Ali b. İsmâil b. Mîsem et-Temmâr İmâmiyye mezhebi hakkında ilk söz söyleyen Ali b. İsmâil b. Mîsem et-Temmâr’dır. Mîsem, Hz. Ali’nin (ra) ileri gelen ashabındandı. Ali b. İsmâil b. Mîsem’in Kitâbü’l-İmâme, Kitâbü’l-İstihkâk adlı eserleri vardır. 20 25 Hişâm b. el-Hakem Adı Ebû Muhammed Hişâm b. el-Hakem olup Benî Şeybân’ın mevlâsıydı. Kûfeli olup Bağdat’a göçtü. Ebû Abdullah Ca‘fer b. Muhammed’in (as) ashabından ve Şîa kelâmcılarındandı. İmâmet konusunda söz söyleyenlerden, görüşleriyle mezhebi düzeltenlerdendir. Kelâm sanatını iyi bilirdi, hazırcevaptı. Hişâm’a Muâviye hakkında “Bedir’de bulundu mu?” dediler. O da “Evet, öteki taraftaydı.” dedi. Hişâm, Yahyâ b. Hâlid el-Bermekî’nin hizmetindeydi. Onun söz meclislerini idâre ederdi. Bağdat’tan Kerh’e yerleşti. Bermekîlerin felaketinden (cezalandırılmasından) az müddet sonra öldü. Bazıları Me’mûn’un hilâfeti zamanında öldü dediler. ا 599 ا ا ا ا ّ ا א ّ ه اכ א ا א ي و ذכ ا אل ٥ إ ا ا ١٠ أ אر כ أ ّن ا ّ ّ أ ١٥ أ ّ أ ، اכ م ّ א ٢٠ Ġو אم و اכ ا وכאن لاכ خ ا ١ ا א ا כ اכ אم אب أ ن. ف :ا אر. ّ م .כאن א ل: ا ،ا ها א : אإ و ّא אب ا ّ א أ אر כ ّ אل ا אء א أ .و ا ّ، א ا ّ ّ אر ١و إ א אق. ؛ כ אب ا א ،כ אب ا ا כ ا ا א ،و ّب ا اب. ًא إ ا א ا ّ م ،وأ א ا ّ אر כّ אب وا ، ّ .إ ّن א ّ ا ّ. أ אر כ إ إ ّأول ، و א وا ذכ ا א Ġאل ذ ا אء وأ ا א אء א اا اّ ،ا و אء ّ אء ا و اا ّ أ אر ا أ אر כ إ אق :ـא א ّ א אن ّ אن ،و م ّ ا م :ا ا כ אب ا ا ّ ا ا אن ،כ ّ א ا . ّل إ כّ م ،وכאن אذ ً א ًرا؟ אل: אو :أ אم א א ا כ .وכאن ا ّ ة כ ا اכ مو ّ ّ כ א ً ا اכ م ذاك ا א و ا ،و اد . ه ،وכאن BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 600 5 10 Kitâbü’l-İmâme, Kitâbü’d-Delâlât alâ Hadesi’l-Eşyâ, Kitâbü’-Reddi ale’z-Zenâdika, Kitâbü’r-Reddi alâ Ashâbi’l-İsneyn, Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbü’r-Reddi alâ Hişâmi’l-Cevâlîkî, Kitâbü’r-Reddi alâ Ashâbi’t-Tabâi‘, Kitâbü’ş-Şeyh ve’l-Gulâm, Kitâbü’t-Tedbîr, Kitâbü’l-Mîzân, Kitâbü’l-Meydân, Kitâbü’r-Reddi alâ Men Kâle bi İmâmeti’l-Mefdûl, Kitâbü İhtilâfi’n-Nâsi fi’l-İmâme, Kitâbü’l-Vasıyye ve’r-Reddi alâ men Enkerahâ, Kitâbün fi’l-Cebri ve’l-Kader, Kitâbü’l-Hakemeyn, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Mu‘tezile fî Talhâ ve’z-Zübeyr, Kitâbü’l-Kader, Kitâbü’l-Elfâz, Kitâbü’l-Ma‘rife, Kitâbü’l-İstitâ‘a, Kitâbü’s-Semâniyeti’l-Ebvâb, Kitâbün alâ Şeytâni’t-Tâk, Kitâbü’l-Ahbâr ve Keyfe Tesihhü, Kitâbün alâ Aristâtâlis fi’t-Tevhîd, Kitâbü’l-Mu‘tezile -ayrı bir eser- adlı eserleri vardır. Şeytânüttâk 15 Ebû Ca‘fer Muhammed b. en-Nu‘mân el-Ahvel, Şeytânüttâk lakabıyla anılır. Şîa ise ona Mü’minüttâk derler. Ebû Abdullah Ca‘fer b. Muhammed’in ashabındandı, usta bir kelâmcıydı. Kitâbü’l-İmâme, Kitâbü’l-Ma‘rife, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Mu‘tezile fî İmâmeti’l-Mafdûl, Kitâbün fî Emri Talhâ ve’z-Zübeyr ve Âişe radıyellahû anhüm. es-Sekkâk 20 Hişâm b. el-Hakem’in talebelerinden olup adı Muhammed b. Halîl’dir, kelâmcıdır. İmâmetin esasları dışındaki bazı konularda hocası Hişâm’a muhalefet etti. Kitâbü’l-Ma‘rife, Kitâbün fi’l-İstitâ‘a, Kitâbü’l-İmâme, Kitâbün [er-redd] alâ Men Ebâ Vücûbe’l-İmâme bi’n-Nassı adlı eserleri vardır. İbn Kubbe 25 Adı Ebû Ca‘fer Muhammed b. Kubbe olup usta Şîa kelâmcılarındandır. Kitâbü’l-İnsâf fi’l-İmâme, Kitâbü’l-İmâme adlı eserleri vardır. Ebû Sehl en-Nevbahtî Adı Ebû Sehl İsmâil b. Ali b. Nevbaht olup Şîa’nın büyüklerindendir. Ebü’l-Hüseyin en-Nâşî onun kendi hocası olduğunu söylerdi. Faziletli, âlim ve kelâmcıydı. Ders meclisi vardı, bu meclise kelâmcılardan bir grup gelirdi. ا 601 و اכ ا אد ،כ אب ا ّد ا ،כ אب ا ّد ا כ אب ا ٥ :כ אب ا א ،כ אب ا ت أ אب ا أ אب ا א ،כ אب ا ،כ אب ا ان ،כ אب ا ان ،כ אب ا ّد وا ّد ا א ،כ אب ا ا אس אل ا כ ،כ אب ا ّد א ،כ אب ا א ،כ אب ا ا אر وכ ا ّ ،כ אب وا א ا أ כ א ،כ אب ا أر وث ا אء ،כ אب ا ّد אم ،כ אب ا ّد وا ا م ،כ אب ا ، ل ،כ אب ا ف وا ر ،כ אب ا ،כ אب ا ر ،כ אب ا اب ،כ אب א א אظ ،כ אب אن ا אق ،כ אب ا ،آ . ،כ אب ا אن ا אق و ١٠ ا أ ا ل وا أ ا אق. اכ כ ّ ً א אذ ً א .و ل ،כ אب إא ا ا ّ אب أ אن .و ّ ا ّ ،כ אب ا ّد . ا ر :כ אب ا א ،כ אب ا وا أ אن ا אق ّ ا م .وכאن و א ا ا ّכאك א ١٥ אم אم ا כ و א כ אب ا ا و ٢٠ ا أ أ אء إ ّ ّ أ ّ ّ ا א ،כ אب ا א . ّ أ כ .وכאن כ ّ ً א ا א .و א ،כ אب ا א ،כ אب אف أ ا כ وا ا أ ا اכ أ אب :כ אب ا ، و با א و ّا .و א ّ . اכ :כ אب ا إ א ل إ ّ أ אذه .وכאن א ً ، א ـא כ ّ א و ً כ אر ا .وכאن أ ا ه א ا א ء ا כّ ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 602 5 10 15 20 Hz. Muhammed’in (sav) sülâlesinden ortaya çıkacak Mehdî hakkında daha önce söylenmeyen fikirleri vardır: “Ben Muhammed b. el-Hasan’ın imam olduğunu söylüyorum. Lakin gaybette yok oldu. O kaybolunca oğlu yerine geçti. O ortaya çıkıncaya kadar oğulları yerine geçmeye devam eder.” derdi. İbnü Ebi’l-Azâkır denen Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali eş-Şelmeğânî ona mektup yazar, onu kendi fitnesine çağırırdı. Mucize ve acayip şeyler göstereceğini vadederdi. Başının ön tarafında saç yoktu, kabak başa benziyordu. Gelen elçiye “Ben mucizesinin ne olduğunu bilmiyorum. Arkadaşın başımın önündeki saçı bitirir mi ki, ona iman edeyim.” dedi. Bundan sonra elçi gelmedi. Ebû Sehl [311/923 yılında] vefat etti. Kitâbü’l-İstiîfâ fi’l-İmâme, Kitâbü’t-Tenbîh fi’l-İmâme, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Gulât, Kitâbü’r-Reddi ale’t-Tâtırî fi’l-İmâme, Kitâbü’r-Reddi alâ Îsâ b. Ebân fi’l-Libâs, Kitâbü Nakzı Risâleti’ş-Şâfi‘î, Kitâbü’l-Havâtır, Kitâbü’l-Mecâlis, Kitâbü’l-Ma‘rife, Kitâbü Tesbîti’r-Risâle, Kitâbü Hadesi’l-Âlem, Kitâbü’-Reddi alâ Ashâbi’s-Sıfât, Kitâbü’r-Reddi alâ Men Kâle bi’l-Mahlûk, Kitâbü’l-Kelâm fi’l-İnsân, Kitâbü İbtâli’l-Kıyâs, Kitâbü’l-Hikâye ve’l-Mahkî, Kitâbü Nakzı Kitâbi Na‘ti’l-Hikme ale’r-Râvendî, Kitâbü Nakzı’t-Tâc ale’r-Râvendî -Kitâbü’s-Sebk diye tanınır-, Kitâbü Nakzi İctihâdi’r-Re’yi alâ İbni’r-Râvendî, Kitâbü’s-Sıfât adlı eserleri vardır. Ebû Sehl’in aynı mezhepte kelâmcı Ebû Ca‘fer adlı bir kardeşi vardır. … kitapları vardır. el-Hasan b. Mûsâ en-Nevbahtî 25 30 Ebû Muhammed el-Hasan b. Mûsâ, Ebû Sehl b. Nevbaht’ın kızkardeşinin oğludur. Kelâmcı, felsefecidir. Ebû Osman ed-Dımaşkî, İshak, Sâbit ve başka felsefe kitapları mütercimleri onun evinde toplanırlardı. Mu‘tezile onun kendilerinden, Şîa da kendilerinden olduğunu iddia ederlerdi. Fakat Şîa taraftarıydı. Zira Nevbaht ailesi Hz. Ali (as) ve oğullarını açıktan severlerdi. Bu sebeple Hasan’ı burada zikrettik. Hasan çok kitap toplardı. Kendi hattıyla da çok kitap istinsah etti. Kelâm, felsefe ve diğer konularda eserleri vardır. [300/912 yılında] vefat etti. ا 603 ا א و رأي آل أ ل إ ّن ا אم وכ כ א ا ٥ א ١٠ ا أي א أدري ّ ا .و ر ل اכ ا ا را ّ أ ، :כ אب ا هإ و ل ا ا אج ٢ כ ،כ אب ا ّ م رأ أؤ ا א ،כ אب ا .א אد ا א ،כ אب ا د ا כ כ אب اכ ١ כ .כ אب אت .وכאن أ אن ،כ אب ا أخ כ אب ا ، אت ،כ אب ا او ي .כ אب ا אد ا أي أא ا ا כّ ... ا ا و ّ ا أ ف .כאن אق و א ا א إ و ّ אت و ا+ا . ا+ا . ا ّ .وכאن ا כ م وا أ כ و ن اا אت أ ا .وכא ّ ،ن آل כ ذכ אه ١ ٢ ل :أ א .[٣١١ ا او ي ،و ف כ אب ا و א ا ا א ،כ אب ث ا א ،כ אب ا ّد ق ،כ אب ا כ م ا אن ،כ אب إ אل ا אس ،כ אب אل א ا او ي ،כ אب ا وإ ّ ا ع .אل ] אء ا . إ אره .وכאن أ أ ا ّد ا כא وا ٢٠ ا ّ م رأس أ א כ ء إ ،و أ ّ כאن ا .و אم א ا א ي ا א ،כ אب ا ّد ا ة ،כ אب ا ّد ر א ا א ،כ אب ا ا ،כ אب ا א ا אس ،כ אب כ אب ١٥ وف א أ .وכאن و ا و כ ّ אت ا ّ ا כ و ه إ أن وإ אر ا إ ّ ، م، ل :أ א و ّא .כّ ، ا وا وو ه، أ ّ אن ا وכّ إ ا م، כ א .و ّ ].[٣٠٠ ّ ّ ا ا א . ًא כ ا ،و ً BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 604 5 Kitâbü’l-Ârâ ve’d-Diyânât -tamamlayamadı-, Kitâbü’r-Reddi alâ Ashâbi’t-Tenâsüh, Kitâbü’t-Tevhîd ve Hadesi’l-İlel, Kitâbü Nakzı Kitâbi Ebî Îsâ fi’l-Garîbi’l-meşrikiyye, Kitâbü İhtisâri’l-Kevn ve’l-Fesâd lî Aristotales, Kitâbü’l-İhticâc li Ömer b. Abbâd ve Nusrati Mezhebihî, Kitâbü’l-İmâme -tamamlayamadı- adlı eserleri vardır. es-Sûsencerdî Ebû Sehl en-Nevbahtî’in gulâmlarındandı. Adı Muhammed b. Bişr, künyesi Ebü’l-Hüseyin’dir. Hamdûn ailesine nisbetle Hamdûnî diye tanınırdı. Kitâbü’l-İnfâz fi’l-İmâme adlı eseri vardır. 10 15 20 Eski Şiîlerden et-Tâtırî vardır. Adı Ali b. el-Hasan b. Muhammed etTâî el-Cermî olup künyesi Ebû Hasen’dir. Şiîliğe geçmiştir. Kitâbü’l-İmâme adında güzel bir eseri vardır. Yine eskilerden Hişâm b. Sâlim el-Cevâlîkî, Ebû Melik el-Hadramî, İbn Memlek el-İsfahânî vardır. İbn Memlek’in adı Ebû Abdullah b. Memlek el-İsfahânî olup Şîa kelâmcılarındandır. İmâmet ve imâmetin sabit olduğu hakkında Ebû Ali el-Cübbâî ile münâzara ettiği bir oturumu vardır. Bu oturum Ebû Muhammed el-Kâsım b. Muhammed el-Kerhî’nin huzurunda yapılmıştır. Kitâbü’l-İmâme, Kitâbü Nakzı’l-İmâme alâ Ebî Ali -tamamlayamadı- adlı eserleri bulunur. Ebü’l-Ceyş b. el-Horasânî: Adı Muzaffer olup … kitapları vardır. Gulâm Ebi’l-Ceyş : O … en-Nâşî es-Sağîr 25 Adı Ebü’l-Hüseyin Ali b. Vasîf olup Ehl-i Beyt (as) hakkında güzel şiir yazardı. İmâmiyye mezhebinde ileri gelen usta kelâmcılardandı. ... kitapları vardır. İbnü’l-Muallim Ebû Abdullah [Muhammed b. Muhammed b. Nu‘mân] zamanımızda Şîa kelâmcılarının reisidir. İmâmiyye mezhebinde ileri gelen ince görüşlü kelâmcılardandır. Onu gördüm, usta buldum. … kitapları vardır. ا 605 اכ و ا א :כ אب ا راء وا א אت ،و ،כ אب ا ا و ،כ אب ا ّ ة אد و אر ا כ ن وا و א و ًא إ ا ا ا אج ،כ אب ا ّ . ١٠ ا وا آل ون .و أאا אم ١و א ٢ا ا ا ّכ ا ا א و א، ا أ ا مأ ١٥ ا ا א ا و أ ا ا ،أ ا א :وا ا أ ّم و اכ כا ا אذ ّכ ا .و و ّ و א أ ا ّ اכ ّ . .و اכ ا ّ أ א اכ : ... ّ ًدا .وכאن א ا ً ... : أ ، ا ّ א ّ اכ م ّ ا ا ا אر ً א .و اכ ... : ر- ر- ،ا ا ا א . ... م ،و כ ّ ً א אر ً א و ا ّ ،و ف ّ ا א ا . ا כ :כ אب ا א ، .و ّ ا א أ ا א :و ً أאا :כ אب ا א وا כ ةأ وכ ّ اכ ا א כ אب ا א ،כ אب ١ ٢ אد ر אء،؛ ا א ي :وכאن ،وכ أ א א أ دي אن أ ٢٠ ،כ אب ،כ אب ا א و ا ٥ ثا .כ אب ا ّد כ אب أ אب ا א . ّ ا א ا אن أ ،وכ א ،ا א ،د أאا رא ا . ،א כّ ا ا א .א إ . BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 606 ez-Zeydiyye 5 Zeydiyye, Zeyd b. Ali’nin (as) imamlığına inananlardır. Ondan sonra, Fâtımâ’nın oğullarından imâmet şartlarını taşıyan kim olursa onun imam olacağına inanırlar. Süfyân b. Uyeyne, Süfyân es-Sevrî, Sâlih b. Hayy ve çocukları ve başkaları gibi hadisçilerin çoğu bu mezheptedir. Bu kişilerin hayatına dair bilgiler inşallah meşhur oldukları ilimlere ait bahislerde geçecektir. Ebü’l-Cârûd 10 15 Zeydî âlimlerden biri de Ebü’l-Cârûd’dur. Ebü’n-Necm diye künyelenir, adı Ziyâd b. Münzir el-Abdî’dir. Söylediklerine göre Ca‘fer b. Muhammed b. Ali’ye (as) onun hakkında sordular. O da “Ebü’l-Cârûd dost olduktan sonra Mürcie’den oldu. Mürcie olarak ölecek.” dedi. Sonra “Allah ona lanet etsin. Kalbi ve gözü kördür.” dedi. Muhammed b. Sinân “Ebü’l-Cârûd sarhoş eden şeyi içtikten ve kâfirleri dost edindikten sonra öldü.” dedi. Zeydiyye kelâmcılarından bazıları: Fudayl er-Rassân, İbn Zübeyr diye tanınır. Muhammed b. Ali’nin adamlarındandı. Ebû Halef el-Vâsıtî, Mansûr b. el-Esved. el-Hasan b. Sâlih b. Hayy 20 Hasan b. Sâlih b. Hayy 100 (719) yılında doğdu. 168 (784) yılında gizlendiği hâlde öldü. Zeydî Şiîlerinin büyüklerinden, âlimlerindendi. Fakih ve kelâmcıydı. Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbü İmâmeti Veledi Ali min Fâtıma, Kitâbü’l-Câmi‘ fi’l-Fıkh adlı eserleri vardır. Hasan’ın Ali b. Sâlih, Sâlih b. Sâlih adlarında iki kardeşi vardır. Onlar da kardeşleri Hasan’ın mezhebindendir. Ali kelâmcıydı. 25 Muhammed b. İshak der ki: Hadisçi âlimlerin çoğu Zeydiyye mezhebindedir. Hadisçi fakihlerin durumu da aynı şekildedir. Süfyân b. Uyeyne, Süfyân es-Sevrî gibi önemli hadisçilerin durumu da aynıdır. ا 607 ا ا ا א و כא ًא اا ٥ א ا ، وأ אر א ز כאن، : ا أن כ ن אن ء ّ א . إن אء ا ، و ا ها ه م، א ا ّ ه א א وط ا א .وأכ ا אن ا ري و א ّ ١وو ه و א ا ا ٢ . أو ا أ ا אرود אء ا ١٠ أ ا אرود و כ ّ ، ت إّ أ א إّ ا א. ّ אن :أ ا אرود ّ و כّ وأ ا כ אر ا اכ و ا אل ٢٠ ا ّ ١ ٢ ٣ ٤ ر: أ :ا ر: ر: ، ّ . ة א. . . و כ و ّ ا כא أ ا ا . אب ّ א و אت ٤ و א א ، ّ وא . אن و ّ ً א כ ّ ً א .و א .وכאن ا . א ،כ אب ا א א ،وا .وכאن אن ا ا ٣ א إ أ .و אل د. ،כ אب إ א و أ ان أ أ ا ا :כ אب ا אن ،و را أ ا אرود أر ّ أ با ّ ّ א وכאن אل: ر א و ا ا ا ،و ،ز אد ،אل :א : ا ا ا ١٥ م، أאا ا ي .אل إ ّن א أو . א . א ء כ ّ ً א. אء ا אق :أכ و ّ ز אن ا ري و ّ ا وכ כ ّ . م ا אء BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 608 Mukâtil b. Süleyman Zeydiyye’den, hadisçilerden ve kurrâdandır. [150/767 yılında] vefat etti.. 5 Kitâbü’t-Tefsîri’l-Kebîr -ondan … rivayet etti-, Kitâbü’n-Nâsih ve’lMensûh, Kitâbü Tefsîri’l-Hams Mi’e Âye, Kitâbü’l-Kırâât, Kitâbü Müteşâbihi’l-Kur’ân, Kitâbü Nevâdiri’t-Tefsîr, Kitâbü’l-Vücûh ve’n-Nazâ’ir, Kitâbü’l-Cevâbât fi’l-Kur’ân, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Kaderiyye, Kitâbü’l-Aksâm ve’l-Lugât, Kitâbü’t-Takdîm ve’t-Te’hîr, Kitâbü’l-Âyât ve’l-Müteşâbihât adlı eserleri vardır. ا 609 אن א ا و כ אب ٥ وا اכ ا ّ وا اء و ّ ].[١٥٠ ّ :כ אب ا ا כ ،رواه . ...כ אب ا א א آ ،כ אب ا اءات ،כ אب خ، وا א ا آن ،כ אب ادر د وا א ،כ אب ا ا אت ا آن ،כ אب ا ّد ،כ אب ا ا ،כ אب ا אت ا א אت. وا כ אب ا אم وا אت ،כ אب ا ا ر ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 610 Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla Âlimlerin Haberleri ve Yazdıkları Eserlerin Adlarından Bahseden Kitâbü’l-Fihrist’in Beşinci Makalesinin Üçüncü Fenni Cebriyye ve Haşviyye Kelâmcıları ve Kitaplarının İsimleri Hakkındadır 5 10 15 20 25 30 en-Neccâr Adı Ebû Abdullah el-Hüseyin b. Muhammed b. Abdullah en-Neccâr olup Abbas b. Muhammed el-Hâşimî’nin nakış evinde dokumacıydı. Cebriyye’nin büyüklerinden, kelâmcılarındandı. Bazıları ağırlık ölçüleri imal ettiğini söylerler. Kum halkındandır. Konuşunca sesi yarasa sesi gibiydi. Münâzaracılardandı. en-Nazzâm’la meclisleri ve münâzaraları vardır. Ölümüne sebep şudur. Bir arkadaşının evinde İbrâhim en-Nazzâm’la buluştu. Hüseyin selâm verdi. İbrâhim en-Nazzâm ona “Oturmaz mısın, seninle konuşayım.” dedi. Oturdu. İbrâhim ona “Allah’ın yaratmasını yapman câiz mi?” dedi. Hüseyin “Allah’ın yarattığını yapmam câizdir.” dedi. İbrâhim “Allah’ın yarattığı onun mahlûku mudur, değil midir?” dedi. Hüseyin “O, Allah’ın yarattığıdır.” dedi. İbrâhim “Sen Allah’ın yaratmasını yapmış oldun. Allah’ın yaratmasını yapman yarattığını yaratman gibidir, onu yaratman neden câiz olmasın.” dedi. Hüseyin “Allah’ın yaratmasını yapmadım. Ben Allah’ın yarattığını yaptım.” dedi. İbrâhim “Allah’ın yarattığı onun yaratmasıdır. Onun için yaratma değildir.” dedi. Hüseyin “O Allah’ın yaratığıdır.” dedi. İbrâhim onu itti, “Kalk. Allah seni, ilim ve anlayışa nisbet edeni kahretsin.” dedi. Hüseyin hummaya yakalandı ve hummadan öldü. Bu hadise onu ölüme götüren hastalığının sebebi oldu. Onun Kitâbü’l-İstitâ‘a, Kitâbü Kâne-Yekûnü, Kitâbü’l-Mahlûk, Kitâbü’s-Sıfât ve’l-Esmâ, Kitâbü İsbâti’r-Rusül, Kitâbü’t-Ta‘dîl ve’t-Tecvîz, Kitâbü’l-İrâde Sıfatün fi’z-Zât, Kitâbü’l-İrcâ, Kitâbü’l-İbârât, Kitâbü’l-İrâdeti’l-Mûcibe, Kitâbü’l-Kazâ ve’l-Kader, Kitâbü’t-Te’vîlât, Kitâbü’l-Müstetî‘ alâ İbrâhim, Kitâbü’l-Mûcez, Kitâbü’l-İlel Fi’l-İstitâ‘a, Kitâbü’l-Mütâlebât, Kitâbü’n-Nüket, Kitâbü’l-Bedel, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Mülhidîn, Kitâbü’tTerk, Kitâbü’l-Lutfi ve’t-Te’yîd, Kitâbü’s-Sevâbi ve’l-İkâb, Kitâbü’l-Ebvâb, Kitâbü’l-Ma‘rife fi’l-İcmâ‘ adlı eserleri vardır. ا 611 ا ا ا ا ّا א ّ ه اכ א ا א ي و ا כ אب ا أ אر כ ّ أ אر ا ا אء وأ وأ ةوא ا אء א אء כ ا ّ אر أ ٥ ا ا ّ ا ّ ا א أ .وإذا כ ّ כאن כ ّ ا ّאم א و א ات. تا وا ّ ا ١٠ אل أن إ ا ا ّ אر ،أ ّ ا أכ ّ כ. : إ ا أ ا و אل: : ،أو : ١٥ ز أن أ أ ىا ذכ ّ ا اכ و אت وا כإ אت ء ا ي وا : ا ا ا ز : ا .אل ا ،כ א אز أن ا ي ا .אل إ ا : ا ،כ אب ا ر ،כ אب ا و ت ،כ אب ا : ا .אل إ ا ا ، .وا وا وا إ ا :وا ي إ ا ف א ،כ אب כאن כ ن ،כ אب ا אء ،כ אب إ אت ا ا إ ا א. :כ אب ا .و إ ا ، ،אل . ً א وכאن ق ،כ אب ،כ אب ا رادة ا ات ،כ אب ا ر אء ،כ אب ا אرات ،כ אب ا رادة ا ٢٠ ا א ا ّאم ز أن ا وإ ّ א ،אل ا ا أو أ .אل ا ا ، : ّ אش ،وכאن إ ا ا ، ا ؟ אل ا تا ا .אل ا א ّي ا ا ّ אر وכאن א ًכא إ ّ כאن .و ةو כّ ّ از ا אس ّ ا از ،כ אب ا ،כ אب ا אء ،כ אب א ،כ אب ا א אت ،כ אب ا כ ،כ אب ا ل ،כ אب ا ّد ،כ אب ا اب وا אب ،כ אب وا ،כ אب ا ك ،כ אب ا اب ،כ אب ا ا אع. BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 612 Hafsü’l-Ferd 5 10 Hafsü’l-Ferd Cebriyye’den, en-Neccâr gibi bu mezhebin büyüklerindendi. Ebû Amr diye künyelenirdi. Mısır halkındandı. Basra’ya geldi. Ebü’l-Hüzeyl’den faydalandı, onunla münâzara etti. Ebü’l-Hüzeyl onu susturdu. Önce Mu‘tezile’dendi. Sonra insanın fiillerinin Allah tarafından yaratıldığına kâni oldu. Ebû Yahyâ diye künyelenirdi. Benî Cüşem’in mevlâsı İbnü’l-Ahî el-İskâfî’nin hattıyla şu eserlerini tespit ettim. Kitâbü’l-İstitâ‘a, Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbün fi’l-Mahlûk alâ Ebi’l-Hüzeyl, Kitâbü’r-Reddi ale’n-Nasârâ, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Mu‘tezile, Kitâbü’l-Ebvâb fi’l-Mahlûk adlı eserleri vardır. Kitabını bilmediğimiz Cebriyye kelâmcıları arasında Sebellân ve Nisyân, Rekân, el-Hüseyin b. Kûrân vardır, hepsi mevlâlardandır. Ayrıca, Ebü’l-Hasân es-Semmerî, İbn Vekî‘ el-Bennânî bu kelâmcılardandır. İbn Küllâb 15 20 25 Haşviyye zümresindendir. [Adı] Abdullah b. Muhammed b. Küllâb el-Kattân. Abbâd b. Süleyman’la münâzaraları vardır. “Allah’ın kelâmı Allah’ın kendisidir.” derdi. Abbâd ise onun bu sözüyle Hıristiyan olduğunu söylerdi. Ebü’l-Abbas el-Begavî şöyle der: “Batı Bağdat’ın yakasında Darürrûm’da oturan Hıristiyan Pethion’un yanına vardık. Konuştuk, ona İbn Küllâb hakkındaki kanaatini sordum. O da “Merhum Abdullah bana gelir, şu köşede otururdu.” dedi. Manastırın köşesini işaret etti. “Bu sözü benden aldı. Yaşasaydı Müslümanları Hıristiyan yapardık.” dedi. Kitâbü’sSıfât, Kitâbü Halkı’l-Ef‘âl, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Mu‘tezile adlı eserleri vardır. Begavî der ki: Muhammed b. İshak et-Tâlekânî ona (Pethion’a) “Mesîh hakkında ne dersin?” dedi. O da “Sünnî Müslümanların Kur’ân’da dediklerini derim.” dedi. Abdullah b. Küllâb’ın Kitâbü’s-Sıfât, Kitâbü Halkı’l-Ef‘âl, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Mu‘tezile adlı eserleri vardır. Kâdı’s-sünne Ebû Muhammed, Küllâbiye’dendir (İbn Küllâbcı). Kitâbü’s-Sünne ve’l-Cemâ‘a adlı eseri vardır. el-Atavî 30 Adı Muhammed b. Atıyye’dir. Muhammed b. Abdurrahman b. Atıyye olduğu da söylenir. Benî Leys b. Bekr b. Abdümenât b. Kinâne’nin mevlâsıdır. Usta kelâmcılardandır. Ebû Abdurrahman künyesini taşır, ا 613 ا د وכאن ا د أ ،ما وכאن ّأو ً ا ا ق ا و כ ران ١٠ ّ ا ةو ف ا .وأ ا ا اכ ،כ אب א ،כ אب ا אرى ،כ אب ا ّد כ א ًא ي ،وا ا ا .و אن א ات ،وכאن ل :إ ّن כ م ا ا ا ل .אل أ ا אس ا ّ ىا ، א א ا ا ،כאن אش אل :א ا ي :د ،כ אب ا ّ ن و אن ورכאن وا وכ ا ّא . ل اכ و اכّ ا ي وا כ ا ّ אا ّ أ א أن ا כ ّب אل :ر כ ا او ،وأ אر إ א ؟ אل :א ّ אة א כא ي :و ّ ّ ّ .و اכ :כ אب ا ا أ اق ا כ ّ وכ אد ا ا دار ا وم .و إ أ ا ّ ا אل ،כ אب ا ّد ا .و ا ا אت ،כ אب ّ ا .כאن ّ אد ّ ل :إ ّ نا .אل ا :כ אب ا כّ ب ا ّ ّאن .و ا ،وכאن إ إ ا ل ،و ٢٠ أא أ ا .و . כّ ب א ١٥ ا أא و א ه، אل .وכאن כ ،כ אب ا ّد ا ء وا ا :כ אب ا ق. כّ ا אل أ ا اب ا כא ا ةو ة א ّا أ ٥ ا أכא ً ّ אر ،و כ و .وכאن ا أ ا אق ا א א ، ا آن ،و ا . ّ وا א . ّ أא .وو ا BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 614 Hüseyin en-Neccâr mezhebindedir. İdrak konusunda ona muhalefet eder. Aynı zamanda Basralı, yaratılıştan şair kişilerdendir. Bağdat’a göçtü. Sonra Samarra’ya gitti. Kitâbü Halkı’l-Ef‘âl, Kitâbü’l-İdrâk adlı eserleri vardır. Sellâm el-Kârî 5 Ebü’l-Münzir diye künyelenir. Mu‘tezile ise ona Ebü’l-Müdbir der. Gulâmını cariyesiyle yakaladı. Ona “Bu ne hâldir?” dedi. Gulâm “Allah böyle takdir etmiş.” dedi. Sellâm ona “Kaza, kaderi bildiğin için hürsün.” dedi, câriyeyi ona nikâhladı. … kitapları vardır. Abdullah b. Dâvûd 10 Cebriyye’den olup nereye gittiğini bilen arkadaşlarından bir gruba rastladı. Onlar “Falan ile falan arasını düzelttin.” dediler. O da “Allah bozmazsa düzelttik. -Allah bundan yücedir-” dedi. … kitapları vardır. el-Kerâbîsî Ebû Ali el-Hüseyin b. Ali b. Zeyd el-Mühellebî el-Kerâbîsî Cebriyye’den- 15 dir. Hadis ve fıkıh bilirdi. Ondan burada bahsettim. Zira Cebriyye’ye diğer mezheplerden daha yakındır. [245/359 yılında] vefat etti. Kitâbü’l-Müdellisin fi’l-Hadîs, Kitâbü’l-İmâme adlı eserleri vardır. Son eserinde Hz. Ali’ye, (as) taş atar (tenkit eder). Onun gulâmlarından Füstüka vardır. Adı Muhammed b. Ali’dir. İbn 20 Nâciye de Cebriyye’dendir. Füstüka’nın Kitâbü Garîbi’l-Hadîs ve Tashîhi’l-Âsâr adlı eseri vardır, eser büyük olup tamamlayamamıştır. İbn Ebî Bişr Basralı olup adı Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâil b. Ebû Bişr el-Eş‘arî’dir. Önce Mu‘tezile’dendi. Sonra adl ve Kur’ân’ın mahlûk olması düşüncesinden Cuma 25 günü Basra Camii’nde tövbe etti. Kürsüye çıktı ve yüksek sesle “Beni bilen bilir. ا 615 ا ا ّ אر .و א ا م ة .ع إ أ ا ا אل ،כ אب ا دراك. ا دراك و אإ ّ ذכ א اכ ى .و ع :כ אب ّ م ا אري وכ أאا رو ّ أ :א ا و כ .אل :כ ا ٥ وزو ا אر و ا اכ ا .أ אب אء ا .אل :أ כ א ّ :כ אب ... אء وا ر. داود ا א ة ،ا אز ن و ن .אل: ١٠ ل ،أ א ا אر ،אل أ א ،وכא ا أ א إن اأ ا ،א ّ .א ا :أ اכ ذ כ ،و ا : כ אب ... اכ ا أ ز ا ا اכ ا ّ ا ،وכאن א א ّ أ بإ وا .כ א ،כ אب ا א ا ا כ :כ אب ا ّ ١٥ ا אر ة و אر ً א ا ه .و ّ ] [٢٤٥و و م. و א ،وا כ אب ا و أ ا و ٢٠ ا وכאن ّأو ً א ١ أ +ا وا ، ١ أ ة ّ ا אر ُ ، ّ ،כ . א .و إ א ما ي. ّ אب .ر א أ ا ل א ل ،و כ א و אدى ا ي ا آن : أ ا ا ة ا א ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 616 5 10 Bilmeyene kendimi tanıtayım. Ben falan oğlu falanım. Kur’ân’ın mahlûk olduğuna, Allah’ın gözle görülmeyeceğine, günahları kendimizin işlediğine inanıyordum. Şimdi tövbe edip vazgeçiyorum. Mu‘tezile’yi reddediyorum. Onların rezaletlerinden, ayıplarından sıyrılıyorum.” dedi. el-Eş‘arî komik, mizahçı bir kişiydi [324/936 yılında] vefat etti. Kitâbü’l-Lüma‘, Kitâbü’l-Mûcez, Kitâbü Îzâhi’l-Burhân, Kitâbü’t-Tebyîn an Usûli’d-Dîn, Kitâbü’ş-Şerhi ve’t-Tafsîli fi’r-Reddi alâ Ehli’l-İfki ve’t-Tadlîl [Makâlâtü’l-İslâmiyyîn] adlı eserleri vardır. el-Eş‘arî’nin Sirâf ’tan ed-Demyânî ve Hamaveyh adlı talebeleri vardı. Münakaşa, gürültü için onlardan faydalanılırdı. Bu iki kişi onun mezhebini bilirlerdi. Bildiğimiz kadarıyla kitapları yoktur. Cebriyye’den biri el-Kûşânî’dir. Adı … Onun es-Sâlihî ile münâzaraları vardır. Arkadaşlarının mezhebi üzere yazılmış birkaç kitabı vardır. Kitâbü Halkı’l-Ef‘al, Kitâbü’r-Rü’ye, Kitâb … bunlardandır. ا 617 אأ و ّ :أא ن أאأ א ،وأ א א אر وأ ّن أ אل ا ى א ّ و א .وכאن א ج و ٥ اכ لا أ ،כ אب ا و ا أ א ة وا و ا :כ אب ا א ا א ،כ אب ا ا ة ا כ א وا أ א :כ אب א ، ّد ،כ אب إ אح ا ا ّد و .و כאن أ ل د א و حכ .و ّ ا ح وا א نכ ا آن وإ ّن ا و א أ أ א ...و ا ][٣٢٤ אن ،כ אب ا ا כ وا . اف ،وכאن .و כ אب ا א ا أ ، א א א ات .و אل ،כ אب ا ؤ ،כ אب ... . ّة כ BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 618 Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla Âlimlerin Haberleri ve Yazdıkları Eserlerin Adlarından Bahseden Kitâbü’l-Fihrist’in Beşinci Makalesinin Dördüncü Fenni Hâricîlerin Kelâmcılarının Haberleri ve Kitaplarının Adları Hakkındadır 5 Muhammed b. İshak der ki: Bu kavmin reisleri çoktur. Hepsi kitap yazmamıştır. Belki bilmediklerimizden kitap yazanlar olmuş eserleri bize ulaşmamıştır. Zira kitapları gizli ve saklıdır. Hâricîlerin kelâmcılarından biri; el-Yemân b. Rabâb’dır. Hâricîlerin ileri gelen reislerindendir. Önce Sa‘lebî idi. Sonra Beyhesiyye mezhebine geçti. Münâzaracı, kelâmcı ve müellifti. 10 Kitâbü’l-Mahlûk, Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbü Ahkâmi’l-Mü’minîn, Kitâbün [er-Redd] ale’l-Mu‘tezile fi’l-Kaderi, Kitâbü’l-Makâlât, Kitâbü İsbâti İmâmeti Ebî Bekir, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Mürcie, Kitâbü’r-Reddi alâ Hammâd b. Ebû Hanîfe adlı eserleri vardır. Yahyâ b. Kâmil 15 20 Adı Ebû Ali Yahyâ b. Kâmil b. Tuleyha el-Cahderî’dir. Önceleri Bişr el-Merîsî mezhebindeydi, Mürcie’dendi. Sonra İbâzıyye mezhebine geçti. Onunla Ca‘fer b. Harb arasında geçen meselelerden bahseden Kitâb’ı vardır, el-Celîle diye tanınır. Bundan başka Kitâbü’l-Mahlûk, Kitâbü’t-Tevhîd ve’r-Reddi ale’l-Gulât ve Tavâifi’ş-Şiye‘ adlı eserleri vardır. es-Sayrafî Hâricîlerin kelâmcılarından olup adı Ebû Ali Muhammed b. Harb’dir. Benî Hilâl kabilesindendir. Kitapları vardır. Kitâb… Abdullah b. Yezîd el-İbâzî 25 Hâricîlerin büyüklerinden ve kelâmcılarındandır. Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbün [er-Redd] ale’l-Mu‘tezile, Kitâbü’l-İstitâ‘a, Kitâbü’r-Reddi ale’r-Râfıza adlı eserleri vardır. ا 619 ا ا ا ّا ا ّ ه اכ אل ٥ ا ّ و ّ כّ ف כ א ًא ّ ر אب ا ا ا ارج وأ ءا مכ و و ّ ا ّ ًא כ ر ،כ אب ا ّ אد ،כ אب ا ّد ً ،כ אب أ כאم ا أ اכ ّ رة א ت ،כ אب إ אت إ א أ אء א . وכאن ّأو ً . ق ،כ אب ا אء وأ אء כ إ א ّن כ ارج ورؤ א אرا כ ّ ً א .وכאن ّ ً و ١٠ ي أ אر ا أ אر כ ّ ذ כ :כ אب ا ا כ אب ا אق :ا ؤ אء :ا אن لا א ا א و إ ا א ّ . إ ا ،כ אب ا ّد١ כ ،כ אب ا ّد . כא أ ١٥ כא ا و ا ت ا وا ّد ا ّ و ا ا ا إ ا א ا ري .وכאن ّأو ً .و ب ،و ف א ةو ا ا أ اכ אب :כ אب ا .כ אب ا א ق ،כ אب . ا أ ّ :כ אب. اכ ا أכא ا ٢٠ ا ١ ٢ ب، .כ אب ا ر -ا د. ر -ا د. כّ ارج .وכאن ا א ل .و ا א ارج و כ ّ .و א .כ אب ا د اכ ا ا :כ אب ا . .כ אب ا د ٢ BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 620 Hafs b. Üşeym Hâricîler’den olup Kitâbü’l-Firâk ve’r-Reddi aleyhim adlı eseri vardır. Bu eseri Cübeyr b. Gâlib’den rivayet eder. 5 Hâricîler’in münâzaracıları arasında Sâlih, Dâvûd, Ziyâd el-A‘sam vardır. Bunların hilâfiyyata dair meseleleri olup, bilinen kitapları yoktur. İbâzîlerin reislerinden olup, eser yazanlardan biri İbrâhim b. İshak el-İbâzî’dir. Kitâbü’r-Reddi ale’l-Kaderiyye, Kitâbü’l-İmâme adlı eserleri vardır. Sâlih en-Nâcî 10 Benî Nâciye’nin büyüklerindendir. Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Muhâlifîn adlı eserleri vardır. el-Heysem b. el-Heysem Bu kimse de Benî Nâciye’dendir. Kitâbü’l-İmâme, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Mülhidîn adlı eserleri vardır. Hattâb b. … 15 … kitapları vardır. ا 621 أ ا و ارج .و ر א כ אب ا א رؤ אء ا א כ אب ا ّد א ا ١٠ א א إ ا إ אق ا א اכ ،و ر ّ .כ אب ا א . ّ . ا ، כ אر .و اכ .כ אب ا ّد :כ אب ا ا ا א أ ً א .و אب و ،و ء فو ا א א ا :א وداود وز אد ا ،رواه ف. و ٥ اכ :כ אب ا ق وا ّد א . اכ ... اכ :כ אب ا א .כ אب ا ّد ا . : BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 622 Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla 5 10 15 20 25 Âlimlerin Haberleri ve Yazdıkları Eserlerin Adlarından Bahseden Kitâbü’l-Fihrist’in Beşinci Makalesinin Beşinci Fenni Seyyahlar, Zâhidler, Âbidler, Hatarât ve Vesvese Hakkında Konuşan Mutasavvıfların Haberleri Hakkındadır Muhammed b. İshak der ki: Ebû Muhammed Ca‘fer el-Huldî’nin hattıyla şunları okudum; el-Huldî mutasavvıfların reislerinden, dindar ve zâhid bir kişiydi. Onu kendi hattından okuduğum şu şeyleri söylerken işittim: Ben Ebü’l-Kâsım el-Cüneyd b. Muhammed [Bağdâdî]’den aldım. Cüneyd bana Ebü’l-Hasan el-Mugallis es-Sakatî’den aldığını söyledi. Şöyle dedi: Serî tasavvufu Ma‘rûf el-Kerhî’den aldı; Ma‘rûf el-Kerhî, Ferkad es-Sebahî’den; Ferkad, Hasan el-Basrî’den aldı. Hasan, Enes b. Mâlik’ten aldı ve Bedir savaşına katılan yetmiş kişi ile görüştü. Ca‘fer el-Huldî’nin kendi eliyle yazdığı âbid, zâhid, tasavvuf ehli zevâtın adları şunlardır: el-Hasan b. Ebü’l-Hasan el-Basrî -yukarıda kendisinden bahsedildi-, Muhammed b. Sîrîn, Herim b. Hayyân, Alkametü’l-Esved, İbrâhim en-Nehaî, eş-Şa‘bî, Mâlik b. Dînâr, Muhammed b. Vâsi‘, Atâ es-Sülemî, Mâlik b. Enes, Süfyân es-Sevrî -ileride bahsedilecek-, el-Evzâî -ileride bahsedilecek-, Sâbit el-Bünânî, İbrâhim et-Teymî, Süleyman etTeymî -kendisinden bahsedildi-, Ferkad es-Sebahî, İbnü’s-Semmâk, Utbetü’l-Gulâm, Sâlih el-Mürrî -köylüydü-, İbrâhim b. Edhem, Abdülvâhid b. Zeyd, İbnü’l-Münkedir, Muhammed b. Habîb el-Fârisî, er-Rebi‘ b. Hasyem, Ebû Muâviye el-Esved, Eyyûb es-Sahtiyânî, Yûsuf b. Esbât, Ebû Süleymân ed-Dârânî, İbn Ebi’l-Havârî, Dâvûd et-Tâî, Feth el-Mevsilî, Şeybân er-Râî, el-Muâfâ b. İmrân, el-Fudayl b. İyâz. Yahyâ b. Muâz er-Râzî Gece ibadet eden zâhidlerden ve âbidlerdendi. Talebeleri (müridleri) vardır. 260 (874) yılında öldü. Kitâbü’l-Murâdi’l-Mürîd adlı eseri vardır. ا 623 ا ا ا ا א ّ ه ا اכ رؤ אء ا ا و אل :أ وأ ي כ אب ا אء وأ أ אر ا אح وا ّ אد وا אد وا ّ ّ אق :أت ّ أ ّ وور ً א زا ً ا ،و ّ ،و אل :أ ت وف ا כ ا ي ا أ אر ا ا ّ ل א أ ا أ وأ ي وأ ّ ا כّ ي ،وכאن ر ً א ّ :أ ت ي ا ا أ ا א ا ّ وف ا כ ا אء א أ ، ا ّ ا א כ .و ا ر . أ و אء ا אد وا ّ אد وا ّ ه. ّ ا ،א כ د אر، ّ ا ري ،و ذכ ه .ا وزا ّ ذכ ه. ،و אن ا ّ أد ، وכאن و ّא .إ ا ا אر أ ا ٢٠ إ ّ א ا א אوس ا ١٠ ١٥ و ات وا אل ٥ ا ا א ّ ّ :ا م ، وا ،و ا ّ ، ّ أ ، אن אن، אء ا ،אכ ذכ ه .ا ا אك، ز ،ا أ ا א .إ ا ا م ،א ا כ ر، אو ا ،أ ،ا د ،أ ّ ب ا אن ا ارا ،ا أ ا اري ،داود ا א ، ان ،ا د ،إ ا ا ، ا .א ا ا ا ا ي، ّ א ، ا ، ا . ا ي، أ אط، אن ا ا אض. אذ ا ازي ّ ،وכאن א ً ا و أ ا ّ אد ا . ا כ :כ אب اد ا אب .و ّ وא .و ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 624 el-Yemânî [Adı] Ömer b. Muhammed b. Abdülhakem olup Ebû Hafs diye künyelenir. Zâhid mutasavvıflardandı. Kitâbü Kıyâmi’l-Leylî ve’t Teheccüd adlı eseri vardır. 5 Bişr b. el-Hâris Âbid ve zâhiddir. 227 (841-42) yılında öldü. Kitâbü’z-Zühd adlı eseri vardır. Zâhidlerin, Mutasavvıfların Adları ve Yazdıkları Eserler el-Hâris b. Esed el-Muhâsibî el-Bağdâdî 10 15 İbadet, dünyadan yüz çevirme ve nasihatler hakkında konuşan zâhidlerdendir. İleri gelen bir fakih ve kelâmcıydı. Hadis yazdı, dindarların mezheplerini öğrendi. 243 (857) yılında vefat etti. Kitâbü’t-Tefekkür ve’l-İ‘tibâr adlı eseri vardır. Hatîb onun zühd, usûlü’d-dîn, Mu‘tezile’ye reddiye konularında çok sayıda kitabı olduğunu söyler. Abdülazîz b. Yahyâ el-Mekkî Hâris kuşağındandır. Adı Abdülazîz b. Yahyâ b. Abdülmelik b. Müslim b. Meymûn el-Kinânî. İleri gelen bir kelâmcı, zâhid ve âbid idi. Kelâm ve zühd konularında kitapları bulunur. …yılında vefat etti. Bişr el-Merîsî ile arasında geçen bir münâzara hakkında Kitâbü’l-Hayde adlı eseri vardır. 20 25 Mansûr b. Ammâr Ebü’s-Serî künyesini taşırdı. Zâhid ve mutasavvıftı. Mansûr’dan alınanları Meclisler halinde düzenledi ve onları kitap olarak isimlendirmedi. Bunlar; meclisün fi’l-hanîn, meclisü’d-dîbâc, meclisü sıfati’l-ibil, meclisü’s-sebîl, meclisün fî zikri’l-mevt, meclisün fî hüsni’z-zanni bi’llah, meclisün fi’l-ayne ve’d-deyn, meclisün fi’l-belâ, meclisü’s-sehâb alâ ehli’n-nâr, meclisün fî unzurûnâ naktebis min nûrikum, meclisün fi’l-gamseti fi’n-nâr, meclisü’l-‘arzi alellâhî azze ve celle, meclisü’n-nefkûriyye (Nikeforiyye) fi’l-gazv, meclisü’l-müseccâ fî zikri’l-mevt’tir. ا 625 ا א ا כ وכ ّ :כ אب אم ا اכ وا ، أא ا ّ אد و ا ّ . ّ .و ا אرث ا א ا ا .و ّ ٥ أ و אء ا أ ا אرث ا א وا ّد ا ا ا אدة وا ا ا ّ אك .و ّ : אر .אل ا ر ُ ا ي .وכאن زا ً ا ذ כ כ א. ً ، ا ١ ٢ כ ة وأ ا ن ا כ م وا כ ا ، ا ر א. ر . ٢ ّ ً א ١،و א أ ، ا ذכ ا ت، ، ا رכ ، ر: أ :ا כ ل ا ذ כ: ا א وا ا .وכאن ً א כ ّ ً א و א .و ث وأر . .و ّ . ... אر أאا وا ّ ه ا כ ا כ א ،وכאن כ ّ ً א ّ ً א وزا ً ا א ً ا ،و ة ،א ى و ا כ :כ אب ا و وכ اכ ا כ ا אرث ،و ٢٠ ا :כ אب ا . ا ١٥ .و ّ وذכ א ا ّ אد وا ا ادي א ا ّ אد ا כ ّ و ف ّ ً א .כ ا ا כ :כ אب ا ّכ وا ١٠ وא اכ . ا ا و، ا אب أ ا אر، ا ر ّ א אج، ا ّא ا אر، ا ض ذכ ا ت. א ، ّ א ، ا ا وא ّ و ّ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 626 el-Burculânî Adı Muhammed b. el-Hüseyin, künyesi Ebû Ca‘fer’dir. Zühd ve vera‘ (takvâ) konusunda eser yazanlardandı. … yılında vefat etti. 5 Kitâbu’s-Suhbe, Kitâbü’l-Müteyyemîn, Kitâbü’l-Cûd ve’l-Kerem, Kitâbü’l-Himme, Kitâbü’s-Sabr, Kitâbü’t-Ta‘a adlı eserleri vardır. Utbetü’l-Gulâm Zâhidlerden biridir. Kitâbü’r-Risâle fi’z-Zühd adında eseri vardır. İbn Ebî’d-Dünyâ 10 15 20 25 Adı Ubeydullah b. Muhammed b. Ubeyd, künyesi Ebû Bekir’dir. Çocukluktan Kureyş’in mevlâlarındandı. Müktefî-billâh’ın hocasıydı. Dindar, zâhid, haberleri, rivayetleri iyi bilen bir kişiydi. 14 Cemâziyelâhir 281 (21 Ağustos 891) Salı günü öldü. Kitâbü Mekâyidü’ş-Şeytân, Kitâbü’l-Hilm, Kitâbü Fıkhı’n-Nebî, Kitâbü Zemmi’l-Melâhî, Kitâbü Zemmi’l-Fuhş, Kitâbü’l-Afv, Kitâbü Zemmi’l-Müskir, Kitâbü’t-Tevkîd, Kitâbü Fazli Şehr-i Ramazân, Kitâbü Sadakati’l-Fıtr, Kitâbü Tezvîc-i Fâtıma aleyhesselâm, Kitâbü’l-Kırâa, Kitâbü’l-Esvât, Kitâbü’l-Emri bi’l-Ma‘rûf ve’n-Nehyi ani’l Münker, Kitâbü’l-Hemmi ve’l-Hüzni ve’l-Kemed, Kitâbü’l-İhlâs ve’n-Niyye, Kitâbü’tTavâ‘în, Kitâbu’s-Sabri ve Âdâbi’l-Lisân, Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü’r-Regâib, Kitâbü’n-Nevâbi, Kitâbü Ahbâri Kureyş, Kitâbü Zemmi’d-Dünyâ, Kitâbü Sıfati’l-Mîzân, Kitâbü Sıfati’s-Sırât, Kitâbü’l-Mevkıf, Kitâbü Şecerati Tûbâ, Kitâbü Sidretü’l-Müntehâ, Kitâbü Mekârimi’l-Ahlâk, Kitâbü Zikri’l-Mevt ve’l-Kubûr, Kitâbü Fi‘li’l-Münker, Kitâbü’t-Takvâ, Kitâbü Zühd-i Mâlik b. Dînâr adlı eserleri vardır. İbnü’l Cüneyd Adı … Kitâbü’l-Mehabbe, Kitâbü’l-Havf, Kitâbü’l-Vera‘, Kitâbü’r-Ruhbân adlı eserleri vardır. ا 627 ا وا و . ... و ٥ اכ כ אب ا :כ אب ا ،כ אب ا ّ أ ا ّ אد .و ا א أ ا ة و اכ ذم ا כ אب ّ ،כ אب ا :כ אب ر א اכ :כ אب כא ١ا ذم ا .כ אب ّ כ אب כ אب ا ا . ر אن .כ אب ا .כ אب ا אن .כ אب ات .כ אب ا ا א .כ אب .כ אب و ا ٢٠ ا ان .כ אب .כ אب כאرم ا ى .כ אب ز ا ا .כ אب ق .כ אب ذכ ا אכ .ġכ אب ا اءة. ا כ .כ אب ا .כ אب ا اط .כ אب ا ا ت وا م. כ .כ אب ا כ . א ص وا وا כ .כ אب ا ّ ا ادر .כ אب ا א .כ אب ا ا ٢.כ אب أ אر ا ا ذم ا .כ אب ّ وف وا .כ אب ا ا د وا כ م ،כ אب ا ّ ، ُو . ...وכאن א ،و כ أ א כ .وכאن ا ّ م ا אء א ،وכאن ور ً א زا ً ا א ـא א אر وا وا אت .و ً إ ىو א و א . ة אدى ا ّدب ا כ ر ّ ا م وا ١٥ ، ،כ אب ا א . ا ١٠ ا ّ ،وכ أא ا כ وا رع. وآداب ا ذم ا .כ אب ّ ة ر .כ אب وا ن ّ אن .כ אب א .כ אب א .כ אب رة ا כ .כ אب د אر. ا وا ...و ا אن. ١ ٢ أ ،ر :כא . ر :ا ا . اכ :כ אب ا ّ .כ אب ا ف .כ אب ا رع .כ אب BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 628 el-Mısrî 5 Adı Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Ahmed olup aslen Samarra’dandı. Mısır’a göçmüş sonra Bağdat’a dönmüştür. Samarra’da 257 (870) yılında doğmuş, bu şehirde yetişmiştir. Dindar, zâhid, fakih, hadis bilen bir kişiydi. 338 (949-50) yılında vefat etti. Zühd konusunda eserleri vardır. 10 el-Kitâbü’l-Kebîr -40 kitaptan oluşur-, Kitâbü Kıyâmi’l-Leyl, Kitâbü’l-Mütehâbbîn, Kitâbü’l-Mürâkabe, Kitâbü’s-Samt, Kitâbü’l-Havf, Kitâbü’t-Tevbe, Kitâbü’s-Sabr, Kitâbü’l-İnâs ve’l-Mecânîn, Kitâbü’l-Câmi‘i’s-Sağîr fi’l-Âdâb, Kitâbü’l-Hadîs fi’z-Zühd, Kitâbü’t-Tevâzu‘ -hadis konusunda-, Kitâbü’l-İhlâs adlı eserleri vardır. Ayrıca fıkıh sahasında Kitâbü’l-Menâsik, Kitâbü’t-Tahâra, Kitâbü’s-Salât, Kitâbü’l-Ferâiz, Kitâbü’n-Niyye, Kitâbü’z-Zekât, Kitâbü’sSıyâm, Kitâbü Fadli’l-Fakri ale’l-Gınâ adlı kitapları bulunur. Mutasavvıflardan Başka Bir Grup 15 Gulâmu Halîl Adı Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Gallâb b. Hâlid b. Mirdâs el-Bâhilî olup Gulâmu Halîl diye tanınır. [275/888 yılında] vefat etti. Kitâbü’d-Du‘â, Kitâbü’l-İnkıtâ‘ ile’llâhi Celle İsmuhu, Kitâbü’s-Salât, Kitâbü’l-Mevâ‘iz. 20 Sehl et-Tüsterî Adı Sehl b. Abdullah b. Yûnus b. Îsâ b. Abdullah b. Abdullah b. Râfi‘ et-Tüsterî el-Mutasavvıf ’tır. [283/896 yılında] öldü. Kitâbü Dakâiki’l-Muhibbîn, Kitâbü Mevâ‘izi’l-Ârifîn, Kitâbü Cevâbâti Ehli’l-Yakîn adlı eserleri vardır. 25 Feth el-Mevsılî Aslı köle idi. Mutasavvıf zâhidlerdendi. [Günümüze gelmiş bir] kitabı bilinmemektedir, ezberden rivayet edilen sözleri vardır, notlar hâlinde kaydedilmiştir. ا 629 ا ٥ ١٠ ي أ ا اد .و ه אد إ ور ً א زا ً ا ً א אر ً א א אن و و اכ و אم ا ،כ אب ا ، ا ،כ אب ا ا כ אب ا ا :כ אب ا א כ אب ا כאة .כ אب ا أ ى א أ رأى . ّ و ،وأ و رأى ،ا ُ ّ وא و א إ ه ،وכאن א . כ א ًא א :כ אب أر ا :ا כ אب ا כ ،و ي ،כ אب ا ف ،כ אب א ،כ אب ا ا ،כ אب ا ا داب. כ אب ا אث وا א .כ אب ا א ا ذכ ص .و .כ אب ا .כ אب ا ا ، ة .כ אب ا ا .כ אب ا . כ .כ אب ا אرة .כ אب ا ّ ا . ا אم .כ אب ا ّ م ١٥ أ وا و ف و כ אب ا ا أ .و ّ .... ١ م اכ ا . ا ٢٠ ّ אء .כ אب ا אع إ א ا ّ ا .כ אب ا . :כ אب د א اכ ا ّ يا را ا ا ّ ف .و ّ .כ אب ا ا אر .כ אب ا אت ا وأ כ ١ ٢ ة. ي ا . ...و أ ا :כ אب ا א داس ٢ا א ، ك ،وכאن وُ ّ أ א . ر–أ ر :داس. ا أ . ا ّ אد ا ّ ،و כ אب ف .وإ ّ א BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 630 Ebû Hamza es-Sûfî 5 Adı Muhammed b. İbrâhim olup Kitâbü’l-Müntemîn mine’s-Süyyâh ve’l-Ubbâd ve’l-Mutasavvıfîn adlı eseri vardır. Bu eseri ondan Ebü’l-Hasan Ahmed b. Muhammed ed-Dîneverî adlı bir mutasavvıf rivayet eder. Bu zâtın Kitâbü’l-İbdâl, Kitâbü Mevâtınü’l-Ubbâd adlı kitaplarını gördüm. Muhammed b. Yahyâ Muhammed b. Yahyâ el-Ezdî veya el-Edmî -nisbede şüphe benden kaynaklanıyor- Kitâbü’t-Tevekkül adlı eserini ondan Ebû Ali Muhammed b. Ma‘n b. Hişâm el-Kârî rivayet eder. 10 el-Cüneyd b. Muhammed b. el-Cüneyd el-Bağdâdî Önce zikredilenin soyundan değildir. Sûfî kelâmcılardandır. 300 (913) yılından sonra ölmüştür. Kitâbü Emsâli’l-Kur’ân, Kitâbü Resâil adlı eserleri vardır. İsmâiliyye Mezhebi Üzerine Söz 15 20 25 30 Ebû Abdullah b. Rizzâm İsmâilîlere reddiye sadedinde ve mezheplerini ortaya koyan kitabında şöyle der: -Burada anlattıklarım Ebû Abdullah’ın ifadesidir. Doğru veya yalan olmalarının sorumluluğu bana ait değildir- Meymûn el-Kaddâh diye tanınan Abdullah b. Meymûn, Ahvaz şehri yakınındaki Kûrehu’l-Abbas halkındandı. Babası Meymûn, Hz. Ali’nin (ra) ilâhlığına çağıran Ebü’l-Hattâb Muhammed b. Ebû Zeyneb’e tâbi olduğunu ilan eden Meymûniyye fırkasının nispet edildiği kişidir. Meymûn ve oğlu Deysânîlerdendi. Abdullah uzun zaman nebî olduğunu iddia etti. Sihirbazlık gösteriyor; kendisine yeryüzünün dürüldüğünü, nereye isterse en kısa zamanda gittiğini söylüyordu. Uzak ülkelerde olan hadiselerden haber veriyordu. Çeşitli yerlerde kendilerini teşvik edip hoş tuttuğu tertipçi adamları vardı. Onlar da ona bu hilelerinde yardım ediyorlardı. Bulundukları yerlerden onun kaldığı yerlere güvercinler uçuruyorlardı. Yanına gelenlere olacakları haber veriyor ve onlar da anlatılanlara kanıyorlardı. Ülkeden ülkeye gitti. Asker-i Mükrem’e gitti, orada baskı altına alınınca oradan kaçtı. Sâbât Ebû Nûh denen yerdeki iki evi yakıldı. Birinin yerinde mescid yapıldı, diğeri hâlâ haraptır. Basra’ya gitti, ا 631 أ ةا وا ّ ،رواه وا إ ا ر ّ ري .ورأ ا ٥ .و اا ا :כ אب ا ا ال .כ אب ا اכ .و اכ א .و و ا ّول- ا אد. ا :כ אب ا ّכ ،رواه أ ا אل أ א ا ا אل :إن ا ا ة א ا ق ّ ن א ّ اح ،وכאن ن ،و ف ا إ ا نا ي از ،وأ ه و ا يد אإ إ ا أ ت ا ّ אع أ א .Ġ ،وכאن .وכאن א رد ا ّ رزام כ א ا ي ّ ا ا ،وأ א أ أ أ أورد ب ا כّ ا ّ :כ אب أ אل ا آن .כ אب ر א . اכ م ٢٠ אل ا ّ ا ا ١٥ أ أ ّ ّ ا زدي أو ا د ،ا ّכ אم ا אرئ. ّ ١٠ اכ ّ :כ אب ا ا אح وا אد ّ ّ ّאب ّ أ ز ا وכ وا כ ب أ . رح ا אس א ّ ّ ًة ّ ا أ واد ا أّ ن وا د א ّ ، أ ب ّ ة .وכאن ا א و כ أ ّن ا رض ى إ أ أ ّ ا ّ ن اث ا כא אت ا ان ا א .وכאن א ّ א ا ا ا ر ا ،و و אو إ و ّ ، ا ي إ ا .وכאن ّه ذ כ ه א כ ن، ّ ف داران א ب א، ل כ כ م ،כ ا א אط أ ح، ّ إ ا א ً ا وا ى ً ،وכאن اب إ ا ن .و אر إ ا ة BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 632 5 10 15 20 25 30 35 Akîl b. Ebû Tâlib evlâdından bir grubun yanına indi. Orada baskına uğradı, Hıms yakınındaki Selemiyye’ye kaçtı. Burada çiftlikler satın aldı. Kûfe ovasına dâîler gönderdi. Burada (Kûfe ovasında) lakabı Karmat olan Hamdân b. el-Eş‘as onun davetini kabul etti. Hamdân’a beli ve ayağı kısa olduğu için Karmat denirdi. Kass-i Behram denen köyde çiftçilik ve hayvancılıkla uğraşırdı. Abdullah b. Meymûn kendisini reis tayin etti. Karmat dâhi idi. Çoğu başkalarınca yazılıp kendisine nisbet edilen birçok kitabın müellifi Abdân’ı dâvet işleri ile vazifelendirdi. Abdân, dâîleri Kûfe ovasının farklı yerlerine irşâda gönderdi. Karmat, Kelvâzey’e yerleşti. Tâlekân’dan yazışmak için Abdân’ın kâtibi olarak soyundan bir adamı atadı. Bu görevlendirmeler 261 (874) yılında gerçekleşti. Sonra Abdullah öldü. Onun yerine oğlu Muhammed b. Abdullah geçti. Ardından Muhammed de öldü. Dâîleri, mezhepdaşları ihtilafa düştüler. Bazıları Muhammed’e kardeşi Ahmed b. Abdullah’ın halef olduğunu, diğerleri oğlu Ahmed’in ona halef olduğunu iddia ettiler. Ahmed Ebü’ş-Şela‘la‘ lakabını taşırdı. Ondan sonra Saîd b. el-Hüseyin b. Abdullah b. Meymûn davetin lideri oldu. Hüseyin babası hayattayken ölmüştü. Saîd tarafından yapılan davet Kelblilerden Benü’l-Uleys arasında yayıldı. Abdullah ve oğlu Basra’dan ayrıldıktan sonra devamlı Akîl b. Ebû Tâlib’in çocuklarından olduklarını söylüyorlardı, neseplerini Basra’da tahkim etmişlerdi. Abdullah’ın çocukları üzerinden davet yeryüzünde yayıldı. Onların dâîleri Rey, Taberistan, Horasan, Yemen, Ahsâ, Katîf, Fars bölgelerine gittiler. Saîd sonra Mısır’a gitti. Kendisinin Alevî Fâtimî olduğunu iddia etti. Ubeydullah adını aldı. Orada en-Nevşerî ve Sultan’ın ileri gelen adamlarıyla tanıştı; zenginleşti. Haberi halife Mu‘tazıd’a ulaştı. Mu‘tazıd tutuklanması için mektup yazdı. O da Mağrib’e (Kuzey Afrika) kaçtı. Dâîleri orada Berberîlerden iki kabileyi ele geçirmişlerdi. Olayları meşhurdur. Bu ülkeyi idaresi altına aldı. Sonra mensup olduğunu iddia ettiği nesebinin kabul görmediğini gördü. Genç bir çocuğu ortaya attı. Onun Muhammed b. İsmâil’in çocuklarından Ebü’l-Kâsım Hasan olduğunu kendisinden (Ubeydullah’tan) sonra onun davetin başına geçeceğini söyledi. Onun müridlerinin çoğunda şeriatı küçümseme, nübüvvetle alay çoğaldı. Ona karşı Sâhibü’l-Himâr denen ve İbâzî olan Yakrinli en-Nükkârî, Mahled b. Keydâd el-Berberî ez-Zenâtî (Berâtî) adındaki Ebû Yezîd el-Muhtesib isyan etti. ا 633 أ م أو د ل وا ى אك ِ א ً א و ّ ا אة إ ان ا ف ر ،و ّ ١ ا و ا אرا ا ّ אرا ً أכ ً ٥ אة و ه כא ا א אن ،وذ כ אت ا وأ ّ أ و אم א אت ة ١٥ بإ א ا ا ،و وا אرا. أً ّ : ر :وا أ ّ :ة. أ ،ر :ا ا . א. ّ ًא א ىو ّ ا ا د א تا ًא وز א ّ ة، ج ٣ يا א ٤ ن ،وכאن ا ة ا אء ٢وا ا رض .و م ا نا א ي وو ه ا כ א أ ّא ، ا إ א ّاد אه إ א ،و כ ف אة ج אك ا ها و ر و .و ،وכא ا و אرس. אك ا .و اכ ا ،و א ّ د א آ ون أ ّن ا ي . ذכ ا أّ א ا وا ي א ّق אت ّ ،وز ا و ّ ال .و و .وو ّ כ اد ا ١ ٢ ٣ ٤ و ب .و כא ، ا א و א ،وכאن . ا ة ّ ن أّ ة ا ا تا אن و ا אن وا أ אد ٢٠ ، وא ا ، ا ة. אد أ ّ ّ אن و אب ا أ א כאن ا و א ا ّي و إ ذכ ا وو ه أ כ اا إ إ אة أ .و ل اد ا כ ا ّ أ ّن أ אه أ أ ً א ،و ّ ، ١٠ א אك ّ اا وכאن دا א، ام .ورأس ّ ً إ ،و ق ان ّ وأכ א اכ ا ان א ّ ا כ اذي .و اد ا כ .وأ אم نر ً و ا ،כ بإ ب ،وכא أ ا أ א ا ا ا ّכאري؛ و ف אف ،وا א ا אر. BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 634 5 10 15 20 25 30 Taraftarları çoğaldı. Ubeydullah’ı Mehdiyye’de kuşattı. Ebü’l-Kâsım Hasan muhasara sırasında öldü. Yerine oğlu Ebû Tâhir İsmâil geçti. Şeriatı ululadı. Ebû Yezîd ise İbâzıyye mezhebini açığa vurdu. İnsanlar etrafından dağıldılar. Öldürüldü, çarmıha gerildi. Bu olay 336 (947) yılında vukû buldu. 340 (951) yılında ülkede Hasan zamanındakine yakın şeriatı küçümseme yeniden ortaya çıktı. Allah İsmâil’in canını hemen aldı. İsmâil’den sonra oğlu Ebû Temîm Mead yerine geçti. Sonra 365 (975) yılında Mısır şehrinde (Fustat’ta) öldü. Mısır’ın fethi 358 (969) yılındaydı. Onun yerine oğlu Nizâr b. Mead geçti. Künyesi Ebû Mansûr’dur. Diğer taraftan başka bir hikâye vardır: Ubeydullah 287 (900) yılında Ebû Saîd eş-Şa‘rânî’yi Horasan’a gönderdi. Ebû Saîd kumandanlara Şiîliği telkin etti, çok kişiyi kandırdı. O ölünce yerine Hüseyin b. Ali el-Mervezî geçti. Orada iyice yerleşti. Sonra Sâmânî hükümdarı Nasr b. Ahmed onu hapsetti. Onun hapsinde öldü. Onun yerine en-Nesefî geçti. Nasr b. Ahmed’i kandırdı; onu Fâtimî mezhebine soktu, öldürülen Mervezî’nin diyeti için 119 dinar borçlandırdı. Her dinar yerine 1000 dinar ödeyecekti. Nesefî bu paraları davetin lideri olan Mağrib sahibi Fâtimî halifesine göndereceğini söyledi. Nasr hastalandı, yatağa düştü, en-Nesefî’nin isteğini kabul ettiğine pişman oldu. Bunu söyledikten sonra öldü. Yerine geçen oğlu Nasr fakihleri ve Nesefî’yi çağırdı. Fakihler, Nesefî ile münâzara yaptılar, onu rezil ettiler. Nûh babasının ödediği altınlardan ancak 40 dinarını buldu. Nesefî’yi, babasının kumandanlarının ileri gelen adamlarını, dâîlerini, reislerini ve İsmâiliye mezhebi ileri gelenlerini öldürdü. Onları darmadağın etti. Diğer bir hikâye: Benî Kaddâh’tan Rey, Azerbaycan ve Taberistan’a ilk gelen Hallâc elKutn adlı bir adamdı. Sonra öldü, yerine oğlu geçti. Oğlu ölünce yerine Gıyâs ölünce yerine oğlu ve Mahrum denen bir adam geçti. O ölünce yerine Ebû Hâtim el-Verseyânî geçti. Bu kişi senevî (düalist) idi, sonra dehrî oldu, sonra şaşırdı şüpheci oldu. Yemen, Fars ve Ahsâ bölgelerine gelince oraya dâîler Hamdân Karmat’ın hısmı ve halifesi Abdân tarafından veya ondan önceki dâîler tarafından gönderildi. Allah bilir. ا 635 כ أ א אم و אو ه ها إ א ا א א وכ و أر ا إ א و ّ و ١٥ אرا د ً و א ،وا ى ً א כ ا. ً أ ا ة ،وأ د אر ،وز أ ّ ا ،و م אء وأ د و و ث א . أ ّאم ا ا ث א ،-وכאن ار ّأ א אف . ّ ّ -אن و א ّ وכ أא ا אت ر. ا כّ ورؤ אء ا ا א با ّ ذ כ و אت، אة وو وزي، ،وا وزي א و ، ّه ا ، دّ ا ا א إ א ا אن، ا אت אإ ا ةو ّ أא ا إ ،א وه و כ ه و כا א ، ا ها أ ه ا כא ا ّ اد כ ا ّכ אك وأد أ ّ ً ا. ا و ث א ،-و אم א ا أ כ ّ د אر أ ،و אم א כא ا أ ى כאن ١٠ ّ א כאن א - ا ا .وأ ،وذ כ ا ع ،א و ه ّ إ أא א ، ا אس، ّ כאن ٥ אر و ا أن אت ا אر، . ى אرا د ً ح ا ه ،و ح أر א ّ اد ّ ، ّ ق. כא أ ى م ّأول אت ٢٠ ور ا . ف א د ـא، ّ אروا إ ا ّ اح إ وم. .وا أ ان . ر אت بو אك ا ي واذر אت ا אن و أ ا ّכ. ف א ّא ا ان אن ،ر אث. ّ جا אت . ا אر ا ر א ،وכאن ـא، ّ אءّ ،ن ا אة و אرس وا د אة כא ا و ه ،أو BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 636 Diğer bir hikâye: 5 10 15 20 25 Kaddâh oğulları içinde, önceleri Mecûsîleri ve devletlerini aşırı tutanlar, bazen onları açıktan veya gizli hile ile reddedenler vardı. Bunlar İslâm’da bidâtlar meydana getirdiler. Söylendiğine göre davet sahibi Ebî Müslim kendisini ele geçirmek için bazı tertipler kursa da bunlar engellendi. Bu konuda açıktan teşebbüste bulunanlardan biri Bâbek el-Hürremî idi. Dokuzuncu makalede kendisinden bahsedilecek. Abdullah’ın davetini kabul edenlerden biri Dendân lakaplı Muhammed b. el-Hüseyin’di. Bu zât Gürcüler tarafındandı ve Ahmed b. Abdülazîz b. Ebû Dülef ’in kâtibiydi. Felsefe ile uğraşırdı. Astronomi ilimlerinde mahir, acem milliyetçisi, İslâm Devleti’nin aşırı düşmanıydı. Nefs, akıl, zaman, mekân, madde (heyûlâ) prensiplerine, yıldızların mânevî (ruhânî) etkileri olduğuna inanırdı. İtimat edilir kişilerin söylediğine göre, astrolojik hükümlerde üçgen şeklindeki yıldızların İslâm devletine delâlet eden Akrep burcundan Farsların dinine delâlet eden yay burcuna geçtiği sekizinci kıran zamanında İslâm Devleti’nin Farsların Devleti’ne ve onların dininin Mecûsîliğe dönüşeceğine dair bilgiler bulduğunu iddia ederdi. Râvî onun “Buna kendimin sebep olmasını çok isterim.” dediğini söyledi. Muhammed b. el-Hüseyin zengin, çok gayretli ve büyük hile sahibi bir kişiydi. Bu davet için olanak sağladı. İbnü’l-Kaddâh’la anlaşıp onu mal ile destekledi. Onunla Ebû Dülef ’in veziri Hamaveyh’in Haremeyn vilâyetini istemek ve halifenin emrine girmek için ordusuyla Bağdat’a geldiği sırada ordugâhta karşılaştı. Sonra sultanın kapısında öldü. Davet İbnü’l-Kaddâh’a geçti. Bu konuda bildiğim bunlar. Gerçek ve yalan olduğunu Allah bilir. İsmâiliyye Mezhebi Kitaplarını Yazanların ve Kitaplarının Adları Abdân 30 Yukarıda zikredilen Abdân, aralarında en çok kitap yazandır. Bu mezhepte her kitap yazan, eserini ona nispet ederdi. Abdân’ın, yazdığı eserlerin adlarını ihtivâ eden bir fihristi vardır. Bu kitaplar arasında Kitâbü’r-Rahâ ve’d-Dûlâb, Kitâbü’l-Hudûd ve’l-İsnâd, Kitâbü’l-Lâmi‘, Kitâbü’z-Zâhir, Kitâbü’l-Meydân vardır. Büyük kitapları arasında ا 637 כא أ ى כאن أو אت، و ٥ ا ّ اح א א א ةو א א إ ّن أ א ا و ّ وכאن ّ وا ّ א د وأ ّ ً ة ،رام ذ כ و :אכ ا وכא ا ا ١٠ ّ ب ا ّال ر ّ ها ةو א دار ا ١٥ وا אا אن ل אه אء ا أ כ ّ ٢٠ و ان כ אب ا ١ ف: ّ م ذכ ه .و ود وا . ،א م دون ذ כ. ذכ ه א ا א أ ا כ ا ا ّ اح ،وأ د אت ، אب ا א אد .כ אب ا ّ ّ وأ כ ـא و ً اכ ان، اا م .وכאن ً אت ا ورو א . אل ا ا ّ مإ ج ّ ا א م אن وا ّ . ،وا أ א د ،وכאن . د א ا س .אل :כאن א אل .وإ ّ א ا ا و ّ ا ان ا א ذ כ .وכאن وا א ا ا אل دو ا ا אل א أכ ا ي ّ ّ ج ا س ا ال ا א . اا ّ م .و ى أ ّن כ اכ ، ان و ف ١،وز أ ة وا ا א ا ا ّ إ أن أכ ن أ א ،و ا א ،أ ّ כאن دو ا س ود ا ا دو ا أّ و ا ي כ ا وا אن وا כאن وا ا ا ّ أ ه ،ر כ ّאب أ א ا כ ج، ا م ً א אذ ً א وا ا. س ودو א ،و ّ د ّد א ادث כ ة. ا ، כ و ل و ا ا ّ اح. אء ا כ إ ـאه. כ א ًא ً א ،وכ ّ ّ ذ כ :כ אب ا א وا و ب. .כ אب ا ا .כ אب ا ان .و כ ا כ אر: BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 638 Kitâbü’n-Nîrân, Kitâbü’l-Melâhîm, Kitâbü’l-Maksad bulunur. Bu kitaplar mevcuttur ve elden ele dolaşır. Fihrist’indeki diğer kitapları nadir gördük, az insan onları gördüğünü bize söyledi. 5 10 15 20 İsmâilîlerin yedi tebliğ kitabı vardır. Kitâbü’l-Belâgi’l-Evvel: halk için, Kitâbü’l-Belâgi’s-Sânî: halkın biraz üstündekiler için, Kitâbü’l-Belâgi’s-Sâlis: mezhebe girenin birinci yılı için, Kitâbü’l-Belâgi’r-Rabî‘: mezhepteki ikinci senelikler için, Kitâbü’l-Belâgi’l-Hâmis: mezhepteki üçüncü senelikler için, Kitâbü’l-Belâgi’s-Sâdis: mezhepteki dördüncü senelikler için, Kitâbü’l-Belâgi’s-Sâbi‘: mezhebin mahiyeti büyük keşf içindir. Muhammed b. İshak der ki: Ben bu kitapları okudum, içlerinde yasak şeyleri mübah kılan, şeriatları ve sahiplerini alçaltan önemli şeyler gördüm. Yirmi yıldan beri İsmâiliyye mezhebinin durumu zayıfladı. Dâîleri azaldı. Bu mezhepte yazılan pek kitap görmüyorum. Oysa Muizzüddevle zamanının başlarında yaygın, görünür ve bilinen bir mezhepti. O sırada dâîler her tarafta yayılmışlardı. Bu ülkelerde gördüğüm budur. Belki de Cebel, Horasan taraflarında durum eskisi gibidir. Mısır’a gelince durum şüphelidir. Oraya sahip olan liderden ne kendisi ne de ataları tarafından rivayet edilen şeylere delâlet eden bir şeyin olduğunu gösteren bir durum yok. Gerçek bundan başkadır. Vesselâm. Musanniflerden en-Nesefî İsmâiliyye mezhebi müelliflerinden biri bahsi geçen Nesefî’dir. Onun Kitâbü Unvânü’d-dîn, Kitâbü Usûli’ş-Şerâyı‘, Kitâbü’d-Dâveti’l-Münteciye adlı eserleri vardır. 25 Ebû Hâtim er-Râzî Adı [Ahmed b. Hamdân olup 322 (934) yılında öldü] Kitâbü’z-Zîne -büyüktür, 400 yaprak kadar-, Kitâbü’l-Câmi‘ -bunda fıkıh v.s. şeyler vardır- adlı eserleri vardır. ا 639 כ אب ا وا ان ،כ אب ا او ،و א ا و ق ٥ .כ אب ا אل وا إ ا אق: اכ ا وا אة א ا ا و ًא ا أن כאن . أ ّאم ا אأ ا ا ،وا ا .כ אب ا ًא ،و ّ ا כ ّ ُ ْ وא و ا אن. ا ا آ א .وا و أ أ ا ّכ أر أ ا ً א א. ا وأ ، ا د غ غ ا כ . أ ً א ّ ّ ن א غا א د وا כ א إ אن أ ّ رآه. غ ا ّول ،א ّ .כ אب ا .כ אب ا ا د ، غ ا אدس، ا غا א ، .כ אب ا و ١٠ غا א ا ّ :כ אب ا ا ا א ،و ١٥ و ً .כ אب ا د ث ا هاכ א رأ אه أو אت ا ء ا ا ، ،כ אب ا א ،כ אب ،و دة אة إא ، ا أّ رات أرى ّأو א א ا א ً א ذا ً א، ّا و ً ز أن כ ن ه ا د ،و ّא د א ء ّل ،و א כאن כ م. ا ا ا ي ا ٢٠ ةا ّ م ذכ ه .و ان ا . أ א ا ازي وا ...و و اכ :כ אب .כ אب أ لا ع .כ אب ذ כ. اכ :כ אب ا ،כ أر א ور .כ אب ا א ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 640 Benî Hammâd 5 Bunlar Musul’dan olup, Rey’de oturan imamın halifesi Ebû Ya‘kûb tarafından el-Cezîre ve etrafında davetle görevlendirilmişlerdir. Kitaplar yazıp Abdân’a izâfe etmişlerdir. Kitâbü’l-Hakkı’n-Neyyir, Kitâbü’l-Hakkı’l-Mübîn, Kitâbü Bismillâhirrahmânirrahîm bunlardandır. İbn Hamdân Adı… Onu Musul’da gördüm. Dâî idi. Çok sayıda kitap yazdı. Kitâbü’l-Felsefeti’s-Sâbi‘a bunlardandır. İbn Nefîs 10 Ebû Abdullah büyük dâîlerdendi. Önceleri Ebû Ya‘kûb’un halifesiydi. Ebû Ya‘kûb onun hakkında duyduğu bir şeyden dolayı ona düşman oldu. Acemlerden birkaç kişiyi gönderdi, onu evinde suikastle öldürdüler. Yazdığı bir kitap yoktu. … yılında öldürüldü. 15 ed-Deyliyyü Ebû Abdullah’ın akranı olup ikisi reislikte yarışırlardı. Ondan sonra senelerce yaşadı. … vefat etti. Kitabı yoktur. el-Hüsnâbâdî 20 25 Adı… Onu gördüm, arkadaşlarıyla beraber yanına giderdim. Bağdat’ta Beyne’l-kasreyn semtinde otururdu. Yöntemi latifti; ibarelerinde, kelâmında ve naklettiği şeylerde mâna açısından ilginç bir kişiydi. Kendisini himaye eden Şîrmedî ed-Deylemî’nin sürülmesinden sonra Bağdat’ta başına gelen bir hadiseden dolayı Azerbaycan’a gitti. el-Hallâc, Mezhebi, Onun Hakkındaki Hikâyeler, Kendisinin ve Talebelerinin (Müridlerinin) Kitaplarının Adları Adı el-Hüseyin b. Mansûr olup memleketi, menşei hakkında ihtilaf vardır. Kimileri, Horasan’dan Nîşâbur’dandır, dediler. Mervli, Tâlekânlı olduğu da söylenir. Müridlerinden bazıları Rey’den olduğunu, ا 641 אد ا .و ا אب ا ء כא ا أ ة و א وا ة א ّ ا כ ـא وأ א כאن א ي .و ا אم ا ً ا ا .כ אب כ אب ا ّ ا .כ אب ا ّ ا ّ ٥ ر ف א وا א .رأ כ אب ا א אإ ا أ ب، ان. ذ כ: . ان وכאن دا ً ـא אت ّ ا א . כ אכ ة ً ّ אد ،و א: ا ا ، أ أ ١٠ ا ب و أ ا א אذي وا ... ا א ا ،وכא א א אن ا א .و ا رأ ،وכ .وכאن אن أذر ا ّ جو ا وا ا א ر ،و ١ ًא ّ . ا ه א ١ ا ٢٠ ةإ ... ا إ אة وכא ، כ אب ١٥ ّ ا ا بّ ،כ داره .و ر :ا . أ ا إ ا אر وכ يا وا כא אت و ،و وأ ا .و أ اد ر ،و ه אء כ ...و כ אب . ل א א .وכאن و א رده .و ج ّ כאن وכ أ هو ، ا א אن ،و אل . א أ إّ א إّ ا אن ا ي، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 642 5 10 15 20 25 30 diğerleri Cibâl’den olduğunu söylediler. Kendisi, menşei ve ülkesi hakkında kesin bir bilgi yoktur. Ebü’l-Hüseyin Ubeydullah b. Ahmed b. Ebû Tâhir’in hattıyla şunları okudum: el-Hüseyin b. Mansûr el-Hallâc hilekâr, gözboyayıcı, sûfîlerin yoluna dalmış, onların sözlerini diline dolamış, hiçbir şey bilmediği hâlde her şeyi bildiğini iddia eden biriydi. Bir miktar kimya sanatını bilirdi. Cahil, atılgan, vaziyeti kötü, sultanlara karşı sözünü esirgemeyen, büyük işlere kalkışan, devletleri yıkmak isteyen, müridlerinin yanında ilâhlık iddia eden, hulûle inanan, hükümdarlara karşı Şiî mezhebinde, halka karşı sûfîler mezhebinde görünen bir kişiydi. Bunların yanında kendine ilâhın hulûl ettiğini, kendisinin O, O’nun da kendisi olduğunu iddia eden biriydi. Allah böylelerinin dediğinden yücedir. Ebü’l-Hüseyin şöyle devam eder: Hallâc ülkelerde dolaşırdı. Tutuklanınca Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ’ya teslim edildi. Ali b. Îsâ onunla münâzara etti. Onun Kur’ân, Kur’ân ilimleri, fıkıh, hadis, şiir, Arapların bilgileri hakkındaki bilgisinin sıfır olduğunu gördü. Ali b. Îsâ ona “Biz sana tahâreti ve farzları öğretelim. Bu bilgiler ne dediğini bilmediğin risâlelerinden daha faydalıdır. Yazıklar olsun. İnsanlara ‘Parıldayan Zü’n-nûr Şa‘şa‘ânî (ışıldayan) ışığını yaydıktan sonra inecek.’ diye yazıyorsun. Sen edebe ne kadar da muhtaçsın.” dedi. Asılmasını emretti. Şurta Meclisi’nin huzurunda Bağdat’ın doğu kesiminde ve batı kesiminde çarmıha gerildi. Sonra vezirin evine götürüldü, hapsedildi. Sünnet yoluyla insanlara yaklaşmak istiyordu. Bu sebeple onun dediğini hak sandılar. Rivayete göre önce Hz. Muhammed ailesine dostluğa çağırıyordu. İhbar edildi, Cebel bölgesinde tutuklanarak kırbaçlandı. Başka bir rivayete göre Ebû Sehl en-Nevbahtî’yi mezhebine çağırdı. Nevbahtî onun elçisine “Ben mezhebin (Şiî mezhebinin) reisiyim. Arkamda binler var. Ben sana uyarsam onlar da uyar. Başımın ön tarafında saç bitir. Zira orasının saçı döküldü. Bundan başka bir şey istemiyorum.” dedi. Hallâc’ın elçisi tekrar dönmedi. Bir gün elini hareket ettirdi. Etrafındakilerin üzerine misk (mis) saçıldı. Başka bir defa elini hareket ettirip etrafındakilerin üzerine dirhemler (paralar) saçtı. Bu sırada yanındaki kavrayışlı biri “Herkesin bildiği dirhemleri görüyorum. Eğer üzerinde senin ve babanın adı olan dirhemler verirsen ben ve yanımdakiler sana inanırız.” dedi. Hallâc “Nasıl olur? Böyle bir şey yapılmadı.” dedi. O da “Olmayanı var eden, yapılmamışı (yaratılmamışı) yapar” dedi. Nasr el-Hâcib’e teslim edildi, onu kandırdı. ا 643 و אل آ ون ا ا אل ،و ا אً ً ا، ا ً ٥ ا ّ א א ،و ل א ذכ ّ أ ّن ا א ه ه אل أ א ل א ّ إ ، א آل ا א .כ כ و ا כإ ا ّ ، إ ا ٢٠ إن أ أ א در ً א א ا אس: ا ، ّ وا א ى دار ا أّ כ ر א :أرى درا م ا ب. ري ا ي א ة ا ، ّأول أ ه כאن ط .و אل إ ّ د א أ א أ ف ذ م א وا و אن ب א ،و כ وا أ ، ل ذو ا ر ا ّ .وروى اّ ،ن ا ًא ه א א אّ .و ّ ّ و ّس ّא ا ا א إ :أ א رأس ّ م رأ ا . وأ ًرا ّ إ أ ا رك و و כ أ ّ ا أ ّن א ل .و ك ّ ،وأ ،وכאن ا ًא ا ،א أدب .وأ ً و ّ كو ا ّ ل ا אل ا و כإ ا א ،אل א כّ ا כ אء ،وכאن א ً ا ّ : ّ أ א ّ ج ،وכאن ر ً א ،وم إ ب ا ول ،و ّ ّ כ .אأ ا כ ـא ً ء ّ ً .أت را و ا ان ،و ـא ّ و ا آن و ّ ً ّ ًא ا כ ا. ً אل :وכאن ١٥ ا ف لو ل ١٠ ا ا ء ّ א :ا أ ذ כ .وכאن ًرا أ ه وأ أ ه ّأ א א ا אس ،א أر ع .ود إ ، ا، ًכא ،و ك ة أ ى ه ّ و ،و כ أؤ כ و أ כ؟ ،אل :وכ ّ إ ب و ا ا א درا ، ، ،אل: ،وا اه. BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 644 Kitaplarında “Nûh kavmini ben suda garkettim, Âd ve Semûd’u helâk ettim.” derdi. Durumu, hâli halk arasında yayılınca ve sultan (vezir) onun hakkında söylenenlerin gerçek olduğunu anlayınca 309 (921) yılı sonunda ona 1000 kırbaç atılmasını, elinin kesilmesini, sonra ateşte yakılmasını emretti. 5 10 15 20 25 30 Tutuklanmasının Sebebi: Ebü’l-Hasan b. Sinân’ın yazısıyla şöyle okudum: Hallâc olayı 299 (912) yılında ortaya çıktı. Tutuklanmasının sebebi şuydu: Sûs’taki posta müdürü Sûs’un Rabad fi’l-Kıt‘a diye bilinen yerinden geçiyordu. Sokaklardan birinde “Beni bırakmazsanız söylerim.” diyen bir kadın gördü. Yanındaki bir bedeviye “Kadını yakalayın.” dedi. Yakalanınca ona “Ne söyleyeceksin?” dedi. Kadın inkâr etti. Posta müdürü onu evine getirdi ve tehdit etti. Bunun üzerine kadın “Evimin yakınına Hallâc denen bir adam geldi. Adamları var, her gece ve gündüz gizlice onun yanına gidiyorlar, kötü konuşmalar yapıyorlar.” dedi. Posta müdürü hemen kendisinin ve sultanın (vezirin) adamlarından bir grubu gönderdi. Onların toplandıkları yere baskın yapılmasını emretti. Onlar da müdürün dediğini yaptılar. Başı, sakalı ak bir adamı ve yanındakileri yakaladılar. Yanlarında epeyce para, misk, elbise, serçe, amber, safran vardı. İhtiyar adam “Benden ne istiyorsunuz?” dedi. Yakalayanlar “Sen Hallâc mısın?” dediler. O “Ben o değilim, onu tanımam.” dedi. Hallâc’ı posta müdürü Ali b. el-Hüseyin’in evine götürdüler. O da onu bir evde sıkıca hapsetti. Defterlerini, kitaplarını, elbiselerini aldı. Olay şehirde yayıldı. İnsanlar onu görmeye geldiler. Ali b. el-Hüseyin ona “Sen Hallâc mısın?” diye sordu. O da Hallâc olduğunu inkâr etti. Sûs halkından bir adam “Onu başındaki bir alâmetten tanırım, darbe izi vardır.” dedi. İncelediler onun öyle olduğunu gördüler. Sultan (vezir) Hallâc’ın Debbâs adındaki bir hizmetçisini tutuklamıştı. Uzun müddet tutmuş, onu cezalandırmış, sonra Hallâc’ı bulacağına dair ondan yemin alıp, ona mal verip serbest bırakmıştı. Bu adam çeşitli yerlerde Hallâc’ı takip ediyordu. Bu sırada Hallâc Sûs şehrine gelmiş, Debbâs bunu öğrenmişti. Hemen sultana durumu bildirdi. Hallâc tutuklanıp sultana götürüldü. Başına bu işler geldi. Onu öldürmeye karar veren ve gerçekleştiren vezir Hâmid b. Abbas’tır. Az kalsın sultan onu serbest bırakacaktı. Zira Hallâc ona, evindeki hademelere ve kadınlara dua, muska yapıyordu. Az yiyor, ا 645 وכאن ا כ :إّ אن ق م ح ،و ه ّ ،وّ و ث א . آ أ ه ا أت ّأ ا و وא ٥ א א إ وا ر ً أ ا ً وا א ا :أأ ١٥ ا ا ،א و אا ا أس وا כ وا אب وا ا ا ا ّ ج؟ כ أن כ ن و ّ ، وأو وأ אل א ً ،وכאن ٢٠ ا ا אس ،אل ر لا כ و ً א، د אن ا و אم و داره : ّه .وا ّ ذכ א م وا س ا אز ا زّ و ل :إن ك؟ ء ف ً ،و כ ّ ن כ م כ . אب ا אن ،وأ ، ا وا وا כ و א אروا و أ و ّ ،وأ إ د א وכ אن أ أن כ أن د ّ أ ه وأ ا ون ّ ؟ و אش. : س :أ א أ . ،وכאن ل ا ا ّ ا ان .אل :א . أ رة و ا א إ ، כ כ .وכאن ا ،אدر و ف ا ّ وا ي א أא ، وا א و م א وأ ّ ج؟ אل: ا ذכ ه أي ا א ،אل אّ : א داري ر ل :ا כّ أ ّ ج وا أى ا أ ًة اب ون إ أ ا ه أ ّن و ّ د א ،א م ا אن. أ .אل د. طو ا א א - ف א ت، ١٠ -א وإ ّ כ ّ ّ ج ،و أ .وכאن ا س כ א כ אد و ّ א אع أ ه وذاع ،و ف א אر ،أ أ رأ ، ّ ج ف א ّאس ًא ا ّ جو ل أّ س ،وכאن ا אس .و כאد ا ّ אء א אء وا ذ وا ذכ ا و ف أ ه א כאن. אن أن .وכאن כ ا ، BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 646 5 10 15 20 25 çok namaz kılıyordu. Devamlı oruç tutuyordu. Sultan’ın (vezirin) evindeki insanları kendine bağlamış, onları kandırmıştı. Nasr el-Kuşûrî ona “eş-Şeyhü’s-sâlih” diyordu. Hâmid onu itiraf ettirirken hata yaptı. Bir meseleden dolayı itham edilmişti. Hallâc “Ben sizinle lanetleşeceğim.” dedi. Vezir Hâmid bunun üzerine “Suçunu itiraf ettiğin ortaya çıktı.” dedi. Öldürüldü ve yakıldı. Hallâc’ın kitapları: Kitâbü Tâsîni’l-Ezel ve’l-Cevheri’l-Ekber ve’ş-Şecereti’z-Zeytûneti’n-Nûriyye, Kitâbü’l-Ahrufi’l-Muhdese ve’l-Ezeliyye ve’l-Esmâ’i’l-Külliyye, Kitâbü’z-Zılli’l-Memdûd ve’l-Mâ’i’l-Meskûb ve’l-Hayâti’l-Bâkiye, Kitâbü Hamli’n-Nûr ve’l-Hayât ve’l-Ervâh, Kitâbü’s-Sayhûn, Kitâbü Tefsîri “Kul hüve’llahu ehad.”, Kitâbü’l-Ebed ve’l-Me’bûd, Kitâbü Kırâni’l-Kur’ân ve’l-Furkân, Kitâbü Halkı’l-İnsân ve’l-Beyân, Kitâbü Keydi’ş-Şeytân ve Emri’s-Sultân, Kitâbü’l-Usûl ve’l-Fürû‘, Kitâbü Sırrı’l-Âlem ve’lMeb‘ûs, Kitâbü’l-Adl ve’t-Tevhîd, Kitâbü’s-Siyâseti ve’l-Hulefâ ve’l-Ümerâ, Kitâbü İlmi’l-Bekâ ve’l-Fenâ, Kitâbü Şahsı’z-Zulümât, Kitâbü Nûri’n-Nûr, Kitâbü’l-Mütecelliyât, Kitâbü’l-Heyâkil ve’l-Âlemi ve’l-Âlimi, Kitâbü Medhi’n-Nebî ve’l-Meseli’l-A‘lâ, Kitâbü’l-Garîbi’l-Fasîh, Kitâbü’n-Nukta ve Bedi’l-Halk, Kitâbü’l-Kıyâme ve’l-Kıyâmât, Kitâbü’l-Kibr ve’l-Azâme, Kitâbü’sSalâti ve’s-Salevât, Kitâbü Hazâ’ini’l-Hayrât -Elifü’l-Maktû‘ ve’l-Elifü’l-Me’lûf adıyla da tanınır-, Kitâbü Mevâbîdi’l-Ârifîn, Kitâbü Halkı’l-Halâiki’l-Kur’ân ve’l-İ‘tibâr, Kitâbü’s-Sıdk ve’l-İhlâs, Kitâbü’l-Emsâl ve’l-Ebvâb, Kitâbü’l-Yakîn, Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbü “Ve’n-Necmü izâ Hevâ”, Kitâbü “Ve’z-Zâriyâtü Zervâ”, Kitâbün fî “İnne’llezî enzele aleyke’l-Kur‘ân lerâdükke ilâ Me‘âd”, Kitâbü’d-Dürre ilâ Nasri’l-Kuşûrî, Kitâbü’s-Siyâse ile’l-Hüseyn b. Hamdân, Kitâbü Hüve Hüve, Kitâbü Keyfe Kâne ve Keyfe Yekûnü, Kitâbü’l-Vücûdi’l-Evvel, Kitâbü’l-Kibrîti’l-Ahmer, Kitâbü’s-Semrî ve Cevâbihi, Kitâbü’l-Vücûdi’s-Sânî, Kitâbü lâ Keyfe, Kitâbü’l-Keyfiyyeti ve’l-Hakîkati, Kitâbü’l-Keyfiyyeti bi’l-Mecâz adlı eserleri vardır. Abdullah b. Bükeyr 30 Şîa’dan olup bundan el-Hasan b. Faddâl rivayet eder. Kitâbün fi’l-Usûl adlı eseri vardır. ا 647 ّ اכ و ا ما و ا א .وإ א אل א :ا ن אء כ أ ا ،א و א ّ أ ّכ ّ ا א ّ وا ره ،و .وכאن ر ا ا ، ري ّ אل :أ א أ א כ ، وأ ق. ج ف ٥ ا ر ّ .כ אب ا ةا ا כ وا ا زل وا כ אب א ود وا אء ا כ ب وا אة אء ا כ ّ .כ אب ا ّ ا وا ز وا ا ّ ن .כ אب ا ر وا אة وا رواح .כ אب ا ا א .כ אب }ُْ َُ ا אن د .כ אب ان ا آن وا אن .כ אب وا ا ُ أَ َ ٌ { .כ אب ا ١٠ ا אء وا אن .כ אب כ ا ث .כ אب ا وا אن وأ ا ل وا وا אء .כ אب وا א ١٥ ا ا وا ات .כ אب ا כ אب ا .כ אب ا وا حا .כ אب ا א ا אر ا ا ا اء .כ אب אء وا ّ אت .כ אب ا אכ .כ אب ا وا א אت .כ אب ا כ وا ع وا ا ا .כ אب ا ا כ אب ا כ ا ا ّ اب .כ אب ا ف .כ אب א ،إ ان .כ אب ا אز. ّ ا . وا . כ روى ة ا آن وا אر .כ אب ا ق وا }وا ْ ِ ِإ َذا َ َ ى{. .כ אب ا .כ אب َ }إِن ا ِ ي أ ل כ ا آن َ اد َك إ َ َ ٍאد{. َ َْ َ ْ ُ ْ َ َ כ ن .כ אب ا .כ אب כ כאن وכ د ا ّول .כ אب ا כ د ا א .כ אب כ .כ אب ا כ ي و ا .כ אب ا כ אب ا א .כ אب ص. כ אب }وا ارِ ِ אت َذ ْرواً{ .כ אب َ َ ري .כ אب ا ا כ אب ا ّرة ،إ ٢٠ وا ات و ف א .כ אب אل وا א ل وا وع .כ אب אت .כ אب ر ا ر .כ אب ا وا א .כ אب و ءا אن .כ אب ا ا א ا אل .و اכ :כ אب ا ل. BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 648 el-Husayn b. Muhârik İleri gelen Şiîlerdendir. Kitâbü’t-Tefsîr, Kitâbü Câmi‘i’l-İlmi adlı eserleri vardır. Ebü’l-Kâsım Ali b. Ahmed el-Kûfî 5 İmâmiyye’nin ileri gelenlerinden olup Kitâbü’l-Evsiyâ adlı eseri vardır. İbnü Kevre Adı Ebû Süleyman Dâvûd b. Kevre olup Kum halkındandır. Kitâbü’r-Rahme adlı eseri vardır. Kunbüre 10 Adı İsmâil b. Muhammed olup Kum halkındandır. Kitâbü’l-Ma‘rife edlı eseri vardır. el-Hasenî Ebû Abdullah. Kitâbü Ahbâri’l-Muhaddisîn, Kitâbü Ahbâri Mu‘âviye, Kitâbü’l-Fedâil, Kitâbü’l-Keşf adlı eserleri vardır. 15 el-Belevî Adı Abdullah b. Muhammed el-Belevî olup Mısır halkından Belâ kabilesindendi. Vâiz, fakih, âlim bir kişiydi. Kitâbü’l-Ebvâb, Kitâbü’l-Ma‘rife, Kitâbü’d-Dîn ve Ferâizihi adlı eserleri vardır. İbn İmrân el-Kummî 20 Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ahmed Yahyâ b. İmrân -el-Eş‘arî-. Fakihtir. Kitâbü’n-Nevâdir adlı büyük bir eseri vardır. Zeydiyye Mezhebine Mensup Kelâmcılar ed-Dâî-ilellâh el-İmâmü’n-Nâsır li’l-Hakk 25 Adı el-Hasan b. Ali b. Hasan b. Zeyd b. Ömer b. Ali b. el-Hüseyin b. Ali b. Ebû Tâlib (aleyhimü’s-selâm) olup Zeydiyye mezhebi üzeredir. Doğumu…, ölümü [304/917] yılıdır. ا 649 אرق ا ا ا .و ّ أ ا א أ ا א ، ّ ا ٥ اכ أא .כ אب א :כ אب ا . ا اכ .و :כ אب ا و אء. اכ כ رة אن داود أ أ כ رة، ّ .و اכ . :כ אب ا ة وا א إ أ ّ ، ّ اכ .و . :כ אب ا ا ١٠ ا ،و أ ا א .כ אب ا כ ا ا اכ ا ا ا ّ ا :כ אب ا ّ أ ّ :כ אب ا ادر ،כ . א ،وכאن وا ًא أ و ا . .כ אب ا إ ان –ا ا ا אم ا א ا ٢٠ ، ي اب .כ אب ا ًא ان ا أ اכ ا اכ . ّ ي وا א ـא .و ً ١٥ :כ אب أ אر ا .כ אب أ אر אو .כ אب ا ا م، ّ ز ا ي.- א ا .و ا ا ّ .و ه . ...و ّ أ . ... BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 650 5 Kitâbü’t-Tahâra, Kitâbü’l-Ezân ve’l-İkâme, Kitâbü’s-Salât, Kitâbü Usûli’z-Zekât, Kitâbü’s-Sıyâm, Kitâbü’l-Menâsik, Kitâbü’s-Siyer, Kitâbü’l-Eymân ve’n-Nüzûr, Kitâbü’r-Rahn, Kitâbü Bey‘i Ümmühâti’l-Evlâd, Kitâbü’l-Kasâme, Kitâbü’ş-Şüf‘a, Kitâbü’l-Gasb, Kitâbü’l-Hudûd… adlı eserleri vardır. Bunlar gördüğümüz kitaplarıdır. Zeydîlerden biri onun 100 kadar kitabı olduğunu söyledi, biz görmedik. Kitabımıza bakan biri onlardan bir şey bulursa yerine ilâve etsin. ed-Dâî ile’l-Hakk 10 15 Taberistan hâkimi el-Hasan b. Zeyd b. Muhammed b. İsmâil b. el-Hasan b. Zeyd b. el-Hasan b. Ali’dir. [el-Utraş diye tanınır.] 250 yılında Taberistan’da ortaya çıktı, Taberistan hükümdarıyken 270 (883) yılında öldü. Yerine kardeşi ed-Dâi-ile’l-Hakk Muhammed b. Zeyd geçti, Deylem bölgesine hâkim oldu. Hasan’ın Kitâbü’l-Câmi‘ fi’l-Fıkh, Kitâbü’l-Beyân, Kitâbü’l-Hücce fi’l-İmâme adlı eserleri vardır. el-Alevî er-Rassî Adı Kâsım b. İbrâhim b. … olup Sa‘de’nin talebesiydi. Zeydîlerdendir, el-Kâsımiyye Zeydîleri ona nisbet edilir. Kitâbü’l-Eşribe, Kitâbü’l-İmâme, Kitâbü’l-Eymân ve’n-Nüzûr, Kitâbü Siyâseti’n-Nefs, Kitâbü’r-Reddi ale’r-Râfıza adlı eserleri vardır. 20 el-Hâdî [ile’l-Hakk] Adı Yahyâ b. el-Hüseyin b. el-Kâsım b. İbrâhim el-Hasenî olup Kitâbü’sSalât, Kitâbü Câmi‘i’l-Fıkh adlı eserleri vardır. el-Murâdî 25 Zeydîlerden olup adı Ebû Ca‘fer Muhammed b. Mansûr el-Murâdî ez-Zeydî’dir. Kitâbü’t-Tefsîri’l-Kebîr, Kitâbü’t-Tefsîri’s-Sağîr, Kitâbü Ahmed b. Îsâ, Kitâbü Sîreti’l-E’immeti’l-Âdile; fıkıh sahasında tahâret, namaz, v.s. konularda fıkıh kitapları okuma tertibi üzere eserleri vardır. Ayrıca Kitâbü’lHamîs [adlı bir eseri], Taberistan’daki Hasan b. Zeyd’e bir talebenin ağzından yazdığı Risâle’si vardır. ا 651 و :כ אب ا اכ ا כאة .כ אب ا ا .כ אب أ ّ אت ا و د .כ אب ا ود… ا א رأ אه כ .وز ا א ،ن رأى א ٥ ا ا إ כא א ا ا אن، وא و اכ ا يا ّ و ا א ا א א ١٥ א ،و אم כא ا ا :כ אب ا א ا כ אب א ٢٠ ا ا ز وא .و אت ا אن ا ّ أ ه ّ .כ אب ا אن .כ אب ا ّ ًכא ز و כا א . ا א . ّ ،... ا ا . ّ[ ا א ا إ ا اכ .و ة. :כ אب ا . أ ّ و ا כ .כ אب ا ا ّ ا אد .و כ כ ا .و כ אب ا ز א . ادي ا כ אب ا א כ אب و ة .ا ّ وإ א ا ّ .כ אب ا א .כ אب ا אن وا ور .כ אب :כ אب ا ا ا ّ .כ אب ا ّد ا .כ אب ا ّ أ ّن א إن אء ا .כ אب ًا א א إ اכ ا אدي ]إ ا אأ إ إ ا .و ّ ا ًא .כ אب ا א .כ אب ا אن وا ور .כ אب ّ ز א ١٠ אرة .כ אب ا ذان وا א .כ אب ا אم .כ אب ا א כ .כ אب ا ة .כ אب أ ل אن. ا ّ כאم را ا ادي ا ي .و .כ אب أ : .כ אب ر א אرة ،و .כ אب ة ،و אن اכ ذכ ا א : ة وة إ ا BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 652 el-Ayyâşî 5 10 15 20 25 30 Semerkand halkından olup adı Ebü’n-Nasr Muhammed b. Mesûd el-Ayyâşî’dir. Benî Temîm kabilesinden olup İmâmiyye Şîa’sı fakihlerinden olduğu söylenir. Zamanında ilminin çokluğuyla tanınırdı. Kitapları Horasan’da çok ünlüdür. Ebû Ahmed Cüneyd b. Muhammed b. Nu‘aym, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Alevî’ye bir mektup yazdı. Bu mektubun sonunda el-Ayyâşî’nin yazdığı eserlerin fihristi vardır. Gördüğüm tertip üzere bu fihristi naklediyorum: Kitâbü’t-Tefsîr, Kitâbü’s-Salât, Kitâbü’t-Tahârât, Kitâbü Muhtasır’s-Salât, Kitâbü Muhtasari’l-Muhtasar, Kitâbü’s-Savm, Kitâbü Muhtasari’s-Savm, Kitâbü’l-Cenâ’iz, Kitâbü Muhtasari’l-Cenâiz, Kitâbü’l-Menâsik, Kitâbü Muhtasari’l-Menâsik, Kitâbü’l-‘Âlim ve’l-Müte‘allim, Kitâbü’d-De‘avât, Kitâbü’zZekât, Kitâbü Kasmi’z-Zekevât, Kitâbü Zekâti’l-Fıtr, Kitâbü’l-Eşribe, Kitâbü Haddi’ş-Şârib, Kitâbü’l-Edâhî, Kitâbü’l-Akîka, Kitâbü’n-Nikâh, Kitâbü’s-Sadâk, Kitâbü’t-Talâk, Kitâbü’t-Takıyye, Kitâbü’l-Ecvibeti’l-Müskite, Kitâbü Sücûdi’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Kavli Beyne’l-Kavleyn, Kitâbü Ma‘rifeti’n-Nâkılîn, Kitâbü’t-Tıbb, Kitâbü’r-Rü’yâ, Kitâbü’n-Nücûm ve’l-Fe’l ve’l-Kıyâfeti ve’zZecr, Kitâbü’l-Kur‘a, Kitâbü’l-Furkân beyne Halli’l-Me’kûl ve Harâmihi, Kitâbü’l-Büyu‘, Kitâbü’s-Selem, Kitâbü’s-Sarf, Kitâbü’r-Rahn, Kitâbü’ş-Şerike, Kitâbü’l-Mudarabe, Kitâbü’ş-Şüf‘a, Kitâbü’l-İstibrâ, Kitâbü’t-Ticâra, Kitâbü’l-Kadâya ve Âdâbi’l-Hukkâm, Kitâbü’l-Hadd fi’z-Zinâ, Kitâbü’l-Hudûd fi’s-Seraka, Kitâbü Haddi’l-Kâzif, Kitâbü’d-Diyât, Kitâbü’l-Me‘âkıl, Kitâbü’l-Melâhî, Kitâbü Me‘ârîzı’ş-Şi‘r, Kitâbü’s-Sebki ve’r-Ramyi, Kitâbü Kasmi’l-Ganîme ve’l-fey’i, Kitâbü’d-Deyn ve’l-Hamâle ve’l-Havâle, Kitâbü’l-Kabâlât ve Müzâra‘a, Kitâbü’l-İcârât, Kitâbü’l-Hibe, Kitâbü’z-Zühd, Kitâbü’l-Ahbâs, Kitâbü’l-Kıble, Kitâbü’l-Cizye ve’l-Harâc, Kitâbü’t-Tâ‘a, Kitâbü İhticâci’l-Mu‘cize, Kitâbü’l-Hayz, Kitâbü’l-Umra, Kitâbü Mekke ve’l-Haram, Kitâbü Nikâhi’l-Memâlîk, Kitâbü mâ Yükrahü mine’l-Cem‘ beynehum, Kitâbü Cezâfâti’l-Hat’a, Kitâbü Cinâyeti’l-Abîd ve’l-Cinâyeti aleyhim, Kitâbü Cinâyeti’l-Ucm, Kitâbü’l-Hudûd, Kitâbü’ş-Şurût, Kitâbü Diyeti’l-Cenîn, Kitâbü’l-Îne, Kitâbü’l-Hassi ale’n-Nikâh, Kitâbü’l-Ekiffâi ve’l-Evliyâi ve’ş-Şehâdât fi’n-Nikâh, Kitâbü Fidâ’i’l-Esârâ ve’l-Gulûl, Kitâbü Cezâ’i’l-Muhârib, ا 653 ا א ّ أ ا ا ّ ا ا. ٥ א ي כ א ًא כ אب ا آ ه .כ אب ا ا ١٠ دا א ّ د ه وز א ّ ا א .أو ّ ن .כ אء ا ن ، أ ارة ا ،وכ ّ א .כ אب ا ا ا ات .כ אب ا כאة .כ אب ا א رّ ا ة .כ אب א .כ אب ا כ ات .כ אب زכאة ا ا ا ذכ م .כ אب ا .כ אب ا ا אن ّ .כ אب وا .כ אب ا . .כ אب ا כאح .כ אب ا اق. د ا آن .כ אب כ .כ אب .כ אب ا ّ .כ אب ا ؤ א .כ אب ا .כ אب ا אن .כ אب ا وا ل وا א وا ّ ا כ ل و ا .כ אب .כ אب ا כ .כ אب ا אر . .כ אب ا ف .כ אب ا ا ع .כ אب ا כ אب ا ا ا ا ا وا .כ אب ا ا א .כ אب ا ّ א .כ אب ا وا ود ا .כ אب ء .כ אب ا אرات .כ אب ا وا .כ אب ا א ا ا وط .כ אب د ّ ا وا و אء وا אدات وا אر אرة .כ אب ا ا .כ אب ا א ت وا .כ אب ا אج ا א א وآداب ا ّכאم .כ אب .כ אب ّ ا אذف .כ אب ا ّאت .כ אب وا .כ אب ا ا .כ אب א وا اج .כ אب ا א .כ אب ا ّכ وا .כ אب ا م اء .כ אب ا م .כ אب כאح ا ٢٥ إ .و أ ا א כ .כ אب ا א כ אب ّ ا אرب .כ אب ا כ אب ا ق .כ אب ا .כ אب ا ّ ا א .כ אب ا ا ل ٢٠ أאأ ا אرات .כ אب م .כ אب א .כ אب ا א כ .כ אب ،وכ ّ ا א ّ ة .כ אب ا א ١٥ ،و إّ אس .כ אب ا ة .כ אب ا א כ .כ אب א כ ه א .כ אب .כ אب ا ِ .כ אب ا ّ ا כאح .כ אب ا ا אرى وا ّ .כ אب ا .כ אب ا ا א ا ار .כ אب ة .כ אب .כ אب .כ אب ا ا אت ود .כ אب ا כאح .כ אب ا כ אء ل .כ אب اء ا אرب. BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 654 5 10 15 20 25 30 Kitâbü Kıtâli’l-Müşrikîn, Kitâbü’l-Cihâd, Kitâbü’l-Enbiyâi ve’l-E’immeti, Kitâbü’l-Evsıyâ, Kitâbü’l-Müdâra, Kitâbü’l-İstihâra, Kitâbü Delâ’ili’l-E’immeti, Kitâbü’s-Savm ve’l-Keffârât, Kitâbü’l-Cem‘ beyne’s-Salâteyn, Kitâbü’l-Mesâcid, Kitâbü’l-Me’âsim, Kitâbü Farzı Tâ‘ati’l-Ulemâ, Kitâbü’s-Sadaka Gayri’l-Vâcibe, Kitâbü’l-Ka‘be, Kitâbü Celdi’ş-Şârib, Kitâbü mâ Übîha Katlühû li’l-Muhrim, Kitâbü Vücûbi’l-Hacc, Kitâbü Bâtıni’l-Kırâat, Kitâbü’l-Cenneti ve’n-Nâr, Kitâbü’s-Sayd, Kitâbü’z-Zebâ’ih, Kitâbü’r-Radâ‘, Kitâbü’l-Müt‘a, Kitâbü’l-Vat’i bi’l-Mülk, Kitâbü’l-Vesâyâ, Kitâbü’l-Mevârîs, Kitâbü’l-Birri ve’s-Sıla, Kitâbü Mehâsinü’l-Ahlâk, Kitâbü Hukûki’l-İhvân, Kitâbü’l-Eymân, Kitâbü’n-Nüzûr, Kitâbü’n-Nisbe ve’lVelâ, Kitâbü İsti’zân, Kitâbü İşretin-Nisâ, Kitâbü’ş-Şehâdât, Kitâbü’ş-Şurût, Kitâbü’l-Yemîn me‘a’ş-Şâhid, Kitâbü’l-Itki ve’l-Kitâbe, Kitâbü’n-Nüşûz ve’lHal‘i, Kitâbü Sanâ’i‘il-Ma‘rûf, Kitâbü’l-Hıyâr ve’t-Tahyîr, Kitâbü’l-Aded, Kitâbü’z-Zıhâr, Kitâbü’l-Îlâ, Kitâbü’l-Li‘ân, Kitâbü’r-Ric‘a, Kitâbü’s-Sıfâ ve’t-Tevhîd, Kitâbü’s-Salâti ale’l-E’immeti, Kitâbü’r-Reddi alâ men Sâme ve Eftara Kable Rü’yeti’l-Hilâl, Kitâbü’l-Libâs, Kitâbü’s-Siyâb, Kitâbü İmâmeti Ali b. el-Hüseyn, Kitâbü men Tükrahü Münâkihühu, Kitâbü İsbâti Meshi’l-Kademeyn, Kitâbü Cevâbâti Mesâile Veradet min Iddeti Büldân, Kitâbü Savmi’s-Sünne ve’n-Nâfile, Kitâbü Fürû‘i Farzi’s-Savm, Kitâbü Ma‘rifeti’l-Beyân, Kitâbü’l-Kat‘ı ve’s-Serika, Kitâbü’l-Melâhim, Kitâbü’l-Mürüvve, Kitâbü’t-Tenzîl, Kitâbü Fazâ’ili’l-Kur‘ân, Kitâbü’l-Gusl, Kitâbü’l-Hums, Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü Yevm ve Leyle, Kitâbü Muhtasari Yevm ve Leyle, Kitâbü’l-Vudû, Kitâbü’z-Zinâ ve’l-İhsân, Kitâbü’l-İstincâ, Kitâbü’t-Teyemmüm, Kitâbü Tathîri’s-Siyâb, Kitâbü Salâti’l-Hazar, Kitâbü Salâti’s-Sefer, Kitâbü Mihneti’l-Evsıyâ, Kitâbü’l-Mesâcid, Kitâbü Muhtasari’ş-Şehâdât, Kitâbü İbtidâ’i Farzı’s-Salât, Kitâbü Lübseti’s-Salât, Kitâbü Salâti Nevâfili’n-Nehâr, Kitâbü Mevâkiti’z-Zuhri ve’l-Asr, Kitâbü’l-Ezân, Kitâbü Hudûdi’s-Salât, Kitâbü’s-Sehv, Kitâbü Salâti’l-Alîl, Kitâbü Salâti Yevmi’l-Cümü‘ati, Kitâbü Salâti’l-Havâic ve’t-Tetavvu‘, Kitâbü Salâti’l-Îdeyn, Kitâbü Salâti’l-Havf, Kitâbü Salâti’l-Küsûf, Kitâbü Salâti’l-İstiskâ, Kitâbü Salâti’s-Sefîne, Kitâbü Gasli’l-Meyyit, Kitâbü’l-Me’tem, Kitâbü’s-Salâti ale’lCenâ’iz, Kitâbü’l-Bed. ا 655 כ .כ אب ا אد .כ אب ا אء وا ّ .כ אب ا و אء .כ אب כ אب אل ا ا ّ .כ אب ا م وا כ אرات .כ אب אرة .כ אب د ا اراة .כ אب ا .כ אب ض א ا אء .כ אب .כ אب ا א .כ אب ا ا ا ا ٥ ا ا כ אب و ب ا .כ אب א ا א .כ אب ا אع .כ אب ا ا ا وا כ אب ا ز وا כ אب ا אر .כ אب ا .כ אب ا طء א כ .כ אب ا قا ان .כ אب ان .כ אب אء. ا א وا إ אت ١٥ ق .כ אب ء .כ אب ا وط .כ אب ا .כ אب א ا אر وا ء .כ אب ا אن .כ אب ا .כ אب ا ا אت وا א .כ אب وع ض ا ا .כ אب ا ا .כ אب ا ادر .כ אب م و .כ אب ا وردت وءة .כ אب ا وا ا آن .כ אب ا .כ אب .כ אب ا مو אء .כ אب ا ّ .כ אب אن .כ אب ا כ אب ا א وا ا و אء .כ אب ا ة ا .כ אب .כ אب ةا ا ٢٠ ا אر .כ אب ا כ אب ةا ةا כ אب ٢٥ ا .כ אب .כ אب ةا כ אب ا ء. وا ة .כ אب ة ما ةا .כ אب ا .כ אب ا ذان .כ אب .כ אب ف .כ אب ا ّ ء. ا אب .כ אب א .כ אب ة .כ אب ود ا ةا .כ אب ا ة ا ة .כ אب ا ا وا ة ا כ ف .כ אب .כ אب ا ما .כ אب .כ אب אدات .כ אب ا اء ض ا ل .כ אب ان .כ אب ا אن .כ אب ا .כ אب . כ ه אכ .כ אب ّة א د. وا رؤ ا .כ אب م .כ אب وا כ א . .כ אب ا אم وأ א ةا ا א .כ אب ا وف .כ אب ا ا ّ .כ אب ا ّد ة כ אب ا ا אس .כ אب ا אب .כ אب إ א ا وا אر .כ אب ا .כ אب א א .כ אب .כ אب אدات .כ אب ا ا אرب .כ אب א أ ا اءات .כ אب ا ار .כ אب ا ّ אن .כ אب ا ور .כ אب ا כ אب ا ١٠ .כ אب ا כ .כ אب م. ةا ة . ّ ع .כ אب אء. ا א . BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 656 Herkesin rivayet ettiği eserlerinden bazıları; Kitâbü Sîreti Ebî Bekir, Kitâbü Sîreti Ömer, Kitâbü Sîreti Osman, Kitâbü Sîreti Mu‘âviye, Kitâbü Mi‘yâri’l-Ahbâr, Kitâbü’l-Mûzıhı Muvazzıh’tır. 5 Haydar onun 208 kitabı olduğunu, bunlardan 27’sinin kaybolduğunu söyler. İbn Bâbeveyh 10 Adı Ali b. el-Hüseyin b. Mûsâ el-Kummî olup Şîa’nın fakihlerinden, itimat edilir âlimlerindendir. Oğlu Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali’nin bir cüz’ün zahrına düştüğü şu notu okudum. “Falan b. falan’a babam Ali b. Hüseyin’in 200 kitabı ile benim 18 kitabımdan icâzet verdim.” İbnü’l-Cüneyd 15 20 25 Ebû Ali Muhammed b. Ahmed b. el-Cüneyd yakın zamanda yaşamış olup İmâmiyye Şîa’sının büyüklerindendir. Kitâbü Nûri’l-Yakîn ve Nusrati’l-Ârifîn, Kitâbü Tebsırati’l-Ârif ve Nakdi’z-Zâ’if, Kitâbü’l-esfâr -ridde ehline reddiyedir-, Kitâbü Hadâ’iki’l-Kuds fi’l-Ahkâmi’lletî İhtârahâ li Nefsihî, Kitâbü Tenbîhi’s-Sâhî bi’l-İlmi’l-İlâhî, Kitâbü İstihrâci’l-Murâd min Muhtelifi’l-Hitâb, Kitâbü’ş-Şühübi’l-Muhrika li’l-Ebâlîs Müsterika -Ebü’l-Kâsım b. el-Bakkâl el-Mütevassıt’a reddiyedir-, Kitâbü’l-İfhâm li Usûli’l-Ahkâm -Taberî’nin kitapları hakkındaki risâleleri gibidir-, Kitâbü’l-Gaybe hakkındaki Kitâbü İzâleti’r-Rân an Kulûbi’l-İhvân -Hz. Peygamber’e salâtü selâm hakkındadır-, Kitâbü Kudsi’t-Tûr ve Yenbû‘i’n-Nûr, Kitâbü’l-Fesh alâ men Ecâze’n-Nesha li-mâ Temme Şer‘uhu ve Celle Nef‘uhu, Kitâbün fî Tefessuhi’l-Arab fî Lugâtihâ ve İşârâtihâ ilâ Murâdihâ fî Ma‘ne’l-İşârâti ilâ mâ Yunkiruhü’l-Avâmmü ve Gayruhüm mine’l-Esbâb adlı eserleri vardır. Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali [İbn Bâbeveyh] Kitâbü’l-Hidâye adlı eseri vardır. Ebû Süleyman 30 Dâvûd b. Bû Zeyd. Nîsâbur’un Tarhân sokağında Dârü Sahtûye yanındaki en-Neccârîn’de oturur. Lisanının düzgünlüğü ile tanınan Şîa râvilerinden ve Ali b. Muhammed b. Ali’nin ashabındandır. Kitâbü’l-Hüdâ adlı eseri vardır. ا 657 و ّא ّ אن .כ אب وذכ روا ا א ّ :כ אب ة אو .כ אب אر ا ر أ ّن כ ا ا ا ّ و ا ّ . א ّ ون כ א ًא. و ا ّ ء: و א א כ אب ،وכ و א אء ا أ ت א ن .أت نכ ّ أ כ א ًא. ا أ و أ ّ اכ ا :כ אب . را אب .כ אب ا ا ا א אم ّ .כ אب ا ا ّ אل ا با כ אب إزا ا ان ا ا ر א ا ّ اد א أ و ٢٠ اכ أ א لا כאم، ّ ؛ כ אب ا ي כ . .כ אب س ا ع و ّ ّام و א כ ها א اج ا اد כאم ا ّ .د ىر א ا ي כ אب ا .כ אب س ا أ ا ]ا ا ا .כ אب ا ا ا ة ا אرف ا א . ّ ا א رو .כ אب ا ا ب أ אز א א وإ אرا א إ ا אب. [ ا . אن داود ز ، ،ر ا أכא ا .כ אب ّ ة .כ אب ان و ّ אرات إ ا . ... ة ا אر ا ة ا و ا ا .כ אب ا אر و ا ّد .כ אب ا אر א ا א ١٥ אر .כ אب ا .כ אب א ا أ ١٠ כ .כ אب א אن و א כ ،وأ ّ وا ٥ ةأ ة ة أ رواة ا ا א ر ،و ل א ا .و و اכ قا :כ אب ا ا ّ אر ،و ى. أ אب ّכ אن ّ دار BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 658 el-Cülûdî 5 Adı Ebû Ahmed Abdülazîz b. Yahyâ b. Ahmed b. Îsâ el-Cülûdî olup İmâmiyye Şîa’sının büyüklerinden, siyer ve hadis râvilerindendir. Haberciler ve nesepçilerden bahsettiğim makalede onun siyer kitaplarından bahsettim. Fıkıh sahasında Kitâbü’l-Mürşid ve’l-Müsterşid, Kitâbü’l-Müt‘a ve mâ câ‘e fî Tahlîliha adlı eserleri vardır. Ebü’l-Hasan 10 15 20 Muhammed b. İbrâhim b. Yûsuf b. Ahmed b. Yûsuf el-Kâtib 281 (894) yılında el-Haseniyye’de doğdu. Görünüşte Şâfiî mezhebi, gizliden İmâmiyye Şîa’sı fakihiydi. Her iki mezhepte fakihti. İlgili yerde Şâfiî mezhebiyle ilgili kitaplarını zikrettim. Şîa mezhepleri hakkında Kitâbü Keşfi’l-Kınâ‘, Kitâbü’l-İsti‘dâd, Kitâbü’l-Udde, Kitâbü’l-İstibsâr, Kitâbü Nakzı’l-Abbâsiyye, Kitâbü’l-Mukbil, Kitâbü’l-Müfîd fi’l-Hadîs, Kitâbü’t-Tarîk adlı eserleri vardır. es-Safvânî Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Abdullah b. Kudâ‘a es-Safvânî ümmî idi. 346 (957) yılında onu gördüm. Uzun boylu, meşhur, güzel kıyafetli bir adamdı. Okuyup yazma bilmediğini söylüyordu. İtimat edilir biri bana onun kendi hakkında bu şekilde söylemekle insanları aldattığını söyledi. … öldü. Kitâbü’l-Keşf ve’l-Hücce, Kitâbü Ünsi’l-Âlem, Kitâbü Yevmin ve Leyletin, Kitâbü Tuhfeti’t-Tâlib ve Buğyeti’r-Râğıb, Kitâbü’l-Müt‘a ve Tahlîlihâ ve’r-Reddi alâ men Harramehâ, Kitâbü Sohbeti Âli’r-Rasûl ve Zikri İhani A‘dâ’ihim adlı eserleri vardır. İbnü’l-Ci‘âbî 25 Adı el-Kâdî Ebû Bekir Amr b. Muhammed b. Sellâm b. el-Berâ olup İbnü’l-Ci‘âbî diye tanınırdı, Şîa’nın ileri gelenlerindendi. Seyfüddevle’nin yanına gitti. Onun yakın, has adamlarından oldu. … yılında öldü. ا 659 دي ا أ أ ا א ٥ أ وا واة ّ אر ا ا אر وا .و ذכ ت א وا ّ א .و א. و א אء ا ا اכ כ ا أכא ا دي. א ا :כ אب ا .כ אب وا أ ا وا إ ّ ىو א إ ا ١ وא و ى رأي ا ا א ا א ١٠ ا אع .כ אب ا ا .وכאن ا א ّ ،وכאن א .و ا ًא اכ .כ אب ا ا א و ا ا ا ، ذכ ت כ :כ אب כ ا א ّ . ا ا ا .כ אب ّ أ+ أ ا و . א ا ّ ا .وכאن أ ّ א س .وכאن ا ًא כ .و ّ .כ אب م و א وا ّد ...و .כ אب א .כ אب ّ آل א ا א وכאن ا .כ אب ا ل وذכ إ ا ١ .و אر .כ אب ا أ ّ ّ وأر اً و ث א ،وכאن ر ً ا إ َ כאن أ و כ ،و אل أّ وا ّ .כ אب أ ا א ا כ :כ אب ا כ ٢٠ ا א ّ ا .و ا أ ١٥ ا א اد .כ אب ا ّ ة .כ אب ا .כ אب ا ا أ א ا כא ه أ כ أא ا أ . و .و جإ ّ ّم ا و ، ا اء ا ّ و ّ وف א .و ّ ا א ... BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 660 Kitâbü Zikri men Kâne Yetedeyyenü Bimehabbeti Emîri’l-Mü’minîn Ali kerremallâhü vechehû min Ehli’l-İlm ve’l-Fadl ve’d-Dalâleti alâ Vücûbi Zâlike ve Zikri Şey’in min Ahbârihi adında kitapları vardır. Ebû Bişr 5 Ahmed b. İbrâhim b. Ahmed el-Ammî, yakın zamanda yaşadı. Parşömen üzerine yazardı. 350’lerden (961) sonra öldü. Kitâbü Mihani’l-Enbiyâ ve’l-Evsıyâ ve’l-Evliyâi adlı eseri vardır. İbnü’l-Mu‘allim Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân. Zamanı- 10 mızda İmâmiyye Şîa’sının fıkıh, kelâm, âsâr konularında reisidir. 338 (949-50) yılında doğmuştur. Küçük, büyük 200 kadar kitabı vardır. Kitaplarının fihristi meşhurdur. Bunlar arasında Kitâbün fi’l-Fıkh, Kitâbü’l-Erkân fi’l-Fıkh, Kitâbü’l-Kâmil, Kitâbü’l-Îzâh, Kitâbü’l-İknâ‘, Kitâbü’l-Muharrer, Kitâbü’n-Nakzı alâ İbn Abbâd fi’l-İmâme, 15 Kitâbü’l-İrşâd, Risâle ilâ Veledihî -eksik-, Kitâbü’n-Nakz alâ Ali b. Îsâ fi’l-İmâme, Kitâbü’n-Nakz alâ İbn Kuteybe fi’l-Hikâye ve’l-Mahkî, Kitâbü’l-Uyûb ve’l-Mehâsin, Kitâbü Takrîri’l-Ahkâm, Kitâbü Usûli’l-Fıkh, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Câhız fî Fazîleti’l-Mu‘tezile, Kitâbü’r-Reddi alâ İbn Harb fi’l-İmâme, Kitâbü’r-Reddi alâ İbni’l-İhşîd, Kitâbü Tesâbî- 20 hi’n-Nûr, Kitâbün fî Ahkâmi Ehli’l-Cenne, Kitâbü’l-Beyân fi’r-Reddi alâ Kutrûb fî Tefsîri’l-Kur’ân, Kitâbün fi’r-Reddi alâ Ebî Ali el-Cübbâî fî Tefsîri’l-Kur’ân, Kitâbü’l-Makâlât, Kitâbü Ru’ûsi’l-Mesâil ve Etrâfi’d-Delâ’il, Kitâbü’t-Temhîd fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd, Kitâbü’l-İntisâr, Kitâbü’l-İstibsâr vardır. ا 661 اכ و أ :כ אب ذכ وا ا כאن ا أ ،כ ما و ّ ّ و ب ذ כ وذכ ،وا ء ، أ אره. أ أ ٥ إ ا و ّ أ ا ا ا أ ا א اכ ا ّ ّ ا כ אب כ אر و ا אع وכ אب ا وכ אب ا כאم وכ אب أ وכ אب ا ّد א ا ر .כ אب ا آن .כ אب ا ّد כ אب رؤوس ا א כ אب ا ا אر .כ אب ا ا אر. ا ّ א .כ אب ا ر، وف أ ً א وכ אب ا כא ا وכ אب ا ّد ّ .כ אب ا אن ا و أ اف ا أ א و ث א .و א א ّ אد ب وا وכ אب ا א א ا א ا א .כ אب ا ّد ا رא אن و أ א ّ .כ אب ا ا כא وا כ .כ אب ا ب أ ا ر وכ אب ا لا أ כאم أ زא אإ אر و ّ و ه ا א .כ אب ا ١٥ אء وا و אء وا و אء. ه وכ אب ا رכאن وכ אب ا ر אد ور א إ ا אن وا כ م وا אر .و ود א אح وכ אب ا ا :כ אب ا ّ ذ כ :כ אب ١٠ اכ ا ا ّ ا ا ا .و . ،وכאن دي ا ا ا ّد .כ אب ب ا آن .כ אب ا ا آن ا א ت. . BEŞİNCİ MAKALE – el-Fihrist 662 Şîa’dan Ayrılıp Mezheplerini Bilmediğimiz Bazı Kişiler Ebû Tâlib 5 Adı Ubeydullah b. Ahmed b. Ya‘kûb el-Enbârî olup Vâsıt’ta oturuyordu. el-Bânûşiyye Şîa’sından olduğu söylenir. Ebü’l-Kâsım Bûnâş b. el-Hasan bana onun 140 kitabı ve risâlesi olduğunu söyledi. Bunlar arasında Kitâbü’lBeyân an Hakîkati’l-İnsân, Kitâbü’ş-Şâfî fî İlmi’d-Dîn, Kitâbü’l-İmâme adlı eserleri vardır. el-Ca‘ferî 10 Adı Abdurrahman b. Muhammed olup Ca‘fer es-Sâdık (ra) mezhebine mensuptur. Ca‘feriyye diye bilinen fırka ona nisbet edilmiştir. Kitâbü’l-İmâme, Kitâbü’l-Fazâ’il adlı eserleri vardır. ا 663 ا م أ ا ٥ ّ א ا ًא ا ،و ب ا אري .وכאن أ إّ ٢ א وأر :إ ّن ا אش أ ا א ١ .אل ّ ا אن .כ אب ذ כ :כ אب ا אن כ אب -ور א ، ا א כ א ًא -א ا א ا ن .כ אب ا א . ا ي بإ ا ١ ٢ ف ا ر :ا א ر :אش. ا . و א ّ .وإ ا ا אدق Ġوا ا כ :כ אب ا א .כ אب ا א . ّ.و ALTINCI MAKALE Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla 5 Âlimlerin Haberleri ve Fakihlerin Haberleri Hakkında Yazdıkları Eserlerin Adlarından Bahseden Kitâbü’l-Fihrist’in Altıncı Makalesi Sekiz Fenne Ayrılır Birinci Fen, Mâlikî Fakihlerinin Haberleri ve Yazdıkları Eserlerin Adları Hakkındadır1 İmam Mâlik’in Haberleri 10 15 20 25 Adı Mâlik b. Enes b. Ebû Âmir olup Himyer kabilesindendir. Kureyş’ten Benî Temîm b. Mürre’den sayılır. Ana karnında üç yıl kalmıştır. Sarışına meyilli çok beyaz, uzun, büyük kaşlı, saçı dökülmüş biriydi. Güzel Aden elbiseleri giyerdi. Bıyığını iyice tıraş ederdi, saçlarının beyazlığını boyamazdı. [Hz. Peygamber’in] Mescidi’ne gelir, namaz kılar, hastaları ziyaret eder, üzerine düşen hakları yerine getirirdi. Sonra mescidde oturmayı bıraktı, evinde namaz kılmaya başladı. Cenazelerin ardından gitmeyi bıraktı. Bu konuda tenkit edilince, “Herkes özrünü söyleyemez.” dedi. Medine valisi Ca‘fer b. Süleyman’a onu şikâyet ettiler. Valiye “O size bey‘at yemini etmek istemiyor.” dediler. Vali onu çağırdı, soydu, kırbaçladı. Onu yatırdılar, omzu çıktı. Bundan çok büyük acı çekti. Daima böyle gururlu, kimseye minnet etmeyen bir kişiydi. Sanki bu kırbaçlar onu süslemişti. Allah’ın sâlih kullarındandı. Zamanında Hicaz bölgesinin fakihi, efendisi, bayrağıydı. 85 yaşındayken 179 (795) yılında öldü. Bakî‘ mezarlığına gömüldü. Kitâbü’l-Muvatta’ adlı eseri, Hârûnürreşîd’e yazdığı bir mektubu vardır. Bu mektubu Hz. Ömer b. el-Hattâb soyundan Ebû Bekir b. Abdülazîz rivayet eder. İmam Mâlik’ten İlim Alanlar, Rivayet Edenler el-Ka‘nebî 30 Adı Abdullah b. Mesleme b. Ka‘neb el-Hârisî, künyesi Ebû Abdurrahman’dır. İmam Mâlik’ten ilminin esaslarını, fıkhını, el-Muvatta’ adlı eserini rivayet etti. 221 (836) yılında öldü. Sika ve salih bir kişiydi. 1 Genel olarak Kitâbu’l-Fihrist’in tamamına, özelde de bu Altıncı Makale’ye, İslâm hukukçuları üzerine çalışmalar yapan Devin Stewart’a müracaat edilebilir. א ا אد ا ا ا א ا אد ا أ אر ا اכ ّ ه ٥ ا ا כ אب ا أ אر ا א ن ا ّ ا ّول אء و اכ אء وأ אء א ّ ه أ אر ا א כ وأ אء א أ אر א כ אכ أ أ ث ا אب ا ا ذ כ ،כאن ل ١٥ ا ا א و ا ٢٠ ة ،و ل ا أس، . ،و و ك ا ّ אع ا ّ رכ أ إ دا ا א ق. ك ّ כאن א ره«. אن ،وכאن وا ، ا ى أ אن إّ أ ا ًא و ّ دوه ،א א و ده و أ ا כ وار כ ّ ً כ ا אط א .وכאن ّ ور .وכ ّ א כא ذכ א و ،ا . ا אز و . ّ ا أ ا ل» : ة، ة ا א ،أ ً אر و .وכאن و ّ ا כ :כ אب ا و ا אد ،و כ ا س و ُ כ . ا אض إ ا وכאن ١٠ א ،وכאن و اده ّ .و وא و ا و ّ ،כ אب ر א إ و א ا .ود روا א أ כ א ً א. .و ا ّאب .Ġ אب א כ ا أ وا ورووا ا َ ْ َِ وا אכأ ا و ا אر ،כ و ّ ه و אت إ ىو أא وא ا وכאن .روى א ً א. ALTINCI MAKALE – el-Fihrist 666 Abdullah b. Vehb Mâlik’ten kitaplarını, Sünen ve el-Muvatta’ adlı eserlerini rivayet etti. O, sika (itimat edilir) ve salih biriydi. Ma‘n b. Îsâ el-Kazzâz 5 İmam Mâlik’in ileri gelen talebelerindendir. Ondan eserlerini ve teliflerini rivayet etmiştir. Dâvûd b. Ebî Zenber ve oğlu Saîd Mâlik’ten rivâyet ederler. Dâvûd sika kişilerdendi. Ebû Üveys’in oğulları Ebû Bekir ile İsmâil. 10 Mugîre Adı İbn Abdurrahman el-Kureşî’dir. Abdülmelik b. Abdülazîz b. Abdullah b. Ebî Seleme el-Mâcişûn 15 Ebû Seleme’ye el-Mâcişûn lakabını veren Sükeyne binti el-Hüseyin’dir, (as). el-Mâcişûn Medine’de kullanılan bir boyadır. Mâcişûn, İmam Mâlik’in en büyük talebelerindendi. Fıkıh konusunda eserleri vardır. Bunlardan biri … ihtiva eden büyük bir kitaptır. Abdullah b. Abdülhakem el-Mısrî Mâlik’ten Kitâbü’s-Sünne fi’l-Fıkh adlı eserini rivayet eder. Abdurrahman b. el-Kâsım 20 Mısır halkından olup Mâlik’ten rivayette bulunup ondan ilim alan kişilerdendir. Eşheb b. Abdülazîz Mısır halkından olup İmam Mâlik’ten rivayet eder. ا 667 و ا אככ روى و و . ّ ه ،وכאن א ً א ا ّ از أ ٥ אب א כ داود أ رو א أ ِ ّ ز ،وأ و وا א כ .وכאن داود כ وإ وروى כ ّא . א ا אت أو ا אأ ة ا ا . ا ا כ ١٠ أא و ّ כ ن א . ا ا أ כ כ ا ، אب א כ ،و כ ّ أ ي ... ا ١٥ روى ا כ ا א כ ،כ אب ا ا أ أ ي ّ ا א روى א כ وأ ا أ ا . روى א כ. . ا א אا ا ن م .وا א ّ ن א :כ אب כ ALTINCI MAKALE – el-Fihrist 668 el-Leys b. Sa’d İmam Mâlik’in talebelerinden ve mezhebinin mensuplarındandı. Sonra kendisi bir mezhep edindi. İmam Mâlik’e mektuplar yazar, sorular sorardı. Kendisine ait Kitâbü’t-Târîh, Kitâbü Mesâil fi’l-Fıkh adlı eserleri vardır. 5 İbnü’l-Muazzel Adı [Ahmed b. Muazzel olup] Abdülazîz el-Mâcişûn’dan okudu. Kendisinden ise İsmâil b. İshak el-Kâdi okudu. İbnü’l-Muazzel ayrıca Abdurrahman b. el-Kâsım ile Abdullah b. Vehb’den okudu. İbnü’l-Muazzel … [senesinde] öldü. … kitapları vardır. 10 İshak b. Hammâd İsmâil b. İshak’ın babasıdır. 275 (888) yılında ölmüştür. İsmâil b. İshak el-Kâdî ve Oğlu’na Dair Haberler 15 20 İkisi de Mâlikîlerdendir. Adı İsmâil b. İshak b. İsmâil b. Hammâd b. Zeyd b. Dirhem’dir. [Ebû İshak diye] künyelenir. İmam Mâlik’in fıkhını yayan, neşreden, müdafaa eden kişidir. Bu sahada eserler yazmıştır. İnsanları Mâlikî mezhebine çağırmış, teşvik etmiştir. Faziletli, fakih, akıllı biriydi. Kadılık görevinde bulundu, 23 Zilhicce 282 (1 Şubat 897) Çarşamba günü öldü. Kitâbü Ahkâmi’l-Kur’ân -büyük-, Kitâbü Ehvâli’l-Kıyâme (300 yaprak kadar), Kitâbu’l-Mebsût, Kitâbü Hicâci’l-Kur’ân, Kitâbü Şevâhidi’l-Muvatta’, Kitâbü’l-Megâzî, Kitâbü’r-Reddi alâ Muhammed b. el-Hasan -tamamlayamamıştır- adlı eserleri vardır. Hammâd b. İshak İsmâil’in kardeşi olup fakihti [267/880 yılında öldü.] … eserleri vardır. İbrâhim b. Hammâd b. İshak 25 Mâlikî mezhebinde kardeşinin emsaliydi. Ebû İshak diye künyelenirdi. [323/935 yılında] öldü. Kitâbü’r-Reddi ale’ş-Şâfi‘î, Kitâbü’l-Cenâ’iz, Kitâbü’l-Cihâd, Kitâbü Delâ’ili’n-Nübüvve adlı eserleri vardır. ا 669 ا אب א כ و أ א ّ و ا ا و ٥ إ ا إ א :כ אب ا אر ،כ אب ّ ل[ .أ אق ا א ا و אق وا إ א . ا ا .و أا .و ّ ا ا א نو ا ّل أ ً א اכ ّ ل ...و ا ا ا ا ّل أ ا א ... ّ אد إ א أ אر إ אق. إ א ا אכ ،إ ١٥ .وכאن כא ل و ١٠ اכ ]أ إ ّ ا אر א ًכא ،و . و ّ אق ا א إ א . وא وو ه إ אق ّ אد א ز در .و כ ]أ إ אق[ و ا ي א כ و ه وا ّ ،و ّ ً א ً .وכאن إ ا אء .و ّ إ א .وכאن א ً إ ا אس ور ّ ا ر אء و א وא ، ا إ אق ذي ا ّ .و א ور .כ אب ا כ :כ אب أ כאم ا آن ،כ .כ אب أ ال ا א ا ط ،כ אب ا ّ ّ אد إ أ אج ا آن ،כ אب ،و إ א . وכאن ّ אد ًא و إ אر أ اכ ا אزي .כ אب ا ّد אق إ ا ٢٠ ا ّ ،כ אب ا اכ ود א :כ אب ا ّد ا א اכ ...: אق א כ ،و כ أ א إ אق .و ّ ] [٩٣٥/٣٢٣و ا ّ ة. ،כ אب ا א ،כ אب ا אد ،כ אب د ALTINCI MAKALE – el-Fihrist 670 Muhammed b. el-Cehm Ebû Bekir diye künyelenir. Mâlikî mezhebindeki fakihlerindendir. Kitâbü Şerhi Muhtasarı İbni Abdülhakem es-Sağîr, Kitâbü’r-reddi alâ Muhammed b. el-Hasan, Temâmü Kitâbi İsmâil b. İshak adlı eserleri 5 vardır. Ebû Ya‘kûb er-Râzî Fakihlerden olup Ahvaz kadılığı yaptı. Kitabını bilmiyoruz. Sadece Kitâbü Mesâil’i vardır. Ebü’l-Ferec el-Mâlikî 10 Adı Ömer b. Muhammed olup Mâlikî mezhebindeydi, yakın zamanda yaşadı. 331 (942) yılında öldü. … senesinde doğmuştu. Kitâbü’l-Hâvî fi’lFıkh, Kitâbü’l-Lüma‘ fî Usûli’l-Fıkh adlı eserleri vardır. İbnü Mesâb Adı… talikatları vardır. 15 Abdülhamîd b. Sehl el- Mâlikî el-Kâdî İsmâil b. İshak’ın talebelerindendir. Kitâbü Câmi‘i’l-Ferâiz, Kitâbü’l -Muhtasar fi’l-Fıkhi’l-Kebîr, Kitâbü’l-Muhtasari’s-Sağîr adlı eserleri vardır. el-Ebherî 20 Adı Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Sâlih elEbherî olup Cebel mıntıkasında Ebher’de 287 yılında doğdu. 5 Şevval 375 [18 Şubat 986] Cumartesi günü öldü. Kitâbü Şerhi Kitâbi İbni Abdülhakem es-Sağîr, Kitâbü Şerhi Kitâbi İbni Abdülhakem el-Kebîr, Kitâbü’r-Reddi ale’l-Müzenî fî Selâsîne Mes’ele fî…’l-Medîne, [Kitâbün fî 25 Usûli’l-Fıkh] -küçükçe-, Kitâbü Fazâ’ili’l-Medîne alâ Mekke adlı eserleri vardır. ا 671 ا ّ وכ أא כ ا إ ٥ א כ ،وأ ا כ ا א إ أ ب ا ازي ا أ ا ،כ אب ا ّد אق. אء وو אء .و از و אء ا اכ ا ّ ف :כ אب ّ ً א ،وا ي ، ح אم כ אب א . כ אب أ ا جا אכ و و א وو ١٠ ا . ١٥ ا ا ّ ...و ...وا ي ا אכ ا א أ אب إ ا ا א אق .و إ ،ا כ .כ אب ا اכ ا :כ אب א .כ אب ا ا . ي أ כ ّ و و أرض ا ٢٠ :כ אب ا אوي أ ل אت. ا ا اכ ا إ אب وا و א כ، ،و ّ ا ،כ אب ا ىو ا و א وא א .و ،כ אب ح כ אب ا ...ا .כ אب ّ א ،و ّ ا כ :כ אب ي .و ا ما ه ن ح כ אب ا ا כ ا כ ،כ אب ا ّد .כ אب أ لا ، ّ ال ا כ ا ا ّכ . ALTINCI MAKALE – el-Fihrist 672 Gulâmu el-Ebherî 5 Adı Ebû Ca‘fer Muhammed b. Abdullah el-Ebherî olup Ebû Bekir [elEbherî]’nin kölesidir. Kitâbü Mesâili’l-Hilâf, Kitâbü’r-Reddi alâ İbni Uleyye -70 meseleden ibarettir- [adlı eserleri vardır.] Mesâilü’l-Müzenî’ye reddiye olarak yazıp tamamlayamadığı bir eseri de vardır. el-Kayravânî Adı Abdullah b. Ebû Zeyd [b. Abdurrahman] el-Kayravânî (ö. 386/996) olup zamanımızda Mâlikî mezhebindeki faziletli kişilerdendir. 10 Kitâbü’t-Tebvîbi’l-Müstahrac, Muhtasar -diye isimlendirdiği kitap 50000 meseleden bahseder-, Kitâbü’n-Nevâdir fi’l-Fıkh adlı eserleri vardır. ا 673 ي ما أ כ אب ا א ا . ا ٥ ا ء و اכ א وا و ا ي م أ כ ... ّ .و ا ا ّ ،و ن ا ُ ، ف .כ אب ا ّد ّ زא א اכ أ أ ز ] [ا ا وا אכ أ ا. :כ אب ا ا ،כ אب ا ادر ج .כ אب ا . ّ אه ا : ي ALTINCI MAKALE – el-Fihrist 674 Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla Âlimlerin Haberleri ve Yazdıkları Eserlerin Adlarından Bahseden Kitâbü’l-Fihrist’in Altıncı Makalesinin İkinci Fenni Ebû Hanîfe’nin ve Onun Iraklı Talebelerinin yani Ashâbü’r-Re’y’in Haberleri Hakkındadır Ebû Hanîfe 5 10 Adı Ebû Hanîfe en-Nu‘mân b. Sâbît b. Zûtî (Zûtâ)dir. Kûfe’de ipek tüccarıydı. Dedesi Zûtî olup Teymullah b. Sa‘lebe’nin mevlâsıydı, Kâbûl halkındandı. Benî Kafal’ın mevlâsı olduğu da söylenir. Tâbiun’dan olup ashabdan bazılarını görmüştür. Zâhid ve dindar bir kişiydi. Oğlu Hammâd da onun gibi idi. Hammâd’ın künyesi Ebû İsmâil’di. Kûfe’de öldü. Hammâd’ın Ebû Hayyân, İsmâil, Osman, Ömer adlarında oğulları vardı. İsmâil b. Hammad, Me’mûn’un Basra kadılığını yaptı.1 Müsâvir el-Varrâk olduğunu zannettiğim şair Ebû Hanîfe’yi şöyle medhetmiştir: “İnsanlar bizi görülmemiş bir fetvâ âbidesiyle ölçmek isterlerse 15 onlara Ebû Hanîfe tarzında sağlam bir mikyas getiririz Fakih bu fetvayı duyunca ezberler, mürekkeple sayfaya kaydeder” Hadisçilerden Abdullah b. el-Mübârek şöyle der: “Ülkeleri ve üzerindekileri süsledi Müslümanların imamı Ebû Hanîfe Eserleri ve hadisleri anlayışı ile tıpkı sayfalar üzerindeki Zebûr âyetleri gibi 20 İki doğuda, iki batıda ve Kûfe’de onun benzeri yoktur Onu ayıplayanları, hakkın hilâfına zayıf deliller getirenleri ancak sefihler gördüm” 25 Ebû Hanîfe 150 (767) yılında 70 yaşında öldü. Bağdat’ın doğu kısmındaki Asker-i Mehdî’deki Hayzuran mezarlığına gömüldü. Hasan b. Umâra cenaze namazını kıldırdı. Bunu İbn Ebî Hayseme, Süleyman b. Ebû Şeyh’ten rivayet eder. 1 Hâmişte şu not bulunur: İsmâil b. Hammâd b. Ebû Hanîfe “Ben İsmâil b. Hammâd b. Ebû Hanîfe en-Nu‘mân b. el-Merzubân hür Fars çocuklarındanım. Vallahi, asla esaret boyunduruğu altına girmedik. Dedem 80 yılında doğdu. Küçük çocukken bir atam Ali b. Ebû Tâlib’e gitti. Hz. Ali onun soyuna bereket duası etti. Allah’ın Hz. Ali’nin duasını kabul ettiğine inanırız. Nu‘mân b. el-Merzubân nevrûz günü Hz. Ali’ye peluze hediye etti. Hz. Ali de “Bizim için her gün nevruz.” dedi. Mihricân (nevruz) günü “Her gün mihricânımız, bayramımız.” derdi. Doğru nesebi böyledir. ا 675 ا ا ا ّ ا א ّ ه اכ א ا אد ا ا כ אب ا وأ أ אر أ أ אر ا أ א ا ا אء وأ אء א אب ا أي أ ا ٥ أ ا ا و ١٠ ا ا ّة אن א .و ا أ א وכאن ّ אد و כ אن و .وو אل ا א وأ زو أאإ א إ א ا ر و אت א כ ّ אد אب ا ان ا ْ ِ َ َد َو َ ْ َ َ َ א َ َ ْ َز َ ْ ِ َאرٍ و ِ ْ ِ ِ ٍ َ َ َ א ِא ـ ْ ِ َ ِ َ َ ِ َ َ ْ ُ ٌ َرأَ ْ ُ ا ْ َ א ِ ِ َ َ ُ ِ َ א ً א ١٥ و ّ أ ي כ ا ٢٠ أ ١ ا א אن ا أ .وכאن ا ا אس َ ْ ً א א َ ُ א إ َذا َ א ا ّ ُ أَ َ א ِ ِ ْ ٍ אس َ ِ ٍ َْ ُْ َ إ َذا َ ِ َ ا ْ َ ِ ُ ِ َ א َو َ א َ א و אل ّ ًازا א כ .وכאن כא .و אور ا ّراق، أ .وزو ا א ّ אد .وכאن وכ כ ا ّ אد أ و אن وإ א ّ ١ ن. ة . אء ا : حأא ٍ ِ ِ َ ة ْ ا ْ ُ ْ َא َ ِ َ ْ ِ ِ ٍ ِ ِ َ د ْ َ ازِ أَ ِ َ َ ْ ِ وأ ْ א ِ ِ ٍ ِ َ َْ َ ََ َ ْ ا אرك: ا و ِِ إَ ُ אم ا ْ َכ ِ אت ا َ َو َ ِא ـ َ ْ ِ ْ ِ ا ْ َ َف َ وא و ن .و ا َ أَ ُ َِ َ ِ َ رِ َ َ ا ِכ َ َ ْ ِ َو َ ُ ِّ َ َ ُ َ ٍ َ ِ َ ،ود א ا ران אرة ،روى ذ כ . ا ا אن ا ز אن ّ אد أ :أאإ א ّ אد أ و ا א :אل إ א א Ġو أ א إ א وذ ّي رق ّ ُ .و ار ،وا א و أ אء אرس ا א ّ ّ .ن ا אن ا ز אن ا أن כ ن ا אب ذ כ و ذر ّ ،و א א כ אن :روز א כ ّ م ،و כאن م ا م ا وز ،אل א ا א ذج أ ا يأ ىإ . א כ ّ م .و ا ا אل: ALTINCI MAKALE – el-Fihrist 676 Ebû Han
