Uploaded by İlim Yolcusu

Muâmelât- Orhan Çeker Ders Notları

‫‪I‬‬
‫‪İçindekiler Tablosu‬‬
‫‪ .............................................................................................. 1‬ﻛﺘﺎب اﻟﺒﻴ�ع )اﻟﻤﺒ�ﻌﺎت(‬
‫ف‬
‫)� اﻹﻗﺎﻟﺔ(‬
‫‪ ....................................................................................................28‬ﻓﺼﻞ ي‬
‫‪ .................................................................................................................. 32‬ﺎﺑب اﳋﻴﺎرات‬
‫‪ .........................................................................................32‬ﻓﺼﻞ ﰲ ﺧﻴﺎر اﻟﺸﺮط واﻟﻮﺻﻒ‬
‫‪ ...................................................................................................37‬ﻓﺼﻞ )ﰲ ﺧﻴﺎر اﻟﺮؤﻳﺔ(‬
‫‪ ................................................................................................39‬ﻓﺼﻞ ﰲ ﺗﺼﺮف اﻟﻔﻀﻮﱄ‬
‫‪ ..................................................................................................40‬ﻓﺼﻞ )ﰲ ﺧﻴﺎر اﻟﻌﻴﺐ(‬
‫‪ .................................................................................................. 46‬ﺎﺑب اﻟﺒﻴﻊ اﻟﻔﺎﺳﺪ )واﻟﺒﺎﻃﻞ(‬
‫‪..................................................................................... 56‬ﺎﺑب اﻟﺘﻮﻟﻴﺔ )واﳌﺮاﲝﺔ واﻟﻮﺿﻴﻌﺔ‪ :‬اﻷﻣﺎﻧﺔ(‬
‫‪ ........................................................................................................................ 59‬ﺎﺑب اﻟﺮﺎﺑ‬
‫‪ ................................................................................................................... 71‬ﺎﺑب اﻟﺼﺮف‬
‫‪ .................................................................................................... 76‬ﺎﺑب اﻟﺴﻠﻢ )واﻻﺳﺘﺼﻨﺎع(‬
‫‪ ....................................................................................................80‬ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻻﺳﺘﺼﻨﺎع(‬
‫‪................................................................................................................ 83‬ﻛﺘﺎب اﻟﺸﻔﻌﺔ‬
‫‪ ...................................................................................93‬ﻓﺼﻞ )ﰲ ﺑﻄﻼن اﻟﺸﻔﻌﺔ وأﺣﻜﺎﻣﻬﺎ(‬
‫‪ ............................................................................................................... 98‬ﻛﺘﺎب اﻹﺟﺎرة‬
‫‪ ......................................................................................................104‬ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻷﺟﺮاء(‬
‫‪ .......................................................................................................106‬ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻷﺟﺮة(‬
‫‪ .........................................................................................110‬ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻹﺟﺎرات اﻟﻔﺎﺳﺪة(‬
‫‪ ...............................................................................................115‬ﻓﺼﻞ ﰲ اﻧﻔﺴﺎخ اﻹﺟﺎرة‬
‫‪ ...............................................................................................115‬ﻓﺼﻞ )ﰲ ﻓﺴﺦ اﻹﺟﺎرة(‬
‫‪ ............................................................................................................ 117‬ﻛﺘﺎب اﻟﺮﻫﻦ‬
‫‪ ..........................................................................................123‬ﻓﺼﻞ )ﻓﻴﻤﺎ ﻳﺼﺢ ﻓﻴﻪ اﻟﺮﻫﻦ(‬
‫‪II‬‬
‫‪ ...............................................................................................126‬ﻓﺼﻞ )ﰲ أﺣﻜﺎم اﻟﺮﻫﻦ(‬
‫‪ ................................................................................................129‬ﻓﺼﻞ ﰲ اﻟﺮﻫﻦ اﳌﺴﺘﻌﺎر‬
‫‪ ............................................................................................................. 130‬ﻛﺘﺎب اﻟﻘﺴﻤﺔ‬
‫‪ .......................................................................................133‬ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻟﻘﺴﻤﺔ ﺑﲔ اﻟﺸﺮﻛﺎء(‬
‫‪...............................................................................................134‬ﻓﺼﻞ )ﰲ ﻛﻴﻔﻴﺔ اﻟﺘﻘﺴﻴﻢ(‬
‫‪ .......................................................................................................135‬ﻓﺼﻞ )ﰲ اﳌﻬﺎ�ة(‬
‫‪ .....................................................................................................138‬ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻟﺘﺤﻜﻴﻢ(‬
‫‪ ............................................................................................................... 140‬ﻛﺘﺎب اﳊﺠﺮ‬
‫‪.............................................................................................................. 145‬ﻛﺘﺎب اﳌﺄذون‬
‫‪ .............................................................................................................. 150‬ﻛﺘﺎب اﻹﻛﺮاﻩ‬
‫‪ .............................................................................................................. 154‬ﻛﺘﺎب اﻹﻗﺮار‬
‫‪ ............................................................................................159‬ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻻﺳﺘﺜﻨﺎء ﻣﻦ اﻹﻗﺮار(‬
‫‪ .............................................................................................................. 165‬ﻛﺘﺎب اﻟﻮﻛﺎﻟﺔ‬
‫‪.............................................................................................................. 175‬ﻛﺘﺎب اﻟﻜﻔﺎﻟﺔ‬
‫‪ .............................................................................................................. 184‬ﻛﺘﺎب اﳊﻮاﻟﺔ‬
‫‪ .............................................................................................................. 186‬ﻛﺘﺎب اﻟﺼﻠﺢ‬
‫‪ .............................................................................................................. 194‬ﻛﺘﺎب اﻟﺸﺮﻛﺔ‬
‫‪............................................................................................................. 208‬ﻛﺘﺎب اﳌﻀﺎرﺑﺔ‬
‫‪ ....................................................................................... 214‬ﻛﺘﺎب اﳌﺰارﻋﺔ )اﳌﺨﺎﺑﺮة‪/‬اﳌﻌﺎﻣﻠﺔ(‬
‫‪ ................................................................................................ 220‬ﻛﺘﺎب اﳌﺴﺎﻗﺎة )اﳌﺨﺎﺑﺮة(‬
‫‪ ................................................................................................................. 222‬ﻛﺘﺎب اﳍﺒﺔ‬
‫‪ ...........................................................................225‬ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻟﺮﺟﻮع ﻋﻦ اﳍﺒﺔ – ﻓﺴﺦ اﳍﺒﺔ(‬
‫‪III‬‬
‫‪ ..............................................................................................227‬ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻟﻌﻤﺮى واﻟﺮﻗﱮ(‬
‫‪.............................................................................................................. 229‬ﻛﺘﺎب اﻟﻮدﻳﻌﺔ‬
‫‪............................................................................................................... 233‬ﻛﺘﺎب اﻟﻌﺎرﻳﺔ‬
1
‫اﳉﺰء اﻟﺜﺎﱐ‬
(‫َﻣ ْﻦ ﻳُِﺮِد ﷲُ ﺑِِﻪ َﺧْﻴـًﺮا ﻳـُ َﻔ ِّﻘ ْﻬﻪُ ﰲ اﻟﺪﻳِ ِﻦ )ﺣﺪﻳﺚ ﺻﺤﻴﺢ‬
(‫ﻛﺘﺎب اﻟﺒﯿﻮع )اﻟﻤﺒﯿﻌﺎت‬
Buyû’ kelimesi bey’in çoğuludur. Cemi’ kullanılmasının sebebi mebî’
manasında olduğu içindir.
Bey’in Manası
‫اﻟﺒﻴﻊ‬: ‫ﻫﻮ ﻣﺒﺎدﻟﺔ اﳌﺎل اﳌﺘﻘﻮم ﺎﺑﳌﺎل اﳌﺘﻘﻮم ﲤﻠﻴﻜﺎ وﲤﻠﻜﺎ‬
Bey’: Mütekavvim malı, mütekavvim mal ile temlik ve temellük yoluyla
değiştirmektir.
Bazı tanımlarda ‫ ﺑﺎﻟﺘﺮاﺿﻲ‬kaydı da vardır. Burada olmamasının sebebi
Hanefîlere göre rıza eksikliğinin akdi bâtıl değil fâsid yapmasıdır. Fâsid akidler de
fâsid olmalarına rağmen munakiddirler. İşte bu akidleri de kapsasın diye burada
‫ ﺑﺎﻟﺘﺮاﺿﻲ‬lafzı konulmamıştır. Şimdi bey’in tanımındaki ıstılahları sırayla tahlil
edelim.

‫ اﳌﺎل‬: (‫ﻫﻮ ﻣﺎ ﳝﻴﻞ إﻟﻴﻪ ﻃﺒﻊ اﻹﻧﺴﺎن )و ﻳﺼﻠﺢ ﻟﻼدﺧﺎر‬
Mal 1: insanın tabiatının meylettiği (ve depolanmaya müsait olan)
şeydir. Mesela insan yolda bir tane pirinç görse eğilip de ona sahiplenmek
istemez. Fakat bir poşet pirinç görse ona sahiplenmek ister. Dolayısıyla bir
pirinç tanesi mal değilken, bir poşet pirinç maldır.
Parantezdeki ifadeyi Hanefîler ekler. Biriktirilebilir olması demektir.
Bu kayıt birçok içtihadı değiştirir. Mesela arsana iki katlı ev yaptın. 8 kat
imar hakkın var. Birisi “3.katı ben yapayım, o hakkı bana sat” dese,
Hanefîlerde hakk-ı taallî satışı caiz olmadığı için bu yapılamaz. Çünkü
ortada mal yoktur, sadece hak vardır.

‫ اﳌﺎل اﳌﺘﻘﻮم‬: ‫اﳌﻨﺘﻔﻊ ﺑﻪ ﺷﺮﻋﺎ‬
Mal, Mecelle madde 126’da şöyle tarif edilmiştir: ‘Tab’-ı insânî mâil olup da, vakt-i hacet
için iddihâr olunabilen şeydir ki, menkule ve gayr-ı menkule şâmil olur.’
1
2
Mütekavvim mal: dinen kendisinden istifade edilen yani
kullanılması tüketilmesi mübah olan mallardır. Mütekavvim olmayan
mallara ise gayr-i mütekavvim denir. Mesela; ekmek, koyun mütekavvim
iken domuz ve şarap değildir. Bu yüzden, bir müslümanın şarabı telef edilse
tazmin edilmez. Çünkü onun için şarap mal konumunda değildir. Buna
karşılık, bir gayrımüslimin şarabı telef edilse tazmin edilir. Çünkü ona göre
şarap mütekavvim mal olarak kabul edilir. O halde alışverişlerde söz konusu
malın mütekavvim olması şarttır.
 ‫اﻟﺘﻤﻠﯿﻚ‬: Sahip kılmaktır. ‫اﻟﺘﻤﻠﻚ‬: Sahip olmaktır. Örneğin bir kalemi sattığım
zaman kalemi temlik, parayı temellük etmiş olurum. Alıcı ise kalemi
temellük, parayı temlik etmiş olur. O halde alışverişler birer mülkiyet
değişimleridir. Fakat bütün mülkiyet değişimlerine alışveriş denmemektedir.
Çünkü kimi mülkiyet değişimlerinde mübâdele yoktur. Örnek: hibe, sadaka,
vakıf, tazminat, miras vb…
Istılahlar: 2
Rükün: Bir amelin içindeki temel unsurdur.
Akdin rüknü: İcâb ve kabuldür. İcâb ve kabul, hükmün kendisine bağlandığı
rızaya delalet eder.
Akdin şartı: Müteâkideynin ehliyetidir ki, ehliyeti olmayan kişinin yaptığı
akidler münakid sayılmazlar.
İcâb: Kabulden önce ve karşı tarafça söylenen akid teklifine denir. Bu icâb ve
kabulden önce söylenen bütün sözler lağvdır. İcâbda bulunana ‫ اﻟﻤﻮﺟﺐ‬denir.
Kabul: Sözleşmeyi noktalayan son cümledir. Kabulde bulunan kişiye ‫اﻟﻘﺎﺑﻞ‬
denir. 3
Akdin mahalli maldır.
2
Arapçaları aşağıda verildiği şekildedir.
ِ ِ ‫اﻟﺮ َ ﱠ ِ ﱠ‬
ِْ :ُ‫َورْﻛﻨُﻪ‬
ِّ ‫ﻮل ِﻷَﻧﱠـ ُﻬ َﻤﺎ ﻳَ ُﺪﱠﻻ ِن َﻋﻠَﻰ‬
.‫ َوَﻛ َﺬا َﻣﺎ َﻛﺎ َن ِﰲ َﻣ ْﻌﻨَ ِﺎﳘَﺎ‬،‫ْﻢ‬
ُ ُ‫ﺎب َواﻟْ َﻘﺒ‬
ُ َ‫اﻹﳚ‬
ُ ‫ﺿﺎ اﻟﺬي ﺗَـ َﻌﻠ َﻖ ﺑﻪ ا ْﳊُﻜ‬
ُ
.‫ أَ ْﻫﻠِﻴﱠﺔُ اﻟ ُْﻤﺘَـ َﻌﺎﻗِ َﺪﻳْ ِﻦ َﺣ ﱠﱴ َﻻ ﻳَـ ْﻨـ َﻌ ِﻘ َﺪ ِﻣ ْﻦ ﻏَ ِْﲑ أَ ْﻫ ٍﻞ‬:ُ‫َو َﺷ َﺮﻃُﻪ‬
‫ﺎل ِﻷَﻧﱠﻪُ ﻳُـ ْﻨﺒِ ُﺊ َﻋ ْﻨﻪُ َﺷ ْﺮ ًﻋﺎ‬
ُ ‫ اﻟ َْﻤ‬:ُ‫َو َﳏَﻠﱡﻪ‬
ِ ِ ِ ُ ‫ ﺛُـﺒ‬:‫وﺣﻜْﻤﻪ‬
ِْ ‫ َو ِﻋ ْﻨ َﺪ‬،‫ َواﻟْﺒَﺎﺋِ ِﻊ ِﰲ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ إِذَا َﻛﺎ َن َﺎﺑ ًّﺎﺗ‬،‫ْﻤ ْﺸ َِﱰي ِﰲ اﻟ َْﻤﺒِﻴ ِﻊ‬
‫اﻹ َﺟﺎ َزةِ إِذَا َﻛﺎ َن َﻣ ْﻮﻗُﻮﻓًﺎ‬
ُ ُُ ُ َ
ُ ‫ﻮت اﻟْﻤﻠْﻚ ﻟﻠ‬
Kâbil kelimesinin müennesi kullanılmaz. Çünkü Arapça’da kâbil kelimesi “ebe” anlamına
gelmektedir.
3
3
Mahal: ‫ اﻟﻤﺒﯿﻊ‬/ ‫اﻟﻤﻌﻘﻮد ﻋﻠﯿﮫ‬: Hakkında akid yapılan şeydir. Mahal, şunlardan
oluşabilir:
1. Mal(bey’de),
2. Menfaat(icârede),
3. Teahhud/damân/sorumluluk(kefâlette).
Akid meclisi: Akdin yapıldığı yer ya da zamandır. Hanefîler meclisi yer olarak
alırlarken, Şafiîler ise vakit olarak alırlar. Hanefîler günümüzdeki telefondan,
internetten yapılan ve somut bir meclisin herhangi bir şekilde gerçekleşmediği
durumlarda “hükmî meclis” terimini kullanırlar.
Akdin hükmü (‫)ﻣﻮﺿﻮع اﻟﻌﻘﺪ‬: Akdin sonucudur. Alışveriş akdinin hükmü,
bâyinin semene ve müşterinin de mebîa sahip olmasıdır. Bedeller yapılan akid
türlerine göre farklılıklar gösterebilir. Mesela icâre akdinin sonucu bizim menfaate,
karşı tarafın ise ücrete sahip olmasıdır.
Akdin sonuçları nâfiz akidler için söz konusu olur. Mevkûf akidler, nâfiz hale
gelinceye kadar herhangi bir sonuç ifade etmezler.
Akdin vasfı: akdin lâzım4 ve gayr-i lâzım 5 olmasıdır. Bir de bir taraf için lâzım
olup da, diğer taraf için gayr-ı lâzım olan akidler vardır. Mesela kefâlet akdinde,
akid alacaklı için gayr-i lâzım iken borçlular için lâzımdır.
Şart: Bir amelin kendisinin dışındaki temel unsurdur. Alışverişin şartı, akdi
yapan tarafların ehliyete sahip olmalarıdır. Ehliyet, vücûb ve edâ olmak üzere ikiye
ayrılır.
Önce akdin vasfını sonra ehliyeti işleyelim.
Vasıfları Açısından Akidler
‫اﻟﻨﻮع‬
‫اﻟﺑدل‬
‫اﻟﺑدل‬
‫اﻟﺟﻧس‬
‫وﺻف اﻟﻌﻘد‬
‫اﻟﺑﯾﻊ‬
‫اﻟﻣﺎل‬
‫اﻟﻣﺎل‬
‫اﻟﻣﻌﺎوﺿﺎت‬
‫اﻟﻼزم‬
‫اﻹﺟﺎرة‬
‫اﻟﻣﻧﻔﻌﺔ‬
‫اﻟﻣﺎل‬
‫اﻟﻣﻌﺎوﺿﺎت‬
‫اﻟﻼزم‬
‫اﻟﮭﺑﺔ‬
X
‫اﻟﻣﺎل‬
‫اﻟﺗﺑرﻋﺎت‬
‫ﻏﯾر اﻟﻼزم‬
‫اﻹﻋﺎرة‬/‫اﻟﻌﺎرﯾﺔ‬
‫اﻟﻣﻧﻔﻌﺔ‬
X
‫اﻟﺗﺑرﻋﺎت‬
‫ﻏﯾر اﻟﻼزم‬
‫اﻟرھن‬/‫اﻟﻛﻔﺎﻟﺔ‬
‫اﻟﺗوﺛﯾﻘﺎت‬/‫اﻟﺗﺄﻧﯾﻧﺎت‬
Zarar görecek için gayr-i
lâzım, Zarar görmeyecek
için lâzım
4
Akdin tek taraflı bozulamamasıdır. Bozulması ancak ikâle ile olur.
5
Herhangi bir sebep olmadan, taraflardan herhangi birinin bozabildiği akidlerdir.
4
Muâvedât türü akidler, iki taraf içinde lâzım olup ancak ikâle ile bozulabilir. 6
Teberruât türü akidler ise iki taraf için de gayr-i lâzım olup, istenildiğinde
bozulabilir. Teberruâtlar icâb ve kabul ile munakid, kabz ile tamam olur. Kabzdan
önce akid gayr-ı lâzımdır.
Temînât türü akidler ise akid bozulduğunda zarar görecek olanlar için gayr-ı
lâzım iken, akid bozulduğunda zarar görmeyecekler için ise lâzımdır. Yani, mesela
bir kefâlet akdinde alacaklı(‫ )اﻟﺪاﺋﻦ‬akid bozulunca zarar göreceği için ona gayr-ı
lâzım; borçlu (‫ اﻟﻜﻔﯿﻞ‬،‫ اﻷﺻﯿﻞ‬،‫ )اﻟﻤﺪﯾﻦ‬zarar görmeyeceği için onlara lâzımdır. Aynı
şekilde rehn akdinde, mürtehin için lâzım; râhin için ise gayr-i lâzımdır.
Ehliyet
Ehliyet, kişinin dini ve hukuki hükümlere muhatap olmaya elverişli olması
demektir. İslâm hukukunda tasarruf yönünden ehliyetler ikiye ayrılır:
1. Vücûb ehliyeti: kişinin haklara sahip olabilme ve borç altına girebilme
ehliyetidir. İlzâm(sorumlu kılmak) ve iltizâm(sorumlu olmak) diye ikiye
ayrılır. Mesela biz bir kalemi 5 liraya satın aldık. Kalemi satın alınca, karşı
taraf bizi 5 lira vermekle ilzâm etti. Biz ise onu kalemi vermesiyle ilzâm
ettik. Karşı taraf kalemi verecek olmasıyla kendisini iltizâm etti. Biz ise 5
lirayı verecek olmamız ile kendimizi iltizâm ettik.
2. Edâ ehliyeti: vücûb ehliyeti ile sahih olan hakları kullanabilme ehliyetidir.
Vücûb ehliyeti durgun bir ehliyet olmasına karşılık edâ ehliyeti hareketli ve
cevval bir ehliyettir.
Gelişim Sırası:
Cenin: İnsanın şahsiyeti sağ doğması şartıyla ana rahmine düştüğü andan
itibaren başlar. Henüz ana karnındaki yavruya "cenin" denir. Ceninin vücûb ehliyeti
eksiktir ve edâ ehliyeti yoktur. Kişi ceninlikten kurtulup doğduğunda 7 vücûb ehliyeti
tam olur. Vücûb ehliyetinin akılla ilgisi olmadığı için, doğumundan ölümüne kadar
vücûb ehliyetini hiçbir şekilde kaybetmez.
Cenin kendisini iltizâm edebilir mi? Hayır. O halde cenin vücûb ehliyetinin
iltizam kısmını kullanamadığından dolayı, mezkûr ehliyetin yarısı ondan gitti.
6
İvazlı hibe bey’ hükmündedir.
Normal doğumlarda çocuğun göğsüne kadar; önce ayakların gelmesi gibi aksi doğumlarda
ise göbeğine kadar çıkması ve canlılık alametleri göstermesi sağ olarak doğması demektir.
7
5
Geriye ilzâm kısmı kaldı. Cenin şu durumlarda, vücûb ehliyetinin ilzâm kısmını
kullanabilir:
1. Mirasta,
2. Lehine Vasiyette,
3. Lehine Vakıfta,
4. Lehine borç ikrâr edildiğinde,
5. Kendisine hibe yapıldığında (Sadece İmam Mâlik’e göre).
 Gayr-i mümeyyiz çocuk: 0-7 yaş 8 aralığı, doğum-akıl arasındadır.
Gayr-i mümeyyiz çocuğun edâ ehliyeti yoktur. Edâ ehliyeti yok olunca
üzerindeki hacr tamdır. 9 Öyleyse hiçbir tasarrufta bulunamaz. İhtiyaç duyduğu
tasarrufları kanuni temsilcisi (veli veya vasisi) tarafından yapılır. Temsilci onun
namına ve menfaatına bir malını satabilir veya ona bir mal satın alabilir,
evlendirebilir... Demek oluyor ki bu çocuk temsilcisi vasıtasıyla başkasına karşı
hem borçlu olabiliyor hem de başkasını borçlandırabiliyor. Bu hal çocuk
mümeyyiz oluncaya kadar devam eder.
Gayr-i mümeyyiz çocukta kabz ehliyeti de yoktur. Mesela 4 yaşındaki
çocuğa ailesine vermek üzere zekat parası verilince çocuk alırsa ve eve
götürürken bunu düşürürse ya da çaldırırsa, zekat verenin bir daha vermesi lazım
olur. Çünkü çocuk kabz ehliyetine hâiz değildir.
Mümeyyiz çocuk: (Akıl-bulûğ arası) çocuk mümeyyiz olunca âkil olmuş
demektir. Yani çocuğun aklı, hayrı şerden, iyiyi kötüden ayıracak bir seviyeye
çıkınca artık çocuk mümeyyiz olur. Bundan dolayı da artık onda edâ ehliyeti yavaş
yavaş oluşmaya başlamıştır. Bu yüzden de, onda edâ ehliyetinin eksik olarak var
olduğu kabul edilir.
Âkil olma yaşı ise iki şekilde anlaşılır:
1. ِ‫ﺼ َﻼة‬
‫ ﻓَ ُﻤُﺮوﻩُ ِﺎﺑﻟ ﱠ‬،‫ف َﳝِﻴﻨَﻪُ ِﻣ ْﻦ ِﴰَﺎﻟِِﻪ‬
َ ‫إِ َذا َﻋَﺮ‬
ِ ‫ وﻓَـ ِﺮﻗُﻮا ﺑـﻴـﻨـﻬﻢ ِﰲ اﻟْﻤﻀ‬،‫اﺿ ِﺮﺑﻮﻫﻢ ﻋﻠَﻴـﻬﺎ إِ َذا ﺑـﻠَﻐﻮا ﻋ ْﺸﺮا‬
ِ ِ ‫ﻣﺮوا ِﺻﺒْـﻴﺎﻧَ ُﻜﻢ ِﺎﺑﻟ ﱠ‬
2. ‫ﺎﺟ ِﻊ‬
َ َ
ْ ُ َ َْ ّ َ ً َ ُ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ ‫ َو‬،‫ﺼ َﻼة إ َذا ﺑـَﻠَﻐُﻮا َﺳﺒْـ ًﻌﺎ‬
ْ َ ُُ
Mümeyyiz çocuğun tasarrufları aşağıdaki gibidir:
Yaş hicrî takvime göre hesaplanır, ayrıca mezkûr yaşına varması değil, onu bitirmesi esas
alınır.
8
Edâ ehliyeti ile hacr birbirine zıt çalışır. Yani edâ ehliyeti oluşmaya başlayınca, üzerindeki
hacr kalkmaya başlar. Edâ ehliyeti tam olunca, hacr tamamen üzerinden kalkmıştır.
9
6
•
•
•
Tamamen menfaatine olan tasarruflara ehildir.10 Velisinin iznine ya da
icâzetine gerek yoktur. Dolayısıyla; Vakıf, miras, lehine borç, lehine
vasiyet, lehine hibe gibi tasarruflara ehildir.
Tamamen zararına olan tasarruflarda temsilcisi icazet verse ya da
mümeyyiz çocuk adına tasarrufta bulunsa bile bâtıldır. 11 Yani çocuk
kendi malında hibe, sadaka, iâre, vasiyet, ve vakıf gibi mal varlığını
eksiltici fiilerde bulunamaz.
Hem menfaatine hem de zararına olabilecek tasarrufları 12 mevkûftur.
Velisinin önceden vereceği izne ya da sonradan vereceği icâzete
bağlıdır. 13 Velisi mümeyyiz çocuğa izin vermez ise çocuk hacr altına
girerek mahcûr olur. İzin verirse me’zûn olur. Yani mesela, çocuk
kendisine bir mal satın aldığı takdirde vasisi kendisine icazet verirse
alışverişi sahih, reddederse bâtıl olur. Eğer mümeyyiz çocuğa velisi
güveniyor ve mesela ona birkaç saatliğine dükkan emanet edebiliyorsa,
o çocuğun tasarruflarına izin veriyor demektir. O zaman muâvezât
akidleri de çocuk re’sen yapabilir.
Ayrıca mümeyyiz çocuk ibadet ehliyetine de sahiptir. Kıldığı namazlar sahihtir.
Ancak sevabı ebeveyne râcîdir.
Bir de kişide mümeyyiz olmasıyla birlikte ortaya çıkan kabz ehliyeti vardır.
Çocuğa verilen hibe, zekat gibi tasarrufların geçerli olması için kabz ehliyeti şarttır.
Örneğin: -daha önce geçtiği üzere- bir kimse mümeyyiz olmayan bir çocuğa zekat
verse fakat çocuk bunu velisine ulaştıramadan yolda kaybetse, o kişinin yeniden
zekat vermesi gerekir. Fakat aynı kişi mümeyyiz olan bir çocuğa zekatını verse bu
çocuk yine kaybetse bu sefer tekrardan zekat vermesi gerekmez.
Bey’in münakid olması için âkil-mümeyyiz olmak yeterlidir. Bu halde akid
münakiddir fakat mevkûftur. Velisi icâzet verince ise nâfiz olur. Velisi daha önceden
izin verdiyse de nâfizdir. Yani me’zûn alışverişte tamı tamına yetkilidir. 14
Tamamen menfaatine demek: çocuğun bir şey alıp, karşılığında herhangi bir şey
vermemesidir.
10
Tamamen zararına demek: çocuğun bir şey verip, karşılığında herhangi bir şey
almamasıdır.
11
12
Çocuğun bir şey verip, bir şey almasıdır.
İzin ve icâzet kavramlarının farkları önemlidir. İzin, vvelinin tasarruftan önce verdiği
yetkiyi ifade ederken, icâzet tasarruftan sonra verilen onayı ifade eder.
13
Hanefîler, Mâlikîler, Hanbelîlier bu konuda böyle düşünürlerken, Şafiîler bulûğa şart
koşarlar.
14
7
Mümeyyiz çocuğun bu hali -me’zun olmadıkça- rüşd haline kadar devam eder.
Reşid olan insan artık hacr altında olmaktan kurtulur. Tasarruflarında kanuni
temsilciye ihtiyaç duymaz. Tasarruflarında tamamen hür olur ki akdin sıhhati için
aranan kamil edâ ehliyeti işte budur. Rüşdün zıddı "sefeh"dir. Sefih hacr altındadır,
malını istediği gibi tasarrufta bulunma hakkına sahip değildir.
Rüşd: Âkil olan çocuk, bâliğ de olunca edâ ehliyeti onda tamamlanmış olur.
O halde, bulûğ konusuna giriş yapalım.
Bulûğ: hakiki ve hükmî olmak üzere ikiye ayrılır. Hakiki bulûğ alametlerle;
hükmî bulûğ ise yaş ile olur. Alametler de üzerine ittifak edilen ve ihtilaf edilenler
olmak üzere ikiye ayrılır.
Alamet bekleyene “mürâhik(a)” denir. 15 Tablodaki alametler üzerinde ittifak
vardır. Bunun dışında sesin kalınlaşması, kıllanma, fiziksel değişiklikler gibi
alametler üzerinde ihtilaf edilmiştir. Ebû Yûsuf ve diğer mezheblere göre bunlar da
bulûğ alametidir. Fakat Hanefîler’de müftah bih sayılmamıştır.
Asgari yaşdan önce alamet görülürse buna itibar edilmez. Eğer azami yaş
tamamlandığı halde alamet görülmezse de bu sefer hükmen bâliğ sayılır.
Bulûğ zahiri bedendeki olgunluktur. Akıldaki olgunluk ise rüşddür. O halde,
bulûğ bedenle ilgili bir gelişmedir, aklı etkilemez. Peki, Bulûğ edâ ehliyetine etki
eder mi?
 İmâm-ı A’zam: Bir çocuk âkil ise ondan sonra da bâliğ olduysa, o reşîddir.
Dolayısıyla edâ ehliyeti tam olur ve hacr uygulanamaz. Fakat 25 yaşına 16
kadar tedbiren(israf etmesin diye) malı teslim edilmez. Bunun dışında,
Bayanlardan da inzal sorulmaya başladı. Uyanıkken böyle bir hal yaşayanlara
Efendimiz’in ‫ ﷺ‬ihtilam için verdiği cevabı veriyoruz. Eğer kendinden geçme hali yaşamış
ve ıslaklık görmüşse gusletmesi gerekir diyoruz.
15
İmâm-ı A’zam’a göre 25 yaş rüşt yaşı değil, malını teslim etme yaşıdır. Ona göre zaten
bulûğa erişmesiyle reşit olmuştur. 25 yaş sadece malını teslim yaşıdır. İmam bu yaşı şu
şekilde çıkarıyor: doğumdan 7 yıl sonra akılda hareketlenme olur. Bulûğ yaşı 18. Bulûğ
yaşının üzerine 7 yaş daha eklenince kemal elde edilir.
16
8
âkil-bâliğ olduğundan malında istediği tasarruflarda izinsiz ve icâzetsiz
bulunabilir.
 Diğerleri: Bulûğ kişiyi reşid yapmaz. Rüşd akıl ile ilgili bir olgunluktur.
Eğer kişi âkil ve bâliğ fakat reşîd değilse sefîh ismini alır. Sefih hacrlidir
fakat âkildir ve ayniyle mümeyyiz çocuk hükmündedir.
İmâm-ı A’zam ile diğerlerinin ihtilafı, me’zûn-mümeyyiz ile değil sefih-bâliğ
ile alakalıdır. Yani iki tarafa göre de eğer me’zûn-mümeyyiz bulûğa ererse otomatik
reşid de olur.
Kişi rüşde erince artık üzerinden tüm hacrlar kaldırılır. Tasarrufları tamamen
geçerli hâl alır.
Şimdi tüm bu anlatılanları, tablolar üzerinde gösterelim.
Nâkıs
Vücûb Ehliyeti
Tam
Vücûb Ehliyeti
Var. Edâ Ehliyeti
Yok
Doğum-Akıl
Doğum
Tam
Vücûb Ehliyeti
Var. Edâ Ehliyeti
Eksik
Akıl-Bulûğ
Tam
Vücûb + Tam
Edâ Ehliyeti
Rüşd
Dönemi
Cenin Aşaması
Gayr-i Mümeyyiz
Âkil ve
Mümeyyiz Çocuk
Bâliğ
9
Muhtâr’ın İbaresi:
ِِ
ِ
ِ ‫اﻟﺒـﻴﻊ ﻳـْﻨـﻌ ِﻘﺪ‬
ِ
ِ ‫ﺎﺑﻹﳚ‬
‫ﺖ‬
ُ ْ‫ﺖ َوا ْﺷﺘَـَﺮﻳ‬
ُ ‫ ﺑِ ْﻌ‬:‫ﺎب َواﻟ َﻘﺒُﻮل ﺑِﻠَ ْﻔﻈَ ِﻲ اﻟْ َﻤﺎﺿﻲ َﻛ َﻘ ْﻮﻟﻪ‬
َ َ ُ َْ
Bey’ mazi siğalarından olan icâb ve kabul ile münakid olur. Münakid
olması bağlanması meydana gelmesi demektir. Ancak münakid olması demek
sahih/nâfiz demek değildir, fâsid de olabilir.
Kabul: Akdi noktalayan son cümledir. Kabulde bulunan kişiye ‫ اﻟﻘﺎﺑﻞ‬denir.
İcâb: Karşı tarafın kabulden bir önceki cümlesidir. İcâbda bulunana ‫اﻟﻤﻮﺟﺐ‬
ِ
denir.
Bu icâb ve kabulden önce söylenen bütün sözler lağvdır.
İcâb ve kabul akdin rüknü olması hasebiyle akidlerde son derece önem taşır.
İcâb veya kabulün bulunmaması halinde yapılan akid bâtıl(geçersiz ve
hükümsüz)dır.
İcâb ve kabul denince hemen akla taraflarca söylenen birer söz gelir. Bu
sözlerle bir tasarrufta bulunulacak, bir akid inşa edilecektir. Kullanılan fiil hangi
siğadan olursa olsun bir akdi inşa edebilmesi için kendisinin “inşâî” olması şarttır.
َ ‫ ِﺑﻠَ ْﻔ‬ifadenin inşâî
İnşâî olmayan cümlelerle akid yapılamaz. İbarede geçen ‫ﺎﺿﻲ‬
ِ ‫ﻈﻲ ِ ا ْﻟ َﻤ‬
olmasını ifade eder. Cümlenin inşâî olması, cümlenin manası ile ilgilidir. Mana
yönünden de cümle ikiye ayrılır:
1. İnşâî cümle: 17 Sözün ağızdan çıktığı andaki isteğin ifadesidir ve gelecek ya
da geçmiş ile alakası yoktur. Türkçe’de di’li geçmiş zaman (hale niyet
17
İnşâî cümlenin Arapça tanımlaması şöyledir: ‫ﻣﺎ ﻻ ﯾﺤﺘﻤﻞ اﻟﻜﺬب و اﻟﺼﺪق‬
Yani muhatabın konuşan şahsa “Sen yalan söylüyorsun” veya “Doğru söylüyorsun”
diyemediği cümleler inşâî, “Sen yalan söylüyorsun” veya “Doğru söylüyorsun” diyebildiği
10
etmek şartıyla), şimdiki zaman ve “evet” kelimesi, inşâî cümle olur. –mişli
geçmiş zaman, geniş zaman, gelecek zaman ile inşâî cümle kurulamaz.
Dolayısıyla böyle cümleler ile hiçbir akid gerçekleşmiş olmaz.
2. Haberî cümle: 18 Daha önce olmuş, olan veya olacak bir olayın haber
verildiği cümlelerdir. Doğru ya da yalan olma ihtimali vardır.
Geçmiş zamanda veya şimdiki zamanda inşâîlik ve haberilik ayrımını iyi
yapmak gerekir:
 Mesela kişinin akid yaptıktan sonra yolda karşılaştığı arkadaşına, elindeki
kitabı 50 TL’ye aldığını söylemek üzere “bu kitabı 50 TL’ye aldım” demesi
haberî iken, aynı cümleyi akid esnasında satıcıya karşı kurması inşâîdir.
 Mesela “kalem istiyorum” ifadesi inşâîdir. “Hasan sınıfta duruyor” ifadesi
haberîdir.
 Mesela bir kişi evlenirken ona şöyle sorulursa: “filânca ile evliliği kabul
ettin mi?” O da “ettim” dese fakat bu demesiyle, 2 ay önce olan nişanını
kastetse; işte bu durumda bu nikah akdi gerçekleşmez, bâtıl olur. Ama aynı
kişi o an için evlendiğini kabul ettiğini kastederse o zaman nikah akdi
gerçekleşmiş olur.
İcâb ve kabulde “emir sigası” kullanmaya gelince: Emir kipinin icâb ve
kabulde kullanılması konusunda mezhebler ihtilaf etmiştir. Hanefî mezhebi emir
sigasının icâb ve kabulde kullanılamayacağını söylemiş, diğer üç mezheb ise emir
sigası ile icâb ve kabulde bulunulabileceğini ileri sürmüştür.
Hanefî mezhebi emir sigaları hakkında şunları söyler:
Nikah hariç diğer akidlerde tek kişi iki tarafı temsil edemez. Bunun beş
tane istisnâsı vardır. 19 Dolayısıyla emir sigasıyla bey’ meydana gelmez. 20 Çünkü
cümleler haberîdir. Emir, nehiy, temenni, nida, istifham, taaccüb, medih, zem, kasem, reca
ve akid cümleleri inşâî cümlelerdir.
18
Haberî cümlenin Arapça tanımlaması şöyledir: ‫ﻣﺎ ﯾﺤﺘﻤﻞ اﻟﻜﺬب و اﻟﺼﺪق‬
Tek şahıs, akdin iki tarafın yerine akid yapamaz, esasının bazı istisnâları vardır ki,
zaruretten dolayı caiz olmuştur. Bu istisnâları şöyle sıralayabiliriz:
19
1. Henüz akid yapma ehliyetine sahip olmayanların babaları: Babalar, velayetleri hasebiyle
akdin iki tarafını deruhte edebilirler. Mesela, bir baba velayeti altında bulunan küçük
çocuğunun malını kendisine satın alabileceği gibi kendi malını aynı çocuğa satabilir. Ve akid
sadece babanın icâbıyla tamam olur. Ayrıca baba, velayeti altında bulunan bir çocuğun
malım aynı durumda başka bir çocuğa satabilir.
11
emir sigası vekâleti tazammun eder. Şöyleki “Şu malını bana sat” diyen şahıs, sanki
“Bana vekâleten şu malını bana sat” demiş gibidir. Böyle olunca tek kişi kendi
tarafından asaleten, öbür şahıs tarafından vekâleten olmak üzere hem icâbda hem de
kabulde bulunmuş olur ki bir kişinin akdin her iki tarafını deruhte etmesi caiz
değildir. Bunun için emir sigası icâb ve kabulde kullanılmaz.
Ancak emir sigası iktizaen 21 icâb ve kabulü ifade ediyorsa o emir icâb ve
kabulde kullanılabilir. Yani bu şu demek; ‫ ﺧﺬ‬iktizaen sattım manasına gelir fakat
‫اﺷﺘﺮ‬
iktizâen bu manaya gelmez.
ِ
Mesela bir kişi başka birine “Şu malını 500 TL mukabilinde benden sadaka
olarak ver” dediğinde sanki o kişi “Şu malını 500 TL karşılığında satın aldım,
benden sadaka olarak ver” demiştir. Görülüyor ki “Satın aldım” sözü söylenmediği
halde söylenmiş gibi kabul edilmiştir.
Buna göre “sat” kelimesi iktizaen başka bir cümleyi ifade etmez. Ama “al”
kelimesi başka bir cümleyi ifade edebilir. “Al” kelimesi “satın al” , “tut”, “kap” gibi
manaları ifade eder. “Al” diyen adam “satın al “manasına demişse bunun yine
2. Babanın ölmeden önce tayin ettiği vasi (Vasiyy-i Muhtar): Yetim çocukların vasisi,
vesâyeti altında bulunan çocuğun malını çocuk için karlı olması şartıyla hem satın alabilir,
hem kendi malını çocuğa satabilir. Kadınin tayin ettiği vasi (Vasiyy-i Kadı veya vasiyy-i
mansûb) yetimlerin malı hususunda kadı hükmünde olacağı için onların malını hem
kendisine alamaz hem de kendi malını onlara satamaz.
3. Kadı, kendisi ile yetimler arasında bir alışverişte bulunamaz ama yetimlerin birinin
diğerine karşı alışverişinde her iki tarafın yerine akid yapabilir. Kadı hakkındaki bu değişik
hüküm, herhangi bir töhmet veya su-i isti’malden emin olma fikrinden neş’et etmiştir. Ayrıca
kadınin hareketi bir kaza ve hükümdür. Kadınin hükmü de kendi hakkında olunca geçersiz
olur.
4. Akdin taraflarınca gönderilen aym şahıs, elçilik görevi icâbı her ikisinin adına akid
yapabilir.
5. Köle, efendisinin müsadesiyle kendisini efendisinden satın alabilir. Bu durumda köle
kendisi tarafından asaleten, efendisi tarafından vekâleten akde mübaşeret etmiş olur."
Hanefî mezhebi nikah ile diğer akidleri ayırır. Nikahta tek kişinin her iki tarafı deruhte
etmesi mümkün olduğundan emir sigası nikahta kullanılabilir. Zira akdin hukuku diğer
akidlerin hilafına olarak bizzat müvekkile râcîdir, vekil nikahta sadece bir vasıta ve
arabulucudur. Bunun için vekilin, nikahta vekil olduğunu açıklaması zaruridir. Fakat
diğerlerinde durum değişiktir, akdin hukuku vekile râcîdir. Dolayısıyla alış-verişte vekilin
vekil olduğunu söylemesi zarureti yoktur.
20
Yani nikah akdinde, tek nâib iki tarafın namına akdi kıydığı zaman aynı anda nâib hem
borçlu hem de alacaklı olmayıp sadece bir arabulucu ve akid yapıcı vasfa haiz olur. Bunun
için nikah akdinin her iki tarafını tek şahıs tevelli edebilir.
21
İktiza, söylenmediği halde söylenmiş gibi kabul edilen sözdür
12
iktizaen ifade edeceği bir şey yoktur. Fakat “tut” veya “kap” manasında demişse “al”
kelimesi iktizaen “bunu sana sattım, al (tut götür)” gibi bir cümleyi daha ifade eder
ki bununla icâb ve kabulde bulunulabilir.
‫ﻨﺎﳘﺎ‬
ُ ‫َوﺑِ ُﻜ ّﻞ ﻟَ ْﻔ ٍﻆ ﻳَ ُﺪ ﱡل َﻋﻠﻰ َﻣ ْﻌ‬
Sattım-aldım gibi ve bu manaya gelecek her lafızla da bey’ münakid olur.
(Yukarıda belirttik)
İcâb ve kabul cümlelerinde kullanılan kelimelerin o akdi ifade etmesi yeterlidir.
Önemli olan manalardır.
Kaide: Ukûd’da itibar makâsıd ve meâniyedir, elfâz ve mebâniye değildir.
(Mecelle md. 3)
İtibarın meânye olduğuna örnek verecek olursak mesela birisi “Şu malımı 500
TL mukabilinde sana hibe ettim” dese bununla yapılan akid alışveriş olur, hibe
olmaz. Çünkü hibe karşılıksız yapılır, ivaz (karşılık)lı hibe bey’ hükmündedir.
Aynen bunun gibi bir kadın bir erkeğe “500 bin TL mukabilinde kendimi sana
sattım” dese bu sözle nikah akdi meydana gelir, bey’ akdi meydana gelmez. Kayda
değer bir misal de şudur: Bir adam “sana 50 teneke peşin buğday verip 3 ay sonra 25
bin TL almak üzere seninle selem akdi yaptım” dese bu sözle selem akdi değil
veresiye bir alışveriş akdi yapılmış olur. Yani kullanılan kelimenin manası ile lafzı
birbirini tutmadığı zaman manaya itibar edilir, önemli olan da manalardır.
Bir de şunu belirtmek gerekir. Bir akdin münakid olabilmesi (meydana
gelebilmesi) için icâb ve kabulün birbirine uygun olması gerekir. Buna göre:
“Bu malı sana 500 TL’ye sattım” icâbına karşılık “400 TL’ye satın aldım”
denemez. Bu durumda alışveriş ancak “500 TL’ye satın aldım” sözüyle münakid
olmuş olur. İcâb ve kabul zahiren değil de zımmen birbirine uygunsa onunla akid
meydana gelir. Mesela: “Bu malı sana 500 TL’ye sattım” icâbına karşılık “600
TL’ye satın aldım” demek veya “Bu malı sana 2 ay vade ile 500 TL’ye sattım”
icâbına karşılık “Peşin 500 TL’ye satın aldım” demek gibi.
ِ ‫وﺎﺑﻟﺘ‬
.(‫ﱠﻌﺎﻃﻲ )ف( )وﺎﺑﻟﻜﺘﺎﺑﺔ وﺎﺑﻹﺷﺎرة اﳌﻔﻬﻮﻣﺔ ﻣﻦ اﻷﺧﺮس‬
َ
Teâti: Söz söylemeksizin, fiil ile icâb ve kabulde bulunmaktır.
Teâtî Cumhur fukahaya göre nikah akdi hariç tüm akidlerde muteberdir.
Nikahta ise teatinin geçerli olmadığı hususunda icma vardır. Çünkü nikah şeklen
alışveriş gibi bir akiddir. Fakat mahiyeten ibadettir. Ve ibadet olan akidler daha
13
ciddiyet ister. Bunun içindir ki; nikahta teâtî geçerli değildir ve aynı şekilde
müşrikle alışveriş yapılır fakat evlenilmez.
Teâtî hakkındaki görüşleri üçe ayırabiliriz:
1. Bütün akidlerde teâtîyi caiz görmeyenler. Şafiilerin Mutekaddimûnu teâtîyi
kabul etmez. Müteahhirun Şafiiler ise basit eşyada (‫ )اﻷﺷﯿﺎء اﻟﺨﺴﯿﺴﺔ‬teatiyi
kabul etmişler ancak pahalı eşyada (‫ )اﻷﺷﯿﺎء اﻟﻨﻔﯿﺴﺔ‬kabul etmemişlerdir.
Mütekaddimun Hanefiler arasında olan Tahâvî ve Kerhî de aynı görüştedir.
2. Nikah hariç diğer akidlerde caiz görenler. Diğer üç mezheb gibi.
3. Bütün akidlerde caiz görenler. İbn Teymiye gibi.
(‫)وﺎﺑﻟﻜﺘﺎﺑﺔ وﺎﺑﻹﺷﺎرة اﳌﻔﻬﻮﻣﺔ ﻣﻦ اﻷﺧﺮس‬
Kaide: Mükâtebe muhâtaba gibidir. (Mecelle md. 69)
Dilsizlerin nikahı için klasik kitaplarda işaretle olur diye geçer ama günümüzde
okur-yazar dilsiz çoktur. Yazması onun konuşması gibidir. Eğer okuma-yazma
biliyorsa o zaman işaretle olmaz yazması lazım. Çünkü normal şartlarda teati ile
nikah akdi gerçekleşmez.
،(‫ﻓﺎﻵﺧ ُﺮ إ ْن ﺷﺎءَ ﻗَﺒِ َﻞ وإ ْن ﺷﺎءَ َرﱠد )ﺧﻴﺎر اﻟﻘﺒﻮل‬
َ ‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ اﻟﺒَـْﻴ َﻊ‬
َ ‫ﺐ‬
َ ‫وإ َذا ْأو َﺟ‬
Taraflardan biri bey’ için icâb belirttiği zaman diğeri isterse kabul eder,
isterse reddeder.
Bir cümlede ….… ‫ وإن ﺷﺎء‬.......‫ إن ﺷﺎء‬geçerse orada mutlaka bir muhayyerlik
vardır. İcâbdan sonra iki muhayyerlik oluşur:
 Hıyâru’r-rücû’: 22 Mûcibin, icâbda bulunduktan sonra daha karşı taraf
kabulde bulunmadan önce icâbından dönebilmesidir. Bu rücû’ bazen
sarâhaten bazen ise delâleten olur.
Örneğin mûcibin “bu kitabı 5 liraya aldım” deyip daha kâbil kabul
etmeden “vazgeçtim” demesi sarâhatendir. Kâbil daha kabul etmeden “4
liraya alıyorum” demesi ise delâletendir. Çünkü bu, “5 liraya almaktan
vazgeçtim 4 liraya alıyorum” demektir.
 Hıyâru’l-Kabul: Mûcib icâbda bulunduktan sonra, karşı tarafın ister kabul
ister reddedebilmesidir. Fakat karşı tarafın menfaatine olan muhalefetler,
muhalefet kabul edilmezler. Dolayısıyla satıcı “sana şu malı 3 ay vade ile
22
Bu muhayyerliği İmam Mâlik kabul etmez.
14
30 liraya sattım” dese ve müşteri de “30 liraya peşin olarak aldım” dese bu
akid geçerlidir. Bu muhâlefet, hıyâru’l-kabul değildir. Aynı şekilde birini
malımızı 5 liraya satması üzere vekil ta’yîn etsek ve o kişi de malımızı 8
liraya satsa bu akid de geçerlidir ve vekâlet yerine getirilmiş olur.
ِ
،(‫ﳚﺎب )ﺧﻴﺎر اﻟﺮﺟﻮع واﻟﻘﺒﻮل‬
َ ‫وأﻳـﱡ ُﻬﻤﺎ‬
ُ ‫ﻗﺎم ﻗَـْﺒﻞ اﻟ َﻘﺒُﻮل ﺑَﻄَ َﻞ ا ِﻹ‬
İcâb ve kabulun bir akid meydana getirebilmesi için, birbirine uygun olması ve
aynı mecliste (ittihâd-ı meclis) olması lâzım.
Kabuldan önce taraflardan hangisi kalkar giderse icâb bâtıl olur.
İcâb-kabulun bozulması için illa taraflardan birinin çekip gitmesi şart değildir.
İcâbtan sonra herhangi bir taraf redde delalet eden bir tavır takınsa ve kalkıp gitmese
de icâb ve kabul bâtıl olmuş olur.
İcâb ile kabul arasında ne kadar konuşma ve pazarlık geçiyorsa onlar yok
hükmünde kabul edilir. Çünkü meclis farklı şeyleri cem eder. Bu şöyle ifade edilir:
‫ت‬
ِ ‫ِﺲ ﺟَﺎﻣِ ٌﻊ ِﻟ ْﻠ ُﻤﺘَﻔَ ِ ّﺮﻗَﺎ‬
ُ ‫ا ْﻟ َﻤﺠْ ﻠ‬
ِْ ‫وﻳـَْﺒﻄُﻞ ِﲟَﺎ ﻳـَْﺒﻄُﻞ ﺑِِﻪ ِﺧﻴَﺎر اﻟْﻤ َﺨﻴﱠـﺮةِ ِﻷَﻧﱠﻪُ ﻳَ ُﺪ ﱡل َﻋﻠَﻰ‬
ِ ‫اﻹ ْﻋَﺮ‬
‫اض‬
َ ُ ُ
ُ
ُ َ
Muhayyeranın 23 muhayyerliği ne ile bâtıl oluyorsa (meclisin değişmesi ile)
onun ile meclis de bâtıl olur.
ِ
ٍ ‫ﻮل ﻟَ ِﺰَﻣ ُﻬﻤﺎ اﻟﺒَـْﻴ ُﻊ ﺑِﻼ ِﺧﻴﺎ ِر َْﳎ‬
(‫ﻠﺲ )ف‬
ُ ُ‫ﺎب َواﻟ َﻘﺒ‬
ُ َ‫ﻓﺈ َذا ُوﺟ َﺪ ا ِﻹﳚ‬
İcâb ve kabul bulunduğu zaman alışveriş hıyar-ı meclis olmadan lâzım
olur.
Hanefîler ve Mâlikîler hıyâr-ı meclisi kabul etmezler.
Üzerinde hayli münakaşa yapılmış muhayyerliklerden biri de meclis
muhayyerliği(‫)ﺧﯿﺎر اﻟﻤﺠﻠﺲ‬dir.
Meclis muhayyerliği, icâb ve kabulde bulunduktan sonra tarafların, daha
birbirinden ayrılmadan önce yapmış oldukları akidden vazgeçip/geçmeme
hürriyetleridir. Ulema bu hususta iki görüşe sahip olmuştur:
1. İcâb ve kabulde bulunduktan sonra akid tamam olur. Tamam olan bey’ akdi
lâzım olup tek taraflı bozulamayacağından kabulden sonra, taraflar
birbirinden ayrılmasa bile artık tek taraflı olarak vazgeçemezler. Çünkü
23
Kocası tarafından, kendisini boşama konusunda serbest bırakılmış kadın.
15
Allahu Teala akidlere vefa göstermemizi emretmiştir. Hanefî ve Mâlikî
mezhebleri bu görüştedir.
2. İcâb ve kabulden sonra taraflar, birbirlerinden ayrılmadan önce tek taraflı
olarak vazgeçme hakkına sahiptir. Meclis muhayyerliğini kabul eden Şafiî
ve Hanbelî mezhebleri ile Hanefîlerden Ebû Yûsuf görüşlerine delil olarak
şu hadisi getirirler:
‫ﺎر ﻓِﻲ ﺑَ ْﯿ ِﻌ ِﮭ َﻤﺎ َﻣﺎ َﻟ ْﻢ ﯾَﺘَﻔ ﱠَﺮ َﻗﺎ‬
ِ َ‫ِإ ﱠن ْاﻟ ُﻤﺘَﺒَﺎ ِﯾ َﻌﯿ ِْﻦ ِﺑ ْﺎﻟﺨِ ﯿ‬
“Bâyi’ ve
muhayyerdirler”.
müşteri,
(birbirlerinden)
ayrılmadıkça
alışverişlerinde
Ayrıca bu hadisin ravisi İbn Ömer’in tatbikatını da delil gösterirler. Sahabenin
fakihlerinden olan Abdullah b. Ömer alışveriş yapıp o alışverişin karşı tarafça
bozulmamasını, alışverişi sağlama almayı istediği zaman biraz dolaşır, geri alışveriş
yaptığı arkadaşının yanına gelirdi. Bu da tarafların bedenen ayrılmadıkça meclis
muhayyerliği ile muhayyer olduğunu gösterir.
Birinci görüşe sahip olanlar muarızları tarafından delil olarak gösterilen hadisi
şöyle yorumlarlar: Hadiste geçen “mütebâyiân” sıfatı/ismi ancak alışveriş yapanlar
hakkında kullanılır. İcâb ve kabulden sonra bey’ tamamlandığı için taraflara
mütebayian denmez. Çünkü icâb ve kabul ile bey’ tamam olur olmaz bu vasıf zail
olur. Dolayısıyla hadisin ifade ettiği muhayyerlik meclis muhayyerliği değil, onlar
mütebayian iken var olan muhayyerliktir. Hadisteki “ayrılmadıkça” kaydı ise
tarafların bedenen birbirlerinden ayrılması değil, kavlen birbirlerinden ayrılması
yani sözlerin icâb ve kabulden sonra artık alışveriş hususunu bırakıp başka konulara
dalmasıdır. Hal böyle olunca icâb ve kabul sırasında hadisin delaletiyle rücû ve
kabul muhayyerlikleri vardır, kabulden sonra artık tek taraflı olarak vazgeçmek
yoktur.
Yukarıda bahsi geçen İbn Ömer’in uygulaması ikinci görüşü desteklemektedir.
Uygulama hadisteki ayrılmanın bedenen ayrılma olduğunu açıkça göstermektedir.
Hanefîlerden Ebû Yûsuf da ayrılmayı bu şekilde kabul eder.
İmam Şafiî ayrıca icâb ve kabulün hemen birbirinin arkasından vuku bulmasını
da gerekli görür. Ona göre mûcib icâbda bulunduktan hemen sonra kabul vuku
bulacak ve ondan sonra kabil ya da mûcib için düşünme fırsatı olacaktır ki buna
meclis muhayyerliği denmektedir. Akdin lügavi manası kabulün fevri olmasını
gerektirir.
Meclis Muhayyerliğini toplu olarak görmek için bazı şemalar çizmemiz uygun
düşecektir:
16
İcâb
Meclis Sonu
Düşünme Fırsatı
Şafiî
Kabul
Hanefî
ve
İcâb
Kabul
Mec. Muh. Yok
Meclis Sonu
Rücû ve kabul Muh.
Mâlikî
İcâb
Hanbel
Düşünme Fırsatı
Düşünme Fırsatı
Kabul
Rücû ve kabul Muh.
Düşünme Fırsatı
Meclis Sonu
Mec. Muh.
Şemalarda görüldüğü gibi Şafiî mezhebi düşünme fırsatını kabulden itibaren
başlatmış, meclis sona erinceye kadar devam eder bulmuştur. Aynı fırsatı Hanefî ve
Mâlikî mezhebleri kabule kadar tanımış, kabulden sonra meclisin devam eder
olmasını etkili görmemişlerdir. Dikkat edilirse yerleri ya da zamanları değişik
olmakla beraber düşünme fırsatı üç mezhebde aynıdır. Ama Hanbelî Mezhebi hem
kabulden önce hem de kabulden sonra meclis sona erinceye kadar düşünme fırsatı
tanımakla bu hususta en geniş mezheb olmuştur.
ِ
ِ
،‫ﻠﺠﻬﺎﻟَِﺔ‬
َ ‫ﻣﻦ َﻣ ْﻌﺮﻓَﺔ اﻟْ َﻤﺒِﻴ ِﻊ َﻣ ْﻌ ِﺮﻓَ ًﺔ �ﻓﻴَﺔً ﻟ‬
ْ ‫َوﻻ ﺑُ ﱠﺪ‬
Cehâleti giderecek derecedeki bir bilgi ile mebîin bilinmesi zorunludur.
Mebîin şartlarından biri malum olmasıdır.
Mebî’ 2 şekilde malum olur. Görmekle ve tavsîfle
Malum olmayan mebîe mechûl denir. Cehâlet, mebîin kendisinin
bilinmemesi ise akid bâtıl olur fakat vasıflarının bilinmemesi ise fâsid olur.
Cehâlet ikiye ayrılır.
1. Cehâlet-i yesîra: mûcib ile kâbil arasında nizaya sebep olmayan cehâlettir.
Akti etkilemez, akid hem sahihtir, hem de nâfizdir. Satıcının iki takım
elbiseyi göstererek "bunlardan dilediğin takımı sana sattım al" demesi gibi.
Böyle bir satışta bayi ile müşteri arasında herhangi bir niza çıkmaz.
Bu cehâlet, bey’de olduğu gibi icâre ve hibede de olabilir.
2. Cehâlet-i fâhişe: taraflar arasında nizaya sebep olan cehâlettir. Akid fâsid ya
da bâtıl olabilir. Ana karnındaki yavruyu, ağa takılacak balıkları satmak
akdi iptal eden cehalete misal verilebilir. Yavrunun sağ-salim doğup
doğmayacağı, ağa balığın takılıp takılmayacağı kesin değildir, şüpheli ve
ihtimallidir. Akdi ifsad eden cehaletlere henüz sağılmamış olup memede
olan sütün, henüz kırkılmamış yünün satışı misal verilebilir. Memeden ne
17
kadar süt çıkacağı belli değildir. Satış anındaki süt ve yün sonradan hasıl
olacak süt ve yün ile de karışabilir.
Not: Mebîin şartlarından biri de mevcud olmasıdır. Mebîin mevcudiyeti onun
tesliminin garanti edilmesine bağlıdır. Mevcud olan şey teslimi garanti edilendir. 24
Teslimi garanti edilmeyen şey var olsa hükmen mevcud kabul edilmez. Teslim
edilmesi başka bir zarara yol açıyorsa o da teslim edilemez hükmünde olur. Şu halde
bir malın mebî’ olması için zararsız olarak müşteriye teslim edilebilir durumda
olması gerekir. Mesela çatıda çakılı kiriş bir başkasına satılamaz. Çünkü onu teslim
etmek için çatıyı yıkmak ve böylece zarara girmek durumu vardır. Hakeza havadaki
kuş ve denizdeki balık henüz yakalanmadan önce makdûru’t-teslîm olmadığı için
satılamaz.
،‫ﻣﻦ َﻣ ْﻌ ِﺮﻓَِﺔ ﻣ ْﻘ َﺪا ِر اﻟﺜﱠﻤ ِﻦ َو ِﺻ َﻔﺘِ ِﻪ إذَا ﻛﺎ َن ﰲ اﻟ ّﺬ ﱠﻣ ِﺔ‬
ْ ‫َوﻻ ﺑُ ﱠﺪ‬
Semen zimmette ise miktarının ve sıfatının bilinmesi zorunludur.
Semen, bâyi’ ve müşterinin üzerinde anlaştığı fiyattır. 25
Semenin miktarı demek yani onu sayısal rakam olarak belirtmektir.
Sıfatı ise hangi para birimi olduğudur. Bu ikisinden biri –semen zimmette
olduğu zaman- bilinmezse veya ödeme günü belirlenmezse o zaman semen yok
kabul edilir ve alışveriş fasid olur. Semenin yokluğu akdi fâsid kılarken, mebîin
yokluğu akdi bâtıl kılar.
Not: Kıymet alışverişte değil tazminatta söz konusudur ve bunu taraflar değil,
bilirkişiler tespit ederler. 26
Zimmet: 27 insanda soyut olarak var olan itibari bir kaptır. Bu kaba deyn 28
konur. Bizi alışverişte alacaklı ve verecekli kılan şey zimmetimizdir. Yani zimmet,
24
Bu yüzden fıkıhta selem akdi vardır.
Ücret ile semen aynı şeyler değildir. Ücret icâreye hâss bir terimdir. Bu iki terim
kendilerine uygun yerlerde kullanılmalıdır.
25
Semen kıymetten daha güçlüdür. Çünkü buna alıcı ve satıcı razıdır. Fakat kıymette bilirkişi
tespit ettiğinden taraflardan herhangi birinin ya da ikisinin razı olmama gibi bir durumu
vardır.
26
27
Zimmetin Arapça karşılı şudur: ‫ وﺻﻒ ﯾﺼﯿﺮ ﺑﮫ اﻹﻧﺴﺎن أھﻼ ﻟﻤﺎ ﻟﮫ و ﻋﻠﯿﮫ‬:‫اﻟﺬﻣﺔ‬
Zimmette olup müşahhas ve ayrı vaziyette olmayan maldır. Borç da denilir. Mesela
başkasına 500 tl vereceğimiz bizim için deyndir. Başkasından 500 tl alacağımız da onun için
deyndir.
28
18
şahsı ilzâm ve iltizâma ehil kılan vasıftır. Bu vasfın neticesinde kişi vücûb ehliyetine
sahip olur.
O halde ‫ إِذَا ﻛَﺎنَ ﻓِﻲ اﻟ ِﺬّ ﱠﻣﺔ‬lafzı şöyle anlaşılmalıdır: Biz bir malı aldık, cebimizden
bir avuç para çıkardık ve masanın üzerine koyduk. İşte burada miktarın ve vasfın
bilinmesi şart değildir. Çünkü o para bizim zimmetimizden çıkmıştır. Fakat bu para
ileride verilecekse yani kişinin zimmetine girecekse, miktar ve sıfatının bilinme
mecburiyeti vardır.
Semenden bahsetmişken, dirhem ve dinar mevzuna değinmek yerinde
olacaktır:
Para Birimleri
Eski zamanlarda para birimleri şöyleydi: dirhem / dinar / fülûs.
Hesaplarda şer’î ölçüler kullanılır.
Şer’î: 2,8 gr
gümüş
1 dirhem
Örfi: 3,2 gr
1 dinar/
Şer’î: 4,2 gr
altın
misgal
Örfi: 4,8 gr
Peygamberimizin
‫ﷺ‬
zamanında
dirhem İran, dinar ise Bizans
parasıydı. Dirhem gümüşden, dinar ise
altındandır.
Bunun
dışındaki
maddelerle yapılan paralara fülûs
denir. Hz. Ömer zamanında devlet
genişleyip İran ortadan kalkınca
müslümanlar kendilerine ait paralar
bastılar ancak Hz. Ömer isimleri
korudu. Değerleri ise şu şekilde oldu:
Ağırlık: 10 dr = 7 ms
Kıymet: 10 dr = 1 ms
Fülûs: İtibarî paradır –günümüzdeki kağıt paralar gibi-. Semeniyyeti insanların
anlaşmalarıyladır. Kendisi altın, gümüş gibi asıl itibariyle para değildir. Başka
zaman para olmaktan çıkabilir.
ِ ‫وَﻣ ْﻦ أﻃْﻠَ َﻖ اﻟﺜﱠﻤﻦ ﻓَـ ُﻬﻮ )ﻣﻌﺘﱪ( َﻋﻠﻰ‬
.‫ﻏﺎﻟﺐ ﻧـَ ْﻘ ِﺪ اﻟﺒَـﻠَ ِﺪ‬
َ
َ ََ
Ayn: deynin zıddı olup, muayyen, müşahhas ve ayrı vaziyette olup başkasının hakkı ile
karışık olmayan ortada bulunan maldır. Cebimizde bulunan 500 lira ayndır. Eğer ortada
bulunduğu halde başkasının hakkı ile karışık ise o deyn olur. O yüzden ortak mallarda sürekli
deyn ifadesi geçer. Gönül rızasıyla kısmeti gerçekleşince ayn olur.
19
Semeni kim mutlak olarak söylerse, beldede galip bir şekilde kullanılan
nakde yorumlanır.
Kaide: Mutlak, örf ve âdet ile takyîd edilir.
29
Mesela: “Bugün okulda 3 saat dersimiz var” dediğimizde kimse buradan 180
dakika anlamaz. Çünkü 45 dakikanın ders olarak 1 saat sayıldığı örfen bilinmektedir.
“1 gün çalışanın yevmiyesi şudur” dediğimizde, burada 1 günden maksat şehirde 8
saattir, köyde ise güneşin doğuşundan batışına kadardır. “1 haftalık çalışmanın
karşılığı şudur” dediğimizde kimse buradan 7 gün anlamaz. Çünkü örfen 1 hafta, 6
gün demektir. Tüm bunlardan anlaşıldığı üzere mutlak, örf ve âdet ile takyîd olur.
Peki neden örf mukayyittir? Çünkü insan örf çerçevesinde düşünür, örf
çerçevesinde anlar. Dolayısıyla mesela Türkiye’de 100 lira dediğimizde herkes
bundan maksadın 100 Türk Lirası olduğunu anlar. Kimsenin aklına 100 riyal ya da
100 euro gelmez.
O halde eğer bir şeyin muhtevası konusunda nizâ çıkarsa örfe bakılır.
‫اﻟﻮْزِِﱐّ َﻛْﻴ ًﻼ َوَوْزً� َوُﳎَ َﺎزﻓَﺔً )ﲞﻼف ﺟﻨﺴﻪ ﺑﺸﺮط أن ﻻ ﻳﻜﻮن ﰲ اﻟﺬﻣﺔ‬
ُ ُ‫َوَﳚ‬
َ ‫ﻠﻲ و‬
ّ ‫ﻮز ﺑـَْﻴ ُﻊ اﻟ َﻜْﻴ‬
‫وز� وﳎﺎزﻓﺔً(؛‬
ً ‫ ﻳﻌﲏ ﳚﻮز ﺑﻴﻊ اﻟﻜﻴﻠﻲ‬.‫ﻟﺌﻼ ﻳﻜﻮن رﺎﺑ‬
ً ‫أﻳﻀﺎ ﺑﻴﻊ اﻟﻮزﱐ‬
ً ‫ وﳚﻮز‬،ً‫ﻛﻴﻼ وﳎﺎزﻓﺔ‬
Mal, çarşıda-pazarda bulunup bulunmamalarına göre mislî 30 ve kıyemî 31 olmak
üzere ikiye ayrılır.
Mal, neyle ölçülüp satıldığına göre veznî 32, keylî 33, zirâî 34, adedî 35 olmak üzere
dörde ayrılır.
29
‫اﳌﻄﻠﻖ ﻳﺘﻘﻴﺪ ﺎﺑﻟﻌﺮف و اﻟﻌﺎدة‬
30
Çarşıda, pazarda eşi bulunan maldır.
31
Çarşıda, pazara eşi bulunamayan maldır.
32
Veznî/Veznîyyât/Mevzûnât: Tartı(kilo) ile satılan maldır. Şeker vb.
33
Keylî/Keylîyyât/Mekîlât: Ölçek(litre) ile satılan maldır. Süt ve petrol gibi.
Zirâî/Zer’iyyât/Mezrûât: Uzunluk ve Alan ölçü birimleri ile satılan maldır. Kumaş ve arsa
gibi.
34
35
Adedî/Adedîyyât/Ma’dûdât: Tane ile satılan maldır. İki kısma ayrılır.
1.
Adedîyyât-ı mutekâribe: Taneleri arasında büyüklük-küçüklük açısından
pek fark bulunmayan mallardır. Köy yumurtası gibi.
2.
Adedîyyât-ı mutefâvite: Taneleri arasında büyüklük-küçüklük açısından
kayde değer fark bulunan mallardır. Hayvanlar gibi.
Bu sayılan tüm mallarden sadece Adedîyyât-ı mutefâvite olanlar kıyemî maldırlar.
20
Keylî bir mal keylî olarak ya da cuzâfen(toptan/yığın halinde) satılabilir.
Fakat cinslerin farklı olması şarttır. Çünkü cinsler aynı olunca ribe’l-fadl olmaması
için mallar eşit olarak satılmalıdır.
Veznî olan bir mal veznî olarak ya da cüzâfen satılabilir. Fakat cinslerin
farklı olması lâzım. Çünkü cinsler farklı olunca bu durumda ribe’l-fadl
gerçekleşmez.
ِ ‫ﻌﺎم ُﻛ ﱠﻞ ﻗَِﻔﻴ ٍﺰ ﺑِ ِﺪرﻫ ٍﻢ ﺟﺎز )اﻟﺒﻴﻊ( ﰲ ﻗَِﻔﻴ ٍﺰ و‬
ٍ َ‫ﺎﺑع ﺻْﺒـﺮةَ ﻃ‬
،(‫اﺣ ٍﺪ )ﺳﻢ ف‬
َ َْ
َ
َ ُ َ ‫َوَﻣ ْﻦ‬
Kim bir yığın buğdayı “her bir ölçeği bir dirhemdir” diye satarsa, bu
sadece bir ölçek için geçerlidir. İmâmeyn’e göre ise hepsinde geçerlidir.
Mislî olan bütün mallarda böyledir.
İbaredeki “taâm”dan kasıt buğdaydır. “Kafîz” ölçek demektir.
ِِ ٍ
ِ
ٍِ
ِ
‫ﻴﺎب ﻛﺎﻟﻐَﻨ ِﻢ )وﻗﺪ‬
َ ‫َوَﻣ ْﻦ‬
ُ ّ‫ واﻟﺜ‬،(‫ﻴﻊ َﻏﻨ ٍﻢ ُﻛ ﱠﻞ ﺷﺎة ﺑﺪ ْرَﻫﻢ َﱂْ َﳚُْﺰ ﰲ َﺷ ْﻲء ﻣْﻨﻬﺎ )ﺳﻢ ف‬
َ ‫ﺎﺑع ﻗَﻄ‬
،(‫ﻳﻜﻮن اﻟﺜﻮب ﻛﺎﻟﻄﻌﺎم ﰲ زﻣﺎﻧﻨﺎ‬
(Ğanem hem koyun hem keçi için kullanılır.)
Kim bir sürü koyunu “her bir koyun bir dirhemdir” diye satarsa, bu bir
tanesinde bile geçerli değildir. Elbise de koyun gibi değerlendirilir.
Bu ibarenin yukarıdaki ibareden farkı, hayvanın buğday gibi mislî değil kıyemî
olmasıdır. Dolayısıyla kıyemî mallarda böyle bir satış caiz değildir.
Kumaşın/giysinin kıyemî olması eski şartlara mahsustur. Günümüzde kumaşlar
ve giysiler konfeksiyon ya da fabrika malı olduğu için kıyemî olma özelliklerini
kaybetmişlerdir. Dolayısıyla günümüzde metresi 25 tl’den kumaş satılsa, buna caiz
değildir denmez. Çünkü kumaş günümüzde kıyemî değil mislîdir. Fakat terzilerin
kişilere özel olarak diktikleri elbiseler yine kıyemîdir.
Not: Tane ile satılan sanayi mallarının sıfırı mislî, kullanılmışı kıyemîdir.
ِ ‫ﻓﺈ ْن َﲰﱠﻰ ﲨُْﻠَ َﺔ اﻟ ُﻘ ْﻔﺰ ِان واﻟ ﱡﺬر‬
.‫ﺟﺎز ﰲ اﳉَﻤﻴ ِﻊ‬
َ ‫ﻋﺎن َواﻟﻐَﻨ ِﻢ‬
ْ َ َ
Eğer ölçü ve hayvanların tamamın miktarını söyleyip, birim fiyatını da
belirttiyse bir birimi değil tamamı satılmış olur. Mesela “burada 100 metre
kumaş var, metresi 25 lira.” veya “burada 25 baş hayvan var tanesi 100 lira” demek
gibi. Yani 2500 liralık satış yapılmış olur.
Birimini söyleyip tamamını söylemediyse, mislîlerde 1 birimi satılmış olur.
Kıyemîlerde hiçbir şey satılmış olmaz. Üstteki iki paragraf buna örnektir.
21
ِ
،‫ﻨﺎؤﻫﺎ ﰲ اﻟﺒَـْﻴ ِﻊ‬
ُ ِ‫ﻴﺤﻬﺎ َوﺑ‬
َ ‫َوَﻣ ْﻦ‬
ُ ‫ﺎﺑع َد ًارا َد َﺧ َﻞ َﻣﻔﺎﺗ‬
“Dâr” müştemilatlı ev demektir. Yani günümüzde “konak” denilebilir.
Kim bir konak satarsa, alışverişte bunun içine anahtarları ve duvarları da
girer. Evin en küçük parçası ile en büyük parçasını zikretti ki arasındaki her şeyi
içine alsın. İttisâl-i karâr 36 ile binaya bağlı, ebedi olarak o binayla beraber bulunsun
diye yapılmış veya konulmuş şeyler de satışa dahildir. Dâr kelimesi örfte neyi
çağrıştırıyorsa, satışında içine hepsi girer.
İttisâl-i karârla mebîa bağlı olan parçalar da esas mebî’le beraber satılmış olur.
İttisâl-i karârla mebîa bağlı olan parçalar, mebî’le beraber bulunsun diye ona ilave
edilmiş parçalardır. Mesela ev içerisindeki gömme dolaplar, kapılar... gibi yerli
eşyalar evle beraber satılmış olur. Bunun gibi bir toprak parçası üzerinde meyvesi ya
da manzara ve gölgesinden istifade olunmak için bulunan ağaçlar, yonca... gibi
ittisâl-i karârla mebîa bağlı olan parçalar da esas mebî’le beraber satılmış olur. Yani
bir mevsimden fazla olarak toprakta kalan ve mahsul veren bitkiler toprağa ittisâl-i
karârla bağlıdır. Dolayısıyla hiç söylenmese bile bahçe satışına bu ağaçlar ve yonca
girer. Ama ev içerisindeki seyyar masa ve askılar, bahçede satılmak için iğreti olarak
bulunan fidanlar, tarladaki ekinler, ağacın meyvesi ittisâl-i karârla bunlara bağlı
değildir. Yani ev ya da o toprak parçası veya ağaç satıldığı zaman adı geçen şeyler
satışa girmez. Bunların alışverişe girmesi için alışveriş esnasında hassaten
zikredilmesi gerekir.
ِ ‫اﻷر‬
(‫ض )وﻻ ﻛﺬﻟﻚ اﻟﺰرع ﰲ ﺑﻴﻊ اﻷرض‬
َ ‫و‬
ْ ‫ﱠﺠ ُﺮ ﰲ ﺑـَْﻴ ِﻊ‬
َ ‫ﻛﺬﻟﻚ اﻟﺸ‬
Arsa satıldığında ise, arsadaki ağaçlar da bunun içine girer. İttisâl-i karâr
ile mebîe bağlı olan şeyler, mebîe dahil olarak satılıktırlar. İşte bu cümledeki ağaç da
tarlaya ittisâl-i karâr ile bağlı olduğundan, tarla satıldığında ağaçlar da satılmış olur.
Fakat ağacın üzerindeki meyveler, ağaca ittisâl-ı karar ile bağlı olmadığından, satışta
zikredilmedikçe meyveler satıcının kabul edilir.
Bitkilerde şu kural geçerlidir: Bir bitki, yere mevsimlik olarak bağlı ise, o
bitki o tarlaya ittisâl-i karâr ile bağlı değildir. Mesela, buğday ittisâl-i karâr ile bağlı
değildir. Ama tarladaki yonca, suladıkça çıktığından dolayı bu tarlaya ittisâl-ı karâr
ile bağlanmış kabul edilir.
Mebî’den ayrılması düşünülmeyen parçalardır. Mesela evin pencereleri, kapıları yerdeki
parkeleri vb. ittisâl-i karâr ile bağlıdır.
36
22
ِ ‫وَﳚﻮز )ف( ﺑـﻴﻊ اﻟﺜﱠﻤﺮِة ﻗَـﺒﻞ ﺻ‬
،‫ﻼﺣﻬﺎ‬
َُُ
َ َ ْ َ َ ُ َْ
Meyve yeteri kadar büyümüş fakat kızarmamışsa o meyveyi satmak
caizdir. Çünkü mal mevcud olmuştur ve mevcud malın özelliği tesliminin garanti
edilmesidir (makdûru’t-teslîm). Bu meyve insanın yiyemeyeceği şekilde odun gibi
olsa da (mesela büyümüş ama yumuşamamış ayva gibi) yine de satışı caizdir. Çünkü
bu meyve hayvanlara yedirilebildiğinden muntefeun bihtir.
Mebîin miktarı ile ilgili bilinmezlik vasıfla ilgili bir cehalettir. Şöyle ki,
domates bahçesinde bir kısım domatesler kızarmış ya da olgunlaşmış, diğer
domatesler de henüz çiçek halinde olsun. Bu durumda bu çiçek halinde olan
domateslere “efrâd-ı mutelâhika” denir. Böyle bir bahçeden komple domatesleri
alacak olan biri, efrâd-ı mutelâhika olanları da alabilir. Böyle yapmakla o madum
olan şeyi satın almış olmaz. Çünkü ortada belirli olgunlaşmış bir mebî’ var.
Dolayısıyla henüz çiçek halinde olanlarda ona dahil edilir. Mesela patlıcan fidesinde
olgun patlıcan da, çiçek ve tomurcukta olan patlıcan da bulunur. Hatta bir kısmı
tomurcuk haline bile gelmemiş olabilir. İşte efrad-ı mütelahık denilen bu çiçek ve
tomurcuklar, olgun patlıcanlara tebean satılabilir. Buradaki, mebîin miktarı ile ilgili
bilinmezlik vasıfla ilgili bir cehâlettir. Mebîin varlığıyla alakalı değildir.
Mebî’ yoksa akid bâtıldır, semen yoksa akid fâsiddir. Mebî’ ile ilgili
bilinmezlik akdi bâtıl kılar, semen ile ilgili bilinmezlik akdi fâsid kılar. Mesela
veresiye alışverişte ödeme günü tespit edilmezse bu alışveriş fâsid olurken, selem
akdinde malın teslim edilme günü belirlenmezse akid bâtıl olur.
ِ ِ
ِ
.(‫ﱠﺠ ِﺮ ﻓَ َﺴ َﺪ اﻟﺒَـْﻴ ُﻊ )ف‬
َ ‫ َوإ ْن َﺷَﺮ َط )اﳌﺸﱰي( ﺗَـ ْﺮَﻛﻬﺎ َﻋﻠﻰ اﻟﺸ‬،‫َوﳚﺐ ﻗَﻄْﻌُﻬﺎ ﻟ ْﻠﺤﺎل‬
Biri böyle bir meyve satın alırsa hemen toplaması gerekir. Eğer müşteri
ağaç üzerinde bir süre daha bırakılmasını şart koşarsa, akid fâsit olur. Burada
fâsid olmasının sebebi, taraflardan birine ya da mahalle özel faydası dokunan bir şart
olduğundandır. Buradaki şart da müşteriye özel olarak fayda sağladığı için akdi ifsât
eder.
Taraflarca konulan şartlara ca’li şartlar denir. Hanefî mezhebinde ca’li şartlar
şunlardır:
1. Sahih ca’li şartlar:
Sahih ca’li şartların hem kendisi sahihtir hem de akdin sıhhatine zarar vermez.
Dolayısıyla akde de, şarta da vefa gereklidir. Sahih şartlar şöylece sıralanır:
a) Akdin muktezasından olan bir şeyi şart koşmak: Parayı alana kadar,
mebîi müşteriye teslim etmemeyi; mebîin mülkiyetinin müşteriye, semenin
23
mülkiyetinin bâyi’a geçmesi; nikah akdinde mehir vermeyi şart koşmak
gibi.
Bu tip şartların sahih olacağı ayan beyandır. Çünkü akid bizzat o
şartların yerine getirilmesi için yapılır. Şartlar zaten akdin muhtevasında
mevcuttur.
b) Akdin muktezasını destekleyen bir şeyi şart koşmak. Bey’ akdinde rehin
almayı, karz akdinde kefil göstermeyi şart koşmak gibi. Bu tip şartlar da
akdin muktezasının gerçekleşmesini garantiye alır. Borcun havâlesini şart
koşmak da bazı şartlarla kabul edilmiştir.
c) Örfün muktezasını şart koşmak:
Örfte, insanlar arasında yapılagelen bir şeyi şart koşmak sahihtir.
Camcının camı takmasını şart koşmak gibi.
d) Akdin muktezası olmayan fakat şer’an müsade olunmuş bir şeyi şart
koşmak. Alışverişi veresiye yapmayı; muhayyerliği şart koşmak gibi.
2. Fasid Şartlar:
a) Akdi de beraberinde ifsad eden şartlar: Taraflara veya mahalle özel
faydası dokunan şartlar: Buğdayı bâyiin öğütmesi, kumaşı terzinin dikmesi,
mebîi bâyi’a tamir ettirmek şartıyla satın almak gibi. Bu şartlarda karşılıksız
bir menfaat olduğu için akid ribâya benzetilmiş ve fasid sayılmıştır.
Bu tip şartlar bey’ ve icâre gibi muâvezât akidlerinde ifsad edici görevi
yapar, diğer akidlerde akde zarar vermeyip kendisi lağvolur. Söz konusu bu
tip şartlar ribâ olarak değerlendirilmiş, en azından ribâ şüphesi var
denilmiştir.
b) Akde zararı dokunmayan ve kendisi lağvolan fasid şartlar: Hiç kimseye
faydası dokunmayan şartlar akde zarar vermez ve şartların kendisi bâtıl olur.
Müşterinin, mebî’ üzerinde tasarrufta bulunmamasını şart koşmak gibi. Bu
son maddedeki şartları “BÂTIL” şartlar olarak da değerlendirebiliriz.
Ca’li şartlarda değinmemiz gereken bir de safkateyn meselesi vardır.
Safkateyn icma ile bâtıldır
Safka 37 akid demektir. Safkateyn ise bir akid içinde iki akid yapmak
demektir.
Safka ile iligili olarak birde “teferruku’s-safka” terimi vardır. Bu ise akdin parçalanması
demektir. Mesela teferruku’s-safkaya örnek verelim; bana 100 kalem lazım. Satıcı bir koliyi
gösterdi tanesi 1 lirayken 75 kuruşa anlaşıldı. Kutu sayıldı, 80 kalem çıktı. Bu durumda
müşteri teferruku’s-safka muhayyerliği ile muhayyer olur. Dilerse iptal edebilir, dilerse
semenden hissesi ile onu alır.
37
24
Hanefîler ca’li şartların çok önemli bir kısmını safkateyn sayarlar.
Mesela Bedâi’u’s-Sanai’de çarşıdan alınan bir mal eve teslim şartıyla alınsa
fâsid olur diye geçiyor. Bu müstakil bir akid değil, şart gibi gözükse bile
Hanefîler akid gibi değerlendirirler. Eve teslimi alışverişe ekstra olarak,
icâre akdini sokuşturmak sayarak caiz değil derler. Ancak bu ilerde örf
haline geldiği, örf de ayrı unsuru akdin esas unsuru haline getirdiği için, İbni Âbidîn gibi kaynaklarda caiz sayılmıştır. Faiz de safkateyn sayılmıştır. 100
tl versek karşılığında 110 tl alsak: 100 tl karz akdi, 10 tl ise hibe akdi olur.
Dolayısıyla iki akid olur. Buradan ibaredeki örneğe gelecek olursak; örnekte
meyveler satılarak bir akid yapılıyor sonra bir de ağaçta durma şartı(iâre) ile
ayrı bir akid sokuşturuluyor.
ِ
.ً‫ﻮﻣﺔ‬
ً ‫ﲏ ِﻣْﻨﻬﺎ ْأر‬
ُ ُ‫َوﻻ َﳚ‬
َ ُ‫ﻃﺎﻻ َﻣ ْﻌﻠ‬
َ َ‫ﻮز )ﻳﻔﺴﺪ( أ ْن ﻳ‬
َ ْ‫ َوﻳَ ْﺴﺘَـﺜ‬،ً‫ﺒﻴﻊ َﲦََﺮة‬
Bir meyve yığınını satıp, ondan belirli rıtılları hariç etmesi caiz değildir.
Mesela ortada bir yığın elma var ve satıcı onu satarken 5 tonunu hariç tutuyor. İşte
bu alışveriş fâsiddir. Neden bâtıl değil, çünkü mebî’ ortada var, fakat miktarı
belirsiz. Miktarındaki vasfındaki belirsizliktir akti ifsad eder, iptal etmez. Ama
satarken bu yığın 50 tondur. Fakat 5 tonu hariçtir dese bu caizdir.
Yine bir bahçe meyvenin toptan satışı caizdir. Fakat satıcı bundan 2 tonunu
istisna etse bu caiz olmaz. Ama “şu şu şu ağaçlar hariç” deyip o ağaçları istisna etse
bu caizdir.
ِ ِ‫ واﻟﺒﺎﻗ‬،‫ﻄﺔ ﰲ ﺳْﻨـﺒﻠِﻬﺎ‬
ِ ‫وَﳚﻮز ﺑـﻴﻊ اﳊِْﻨ‬
‫ﻼء ﰲ ﻗِ ْﺸ ِﺮِﻩ‬
ََ ُُ
ُ َْ ُ ُ َ
Buğdayın başağındayken satımı ile baklanın kabuğundayken satımı
caizdir.
Başağında satmak demek şudur: artık ortaya kelle çıkmıştır, afetlerden
etkilenmeyecektir, biçilmeye yakındır. Ya da fasulye toplanacak hale gelmiş ama
kabuğundan ayrılmamıştır. Bunları satmak caizdir çünkü ortada mebî’ vardır.
ِ
.(‫ذﻟﻚ ﰲ اﻟْ َﻤﺴﻴِ ِﻞ )وﻗﺪ ﳚﻮز ﰲ زﻣﺎﻧﻨﺎ‬
َ (‫ﻮز )ﻳﻔﺴﺪ‬
ُ ُ‫ وﻻ َﳚ‬،ُ‫ﻮز ﺑـَْﻴ ُﻊ اﻟﻄﱠ ِﺮ ِﻳﻖ َوﻫﺒَـﺘُﻪ‬
ُ ُ‫َوَﳚ‬
Özel yolun satışı da hibesi de caizdir. Yolda caiz çünkü yolun sınırı
değişmiyor. Ama su arkının satışı caiz değildir. Çünkü eskiden suyollarında
belirsizlik vardı. Su arttıkça-azaldıkça suyolları topraktan olduğu için sınırı
25
değişiyordu. 38 Dolayısıyla zamanımızda suyolları betondan yapılıp hiç değişmiyorsa
satımı da caizdir.
ِ ِ
‫)ﺣ ٍّ ﱠ‬
‫ إﻻﱠ أ ْن ﻳَ ُﻜﻮ َن‬،‫اﻟﺜﻤﻦ( أ ﱠوًﻻ‬
َ ‫َوَﻣ ْﻦ‬
َ ‫ﺎﺑع )اﺷﱰى( ﺳ ْﻠ َﻌ ًﺔ ﺑﺜَ َﻤ ٍﻦ‬
َ ‫ﺎل( َﺳﻠ َﻤﻪُ )اﳌﺸﱰي‬
.‫ﺎﺑع ِﺳ ْﻠ َﻌﺔً ﺑِ ِﺴ ْﻠ َﻌ ٍﺔ ْأو َﲦَﻨًﺎ ﺑِﺜَ َﻤ ٍﻦ َﺳﻠﱠﻤﺎ َﻣ ًﻌﺎ‬
َ ‫)اﻟﺜﻤﻦ( ُﻣ َﺆ ﱠﺟ ًﻼ؛ َوإ ْن‬
Kim bir malı semeni ile satın alırsa, eğer semen için müeccel olarak
anlaşmadılarsa ilk olarak müşteri bâyi’e semeni verecektir. Eğer malı mal ile
satın alırsa ya da parayı para ile değiştirirse bedellerin ikisi de beraber
verilecektir.
Malı mal ile takas etmeye mukâyada denir.
Parayı para ile takas etmeye de sarf denir.
Hanefî ilkelerine göre mebî’, ta’yîn ile teayyun eder. Fakat para ta’yîn ile
taayyun etmez, ancak kabz ile teayyun eder. O yüzden mebîi gösterip anlaşıldığında
artık aynını vermek zorundadır, şunu vereyim diyemez. Çünkü göstermekle o
taayyün etmiştir. Ama diyelim 10 liraya anlaşıldı. Adam 10 lirayı gösterip sonra “iki
5 lira vereyim” dese bu olur çünkü semen henüz taayyün etmemiştir. Ancak karşı
tarafa 10 lirayı verdikten sonra onu ver ben sana iki 5 lira vereyim diyemez; karşının
rızası gerekir çünkü para artık taayyün ettiği için bu ayrı bir sarf akdi olacaktır.
Pazarlamacılar gibi bir malın numune olarak gösterilip mislini vermek caizdir çünkü
baştan numunenin aynını vereceğim denmemektedir.
Şimdi ibaredeki sıraya bakalım. Kalem almak için 5 liraya anlaştık.
Anlaştığımız anda kalem taayyün etti. Fakat daha kabz olmadığı için para taayyün
etmedi. Dolayısıyla ortada bir eşitsizlik oldu. İşte bu eşitsizliği gidermek için, ilk
önce müşteri semeni ödemelidir. Ama mukâyadada ikisi de ta’yîn ile taayyün
ettiğinden ve sarfta zaten ikisi de kabz ile taayyün ettiğinden bir eşitlik söz
konusudur. Dolayısıyla eşitliği bozmamak için, beraber teslim edilmeliler.
ِ ‫ﻮز )ﻳﺒﻄﻞ( ﺑـﻴﻊ اﻟْﻤْﻨـ ُﻘ‬
ِ ‫ﻮل ﻗَـْﺒﻞ اﻟ َﻘْﺒ‬
‫ﻮز‬
ُ ُ‫ َوَﳚ‬،(‫اﻟﻌ َﻘﺎ ِر ﻗَـْﺒ َﻞ اﻟ َﻘْﺒﺾ )م ف‬
ُ ُ‫ َوﳚ‬،‫ﺾ‬
ُ ُ‫َوﻻ َﳚ‬
َ ‫ﻮز ﺑـَْﻴ ُﻊ‬
َ ُ َْ
َ
ِ ‫ﺮف ﰲ اﻟﺜﱠﻤ ِﻦ ﻗَـﺒﻞ ﻗَـﺒ‬
،‫ﻀ ِﻪ‬
ُ ‫ﱠﺼ‬
ْ َْ َ
َ ‫)ف( اﻟﺘ‬
Menkul şeylerin kabzdan önce satılması caiz değildir. Ancak kabzetmeden
gayr-i menkulü satmak ve semende tasarruf etmek caizdir. Menkul mallar
kabzedilmeden makdûru’t-teslîm haline gelmiyor. Ancak gayr-i menkullerin mesela
38
Akid batıl değil, fasittir. Çünkü, mebî var fakat vasfı belirsiz.
26
arsanın kaybolacak hali yoktur, onlar o haliyle de makdûru’t-teslîmdir. Demek ki
Makdûru’t-teslîm olanlarda kabzdan önce tasarrufta bulunulabilir
 Müşteri kabzetmediği malın teslimini üçüncü kişiye garanti edebiliyorsa, o
malı teslim almadan satabilir. Diyelim bana bir tır yumurta geliyor. O bana
ulaşmadan, ben onu kabzetmeden başkasına satmam caiz olmaz. Ancak o
yumurtaların helak olması durumunda ben yeniden aynen sipariş edip onu
gönderebilme garantisini veriyorsam o zaman o mal mevcuttur çünkü
makdûru’t-teslîmdir ve dolayısıyla caiz olur. Selem de bu yüzden caizdir.
Selem de malın aynında olmaz deyninde olur. “‫ ”ﻧﮭﻰ ﻋﻦ ﺑﯿﻊ ﻣﺎ ﻟﻢ ﯾﻘﺒﺾ‬hadis-i
şerifi vardır. Bu rivayet aynî mala, aynı hadisin “‫ ”ﻣﺎ ﻟﻢ ﯾﻀﻤﻦ‬rivayeti ise mislî
mala hamledilmiştir. Bu durumda aynî mal kabzedildiğinde, mislî mal ise
kabzedilmeden de olsa teslimi garanti edildiğinde satışı caiz olur.
ِ
ِ
‫اﻟﺴ ْﻠ َﻌ ِﺔ )ﻣﻦ ﻗِﺒَ ِﻞ اﻟﺒﺎﺋﻊ( )ز( َواﳊَ ﱡ‬
‫ﻂ ِﻣ َﻦ‬
ُ ُ‫َوَﲡ‬
َ ‫ﻮز‬
ّ ‫اﻟﺰ�دةُ ﰲ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ )ﻣﻦ ﻗﺒَﻞ اﳌﺸﱰي( )ز( َو‬
‫ َوﻳـَْﻠﺘَ ِﺤ ُﻖ )اﻟﺰ�دةُ واﳊ ﱡ‬،(‫اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ )ﻣﻦ ﻗِﺒَﻞ اﻟﺒﺎﺋﻊ وﻣﻦ اﻟﺴﻠﻌﺔ ﻣﻦ ﻗِﺒَﻞ اﳌﺸﱰي‬
‫َﺻ ِﻞ‬
ْ ‫ﻂ( )ز( ﺄﺑ‬
.‫اﻟﻌ ْﻘ ِﺪ‬
َ
Verecek vereceğinde ziyade yapabilir. Alacaklı alacağında indirim
yapabilir. Bunlar caizdir. Bu ilaveler veya indirimler akdin aslına iltihak eder.
Yani en baştan beri varmış kabul edilir. 39 Dolayısıyla sonradan ikâle yapıldığında,
taraflar akdin son şeklinde aldıklarını geriye getirirler. İmam Züfer’e göre ise bu bir
hibedir, akdin aslına iltihak etmez.
(‫ﻣﻠﻚ ﺟﺎ ِرﻳَﺔً َْﳛ ُﺮُم َﻋﻠَْﻴ ِﻪ )ﻋﻠﻰ اﳌﺸﱰي‬
ٍّ ‫ﺎﺑع )ﺳﻠﻌﺔً( ﺑِﺜَ َﻤ ٍﻦ‬
َ ‫ َوَﻣ ْﻦ‬،‫ﺻ ﱠﺢ‬
َ ‫َوَﻣ ْﻦ‬
َ ُ‫ﺣﺎل ﰒُﱠ أ ﱠﺟﻠَﻪ‬
ِِ
ِ
‫ﺿ ِﻊ ﲪَْ ٍﻞ؛‬
ْ ‫ﻀ ٍﺔ ْأو َﺷ ْﻬ ٍﺮ ْأو َو‬
َ ‫ﺣﱴ ﻳَ ْﺴﺘَـ ْﱪﺋﻬﺎ ﲝَْﻴ‬
‫َوﻃْ ُﺆﻫﺎ َوَد َواﻋﻴِﻪ ﱠ‬
Kim bir malı peşin parayla satsa, sonra tecil etse caizdir. Çünkü bu karşı
tarafın menfaatinedir.
Kim bir cariyeye mâlik olursa onunla birleşmesi ve oynaşması neslin
karışmaması için istibrâ gerçekleşinceye kadar haramdır. İstibrâ hayızla veya 1
ay beklemeyle veya doğurmakla olur. Cariyede 1 ay beklemenin sebebi,
Devlet bankalarının, devlet memurlarına verdiği promasyonlarda bu bağlamda düşünülür.
Maaşı verecek kurum da devlet, promasyon verecek olan da devlet bankasıdır. Dolayısıyla,
devlet bankalarının, devlet memurlarına vereceği promasyonda bir sakınca yoktur. Fakat
aynı durum, özel bankalardan maaşını alan devlet memurları için geçerli değildir.
39
27
efendisinin cariyeyi bizzat bakarak kontrol edebilmesidir. Hür kadın 3 ay bekler,
çünkü evleneceği kişinin onu bakarak kontrol etmesi haram olur.
ِ ِ
ِ
.‫ﺒﺎع ُﻣ َﻌﻠﱠ ًﻤﺎ ﻛﺎ َن ْأو َﻏْﻴـَﺮ ُﻣ َﻌﻠﱠٍﻢ‬
ِ ‫اﻟﺴ‬
ُ ُ‫َوَﳚ‬
ّ ‫ﻮز ﺑـَْﻴ ُﻊ اﻟ َﻜ ْﻠﺐ )ف( َواﻟ َﻔ ْﻬﺪ َو‬
Köpeğin, fehdin ve yırıtıcı hayvanların satımı onlar eğitilmiş olsalar da
olmasalar da caizdir.
Caizdir çünkü muntefeun bihtir. Hanefîlerde mebîin tahir olma şartı yoktur ama
diğerleri bunu şart koşar. Pars ve yırtıcıların satışı da caizdir. Çünkü derileri
tabaklanıp kullanılabilmektedir.
Not: Süs köpeği müntefeun bih olmadığı için satımı caiz değildir.
ِ
ِ
‫ﻮز َﳍُْﻢ )ﺑﻴﻨﻬﻢ( ﺑـَْﻴ ُﻊ اﳋَ ْﻤ ِﺮ َواﳋِْﻨ ِﺰﻳ ِﺮ؛‬
ُ ُ‫ َوَﳚ‬،‫ﲔ‬
َ ‫و ْأﻫ ُﻞ اﻟ ّﺬ ﱠﻣﺔ ﰲ اﻟﺒَـْﻴ ِﻊ ﻛﺎﻟْ ُﻤ ْﺴﻠﻤ‬
Ehli zimmet 40 alışverişlerde Müslümanlarla aynı hakka ve sorumluluklara
sahiptirler. Hamr(mislî) ve hınzır(kıyemî) satışını, kendi aralarında gizli olarak
yapmaları caizdir. 41
Ehl-i kitap, Peygamberimiz’den ‫ ﷺ‬önce yaşamış bir peygambere veya kitap/sahifeye tabi
olduğunu söyleyenlerdir. Bunlara ilhak edilecekler de vardır. Mesela Peygamberimizden ‫ﷺ‬
önce yaşamış bir bilge adam varsa ve tavsiyelerinde evrensel ahlaki ilkeler içeriyorsa bunları
ehl-i kitap sayabiliriz. Çünkü bunların peygamber olma ihtimali vardır. Budistler, Mecusiler,
Sabiiler böyledir. Bunlara net ehl-i kitap denmese de öyle muamele edilir.
40
Vatandaşlık
‫اﻟﻤﺴﻠﻤﻮن‬
(‫اﻟﺬﻣﯿﻮن )أھﻞ اﻟﺬﻣﺔ‬
‫اﻟﻤﺴﺘﺄﻣﻨﻮن‬
‫اﻟﺤﺮﺑﯿﻮن‬
Din
‫اﻟﻤﺴﻠﻤﻮن‬
‫أھﻞ اﻟﻜﺘﺎب‬
‫اﻟﻤﺸﺮﻛﻮن‬
‫اﻟﻤﺮﺗﺪون‬
Gayr-ı müslimler cizyeyi kabul ettikleri takdirde, Müslümanların lehine olan hakları elde
edip, aleyhine olan sorumlulukları da yüklenirler. Kendi dinlerinde caiz; ancak İslâm’a göre
yasak olan şeyleri, İslâm’ın şeâirine (simge hükümlerine) aleni olarak aykırı davranmamak
şartıyla, yapabilirler. Ramazan’da dışarıda yemek yiyemezler; domuz eti yiyebilirler ama
domuz kasabı olamazlar; evlerinde içki içebilirler, ama şarap fabrikası, meyhane açamazlar.
Kendi dini hükümlerinde serbesttirler. İster aralarında çözerler, ister devletin mahkemelerine
getirirler. Din adamlarının verdiği hükümler, İslâm devleti için bağlayıcı değildir,
mahkemelerinin hiçbir yaptırımı yoktur.
41
28
ِ‫ وﺳﺎﺋِﺮ ﻋ ُﻘﻮِدﻩ‬،‫وَﳚﻮز ﺑـﻴﻊ اﻷﺧﺮ ِس‬
‫ﻮﻣ ِﺔ؛‬
ُ ُ َ َ ْ ُ َْ ُ ُ َ
َ ‫ﺎﺑﻹﺷﺎرِة اﻟْ َﻤ ْﻔ ُﻬ‬
َ
Dilsizin anlaşılır işaretlerle yaptığı satış ve diğer akidleri geçerlidir.
Kaide: Dilsizin işâret-i ma’hûdesi lisân ile beyân gibidir. 42
ِ
ِ
ِ ِ ُ ‫ﻂ‬
‫ﺲ‬
ُ ‫ َوﻳَ ْﺴ ُﻘ‬،(�‫ﻴﺎر اﻟﱡﺮؤﻳَِﺔ )إن ﻛﺎن ﻣﺸﱰ‬
ْ ‫ﻮز ﺑـَْﻴ ُﻊ‬
ُ ُ‫َوَﳚ‬
ُ ُ‫ َوﻳـَﺜْـﺒ‬،ُ‫اﻷﻋ َﻤﻰ َوﺷﺮ ُاؤﻩ‬
ُ ‫ﺖ ﻟَﻪُ ﺧ‬
ّ َ‫ﺧﻴﺎرﻩُ ﲜ‬
‫ ْأو ﺑ َﺬ ْوﻗِ ِﻪ )إن ﻛﺎن‬،(‫ﺑﺸ ِّﻤ ِﻪ )إن ﻛﺎن ﻳﻌﺮف ﺎﺑﻟﺸﻢ‬
َ ‫اﻟْ َﻤﺒِﻴ ِﻊ )إن ﻛﺎن اﳌﺒﻴﻊ ﻳﻌﺮف ﺎﺑﳉﺲ( ْأو‬
.‫ﺻ ِﻔ ِﻪ‬
ْ ‫اﻟﻌﻘﺎ ِر َﺑﻮ‬
َ ‫ وﰲ‬،(‫ أو ﺎﺑﺳﺘﻤﺎﻋﻪ إن ﻛﺎن ﻳﻌﺮف ﺎﺑﻻﺳﺘﻤﺎع‬،‫ﻳﻌﺮف ﺎﺑﻟﺬوق‬
Körün alışverişi caizdir. Kör için görme muhayyerliği sabit olurken; mebîi
ellemesiyle, koklamasıyla, tatmasıyla ve akarda vasıflarını bilmesiyle düşer.
Demek ki fıkıhta görmek: (‫ ﻣﺎ ﯾﻮﺟﺐ اﻟﻌﻠﻢ ﺑﺎﻟﻤﻘﺼﻮد )ﻓﻲ اﻟﻤﺒﯿﻊ‬manasına gelirmiş.
(‫ﻓﺼﻞ )ﻓﻲ اﻹﻗﺎﻟﺔ‬
İkâle
İkâle: Mecelle md. 163: İkâle akd-i bey’i ref’ ve izâle etmektir.
İkâle Yapısı bakımından fesh gibidir.
ِ
ِ ‫ﻒ َﻋﻠﻰ اﻟ َﻘﺒ‬
ِ ِ‫ﻮل ﰲ اﻟْ َﻤ ْﺠﻠ‬
‫ َوِﻫ َﻲ ﻓَ ْﺴ ٌﺦ ﰲ َﺣ ّﻖ‬،‫ﺲ‬
ُ ‫ َوﺗَـﺘَـ َﻮﻗﱠ‬،(ٌ‫اﻹﻗﺎﻟَﺔُ ﺟﺎﺋَﺰةٌ )ﺻﺤﻴﺤﺔٌ �ﻓﺬة‬
ُ
ٍ ِ‫اﻟْﻤﺘَﻌﺎﻗِ َﺪﻳ ِﻦ )س( ﺑـﻴﻊ ﺟ ِﺪﻳ ٌﺪ ﰲ ﺣ ِﻖ ﺎﺛﻟ‬
،(‫ﺚ )ﺷﻔﻴﻊ أو واﻫﺐ( )زم ف‬
َّ
ْ ُ
َ ٌ َْ
İkâle caizdir ve mecliste kabule bağlıdır. Akdi yapanlar için fesh, 43 üçüncü
kişi hakkında ise yeni bir akiddir.
Okuma yazma bilen dilsizlerin nikah akidlerini yazarak yapmaları zorunludur. Böyle
yapmazlarsa onların işâretleri teâtî hükmündedir ve nikah akdinde teâtî kesinlike caiz
değildir. Mükâtebe, muhâtaba gibidir.
42
43
Fesh 3 çeşittir: 1. Tek taraflı / 2. Devlet eliyle / 3. Çift taraflı
1) Tek taraflı fesihler gayri lâzım akidler için söz konusudur. Hibe gibi.
2) Devletin feshi: irtidad olayında tarafların nikahını ya da şuf’ayı devlet feshetmesi gibi…
3) Çift taraflı fesihler ise ikâlede söz konudur. Çift taraflı olduğu için, ikâlede de icâb ve
kabul vardır. İcâb ve kabul var olduğundan ikâleye akid şeklinde fesihtir diyoruz. Fakat
29
İkâle, yapılmış olan bir akti karşılıklı rıza ile bozmaktır. Bedeller olduğu
gibi iade edilmelidir.
Eğer akid karşılıklı rıza dışında da bozulabiliyorsa, o akid için ikâle söz konusu
değildir. Dolayısıyla teberruâtta ikâle söz konusu değildir. Muâvezâtta ikâle söz
konusudur. Teminâtta, akid hangi taraf için lâzım ise sadece onun için ikâle söz
konusu olur.
İkâlenin taraflarca neyi ifâde ettiği konusunda 3 farklı görüş vardır:
1. İmâm-ı A’zam: Taraflar için fesh, 3. kişi için yeni bir akiddir. Müftâ bih
olan görüş budur.
2. İmam Muhammed: Herkes için feshtir. Şafiî ve Hanbelîler de böyle
düşünürler.
3. İmam Ebû Yûsuf: Herkes için yeni bir akiddir. İmam Mâlik ve Zâhirîler de
böyle düşünür.
Peki fesh olsa ne olur, yeni bir akid olsa ne olur?
Fesh olması halinde, herkes aldığı bedeli aynen iade eder. Ama yeni bir akid
sayılırsa bu bedellerin aynıyla iade edilmesi önemli değildir. Dolayısıyla herhangi
bir şekilde bir cayma akdi yapıldığında, iade edilen bedellere bakılır. Eğer bedeller
aynı ile iade edilmişse bu bir ikâledir. Fakat bedeller farklı olarak ya da eksik olarak
ya da mislî ile ödenmişse bu yeni bir akiddir.
Şimdi kişiler için fesh veya yeni akid olması ne değiştirir onu inceleyelim.
 Mesela, şuf’a hakkının bulunduğu bir akidde, müşteri ve bâyi’ ikâle
yaptıkarında bu şefî için yeni bir akid sayılabileceği için şefî burada şuf’a
hakkını kullanabilir. Fakat ikâleyi biz üçüncü kişiler içinde fesh sayarsak o
halde şefî şuf’a hakkını kullanamayacaktır. Çünkü fesh, akdi “ke en lem
yekun” haline getirir.
‫اﻟﻤﺸﺘﺮي‬
‫اﻟﺒﺎﺋﻊ‬
‫اﻟﺸﻔﯿﻊ‬
 Mesela; vâhib, mevhûbun lehe bir mal hibe etti diyelim. -Bu akid iki taraflı
gayr-i lâzım olduğu için ikisi de cayabilir-. Mevhûbun leh, vâhibin
cayacağını anlayınca, malın el değiştirmesiyle artık tarafların fesh hakları
kalmayacağı için hibe edilen malı hemen başkasına sattı. Daha sonra
mevhûbun leh ise sattığı kişiyle ikâle yaptı. Peki bu durumda vâhib hibeden
rücû hakkını elde edebilir mi?
ikâlenin fesih mi yoksa yeni bir akid mi olduğuyla ilgili tartışmalar da var. İmâm-ı A’zam
ikâleyi taraflar için fesh, üçüncü kişiler için yeni bir akid olarak kabul eder.
30
‫اﻟﻤﺸﺘﺮي‬
‫اﻟﻤﻮھﻮب ﻟﮫ‬
‫اﻟﻮاھﺐ‬
Eğer, ikâleyi 3. kişiler için yeni bir akid sayarsak bu durumda vâhib de yine
rücû hakkı kalmamış demektir. Fakat biz ikâle 3. kişiler içinde fesihtir dersek, bu
sefer vâhib rücû hakkına kavuşmuştur. Çünkü fesh, feshedilen akdi hiç olmamış gibi
saydıttırır. Bu durumda, vâhib hala rücû muhayyerliğini koruyor demektir.
Fesh yapılabilmesi için, hem tarafların hem de mahallin aynen duruyor
olması ve değişmemesi gerekir. Eğer mahal ya da taraflar değişikliğe uğradıysa fesh
yapılamaz. Bu şekilde ancak yeni akid yapılabilir. İkâle yaptık denilse de değişiklik
olduysa o yeni akid olur.
Tarafların değişmesi; ölmeleri 44 ya da edâ ehliyetlerini kaybetmeleri demektir.
Mahallin değişmesi ise 2 türlü olur: Hakiki değişim ve hükmî değişim.
1. Hakiki Değişim: fiziki ekleme veya çıkartmadır. Hakiki değişime örnek:
arsa alıp üzerine ev yapmak, çatısız ev alıp çatısını yapmak, evden oda
çıkarmak ya da eklemek vb.
2. Hükmî Değişim: malın mülkiyetinin değişmesidir.45
İkâlede ya da feshte malın aynısı iade edilir.
Mesela, marketten 30 yumurta aldık ve 10 tanesini yedik daha sonra bu
yediğimiz 10’un yerine 10 tane misli olarak başka yumurtalar koyduk. Bu haliyle
ikâle yapabilir miyiz? İkâle yapıldığında, 20 yumurta hakkında bu ikâle geçerli
olurken, 10 yumurta hakkında ise yeni bir akid olarak kabul edilir. Çünkü ikâle için
mebîin aynı olması gerekir; mebî’ mislî dahi olsa ikâle gerçekleştirilmiş olmaz.
Sarfta (nakdin nakit ile değiştirilmesi) semenlerin telef olması ikâleye mani
değildir. Çünkü semen tayin ile teayün etmez.
Trampa(mukayaza)’da bedellerden birinin helak olması ikâleye mani değildir.
Trampada bedellerin ikisi de mal olduğu için bunlardan birisi semen olarak
değerlendirilecektir. İki bedelden birinin yok olması halinde yok olan mal semen
olarak kabul edilir. Semenler de tayin ile teayyün etmediği için onun yerine başka
bir mal iade edilir. Böylece ikâle hukuken imkan dahiline girmiş bulunur. Ama her
iki malın telef olması ikâleyi imkansız kılar.
Fıkhın her bölümünde Müslümanın irtidât etmesi ölmesi hükmündedir. Malı taksim edilir,
velâyeti sona erer vb.
44
45
‫ﺗﻐﯿﺮ اﻟﯿﺪ ﻛﺘﻐﯿﺮ اﻟﻤﺎل‬
31
ِ
ِ ‫ﻼك ﺑـﻌ‬
ِ
،ِ‫ﻀ ِﻪ ﳝَْﻨَ ُﻊ ﺑَِﻘ ْﺪ ِرﻩ‬
ُ ‫َوَﻫ‬
ْ َ ُ ‫ َوَﻫ‬،‫ﻼك اﻟْ َﻤﺒِﻴ ِﻊ ﳝَْﻨَ ُﻊ ﺻ ﱠﺤﺔَ اﻹﻗﺎﻟَﺔ‬
Mebîin helâki, ikâleyi bâtıl yapar. Çünkü mebîin yokluğu akdi bâtıl eder,
semenin yokluğu da akdi ifsâd eder. İkâle de akde benzeyen bir fesih olduğu için
mebîin yokluğundan ötürü ikâle yapılamaz.
Not: Semenin yokluğu akdi ifsâd eder. Çünkü tayin ile taayyün etmez.
Mebîin bir kısmının helâki ise o kısmın dışında kalan kısım için ikâle
olmasını engellemez. Yukarıdaki yumurta örneğinde olduğu gibi. Peki, bir elbisenin
kumaşı hoşumuza gitti sonra o kumaştan bir parça kestik ve elbisenin geri kalan
kısmıyla ikâle yapmak istedik. Bu ikâle olur mu? Olmaz. Çünkü, burada kısmen
helâk tamamının helâki gibidir. Yani burada kumaş tebîzi kabul etmez.
Mal tebîzine göre ikiye ayrılır:
1. Tebîzinde zarar olanlar (elbise gibi),
2. Tebîzinde zarar olmayanlar (yumurta örneği gibi).
Akdin parçalanması, icâb ve kabulun parçalanması demektir.
Not: Akidde taraflardan birisinin beklenmeyen bir zararı söz konusu olursa,
zarara uğrayan tarafın muhayyerliği söz konusu edilir. Dolayısıyla teferruku’ssafka 46 durumunda müşteri muhayyerdir. İlke olarak da ikâlede teferruku’s-safka
yoktur. İkâlenin bey’ yani bizzat akid olmadığı buradan bellidir.
.‫ﻼك اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ ﻻ ﳝَْﻨَ ُﻊ‬
ُ ‫َوَﻫ‬
Semenin helaki ise ikâleye engel olmaz.
Mesela normalda tanesi 1.5 TL olduğu halde, 100 tane alana tanesi 1 lira olması kaydıyla
müşterinin 100 kalem alması üzere akid kuruldu. Kalem sayıldı 80 çıktı. Müşteri bu 80
kalemi almakta muhayyerdir. Almaya mecbur değildir.
46
32
‫ﺎﺑب اﳋﻴﺎرات‬
Muhayyerlikler
Akid kişilerin rızasına dayanır. Rıza yoksa duruma göre akid bâtıl ya da fâsit
olabilir. Akid yaparken, taraflardan birinin biraz tereddüdü varsa, bu durumda
muhayyerlik durumu söz konusu olur.
Muhayyerlik, ikâleye gelmeden önce akdi tek taraflı feshedebilme hakkıdır.
Yani lâzım akdi gayr-i lâzım hale getirir. Muhayyerlik rızanın istikrarı için ve
beklenmeyen bir zararın defi için meşrûdur.
Muâmelâtta 25 kadar muhayyerlikten söz edilir. Bu muhayyerlikler, 3
kademede düşünülür:
1. İcâb-kabul arasında.
2. Kabul sonrası meclis sonuna kadar.
3. Meclis dağıldıktan sonrası ki muhayyerlik denince esas bu kastedilir.
‫ﻓﺼﻞ ﰲ ﺧﻴﺎر اﻟﺸﺮط واﻟﻮﺻﻒ‬
Müellif vasıf muhayyerliğini şart muhayyerliğinin içine almış. Çünkü vasfı şart
olarak anlatmış.
Şart Muhayyerliği
ِ ْ ‫ِﺧﻴﺎر اﻟﺸﱠﺮ ِط ﺟﺎﺋٌِﺰ ﻟِْﻠﻤﺘَﺒﺎﻳِ َﻌ‬
‫ذﻟﻚ‬
َ ‫َﺣ ِﺪ ِﳘَﺎ ﺛَﻼﺛَﺔَ ﱠأ�ٍم ﻓَ َﻤﺎ ُد‬
َ ‫ﻣﻦ‬
ُ ُ‫ َوﻻ َﳚ‬،‫و�ﺎ‬
ْ ‫ﻮز أ ْﻛﺜَـَﺮ‬
َ ‫ﲔ َوﻷ‬
ْ ُ
ُ
،(‫)ﺳﻢ‬
Şart muhayyerliği iki taraf için de caizdir. Taraflardan birinin 3 gün ya da
daha azını şart koşma hakları vardır. 3 günden fazla süre şart koşulacak olursa
bu caiz değildir.
Şart muhayyerliğindeki süre için 3 farklı görüş vardır:
1. Taraflar kendileri belirler 47 (İmâmeyn).
2. Mebîin durumuna göre süre belirlenir (İmam Mâlik). Bunlara göre mebîin
durumuna göre şart muhayyerliğinin müddeti değişir. Bazı eşyalar vardır ki
Mecelle md. 300, İmâmeyn’in görüşünü almıştır. “Bâyi’a müşteri veyahut ikisi birden
müddeti-i ma’lûme içinde bey’i fesh etmek yahut icâzet ile infâz eylemek husûsunda
muhayyer olmak üzre bey’de şart kılmak caizdir.”
47
33
1 güne, bazısı 2 veya 3 güne, bazısı da daha fazla güne ihtiyaç duyurur.
Dolayısıyla eşyaya göre muhayyerlik müddeti değişik olur.
3. En fazla 3 gün olarak belirlenir. (İmâm-ı A’zam, İmam Şafiî ve İmam
Züfer)
Süre bitince muhayyerlik bâtıl olur, akid nâfiz olur.
ِ ‫ﻀﺮِة ﺻ‬
ِ
ِ
،‫ﻀَﺮﺗِِﻪ َو َﻏْﻴـﺒَﺘِ ِﻪ‬
ْ َ‫ َوﻟَﻪُ أ ْن ُﳚ َﻴﺰ ِﲝ‬،(‫ﺎﺣ ِﺒﻪ )س‬
َ َ ْ َ‫ﻴﺎر ﻻ ﻳـَ ْﻔ َﺴ ُﺦ إﻻﱠ ﲝ‬
ُ ‫َوَﻣ ْﻦ ﻟَﻪُ اﳋ‬
Şart muhayyerliğine sahip olan taraf, diğer taraf huzurunda olmadıkça
akdi feshedemez.
Huzurundan maksat, yanına gitmesi değil haber vermesidir. Ona haber
vermediği takdirde akid münfesih olmuş sayılmaz.
Müşteri alışverişe icâzet verecekse, haber verse de olur vermese de olur.
Peki neden vazgeçtiğini haber vermek zorundadır? Çünkü müşterinin diğer
müşterilerini kaçırmaması gerekir.
ِ
ِ
.(‫ث )ف‬
ُ ‫ﻮر‬
َ ُ‫ﻴﺎر اﻟﺸ ْﱠﺮط ﻻ ﻳ‬
ُ ‫َوﺧ‬
Şart muhayyerliği miras olarak bırakılmaz.
Hanefîler muhayyerlikleri kişilerin görüş ve iradelerine bağlı olan ve olmayan
olmak üzere ikiye ayırırlar. Görüş ve iradeye bağlı muhayyerlikler miras olmazlar.
Bu yüzden şart, görme, şüf’a ve fuzulinin akdine icazet muhayyerlikleri gibi mala
bağlı olmaktan ziyade şahsın kendi görüş ve düşüncesine bağlı olan muhayyerlikler
vârise intikal etmez. Çünkü görüş ve düşüncenin veraseti mümkün değildir. Ancak
vasıf, ayıp ve tayin muhayyerlikleri gibi mebî’a bağlı olan muhayyerlikler ise miras
bırakılabilir. Maliki, Şafii ve Hanbeli Mezhebleri mala bağlı bütün hakların,
dolayısıyla muhayyerliklerin, muhayyerin vefatı halinde varislerine geçeceği
görüşündedir.
Şart muhayyerliği aşağıdaki şartları muhtevi bütün akidlerde bulunabilir:
1. Tek taraftan da olsa lâzım,
2. Feshi kabil,
3. Akid meclisinde mahalli kabzetmenin şart olmadığı akidler.
Dolayısıyla bu şartları kendisinde bulundurmayan vekâlet gibi gayr-i lâzım
akidlerde; nikah ve hulu’ gibi feshi kabil olmayan akidlerde, sarf ve selem gibi
mahallin kendisinde akit meclisi dağılmadan kabzedilme şartı olan akidlerde şart
muhayyerliği bulunmaz.
34
Vasıf Muhayyerliği
ِِ ِ
ِِ
َ َ‫ ﻓﺈ ْن ﺷﺎء‬،‫َوَﻣ ِﻦ ا ْﺷﺘَـَﺮى َﻋْﺒ ًﺪا َﻋﻠﻰ أﻧﱠﻪُ َﺧﺒﱠ ٌﺎز ﻓَﻜﺎن ﲞﻼﻓﻪ‬
َ‫ َوإ ْن ﺷﺎء‬،‫أﺧ َﺬﻩُ ﲜَﻤﻴ ِﻊ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ‬
.(‫َرﱠدﻩُ )ﺧﻴﺎر اﻟﻮﺻﻒ‬
Kim ekmekçi diye bir köle satın alsa ve sonradan o kölenin ekmekçi
olmadığını görse; isterse semenin hepsiyle alır, isterse de mebîi iade eder.
Kölenin, ekmekçi olmaması onun vasıflarıyla ilgili bir durumdur. Dolayısıyla
burada vasıf muhayyerliği geçerlidir.
Ayıp muhayyerliği ve vasıf muhayyerlikleri arasındaki fark şudur:
Ayıp, maldaki gözle görülen maddi eksikliktir. Vasıf ise o malın
kabiliyetidir, özelliğidir.
Ayıp mutlaka olumsuzluk bildirir. Vasıf ise olumlu da olabilir olumsuz da
olabilir.
Mesela bir hayvanın, kuyruğunun kopuk olması, kulağının kesik olması,
boynuzunun kırık olması ayıptır fakat deli olması ayıp değildir, vasıf eksikliğidir. 48
Çünkü beyni mevcut ama kabiliyetinde sorun var. Mesela kölenin bilgisayar
bilmemesi vasıf muhayyerliği konusu iken, bir parmağının kesik olması ise ayıp
muhayyerliğinin konusudur.
Vasıf muhayyerliğinde müşteri, satın aldığı malın kendisine anlatıldığı evsafta
olmadığını farkederse ya onu olduğu gibi kabul eder ya da olduğu gibi iade eder.
Vasfın parasını isteyemez çünkü vasfın semenden hissesi yoktur. Ayıp
muhayyerliğinde ise akdi fesh imkanı yoksa, mal değişmişse o zaman aybın
semenden hissesi olabilir.
 ‫ ﻻ ﯾﻘﺎﺑﻠﮭﺎ ﺷﯿﺊ ﻣﻦ اﻟﺜﻤﻦ‬:‫ اﻷوﺻﺎف‬Vasıfların semenden hisseleri yoktur. Çünkü
vasıflar iddihâra müsait olmadığından mal sayılmaz. Mal sayılmadığı için de
semenden hissesi yoktur. Mesela bilgisayar bildiği sanılarak alınan bir
kölede daha sonra şöyle bir muhayyerlik kullanılmaz: “Biz bu köleyi 5000
liraya aldık. Fakat denildiği gibi bilgisayar bilmiyor. Dolayısıyla sen bize
1500 lira geri ver…” Böyle bir vasıf muhayyerliği yoktur. Çünkü vasıfların
semenden hisseleri yoktur. Buna rağmen böyle bir anlaşma yaparlarsa (ki
caizdir), biz bunu müşteri ve bâyi’ ilk önce akdi ikâle ettiler sonra yeni bir
akid yaptılar olarak sayarız. Dolayısıyla köle Pazar günü alınmış olsun ve bu
Ayıplı olan hayvanlar kurban olmazken, vasıf eksikliği olan hayvanlar kurban olabilirler.
Aynı şey keffâretlerde köle âzat etmede de vardır. Ayıplı köle âzat edilmez.
48
35
akidde Çarşamba günü yapılmış olsun. Biz burada satım işleminin
Çarşamba günü gerçekleştiğini kabul ederiz. Bunun semeresi 3. kişilerde
ortaya çıkar. Yani şöyle diyelim: Biz Pazar günü işlek vasıflı bir dükkan
aldık, 1 hafta sonra baktık ki anlattıkları gibi bir vasfı yok. İşlek dediler vs.
ama öyle olmadığı görüldü. Sonra satıcıya gittik ve 10 bin liraya aldığımız
dükkandan 2 bin lirasını bu vasıf kayıplığı var diye geri istedik, o da verdi
diyelim. Biz bu halde o dükkanı Pazar günü değil 1 hafta sonraki bu akti
yaptığımız zaman almış sayılırız. Öyleyse 1 hafta önceki şefî’ler hakkını
kaybederler, 1 hafta sonra talepte bulunan şefî’ler ise hak elde ederler.
ِِ ِ
ِ ‫وﺧﻴِﺎر اﻟﺒﺎﺋِ ِﻊ ﻻ ُﳜْﺮ‬
ُ‫ﺧﻴﺎر اﻟْ ُﻤ ْﺸ َﱰي )دون ﺧﻴﺎر اﻟﺒﺎﺋﻊ( ُﳜْ ِﺮ ُﺟﻪ‬
َ ‫ِج اﻟْ َﻤﺒ‬
ُ ‫ َو‬،(‫ﻴﻊ َﻋﻦ ﻣ ْﻠﻜﻪ )ف‬
ُ َ
ُ
(‫)ﳜﺮج اﳌﺒﻴﻊ( َوﻻ ﻳُ ْﺪ ِﺧﻠُﻪُ ﰲ ِﻣ ْﻠ ِﻜ ِﻪ )اﳌﺸﱰي( )ﺳﻢ ف‬
Bâyiin muhayyerliği mebîi mülkünden çıkarmaz. Fakat bâyi’ muhayyer
değil de, müşteri muhayyer ise o zaman mebîi bâyiin mülkünden çıkarır. Fakat
oradan çıkan mebî’ müşterinin mülküne girmez. Ortada durur.
Şart Muhayyerliğinin bulunduğu bir akidde mahallin mülkiyeti;
1. Hanbelî mezhebine göre karşı tarafa mutlak olarak geçer.
2. Mâlikî mezhebine göre geçmez.
3. Şafiî ve Hanefî mezheblerine göre muhayyer olan tarafın mülkiyetinden
dışarı çıkmaz, muhayyer olmayan tarafın mülkiyetinden çıkar. Peki
muhayyer olmayanın mülkünden çıkarsa karşı tarafın mülküne girer mi?
İmâm-ı A’zam’a göre girmez, İmam Şafiî ve İmâmeyn’e göre ise girer. 49
Buna göre mesela bey’ akdinde mebî’, Hanbelî mezhebince muhayyerlik hangi
taraf için olursa olsun bâyinin mülkü olmaktan çıkar. Mâlikî mezhebinde Hanbelîlerin tam aksine- çıkmaz. Diğer iki mezhebce bâyi’ muhayyer ise mebî’
mülkiyetten çıkmaz, değilse çıkar. Mülkiyetten çıkan mebî’, İmâmeyn ve İmam
Şafiî’ye göre müşterinin mülkiyetine girer, İmam Ebû Hanîfe’ye göre girmez. Aynı
misalde semen de mebîin kaidesine tabiidir.
Mebî’de zuhur eden eksiklik ve fazlalıklar, kimin mülkiyetinde ise ona aittir.
Mesela buzağı doğursa o yavru kimindir? Bunun cevabı, yukarıdaki görüşlerden
hangisinin kabul edildiğine bağlıdır.
İmâm-ı A’zam der ki: Bâyi’den çıkan mebii eğer müşterinin mülküne girerse, alış-veriş
neticesinde iki bedel tek tarafta kalır ki bunun şeriatta örneği yoktur.
49
İmâmeyn: Bâyi’den çıkan mebii müşterinin mülküne girer. Eğer girmezse alış-veriş
neticesinde mebii ortada sahipsiz kalır ki şeriatta örneği yoktur. Mecelle 309 bu görüşe yer
vermiştir.
36
İslâm dünyasında farkında olmadan bile olsa Mâlikî mezhebinin anlayışı
yerleşmiştir.
ِ ِ ِ‫وﻣﻦ َﺷﺮط اﳋ‬
‫ﺟﺎز )ﻧﻔﺬ( َوأَﻳـﱡ ُﻬ َﻤﺎ ﻓَ َﺴ َﺦ‬
َ ‫أﺟﺎز‬
َ ‫ وأَﻳـﱡ ُﻬ َﻤﺎ‬،(‫ﺖ َﳍُﻤﺎ )ف‬
َ ‫ﻴﺎر ﻟﻐَ ِْﲑﻩ‬
ُ ُ‫ﺟﺎز َوﻳـَﺜْـﺒ‬
َ
َ ْ ََ
.‫اﻧْـ َﻔ َﺴ َﺦ‬
Müşteri ya da bâyi’den hangisi muhayyerliği bir başkası için şart koşarsa
– mesela “ben bunu satıyorum ama babam 3 günlüğüne muhayyer olsun” dersehem şart koşan hem de şart koştuğu kişi (yani hem adam hem de babası)
muhayyer olur. 50 Bu iki kişiden hangisi daha önce icâzet verirse akid nâfiz olur.
Hangisi reddederse akid münfesih olur.
Peki ilk önce reddedilip, sonra kabul edilse ne yapılır? Reddettiğinde akid
fesholur. Kabul ettiğinde ise yeni bir icâb olmuştur. Önce kabul edip sonra reddetse
bu da ikâlenin icâbı olur.
Aynı anda muhayyer olan iki kişiden biri reddedip, diğeride akdi kabul edince
hangisi geçerli olur? Müslümanın akdini geçerli saymak asıldır ama kabul edilince
diğerinin hoşnutsuzluğu söz konusu olabilir. Eğer feshedilirse başka bir akid imkanı
doğar ve diğeri kendi başka bir akid yapabilir. O yüzden hem feshetmek hem de
nâfiz kılmak savunulabilir.
ِ ُ‫ﻂ اﳋِﻴﺎر ِﲟ‬
،(‫ﻀ ّﻲ اﻟْ ُﻤ ّﺪةِ )وﻟﺰم اﻟﻌﻘﺪ‬
ُ َ ُ ‫َوﻳَ ْﺴ ُﻘ‬
Süreye bağlı olan muhayyerliklerde süre dolunca muhayyerlik sâkıt olur
ve akid nâfiz olur.
Muhayyerlik bâtıl olduğu zaman, akid nâfiz olur. Fakat işin içinde nakit
muhayyerliği 51 varsa o zaman akid bâtıl olur.
ِ ‫ﺿﺎ ﱡ‬
.ِ‫اﻟﻮ ْط ِء َواﻟﻌِْﺘ ِﻖ َو ْﳓ ِﻮﻩ‬
َ ‫َوﺑِ ُﻜ ّﻞ ﻣﺎ ﻳَ ُﺪ ﱡل َﻋﻠﻰ اﻟِّﺮ‬
َ ‫ﻛﺎﻟﺮُﻛﻮب َو‬
Muhayyerlik, rızayı ifade eden her davranış ile de bâtıl olur. Yani malın
mâlikiymiş gibi takınılan bütün davranışlar rızaya delalet eder. 52 Muhayyerlik bâtıl
50
Şafiîlerde ise sadece 3.kişi muhayyer olur.
Nakit muhayyerliği şöyledir: mesela adam malı sattı ve dedi ki 3 gün içinde parayı
getirirsen, satmış olurum. 3 gün içinde getirmez isen vazgeçmiş olurum.
51
52
‫ﻛﻞ ﻣﺎ ﯾﺪل ﻋﻠﻰ اﻟﺮﺿﺎ ﯾﺒﻄﻞ اﻟﺨﯿﺎرة‬
37
olduğunda ise akid lâzım olur. Hayvana binmek, cariyeyle ilişkiye girmek, köleyi
azat etmek vb. buna örnek olarak verilebilir.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ ﺧﻴﺎر اﻟﺮؤﻳﺔ‬
Görme Muhayyerliği
Bir kimse, görmediği bir mahal üzerine akid yaptığı zaman, mahalli görüp
haline yeter derecede vâkıf olana kadar muhayyerdir, dilerse akdi fesh eder, dilerse
geçerli kılar. Buna görme muhayyerliği denir
‫ َوﻟَﻪُ ﺧﻴِ ُﺎر اﻟﱡﺮْؤﻳَِﺔ؛‬،(‫ﺟﺎز )ف‬
َ ُ‫َوَﻣ ِﻦ ا ْﺷﺘَـَﺮى ﻣﺎ َﱂْ ﻳـََﺮﻩ‬
Kim görmediği bir şeyi satın alırsa, bu caizdir ve satın alanın görme
muhayyerliği vardır. 53
Görme muhayyerliğindeki görmeden maksad, akid mahalli hakkında bilgi
sahibi olmaktır. Yoksa mücerred gözle görmek değildir. Mahal hakkında bilgi
sahibi olmak da mahallin durumuna göre değişir. “Görme”; binek hayvanı için
binmek, esans için koklamak, et hayvanı için dokunmak, bal için tatmak, teyp için
dinlemek, ev için evi gezmek olabilir. Çünkü mezkur mahaller hakkında bilgi ancak
söylenenler ile gerçekleşir. Bal satın alan onu tatmadıkça, “Müşteri ona bakmıştır,
onu görmüştür” diyemeyiz. Zira bal almaktan maksad taddır. Tatta sadece tatmakla
öğrenilir.
“Görme“ ve “muhayyerlik” kelimelerinin mahiyetine bakacak olursak, görme
muhayyerliğinin şu akidlerde bulunabileceği ortaya çıkar:
1. Mahallin, tavsif edilmekle belli olacak şeylerden oluştuğu,
2. Feshin mümkün olduğu ve
3. Mahallinin akid anında veya daha önce görülmediği akidler
Dolayısıyla mahalli, anlatmakla belli olmayan, feshi kabul etmeyen ve mahalli
görülmüş olan akidlerde görme muhayyerliği yoktur.
Yukarıdaki üç şartı göz önüne alacak olursak görme muhayyerliğinin bey’,
icare, kısmet ve sulh akidlerinin yukarıdaki şartları taşıyanlarında bulunabileceği
İmam Şafiî görülmemiş bir malın satın alınmasını “‫ ”ﺑﺎع‬ve “‫ ”اﺷﺘﺮى‬lafızlarıyla caiz görmez.
Başka kelimeyle olunca caiz görür. Mesela selem lafzıyla olunca cevaz verir. Bu İmam
Şafiî’nin zahiricilik özelliğinden ötürüdür. Mesela aynı özelliğinden ötürü nikahta da “‫”زوج‬
‫ﱠ‬
ve “‫ ”ﻧﻜﺢ‬lafızlarının bulunmasını şart koşar.
53
38
ortaya çıkar. Nikah ve hulu’ gibi taraflarca feshedilmeyen, karz gibi mahalli tayin
ile taayyün etmeyen akidlerde görme muhayyerliği mevcut değildir. İcarede
me’cûrun görülmesi menfaatin görülmesidir.
İbaredeki İmam Şâfiî’nin itirazın gelince, görme muhayyerliğinin hükmü
hakkında İmam-ı Şafii diğer mezheblerden ayrılmış ve görülmeyen malın
satılamayacağını, dolayısıyla görme muhayyerliği diye bir muhayyerliğin
olamayacağını savunmuştur. Şafii mezhebinde geçerli görüş budur. Buna mukabil
“peşin selem” kabul edilmekle Şafii mezhebinde görülmeyen malın mübadelesi
mümkün görülmüştür.
ِ
،ُ‫ﻴﺎر ﻟَﻪ‬
َ ‫َوَﻣ ْﻦ‬
َ ‫ﺎﺑع ﻣﺎ َﱂْ ﻳـََﺮﻩ ﻓَﻼ ﺧ‬
Kim görmediği bir malı satarsa onda muhayyerlik yoktur.
ِ
ِ ِ ‫ﻮﺟﺐ اﻟﻌِْﻠﻢ ﺎﺑﻟْﻤ ْﻘ‬
ِ ِ
‫اﻵد ِﻣ ِّﻲ )اﻟﻌﺒﺪ واﻷﻣﺔ( َوَو ْﺟ ِﻪ‬
ُ ‫َوﻳَ ْﺴ ُﻘ‬
َ ‫ﺼﻮد َﻛ َﻮ ْﺟﻪ‬
ُ َ َ ُ ُ‫ﻂ )اﳋﻴﺎر( ﺑ ُﺮْؤﻳَﺔ ﻣﺎ ﻳ‬
ِ ‫ ورْؤﻳ ِﺔ اﻟﺜـﱠﻮ‬،‫اﻟﺪﱠاﺑﱠِﺔ وﻛ َﻔﻠِ ِﻬﺎ‬
،ِ‫ب َﻣﻄْ ِﻮًّ� )ز( َو ْﳓ ِﻮﻩ‬
ْ َ َُ
Maksûd hakkında bilgiyi gerektiren şeyleri görmek ile görme
muhayyerliği sâkıt olur. Köle ya da cariyenin yüzünü görmek, hayvanın
yüzünü ve sırtını görmek gibi.
Görme: maksûd hakkında bilgi sahibi kılan şeylerdir. Bu yüzden kataloglardaki
ürünleri görmekte aslını görmek gibidir. Eğer ürün satın alındığında katalogtaki gibi
gelmediyse o zaman itiraz hakkı doğar.
Katlı elbise de görme muhayyerliği dışını görmekle biter. Ama açılınca
beklendiği gibi çıkmadı; o zaman ya ayıp ya da vasıf muhayyerliği ile muhayyer
olunur. Görme muhayyerliği bitse de kişinin ayıp, vasıf ve eğer varsa şart
muhayyerliği yine devam eder.
ِِ
ِِ
ِ َ َ‫ف )اﳌﺸﱰي( ﻓِ ِﻴﻪ ﺗ‬
‫ﻣﺎت‬
َ ‫ﺼﱠﺮ‬
َ ‫ ْأو‬،‫ ْأو ﺗَﻌ ﱠﺬ َر َرﱡد ﺑـَ ْﻌﻀﻪ‬،‫ﺐ ﰲ ﻳَﺪﻩ‬
َ َ‫ﻓﺈ ْن ﺗ‬
َ ‫ ْأو ﺗَـ َﻌﻴﱠ‬،‫ﺼﱡﺮﻓًﺎ ﻻزًﻣﺎ‬
ِ
،(‫ﻴﺎر )وﻟﺰم اﻟﻌﻘﺪ‬
ُ ‫)اﳌﺒﻴﻊ أو اﳌﺸﱰي( ﺑَﻄَ َﻞ اﳋ‬
Müşteri malı görmeden önce lâzım bir tasarrufta bulundu ise, ya da
elindeyken mala ayıp sayılacak bir zarar verdiyse, ya da bazı kısmının geri
verilmesi mümkün olmadıysa, ya da mal veya müşteri ölürse muhayyerlik bâtıl
olur. Çünkü müşteri ölünce mal varislere kaldığından tağayyürü’l-yed gerçekleşecek
ve artık mal da değişmiş sayılacaktır.
39
Not: Feshin mümkün olmadığı bütün durumlarda muhayyerlik bâtıl olur.
Muhayyerliğin bâtıl olduğu bütün durumlarda akid lâzım olur. Nakit muhayyerliği
hariçtir.
ِ ‫وﻟَﻮ رأى )اﳌﺸﱰي( ﺑـﻌﻀﻪ )ﺑﻌﺾ اﳌﺒﻴ ِﻊ( ﻓَـﻠَﻪ اﳋِﻴﺎر إ َذا رأى ﺎﺑﻗِﻴﻪ )ﰲ‬
،(‫اﻟﻘﻴَ ِﻤﻴﱠﺎت‬
َُ
َ
ُ َ َْ
َْ
َ ُ ُ
Müşteri mebîin bir kısmını görürse, geriye kalan kısmını gördüğünde
görme muhayyerliği hakkına sahip olur.
Kıyemîlerde böyledir.
ِ ‫ﺎﺑﻷﳕﻮذَ ِج ) َﻛﺎﻟْ ِﻤﺜْﻠِﻴﱠﺎت( رْؤﻳﺔُ ﺑـﻌ‬
‫ﻀ ِﻪ َﻛ ُﺮْؤﻳَِﺔ ُﻛﻠِّ ِﻪ‬
ْ ‫ض‬
َْ َ ُ
ُ ‫َوﻣﺎ ﻳـُ ْﻌَﺮ‬
Numunelerinin gösterildiği mebî’lerde, bir kısmını görmek tümünü
görmek gibidir.
Mislîlerde böyledir.
Numune ile belli olan mislî mallarda numuneyi görmek bütün malı görmek
gibidir. Katalogla satış da numune ile satış cümlesindendir. Yani malı katologdan
tanıyan kişi, sanki malı bizzat görerek tanıyan kişi gibidir.
‫ﻓﺼﻞ ﰲ ﺗﺼﺮف اﻟﻔﻀﻮﱄ‬
Fuzûlî’nin Tasarrufu 54
ِ
ِ
ِ
‫ﻴﻊ‬
ُ ‫ﻚ َﻏ ِْﲑﻩ ﻓﺎﻟْ َﻤﺎﻟ‬
َ ‫ﺎﺑع ِﻣ ْﻠ‬
َ َ‫ﻚ إ ْن ﺷﺎءَ َرﱠدﻩُ وإ ْن ﺷﺎء‬
َ ‫َوَﻣ ْﻦ‬
ُ ‫أﺟﺎز )ف( إ َذا ﻛﺎ َن اﻟْ َﻤﺒ‬
.‫واﻟْ ُﻤﺘَﺒﺎﻳِﻌﺎن ِﲝَﺎﳍِ ْﻢ‬
Kim başkasının mülkünü satarsa, eğer mebî’ ve mütebâyiânda değişiklik
olmadıysa mâlik isterse akdi reddeder isterse de icâzet verir.
Mutebâyiândan maksat fuzûlî ve müşteridir. Mebî’ değişikliğe uğradıysa, ya da
taraflardan birisi öldüyse artık icâzet vermenin bir faydası yoktur. Akid yapılmamış
kabul edilir. Müşteri fuzûlî ise ve redd geldiyse mal fuzûlî ile bâyi’ arasında kalır.
Bâyi’ fuzûlî ise ve redd geldiyse mal eski sahibinindir.
İcâzet verildiğinde fuzûlî vekil konumuna gelir.55
Mezhebler içinde fuzûlînin akdini kabul etmeyen bir tek İmam Şafiî vardır. Şafiî
mezhebinde müfta bih görüş, fuzûlînin akdinin batıl olmasıdır.
54
55
‫*اﻟﻔﻀﻮﻟﻲ‬
‫اﻻﺗﻔﺎﻗﯿﺔ )اﻟﻮﻛﺎﻟﺔ( – اﻟﻮﻛﯿﻞ\اﻟﻤﻮﻛﻞ\اﻟﻤﻮﻛﻞ ﺑﮫ‬
‫اﻟﻨﯿﺎﺑﺔ‬
40
Kaide: İcâzet-i lâhika vekâlet-i sâbika hükmündedir. (Mecelle md. 1453)
İcazetin sahih olması için şu şartların bulunması gerekir:
1.
2.
3.
4.
İcazetten önce mâlik tarafından mevkûf akid reddedilmemiş olacak.
Müteâkideyn (fuzûlî ve akid yaptığı şahıs) hayatta olacak.
Mahal, olduğu gibi mevcut bulunacak. Semenin durur olması şart değildir.
Mücîz (mâlik, kendisi namına tasarrufta bulunulan kişi) hem akid hem de
icazet sırasında tasarrufa ehil olacak. Dolayısıyla icazet hakkı varislere
geçmez.
Bu sayılan şartlar bulunmadığı zaman akid bâtıl olur.
Mücîz muhayyer olduğundan, muhayyerlikteki icazet şekillerinden herhangi bir
tanesi ile akid nâfiz veya aynı şartlar dahilinde akid reddedilmiş olur. İcazetten
sonraki red, ikâle teklifi olarak; redden sonraki icazet yeni bir akid için icâb olarak
değerlendirilir.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ ﺧﻴﺎر اﻟﻌﻴﺐ‬
Ayıp Muhayyerliği
Bir tarafın karşı tarafa teslim edeceği akid mahallinde, maksudu zedeleyecek
bir ayıp (kusur) bulunduğu takdirde teslim alan taraf akdi isterse fesheder, isterse
geçerli kılar. Buna ayıp muhayyerliği denir. Mesela bir kitap satın alan kimse
sonradan bir iki sayfasının eksik olduğunu farkederse muhayyer olur. Dilerse akdi
fesheder, dilerse akde razı olur.
Bir aybın, şahsı muhayyer kılması için şu şartları kendisinde bulundurması
gerekir:
1. Ayıp mahallin kıymetini noksanlaştıracak kadar büyük olmalı.
2. Teslimden sonra ve fesh talebi sırasında mevcudiyetini korumalı.
3. Muhayyer olan şahıs, ne akid ne de teslim sırasında aybın farkında
olmamalı. Akid sırasında veya teslim zamanında mahallin bir aybını gör‫ﻲ‬
ّ ‫اﻟﺸﺮﻋﯿﺔ )اﻟﻮﻻﯾﺔ\اﻟﻮﺻﺎﯾﺔ( – اﻟﻮﻟﻲ\اﻟﻤﻮﻟ‬
Niyâbet: Başkasını temsil ederek akid yapmak veya tasarrufta bulunmaktır. Nâib: temsil
eden / Menûb anh: temsil olunan
Niyâbet ya ittifaki(icâb ve kabulle yani vekâlet aktiyle) ya da şer’i(kanundan doğan) olur.
Şer’i niyâbette velayet ve vesâyet vardır. Velayet medeni işlerin, vesâyet mali işlerin idaresi
için kullanılır.
Fuzûlî, icazetten sonra vekil gibi olur. Şafiîler hariç cumhur böyle kabul eder. Kaide: ‫اﻹﺟﺎزة‬
‫اﻟﻼﺣﻘﺔ ﻛﺎﻟﻮﻛﺎﻟﺔ اﻟﺴﺎﺑﻘﺔ‬
41
müş ve seslenmemişse, mahallin ayıplı haline razı olmuş olacağından muhayyerlik hakkı olmaz.
Nikah akdinde münasebet ve ülfeti engeleyen karn ve retk gibi kadına ait
kusurlar ve cebb, hisa, ünnet gibi erkeğe ait kusurlar feshi meşru kılan ayıplardır.
Paranın kalp çıkması semenin aybıdır.
Daha önce geçtiği üzere ayıp, maldaki maddi eksikliktir. Vasıf ise o malın
özellik ve kabiliyetidir. Mesela bir ayağın olmaması ayıp, beceriksizlik vasıftır.
Vasıf muhayyerliği aynı zamanda galat ve tedlisi de çağrıştırmaktadır.
Ğalat: Mahallin cins ve sıfatında hata etmektir. Sıfattaki galat az önce
anlattığımız gibi vasıf muhayyerliğini gerektirir. Ama galat mahallin cinsinde
olursa mahal yok olacağından akid mün’akid olmaz. Mesela yakut veya elmas
diye alınan madde cam, altındandır diye alınan mal bakır çıkacak olsa akid batıl
olur. 56
b. Tedlis: Mahallin esas durumunu gizleyip olduğundan başka türlü
göstermeye tedlis denir. Tedlis mahallin kıymetini artırmak için yapılır. İneği
bir iki gün sağmayıp sütünü memesinde biriktirmekle sütlü olduğu zannını
vermek gibi.
•
•
ِ
،(‫ﻼﻣﺔَ اﻟْ َﻤﺒِﻴ ِﻊ )ﻣﻦ ﻛﻞ ﻋﻴﺐ‬
َ ‫ُﻣﻄْﻠَ ُﻖ اﻟﺒَـْﻴ ِﻊ ﻳـَ ْﻘﺘَﻀﻲ َﺳ‬
Mutlak alışveriş mebîinin ayıplarından selâmetini gerektirir. O halde mebî’
bir şekilde kusurlu çıkarsa burada rızada etkilenir. Çünkü müşteri mebîinin ayıpsız
olduğuna razı olmuştur. Rıza etkilenince akid de kusurlu hale gelir.
ِ ‫وُﻛ ﱡﻞ ﻣﺎ أوﺟﺐ ﻧـُ ْﻘﺼﺎ َن اﻟﺜﱠﻤ ِﻦ ﰲ‬
،‫ﺐ‬
َ
َ َ َْ
ٌ ‫ﻋﺎدة اﻟﺘﱡ ﱠﺠﺎ ِر ﻓَـ ُﻬ َﻮ َﻋْﻴ‬
َ
َ
Tüccar örfünde fiyat düşüklüğüne sebebiyyet veren her şey ayıptır.
Buradaki maddi bir eksiklik olmalı ve fiyat düşüklüğüne sebep olmalıdır. Fiyat
düşüklüğüne sebebiyet vermeyecek maddi eksiklikler kusur sayılmaz. Mesela
kurban için kulağı kesik hayvan kusurludur ama sadece etini satmak için hayvan
alan kasap için bu bir ayıp sayılmaz çünkü onun için kulağın bi önemi yoktur.
56
es-Senhûri, Masadir’ul-Hak, 2/106
42
ِ ِ ِ‫ﺐ )ﻗﺪﱘ( ﻓﺈ ْن ﺷﺎء أﺧ َﺬ اﻟْﻤﺒ‬
ٍ ‫وإ َذا اﻃﱠﻠَ َﻊ اﻟْﻤ ْﺸ َﱰي َﻋﻠﻰ َﻋْﻴ‬
ُ‫ َوإ ْن ﺷﺎءَ َرﱠدﻩ‬،‫ﻴﻊ ﲜَﻤﻴ ِﻊ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ‬
َ َ َ َ
ُ
َ
.(‫)رد اﳌﺒﻴﻊ‬
Müşteri bir mebî’deki bir aybı farkederse, isterse verdiği semen
karşılığında mebîi kabul eder. İsterse de reddeder. Yani aybın semenden
düşürülmesini isteyemez.
Akid feshedilecek durumda ise -yani mebî’ aynen duruyorsa- aybın
semenden hissesi yoktur. Fakat mal değişikliğe uğradıysa bu durumda aybın
semenden hissesi vardır. Çünkü ayıp maddi bir eksikliktir ve bu eksiklik malın
kendisindedir ve malında semenden karşılığı olacaktır.
Fakat diyelim ki 10 liraya bir mal satın alındı. Müşteri sonra bir ayıp tespit etti.
Malda hiçbir şey değişiklik olmadığı halde 2 lira para istese ve alsa bu durumda
taraflar eski akdi fesh etmiş ve malı 8 liraya tekrardan alışveriş yapmış olurlar.
Bir malda akid yapılırken ayıp olmadığı halde teslim esnasında başına bir şey
gelse müşteri yine ayıp muhayyerliği ile muhayyerdir. Ölçü alacağımız nokta teslim
anıdır. Teslimden önceki ayıp muhayyerlik hakkı verir. Teslimden sonraki ayıp fesh
hakkını kaldırır. Teslimden sonra bir ayıp meydana gelse sonra bir de teslimden
önce kadim bir aybını farketse, yine fesh hakkı olmaz çünkü mal artık değişmiştir.
Not: Akid yapılınca mebî’ müşterinin mülküne girer fakat bu ayıp
muhayyerliğine engel değildir. Çünkü ayıp muhayyerliği zaten mebî’ mülkte iken
geçerli bir şeydir. Nitekim kişinin mülkünde değilse mebîin başına gelen şey o kişiyi
ilgilendirmez.
ٍ ‫اش ﻟَْﻴﺲ ﺑِ َﻌْﻴ‬
ِ
ِ ‫اﻟﻔﺮ‬
،(‫ﺼﻐِ ِﲑ اﻟ ﱠﺬي ﻻ ﻳـَ ْﻌ ِﻘ ُﻞ )ﻣﺎﱂ ﻳﺒﻠﻎ‬
‫ﺐ ﰲ اﻟ ﱠ‬
ُ ‫َو‬
َ ‫اﻹﺎﺑق َواﻟ ﱠﺴﺮﻗَﺔُ َواﻟﺒَـ ْﻮ ُل ﰲ‬
َ
ِ ِ
ِِ
،‫ﻮﺟ َﺪ ِﻋْﻨﺪ اﻟْ ُﻤ ْﺸ َﱰي ﺑَـ ْﻌ َﺪ اﻟﺒُﻠﻮغ‬
َ ُ‫ َوﻳـَُﺮﱡد ﺑﻪ إﻻﱠ أ ْن ﻳ‬،‫ﺐ ﰲ اﻟﱠﺬي ﻳـَ ْﻌﻘ ُﻞ‬
ٌ ‫َو َﻋْﻴ‬
Köle için kaçar olmak, hırsızlık yapmak ayıptır, yatağını ıslatmak 57 aklı
ermeyen köle çocuk için ayıp değilken, aklı eren köle çocuk için ayıptır,
müşterinin yanında bulûğa ermediği sürece iade edilir. Diyelim ki kölemiz
âkilken yatağına işedi ve iade edeceğiz diye beklerken yanımızda bulûğa ererse o
zaman iade edilmez. Çünkü bulûğdan önce yatağı ıslatmak bir zayıflıkken, bulûğdan
sonra yatağı ıslatmak bir hastalıktır ve bu hastalık müşterinin yanında olmuştur.
Hastalık ortaya çıktığından dolayı mebîin olduğu gibi durma şartı bozulmuştur.
Dolayısıyla fesh artık mümkün değildir, iade edilmez.
57
Bunlar eğer âdet halini almışsa ayıptır.
43
ِ ِ
ِ ‫واﻧِْﻘﻄﺎعُ اﳊَْﻴ‬
‫ﺐ ﰲ اﳉﺎ ِرﻳَِﺔ ُدو َن‬
َ ‫ َو ْاﻻ ْﺳﺘ َﺤ‬،‫ﺐ‬
ّ ‫ َواﻟﺒَ َﺨ ُﺮ َواﻟ ﱠﺪﻓَـ ُﺮ َو‬،‫ﺐ‬
ٌ ‫اﻟﺰ� َﻋْﻴ‬
ٌ ‫ﺎﺿﺔُ َﻋْﻴ‬
ٌ ‫ﺾ َﻋْﻴ‬
ِ ُ‫اﻟﻐ‬
،‫ﻼم‬
Cariye için hayız kesikliği, istihâze, behar 58, defer 59 ve zina yapıyor olmak
ayıptır fakat kölede ayıp değildir.
.‫ﺐ ﻓِﻴﻬﻤﺎ‬
ٌ ‫ﺐ َواﻟ ُﻜ ْﻔ ُﺮ واﳉُﻨُﻮ ُن َﻋْﻴ‬
ُ ‫َواﻟﺸْﱠﻴ‬
Yaşlılık, gayr-i müslimlik ve delilik hem kölede hem de cariyede ayıptır.
ِ ‫ث ِﻋْﻨ َﺪﻩ ﻋﻴﺐ آﺧﺮ رﺟﻊ ﺑِﻨُـ ْﻘ‬
ِ ‫اﻟﻌْﻴ‬
‫ﺐ )اﻟﻘﺪﱘ( َوﻻ ﻳـَ ُﺮﱡدﻩ‬
َ ‫ﺼﺎن‬
َ َ َ َ ُ َ ٌ َْ ُ َ ‫َوإ ْن َو َﺟﺪ اﻟْ ُﻤ ْﺸ َِﱰي َﻋْﻴـﺒًﺎ َو َﺣ َﺪ‬
.‫ﺿﺎ اﻟﺒﺎﺋِ ِﻊ‬
َ ‫إﻻﱠ ﺑِ ِﺮ‬
Müşteri bir ayıp bulduğunda yanında da başka bir ayıp meydana
gelmişse, eski aybın farkını ister. Eğer müşteri iade etmek istiyorsa bunu bâyiin
rızası olmadan yapamaz.
İade edememesinin sebebi yanındayken mebîin değişmiş olmasıdır. Akid
feshedilemediği durumda eski aybın semenden hissesi vardır. Aybın hissesi, mebîin
ayıpsız halinin semeninden, ayıplı halinin semenini 60 çıkarmakla bulunur.
Bâyi’ razı olduğunda iade edebilir ve bu takdirde yeni bir akid olur, ikâle ya da
muhayyerlik olmuş olmaz. Çünkü malda değişiklik meydana geldiğinden artık akdin
feshedilebilmesi mümkün değildir.
ٍ ‫ﺖ اﻟ ﱠﺴﻮﻳِ َﻖ ﺑِﺴ ْﻤ ٍﻦ ﰒُﱠ اﻃﱠﻠَ َﻊ َﻋﻠﻰ َﻋْﻴ‬
(‫ﺐ )ﻗﺪﱘ‬
‫ ْأو ﻟَ ﱠ‬،ُ‫ب ْأو َﺧﺎﻃَﻪ‬
َ ‫َوإ ْن‬
َ ‫ﺻﺒَ َﻎ )اﳌﺸﱰي( اﻟﺜـ ْﱠﻮ‬
َ
ِ
،(‫ﺼﺎﻧِِﻪ )ﺑﻨﻘﺼﺎن اﻟﻌﻴﺐ‬
َ ‫َر َﺟ َﻊ ﺑﻨُـ ْﻘ‬
Şimdi mebî’deki ziyadelerden bahsediyor. Fıkıhta ziyadeler 4 şekilde
düşünülür:
58
Ağız kokusu.
59
Beden kokusu ya da koltuk altı kokusu.
60
Ayıplı halini bilirkişiler belirleyeceklerdir.
44
1. Gayr-ı mütevellid muttasıl ziyadeler 61
2. Mütevellid munfasıl ziyadeler 62
ikâleye dolayısıyla
feshe engel 63
-----------------------------------------------------
3. Mütevellid muttasıl ziyadeler 64
4. Gayr-ı mütevellid munfasıl ziyadeler 65
ikâleye dolayısıyla
feshe engel değil 66
Müşteri elbiseyi boyarsa ya da dikerse ya da ince bulguru yağla
kavurursa 67 ve sonra mebî’de bir ayıp farkderse aybın semenden eksiğini geri
ister. Çünkü mebîe ilâve gelip, aynı ile duruyor olma şartını kaybetmiştir. Aynını
kaybettiği için de artık fesh mümkün değildir.
ِ ‫أﻋﺘَـ َﻘﻪ )ﰒ اﻃﻠﻊ ﻋﻠﻰ ﻋﻴﺐ ﻗﺪﱘ( رﺟﻊ ﺑِﻨُـ ْﻘ‬
ِ ‫اﻟﻌْﻴ‬
،‫ﺐ‬
َ ‫َوإ ْن‬
ُ ْ ‫اﻟﻌْﺒ ُﺪ ْأو‬
َ ‫ﺼﺎن‬
َ َََ
َ ‫ﻣﺎت‬
Köle ölürse ya da azat ederse, ayıp kadarlık kısmını semenden geri alır.
Çünkü artık mebî’ değişikliğe uğramıştır.
،‫ﻓﺈ ْن ﻗَـﺘَـﻠَﻪُ ْأو أ َﻛ َﻞ اﻟﻄﱠ َﻌ َﺎم )ﰒ اﻃﻠﻊ ﻋﻠﻰ ﻋﻴﺐ( )ﺳﻢ ف( َﱂْ ﻳـَ ْﺮِﺟ ْﻊ‬
Köleyi öldürse ya da buğdayı yese artık semenden ayıbın hissesini almak
için dönemez. Çünkü buğday ayıplı da olsa yenmiştir. Köleyi de ayıpsız olsa dahi
öldürecekti. Dolayısıyla üstü kapatılır.
ِ
ٍ
.(‫أﺻ ًﻼ )ف‬
ْ ‫ﺲ ﻟَﻪُ )ﻟﻠﻤﺸﱰي( اﻟﱠﺮﱡد‬
َ ‫َوَﻣ ْﻦ )اﻟﺒﺎﺋﻊ( َﺷَﺮ َط اﻟﺒَـَﺮاءَ َة ﻣ ْﻦ ُﻛ ّﻞ َﻋْﻴﺐ ﻓَـﻠَْﻴ‬
Bu ziyadeler mebiden doğmadığı, harici bir ilave olduğu halde mebia bitişik olan
ziyadelerdir. Kumaşı boyamak, arsaya bina yapmak, makineyi tamir... gibi.
61
Mebi’den neş’et edip ondan ayrı duran ilavelerdir. Hayvanın doğurması, ağacın meyve
vermesi gibi yavru ve meyve (sonuç itibariyle) mütevellid munfasıl ziyadelerdir.
62
Bu hususta illa da ısrar ederlerse ve malları geri vermek isterlerse yaptıkları bu tasarruf bir
ikaale değil yepyeni ve müstakil bir bey’ akdidir. Müstakil bir bey’ akdi olduğu içindir ki
eskiden konuştukları fiyata bağlı olmaksızın yeni bir fiyattan mübadeleyi yapabilirler.
63
64
Mebi’den neş’et edip yine ona yapışık olan fazlalıklardır. Hayvanın semizlenmesi gibi.
Mebi’den hasıl olmadığı gibi ona bitişik de olmayan fazlalıklardır. Arabanın veya
değirmenin getirdiği gelirler gibi.
65
66
Bu haldeki ziyadeler yani mebiin getirdiği gelirler müşteriye aittir.
67
Bunların hepsi gayr-ı mütevellid muttasıl ziyadedir.
45
Eğer bâyi’ bütün ayıplardan berî olacağını şart koşarsa, müşteri asla iade
edemez. Yani bâyi’ “al bu malı, götür, kontrol ettir. Sonradan ayıplı veya kusurlu
olduğunu söylersen kabul etmem” derse ve müşteri de “tamam öylece kabul
ediyorum” diyerek onay verse onun iade etme imkanı yoktur.
ٍ ‫ﺐ إ ْن ﻗَﺒِﻠَﻪ ﺑِﻘ‬
ٍ ‫ﺎﺑﻋﻪُ )ﺎﺑع اﳌﺒﻴﻊ( اﻟْﻤ ْﺸ َِﱰي ﰒُﱠ رﱠد َﻋﻠَْﻴ ِﻪ )ﻋﻠﻰ اﳌﺸﱰي( ﺑِ َﻌْﻴ‬
َ َ ُ
َ ‫َوإذَا‬
ُ‫ﻀﺎء َرﱠدﻩ‬
ُ
ُ
ِ ‫َﻋﻠﻰ ﺎﺑﺋِﻌِ ِﻪ‬
،ُ‫ﻀ ٍﺎء َﱂْ ﻳـَُﺮﱠدﻩ‬
َ َ‫ َوإ ْن ﻗَﺒِﻠَﻪُ ﺑِﻐَ ِْﲑ ﻗ‬،(‫)اﻷول‬
َ
Müşteri o malı 3. kişiye sattı, sonra mal 3. kişiden müşteriye “bu mal
ayıplıdır” diye iade edildi diyelim. Eğer müşteri, 3. kişiden o malın ayıplı
olduğuna dair mahkeme kararı ile birlikte iadeyi kabul ederse, bu sefer o malı
kendisine satan bâyi’e iade edebilir. Çünkü mahkeme kararı bu aybın önceden beri
var olduğunun tescilidir. Bu karar ona iade etme hakkını kazandırmıştır.
Fakat müşteri mahkeme kararı olmadan o malın 3. kişi tarafından iadesini
kabul ederse, bu ayıp tescillenmiş olmayacağı için artık ilk bâyi’e iade edemez.
.(‫ﻂ ﺑِِﻪ ﺧﻴِ ُﺎر اﻟﺸ ْﱠﺮ ِط )ﺳﻮى ﻣﻀﻲ اﳌﺪة‬
ُ ‫ﻂ اﻟﱠﺮﱡد ِﲟﺎ ﻳَ ْﺴ ُﻘ‬
ُ ‫َوﻳَ ْﺴ ُﻘ‬
Şart muhayyerliği ne ile sâkıt oluyorsa, ayıp muhayyerliği de onunla sâkıt
olur.
Şart muhayyerliğindeki süreyi buradan hariç tutmamız gerekecektir. Çünkü
burada herhangi bir süre söz konusu değildir. O halde geriye rızaya delalet eden
kullanım kaldı. Burada da eğer malı ayıplı haliyle kendi malıymış gibi kullanmaya
kalkarsa ayıp muhayyerliği de sâkıt olur. Çünkü böyle bir kullanım rızaya delalet
eder.
46
(‫ﺎﺑب اﻟﺒﻴﻊ اﻟﻔﺎﺳﺪ )واﻟﺒﺎﻃﻞ‬
Fâsid Bey’
Sahih akid: ‫ﻣﺎ ﻛﺎن ﻣﺸﺮوﻋﺎ ﺑﺄﺻﻠﮫ و وﺻﻔﮫ‬
Fâsid akid: ‫ﻣﺎ ﻛﺎن ﻣﺸﺮوﻋﺎ ﺑﺄﺻﻠﮫ دون وﺻﻔﮫ‬
Bâtıl akid: ‫ﻣﺎ ﻛﺎن ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺮوع ﺑﺄﺻﻠﮫ‬
Akidlerin Asılları Şunlardır:
Taraflarla ilgili şartlar
1. Tarafların akid yapmaya ehil olmaları
2. Tarafların ayrı kimselerce temsil edilmesi (icâb ve kabulün ayrı kimselerden
sadır olması)
İcâb ve kabul ile ilgili şartlar
3. İcâb ve kabulün birbirlerine uygun olması
4. İttihâd-ı meclis
Mahal ile ilgili şartlar
5. Mahallin mevcud ve Makdûru’t-teslîm olması
6. Mahallin ma’lum olması
7. Mahallin, akdin hükmünü uygulamaya müsait olması
Bu 7 taneden biri yoksa akid bâtıldır. Bunların tamamı mevcut ise akid
münakiddir. Fakat fâsid ya da sahih olabilir.
Akdin münakid olup olmadığı tespit edildikten sonra fâsid kılıcı vasıflara sahip
olup olmadığına bakmaya geçilir.
Akidleri fâsid kılan vasıflar şunlardır:
1. İkrâh (Hanefîlerde fâsiddir)
2. Hezl
3. Ğarar 68
68
Akdi varlığı kesin olmayan, şüpheli ve ihtimalli bir unsura dayandırmaktır.
Hanefi mezhebi iki yerde ğararı söz konusu yapmıştır:
1. Mahallin aslında ğarar: Bu tip ğarar akdi ifsad etmekle kalmaz, bilakis ibtal eder. Ana
karnındaki yavruyu, ağa takılacak balıkları satmak buna misal verilebilir. Yavrunun sağ-
47
4.
5.
6.
7.
Zarar 69
Cehâlet 70
Fâsid Şart (Taraflardan birine veya mahalle özel faydası dokunan şartlar)
Ribâ
Akdin asılları tam olduğu halde, bu 7 taneden birisi akidde bulunuyorsa akid
fâsiddir. Hiçbiri bulunmuyorsa akid sahihtir.
İbâdât kısımlarında fâsid ve bâtıl aynı şeyleri ifade der fakat muâmelât
kısımlarında Hanefîler fâsid ile bâtılı ayırırlar. Hanefîler fâsid kılıcı vasfı
düzeltildiğinde akdin sahihe dönüşeceğini söylerler. “‫ ”و إن ﺗﺒﺘﻢ ﻓﻠﻜﻢ رؤوس أﻣﻮاﻟﻜﻢ‬-Eğer
tevbe edip (faizden vazgeçerseniz) ana paralarınız sizindir- ayetini delil getirerek
faiz illetinin atılmasıyla gerideki akdin meşrû olarak kalacağını ifade ederler.
Nikahta ise, İmâm-ı A’zam’a göre fâsid nikah ile bâtıl nikah farklı şeylerdir.
Nikah mahiyet olarak ibadet fakat şekil olarak akid olduğu için İmâm-ı A’zam fâsid
nikahtan doğan çocukların haklarını korumak adına nikahı da akid şekline bakarak
değerlendirmiştir.
Fâsid akdin hükümleri:
1. Fâsid akid münakiddir. Hukuken bir binası vardır.
2. Mebî’ müşteriye teslim edilmeden önce akid hiçbir hukuki netice doğurmaz.
Fâsid akid kabz ile hüküm ifade eder. 71
3. Mebî’ teslim edilecek olursa müşteri ona bir çeşit mülkiyetle sahip olur.
Dolayısyla müşterinin o malı bir başkasına devretmesi gibi tasarrufları
geçerlidir. Ancak fâsid akiddeki mülkiyet sahih akiddekinden farklıdır. Söz
salim doğup doğmayacağı, ağa balığın takılıp takılmayacağı kesin değildir, şüpheli ve
ihtimallidir. Bu bakımdan adı geçen satışlar batıldır.
2. Evsaf ve mikdarda ğarar: Satılacak malın evsaf ve mik-darı ile ilgili şüphe ve ihtimaller
akdi ifsad eder. Fasid akidde söz konusu olan ğarar budur. Mesela bir ineğin günde 20 lt. süt
vermesi şartıyla satılması, sütlüdür diye satılan bir ineğin gerçekte sütlü çıkmaması,
şirketlerde ortaklardan birine maktu bir hisse ayrılması akdi ifsad eden ğarar misalleridir.
Taraflar karşılıklı olarak satılan mal ve parayı birbirlerine teslim ederken herhangi bir
zarara sokulmamalıdır. Bu bakımdan çatıda çakılı bir kirişi satmak, kesildiği zaman geri
tarafı bir işe yaramayacak elbiseden bir parça kumaş satmak ... fasiddir. Çünkü kirişin
satışında bir çatının, kumaşın satılmasında bir elbisenin israf edilmesi vardır. Kendisinde
böylesi zararların bulunduğu satışlar fasid kabul edilmiştir.
70
ْ ‫”وﻻ ﺑُﺪﱠ‬
Gerekli açıklamalar, “ ‫ﻣﻦ َﻣ ْﻌﺮﻓَ ِﺔ ْاﻟ َﻤﺒِﯿﻊِ َﻣ ْﻌ ِﺮﻓَﺔً ﻧﺎﻓﯿَﺔً ﻟِﻠ َﺠﮭﺎ َﻟ ِﺔ‬
َ ibaresi altında mevcuttur
69
Fasit nikah da zifaftan önce bir hüküm ifade etmez. Zifaf olmuşsa mehr-i müsemmâ ve
mehr-i misilden hangisi daha az ise onu verir.
71
48
4.
5.
6.
7.
gelimi fasid akidde müşteri mebîa sahip olduğu halde ondan intifa etme
hakkı yoktur. 72
Gerek teslimden önce ve gerekse teslimden sonra fâsid akid feshedilmelidir.
Fâsid akdi feshetmek hem bâyiin hem de müşterinin görevidir.
Akdin feshinden önce taraflar, fesadı gerektiren sebebi ortadan kaldırırlarsa
akid sahihe dönüşür ve sahih akdin hükümlerine tabi olur.
Fâsid akid feshedilemeyecek durumda ise 73 müşteri akdin semenini
vermeyecektir. Çünkü fesad tesmiyeyi de fesada uğratır. O müsemmâ
semen yerine müşteri, mebî’ mislî bir mal ise mislini, kıyemî bir mal ise
teslim günündeki kıymetini 74 iade edecektir. Bunun sebebi damânın teslim
gününde başlıyor olmasındandır. Yani müşterinin sorumluluğu malı teslim
aldığı andan itibaren başlar. Bir malın ödeme sorumluluğundan kurtulmak
için o malın ya aynını, ya mislini, ya semenini veya kıymetini ödemek
gerekir. Kuvvetliden zayıfa göre yapılan bu sıralamadan fasid akid için misil
veya kıymeti ödemek söz konusu olur ki bu, fâsid bey’deki mebîin mazmûn
bi-nefsihi olduğunu ifade eder.
Fasid akid şu hallerde feshedilemez:
a. Mebî’ müşterinin yanında değişikliğe uğramışsa; mesela mebî’ buğday
olup un yapılmışsa, kumaş olup biçilmiş veya dikilmişse, ev olup tamir
edilmişse, arsa olup üzerine ev yapılmış veya ağaç dikilmişse, mebîa
bir eksiklik gelmişse... akid feshedilemez.
b. Akdi feshetmek üçüncü bir şahsın mükteseb hakkını iptal ediyorsa;
mesela mebî’ müşteri tarafından bir başkasına satılmışsa hibe veya
vakfedilmişse akid feshedilemez.
6. Hükümle ilgili olarak bir şeye değinmemiz gerekir. Bir malın tazmin
sorumluluğundan kurtulabilmek için, kesinlikle şu sıra takip edilir:
1) Aynı iade edilir. Edilemiyorsa,
2) Misli verilir. Verilemiyorsa,
3) Semeni verilir. Verilemiyorsa,
72
Sahih= tasarruf + intifa hakkı
Fasit= tasarruf hakkı (intifa ederse tazmin devreye girer.)
73
Yani mahal hakiki ya da hükmî bir değişikliğe uğramışsa
Kıymetler 4’e ayrılır: 1) Satışın yapıldığı günündeki kıymet, 2)Teslim edildiği günündeki
kıymet, 3)Akdin feshedildiği günündeki kıymet, 4)Müşterinin ödemeyi yapacağı gündeki
kıymet.
74
49
4) Kıymeti verilir. 75
Geçtiği üzere kuvvetliden zayıfa göre yapılan bu sıralamadan fâsid bey’
için misil veya kıymeti ödemek söz konusu olur ki bu, fâsid bey’deki mebîin
mazmûn bi-nefsihi olduğunu ifade eder. Fâsid akidle yapılmış alışverişte mal
satılmış değil telef edilmiş gözüyle bakıldığı için malın misli ya da kiymeti
ödenir. 76 Çünkü mal değişikliğe uğradı sayılır. O yüzden aynı vermek mümkün
olmadığı için semen de ifsat edilir. O halde misli verilecek, yoksa kıymeti
verilecek.
Damân
Mallar damân açısından 2’ye ayrılır. Mazmun olanlar, gayr-ı mazmun olanlar.
1. Gayr-ı mazmun: emanet mallardır. Ancak bu emanet yok olurken
emanetçinin bir kusuru sebebiyle yok olduysa bunu tazmin eder. Açacak
olursak emanetler teaddî ve taksir ile mazmun bi-nefsihi haline gelir. O
yüzden Hanefîlerde fasit alışverişte mal emanet gibi düşünülüyor, aynı yok
olduğu için(helak olmuş sayılıyordu) teaddî ile değiştirilmiş olarak
değerlendirilir ve mazmun bi-nefsihi haline gelir.
 Batıl alışverişlerde mebi’ gayr-ı mazmundur. Çünkü akid
“keenlemyekun” olduğundan, mebi’ emanet sayılır.
2. Mazmun: 2’ye ayrılır. Bi-nefsihi ve bi-gayrihi.
a. Bi-nefsihi mazmun: (‫ )ﻣﺎ ﻛﺎن ﯾﺠﺐ ﻣﺜﻠﮫ أو ﻗﯿﻤﺘﮫ ﻋﻨﺪ ھﻼﻛﮫ‬Yani ya misli ya da
kıymeti ödenenlerdir.
 Fasit alışverişlerde mebi’ mazmun bi-nefsihidir.
b. Bi-gayrihi mazmun: Misli ya da kıymeti ödenmeyip yerine başka bir
şey verilenlerdir.
 Sahih alışverişte, mebi’ mazmun bi-gayrihidir; mazmun bisemendir. Öyleyse müşteri malı almış ve parasını vermemişse ve
parasını vermemişken mal elinde helâk olmuşsa bunun parasını
verir. Çünkü burada mebi’ semen karşılığında verilmiştir.
ِ
ِ ‫ﻚ ﺎﺑﻟْ َﻘْﺒ‬
‫ﺾ‬
ُ ‫َوُﻫ َﻮ )اﻟﻔﺎﺳﺪ( ﻳُﻔ‬
َ ‫ﻴﺪ اﻟْ ِﻤ ْﻠ‬
Bey’-i fâsid ancak kabz ile hüküm ifade eder.
75
Semenin kıymetten daha güçlü olmasının sebebi semende karşılıklı rızanın bulunmasıdır.
76
Bir yerde misl ya da kıymet ödeniyorsa tazmin ediliyor demektir.
50
ِ ‫وﻟِ ُﻜﻞ و‬
‫اﺣ ٍﺪ )وﻋﻠﻰ ﻛﻞ واﺣﺪ( ِﻣ َﻦ اﻟْ ُﻤﺘَـ َﻌﺎﻗِ َﺪﻳْ ِﻦ ﻓَ ْﺴ ُﺨﻪ‬
َّ َ
Taraflardan her birinin bey-i fasidi feshetme görevi vardır.
ِ ُ ‫وﻳ ْﺸﺘـﺮ‬
(‫ﻴﺎم اﻟْ َﻤﺒِﻴ ِﻊ ﺣﺎﻟَﺔَ اﻟ َﻔ ْﺴ ِﺦ )ﻛﻤﺎ ﻛﺎن ﻋﻨﺪ اﻟﻘﺒﺾ‬
ُ ‫طﻗ‬
ََ ُ َ
Fesh sırasında mebîin olduğu gibi duruyor olması şart koşulur.
ِ ‫أﻋﺘَـ َﻘﻪُ ْأو َوَﻫﺒَﻪُ ﺑـَ ْﻌ َﺪ اﻟ َﻘْﺒ‬
‫ﺟﺎز )ﻧﻔﺬ اﻟﻌﻘﺪ وﻻ ﻳﺮدﻩ إﱃ ﺎﺑﺋﻌﻪ‬
ْ ‫ﺎﺑﻋﻪُ )اﳌﺸﱰي( ْأو‬
َ ‫ﺾ‬
َ ‫ﻓﺈ ْن‬
(‫ وﻻ ﻳﺼﺢ اﻟﻔﺴﺦ‬،‫اﻷول‬
Müşteri mebîi kabzettikten sonra satsa, köleyse azat etse ya da mebîi hibe
etse caizdir. Yani mebî’ değişince artık müşterinin bunda tasarruf hakkı vardır.
Ancak intifa edemez.
ِ ‫ات‬
ِ ‫ﻀ ِﻪ إ ْن ﻛﺎ َن ِﻣﻦ َذو‬
ِ ‫وﻋﻠَﻴ ِﻪ )ﻋﻠﻰ اﳌﺸﱰى( ﻗِﻴﻤﺘُﻪ )ﻗﻴﻤﺔ اﳌﺒﻴﻊ( ﻳـﻮم ﻗَـﺒ‬
‫ ْأو ِﻣﺜْـﻠُﻪُ إ ْن‬،‫اﻟﻘﻴَ ِﻢ‬
ْ َ َْ
ََْ
َُ
َ ْ
.‫ﻛﺎ َن ِﻣﺜْﻠﻴًّﺎ‬
Eğer mebî’ kıyemî ise kabz günündeki kıymetini, eğer mebî’ mislî ise
mislini vermesi lâzım gelir. Tazmin ederken damânına girdiği yani teslim aldığı
gündeki kıymeti esas alınır.
ِ
ِ ‫و‬
(‫)اﳌﺒﻴﻊ( أﻣﺎﻧًَﺔ ﰲ ﻳَ ِﺪ ِﻩ )ﻳﺪ اﳌﺸﱰي( )ﺳﻢ‬
ُ ‫اﻟﺒﺎﻃ ُﻞ ﻻ ﻳُﻔ‬
َ ‫ﻴﺪ اﻟْ ِﻤ ْﻠ‬
ُ ‫ﻚ َوﻳَ ُﻜﻮ ُن‬
َ
Akid bâtıl olunca, mal müşterinin elinde emanet olarak kabul edilir.
Bâtıl akdin hükümleri,
1. Bâtıl akid gayr-i münakiddir.
2. Hukuki hiçbir netice doğurmaz.
3. Teslimi halinde mebî’ müşterinin elinde emanettir. Sahibine iade
edilmesi gerekir. Müşterinin kusuru yüzünden mala bir zarar gelse
müşteri onu tazmin edecektir.
ِ
ِ ِ
ِِِ ِ
‫اﻟﻮﻟَ ِﺪ واﻟْ ُﻤ َﺪﺑﱠِﺮ‬
َ ‫َوﺑـَْﻴ ُﻊ اﻟْ َﻤْﻴـﺘَﺔ َواﻟﺪﱠم واﳋَ ْﻤﺮ واﳋْﻨﺰﻳﺮ َواﳊُّﺮ َو ّأم‬
Ölü (eti), kan, şarap, domuz, hür, ümmü veled ve müdebberin satılması
caiz değildir. Yani mebî’ muntefun bih olmadığından mal olarak sayılmaz.
51
Dolayısıyla mebî’ yok hükmündedir. Ümmü veled ve müdebber de böyledir çünkü
kesin âzat olacaklardır.
ِ (‫واﳉﻤﻊ ﺑـﲔ ﺣﺮ وﻋﺒ ٍﺪ )ﺳﻢ( وﻣﻴـﺘَ ٍﺔ وذَﻛِﻴﱠ ٍﺔ )ﺳﻢ‬
‫ﺎﺑﻃ ٌﻞ‬
َْ َ ّ ُ َ ْ َ ُ ْ َ َ
َ َْ َ
Hür ile kölenin, leş eti ile tezkiye edilmiş hayvan etinin beraberce satımı da
bâtıldır.
ِ ِ َ‫وﺑـﻴﻊ اﻟْﻤ َﻜﺎﺗ‬
(‫ﻮز )ﻳﻨﻔﺬ‬
ُ ‫ﺐ ﺎﺑﻃ ٌﻞ )ﺑﻞ ﻣﻮﻗﻮف( إﻻﱠ أ ْن ُِﳚ َﻴﺰﻩُ ﻓَـﻴَ ُﺠ‬
ُ ُ َْ َ
Mükatebin satışı bâtıldır(mevkûf). Ancak icazet verirse caizdir.
Müellif bâtıl demiş ancak burada mevkûf olması gerekir. Zaten ibarenin
devamından da mevkûf olması gerektiği anlaşılmaktadır. Çünkü bâtıl münakid
olmadığından icâzet verilmez. ”Feyecûzu” ifadesi de “nâfizdir” manasındadır.
Mükateb köle vadettiği bedeli ödeyemeyince tekrar normal köleliğe döner. İcazet
vermesi “ben bunu ödeyemiyorum”un beyanıdır.
ِ
‫ﺻْﻴ ِﺪ ِﳘﺎ‬
َ ‫َوﺑـَْﻴ ُﻊ اﻟ ﱠﺴ َﻤﻚ َواﻟﻄﱠِْﲑ ﻗَـْﺒﻞ‬
Avlamadan balığın ve kuşun satışı da bâtıldır. Çünkü avlanmadan önce
mevcud yani makdûru’t-teslîm değillerdir. Makdûru’t-teslîm olmak akdin aslından
olduğundan dolayı makdûru’t-teslîm olmayan şeyin satımı bâtıldır.
(‫ﱠﺘﺎج )ﺎﺑﻃﻞ‬
ِ ‫َواﻵﺑِ ِﻖ َواﳊَ ْﻤﻞ َواﻟﻨ‬
Kaçak kölenin, anne karnındaki yavrunun ve nitâcın 77 satışı bâtıldır.
Çünkü mevcud yani makdûru’t-teslîm değildirler.
ِ ‫ﺼ‬
ِ َ ‫و)ﺑﻴﻊ( اﻟﻠﱠ‬
(‫ﻮف َﻋﻠﻰ اﻟﻈﱠ ْﻬ ِﺮ )ﻓﺎﺳﺪ‬
‫ َواﻟ ﱡ‬،‫ﱭ ﰲ اﻟﻀ ْﱠﺮِع‬
َ
Memedeki sütün satımı, sırttaki yünün satımı fâsiddir. Mal mevcut olduğu
için bâtıl değildir. Peki neden fâsid? Çünkü akid yapıldıktan süt sağılıncaya kadar
memede süt fazlalaşır. Koyundaki yün de böyle. Dolayısıyla cehâlet miktar ve
vasıfta olduğu için fâsiddir.
77
Nitâc, anne karnındaki yavrunun yavrusunu satıştır. Cahiliyede bu satılıyordu.
52
ِ
ٍ ‫ و)ﺑﻴﻊ( ِﺟ ْﺬ ٍع ﰲ ﺳ ْﻘ‬،(�‫وز‬
(‫ﻒ )ﺎﺑﻃﻞ‬
َ
ُ َ ً ‫َواﻟﻠﱠ ْﺤ ِﻢ ﰲ اﻟﺸﱠﺎة )ﺎﺑﻃﻞ ﺟﺬاﻓًﺎ وﻟﻜﻦ ﳚﻮز‬
Koyunun üzerindeki et eğer hayvan çok cılızsa bâtıldır. Ancak eti varsa
miktarındaki cehâletten ötürü fâsid olur.
Çatıdaki kirişin satışı da bâtıldır. Çünkü bir mal teslim edileceğinde zarara
sebep oluyorsa “müteassir müteazzir gibidir” kaidesini hatırlarız. Dolayısıla
makdûru’t-teslîm sayılmaz.
ِ ِ
ٍ
.(‫ﺧﻴﺎر اﻟﺘﻌﻴﲔ‬
ْ ‫)ﺑﻴﻊ( ﺛـَ ْﻮب‬
ُ ‫َو‬
ُ ‫ﻣﻦ ﺛـَ ْﻮﺑِ ْﲔ ﻓﺎﺳ ٌﺪ )ﺑﺸﺮط أن ﻻ ﻳﻜﻮن ﻓﻴﻪ‬
İki elbiseden birini satmak mebî’deki cehâletten dolayı fâsiddir. Fakat bunu
ta’yîn muhayyerliği ile karıştırmamak gerekir. Ta’yîn muhayyerliğinde müşteriye
mallar sunulur, fiyatları söylenir ve “sattım istediğini fiyatına göre al” denir. Ama
ibarede söylenilen şunu demektir: “iki elbise var, fiyatları 10 lira ama ben sana
istediğimi vereceğim.” İşte bu nizaya sebep olacağından fâsiddir.
ِ ‫وﺑـﻴﻊ اﻟْﻤﺰاﺑـﻨَ ِﺔ واﻟْﻤﺤﺎﻗَـﻠَ ِﺔ‬
‫ﻓﺎﺳ ٌﺪ‬
ُ َ ُ ُ َْ َ
Muzâbene ve muhâkelenin satışı fâsiddir.
Muzâbene, bir bahçedeki meyveyi tahminen satmaktır.
Muhâkale ise tarlaya ekili olan ekini tahminen satmaktır.
Diyelim ki bir tarlam var. Ekinler büyümüş ama bana da acil buğday lazım
oldu. Fakat benim biçmeme de 3-5 gün var. Hazır buğdayı olana diyorum ki “bu
tarlada tahminen 100 ölçek buğday var. Bana 100 ölçek buğday ver, burayı sen biç.”
Bu muhâkaleye örnektir. Cinsler aynı olunca eşitlik şartı vardır. Ribâ konusunda
tahmini eşitlik eşitsizlik gibidir. 78 Bu durum da ribâya girer, o yüzden fâsiddir.
Faiz şüphesi faizin hakikati gibidir. Dinimizde faiz şiddetle yasaklanmıştır. Ribânın
işlenmesi bir tarafa, onun semtine bile yaklaşmak doğru görülmemiştir. Bu bakımdan
kaynaklarda ribâ şüphesinin bizzat ribâ gibi olacağı kayıt edilmektedir. Dolayısıyla
müslüman, faiz var mı, yok mu diye şüphelendiği bir muameleyi bizzat faiz işliyormuş gibi
telakki edecek ve ondan uzak duracaktır. Tıpkı bunun gibi tahmini olarak mesela 50
tenekedir diye bir buğday yığınını yine 50 teneke bir buğday yığını ile değiştirmeyecek,
kesinlikle miktarını bilmediği bu buğday yığınlarını, miktarca birbirinden farklı kabul
edecektir. Böylece, muameleyi yaptığı takdirde faiz işlenmiş olacağını kafasına koyacaktır.
78
Menfaat celbeden bütün borçlar ribâ kabul edilmelidir. Bunun hakkında geniş bilgi "karz"
bahsinde gelecektir.
53
ِ ‫وﻟَﻮ ﺎﺑع ﻋﻴـﻨًﺎ ﻋﻠﻰ أ ْن ﻳﺴﻠِّﻤﻬﺎ إﱃ رأس اﻟﺸﱠﻬ ِﺮ ﻓَـﻬﻮ‬
‫ﻓﺎﺳﺪ‬
َ َْ َ ْ َ
َ
َ َُ
َُ ْ
Bir aynı sonradan teslim etmek şartıyla satmak fâsiddir. Çünkü mevcut mal
hemen teslim edilmelidir. Bunun sebebi taraflardan birine ekstra menfaat
sağlamasından ötürüdür. Dolayısıyla aynın selemi caiz değildir. Deynin selemi
caizdir.
ِ ‫وﺑـﻴﻊ ﺟﺎ ِرﻳ ٍﺔ إﻻﱠ ﲪَْﻠَﻬﺎ‬
‫ﻓﺎﺳ ٌﺪ‬
َ َ ُ َْ َ
Cariyenin karnındaki çocuk hariç tutularak satılması fâsiddir. Çünkü bu
durum taraflardan birine özel olarak yarar sağlamaktadır.
(‫)اﳌﺸﱰي( ﺟﺎ ِرﻳَﺔً َﻋﻠﻰ أ ْن ﻳَ ْﺴﺘَﻮ َﻟﺪﻫﺎ اﻟْ ُﻤ ْﺸ َﱰي ْأو ﻳَـ ْﻌﺘِ َﻘﻬﺎ )ف‬
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
ُ‫ﺎﺑﻋﻪ‬
َ
Yani, bâyi’ cariyenin karnında kendinden olan çocuğu müşterinin
sahiplenmesi şartıyla (yani cariyeyi müşterinin ümmü veledi olması şartıyla)
satması fâsiddir. Çünkü bâyi’e özel fayda sağlamaktadır.
Bâyiin cariyeyi azat etmesi şartıyla müşteriye satması da fâsiddir. Çünkü
buda mahalle özel faydası dokunan bir şarttır.
ِ ‫أو ﻳﺴﺘَﺨ ِﺪﻣﻬﺎ اﻟﺒﺎﺋﻊ أو ﻳـ ْﻘ ِﺮﺿﻪ اﻟْﻤ ْﺸ ِﱰي در ِاﻫﻢ أو ﺛـَﻮﺎﺑ ﻋﻠﻰ أ ْن ِﳜﻴﻄَﻪ اﻟﺒﺎﺋِﻊ ﻓَـﻬﻮ‬
،‫ﻓﺎﺳ ٌﺪ‬
َ ً ْ ْ َ ََ َ ُ ُ َ ُ ْ ُ
َ ْ َْ
َُ ُ ُ
Bâyiin cariyeyenin kendisine hizmet etmesi şartıyla satması, müşteriye
sattıktan sonra bir de kendisine borç para vermesini şart koşması, veya
satıcının dikmesi şartıyla kumaş satılması fâsiddir. Çünkü bunlarda safkateyn
vardır.
ِ ‫ وﻻ د‬،(‫ات )م‬
ِ ‫وﻻ َﳚﻮز )ﻳﺒﻄﻞ( ﺑـﻴﻊ اﻟﻨﱠﺤ ِﻞ إﻻﱠ ﻣﻊ اﻟ ُﻜ ﱠﻮار‬
،‫ود اﻟ َﻘِّﺰ )م( إﻻﱠ َﻣ َﻊ اﻟ َﻘّﺰ‬
ُُ َ
ُ َ
ْ ُ َْ
ََ
َ
Bal arısı ancak kovanları ile birlikte, ipek böceği de ancak kozası ile
birlikte satılabilir. Çünkü Hanefî anlayışta burada satılan arı ya da böcek değil
bilakis kovan ya da kozadır. Arı ve böcek ise vasıftır. Zira İmâm-ı A’zam ve Ebû
Yûsuf’a göre arı ve böcek muntefeun bih değildir 79. Çünkü eti ve derisi yoktur. Balı
yapması ise onun bi özelliği ve ileride yapacağı bir şeydir, hazır bulunan bir şey
değildir.
Dolayısıyla eğer bir adam arısı için bir kovan satın alsa ama sonradan içinde arı olmadığını
fark etse, bu kişi vasıf muhayyerliği ile muhayyer olur.
79
54
ِ ‫ﺟﺎن و‬
ِ
ِ ‫ذﻟﻚ‬
ِ
ِ
،‫ﻓﺎﺳ ٌﺪ‬
َ ‫اﻟﻨﺼ َﺎرى َوﻓﻄْ ِﺮ اﻟﻴَـ ُﻬﻮد إ َذا َﺟ َﻬﻼ‬
َ ‫ﺻ ْﻮم‬
َ َ ‫َواﻟﺒَـْﻴ ُﻊ إﱃ اﻟﻨّﲑُوِز واﻟْ َﻤ ْﻬَﺮ‬
Hangi gün olduğunu bilmeden “nevruza kadar, panayıra kadar,
Hristiyanların oruçlarına kadar, Yahudilerin bayramına kadar” gibi zikredilen
günlere veresiye satış fâsiddir. Çünkü semenle ilgili bilinmezlik vardır. Eğer mebî’
ile ilgili bilinmezlik olsaydı o zaman bâtıl olurdu.
ِ
ِ ‫واﻟﺒـﻴﻊ إﱃ اﳊﺼ ِﺎد و‬
ِ ‫اﻟﻘ‬
ِ
ِ ‫ﻄﺎف َواﻟ ّﺪ‬
‫)اﻟﺒﻴﻊ إﱃ ﻗﺪوم اﳊﺎج ﳚﻮز ﰲ‬
ُ ‫اﳊﺎج ﻓَﺎﺳ ٌﺪ‬
ّ ‫�س َوﻗُ ُﺪوم‬
ُ َْ َ
َ ََ
(‫زﻣﺎﻧﻨﺎ‬
“Hasada kadar, kıtâfa kadar, diyâsa kadar ve hacıların gelmesine kadar”
denilerek yapılan satışlar fâsiddir.
Kıtâf pamuk toplama, diyâs hayvan sürmektir. Bunların fâsid olmasının sebebi
vakitlerinin net olmamasıdır.
Fakat günümüzde hacıların ne zaman dönecekleri saatine kadar bilinmektedir.
Dolayısıyla günümüzde bu şart ile yapılan akid fâsid değildir.
İmam Mâlik bunlara niza çıkmadığı için caiz demiştir. Uygulama da bu
yöndedir. Köylüler 15 gün önce olsun sonra olsun farketmez derler. Akidler hep
harman vaktine yapılır.
.(‫ﺟﺎز )ﺻ ﱠﺢ( )ز‬
َ (‫اﻷﺟ َﻞ ﻗَـْﺒـﻠَﻪُ )ﻗﺒﻞ اﻟﻔﺴﺦ‬
ْ ‫َوإ ْن‬
َ ‫أﺳ َﻘﻄﺎ‬
Müşteri ve bâyi’ belirsiz süreyi iptal eder ve belirginleştirirlerse akid
sahihe dönüşür.
ِ
.(‫ﺼﺘِ ِﻪ )ﻣﻦ اﻟﺜﻤﻦ‬
‫ﺟﺎز ﰲ َﻋْﺒ ِﺪ ِﻩ ﲝ ﱠ‬
َ ‫ﲔ َﻋْﺒﺪﻩ َوُﻣ َﺪﺑﱠﺮﻩ ْأو )ﻋﺒﺪﻩ و( َﻋْﺒﺪ اﻟﻐَ ِْﲑ‬
َ ْ َ‫َوَﻣ ْﻦ َﲨَ َﻊ ﺑـ‬
Bir kimse kendi kölesini ve müdebberini ya da kendi kölesi ile başka birinin
kölesini beraber satmaya çalışması hissesi kadarıyla caizdir.
Karışık da olsa ortada mebî’ var. Kendi kölesi hakkında satış caiz diğerinde ise
mevkûftur.
ِ ‫( ِﻋْﻨ َﺪ‬...‫وﻳﻜْﺮﻩ اﻟﺒـﻴﻊ )واﻹﺟﺎرة‬
،(‫أذان اﳉُ ُﻤ َﻌ ِﺔ )اﻷول‬
ُ ْ َ َُ ُ َ
Cuma ezanı vaktinde satış yapmak mekruhtur. Buradan kasıt dış ezandır.
55
Mekruh olması sadece alışverişe has değildir. Namaza gitmeyi engelleyen tüm
işlere şâmildir.
Ezan vaktinde alışverişe teşebbüs etmek tahrimen mekruhtur, fakat bu
alışverişten kazanılan para helaldir.
ِ ِ
ِ
ِ َ‫ وﺗَـﻠَ ِّﻘﻰ اﳉَﻠ‬،‫ﺶ‬
‫ﺐ )وﺑﻴﻊ‬
َ ‫ وَﻛﺬا اﻟﻨ‬،‫اﻟﺴﻮُم َﻋﻠﻰ َﺳ ْﻮم أﺧﻴِﻪ‬
ْ ‫ َوَﻛ َﺬا‬،‫وَﻛﺬا ﺑـَْﻴ ُﻊ اﳊﺎﺿ ِﺮ ﻟْﻠﺒﺎد ِي‬
َ ُ ‫ﱠﺠ‬
.‫ﻮز )ﻳﺼﺢ( اﻟﺒَـْﻴ ُﻊ‬
ُ ُ‫اﳌﻀﻄﺮ( َﻣﻜ ُْﺮوﻩٌ َو)ﻣﻊ ذﻟﻚ( َﳚ‬
Köylü namına şehirlinin satması mekruhtur. Çünkü şehirlinin acelesi
yoktur, fiyatı yükseltir. Köylünün acelesi vardır, fiyatı yükseltmez.
Pazarlığa burun sokmak, müşteriyi veyahut bâyii gaza getirmek ve
telakki’l-celeb de mekruhtur. Telakki’l-celeb’e, telakki’r-ruhbân’da denir. Mesela
malını piyasaya sürmek için dışardan gelen taciri şehrin dışında karşılayıp ona “sen
zahmete girme, bu malın hepsini bana sat, ben de pazarda bunu satayım”
denmesidir. O dışarıdan gelen adam kabul eder fakat sonra pazara gelir ve kendisine
yalan söylenildiği farkederse, yaptığı satım akdinden dönme muhayyerliği vardır ki
buna telakki’r-ruhbân/celeb muhayyerliği denir.
Buna rağmen, satış caizdir. Çünkü mekruh kelimesi hukuki bir terim değil,
ahlaki ve dini bir terimdir.
Not: Bey’-i muzdar da mekruhtur. Bey’-i muzdar, bir insanın malını
istemeyerek (zor durumda kalarak), piyasa değerinden aşağıya satmaktır. Haciz
malları böyledir mesela. İsteyerek satanınki veya maliyetten aşağı satış bey’-i
muzdar değildir.
ٍِ ِ
ِ ‫ﻚ ﺻﻐِﲑﻳ ِﻦ أو‬
‫اﻵﺧ ِﺮ ُﻛ ِﺮﻩ )ف( ﻟَﻪُ أ ْن ﻳـُ َﻔّﺮ َق‬
َ ‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ ذُو َرﺣ ٍﻢ َْﳏَﺮم ﻣ َﻦ‬
َ ْ َْ َ َ َ‫َوَﻣ ْﻦ َﻣﻠ‬
َ ‫ﺻﻐ ًﲑا وَﻛﺒِ ًﲑا‬
.‫ َوﻻ ﻳُﻜَْﺮﻩُ ﰲ اﻟ َﻜﺒِ َﲑﻳْ ِﻦ‬،‫ﺑـَْﻴـﻨَـ ُﻬﻤﺎ‬
Birbirlerine mahrem olan iki küçük ya da biri büyük biri küçük kölenin
aralarını ayırarak satmak mekruhtur. İki büyük için bu işlem mekruh olmaz.
Caizdir fakat mekruhtur.
56
(‫ اﻷﻣﺎﻧﺔ‬:‫ﺎﺑب اﻟﺘﻮﻟﻴﺔ )واﳌﺮاﲝﺔ واﻟﻮﺿﻴﻌﺔ‬
Tevliye
،(‫اﻟﺘـ ْﱠﻮﻟِﻴَﺔُ ﺑـَْﻴ ٌﻊ ﺎﺑﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ اﻷ ﱠول )ﲟﺎ ﻗﺎم ﻋﻠﻰ اﳌﺸﱰي‬
Tevliye ilk semen ile satış yapmaktır.
İlk semenden maksat maliyettir. Maliyet, tevliyede müşteriye söylenir.
Tüccar örfü ölçü alınarak masraflar, satın alış fiyatına ilave edilir.
،ٍ‫�دة‬
َ ‫واﻟْ ُﻤَﺮ َاﲝَﺔُ ﺑِ ِﺰ‬
Murabaha maliyete kâr eklemektir. Maliyet ve kazanç müşteriye söylenir.
Maliyet üzerine kâr ekleyerek ve bunları müşteriye söyleyerek yapılan
alışveriştir. Bayiin "bu mal bana 500 liraya mal oldu. 50 lira da kâr koyup sana 550
liraya satıyorum" diyerek yaptığı alışveriş gibi. Malın satın alış fiyatına tüccar
örfünde ilave edilen nakliye... vb. masrafları ilave edilerek "bana şu kadara mal
oldu" denilmelidir. Müşteri aldatıldığı takdirde "hıyanet" muhayyerliği ile muhayyer
olur.
ِِ
،‫ﻴﺼ ٍﺔ‬
َ ‫ﺿﻴﻌﺔُ ﺑﻨَﻘ‬
َ ‫اﻟﻮ‬
َ ‫َو‬
Vedîa maliyetin altına satıştır. Müşteriye söylenir.
Rakamlar söylenmezse bu müsaveme olur. Müsaveme tarafların pazarlık
ederek maliyet ve kârı zikretmeksizin yaptıkları alışveriştir. Tatbikatta en çok
yapılan alışveriş budur. Müsavemeden dolayı da bir hıyanet çıkarsa itiraz hakkı yani,
hıyanet muhayyerliği olmaz.
ِ ‫وﻻ ﻳ‬
ِ ‫ذﻟﻚ )اﻟﺘﻮﻟﻴﺔ واﳌﺮاﲝﺔ( ﺣﱴ ﻳ ُﻜﻮ َن اﻟﺜﻤﻦ اﻷ ﱠو ُل ِﻣﺜْﻠﻴًّﺎ أو ﰲ ﻣ ْﻠ‬
‫ﻚ اﻟْ ُﻤ ْﺸ َِﱰي‬
َ ‫ﺼ ﱡﺢ‬
ْ
َ
َ َ
َُ
.(‫)اﻟﺜﺎﱐ إن ﻛﺎن اﻟﺜﻤﻦ اﻷول ﻗﻴﻤﻴًّﺎ‬
Tevliye ancak ilk semen mislî ise caiz olur. Mislî olmayıp kıyemî olursa ya
da ikinci müşterinin mülkünde olursa da mümkündür.
Kaide: Tevliye ilk semen mislî ise misliyle. İlk semen kıyemî ise kıymetiyle
değil aynıyla satıştır.
57
Mesela bir telefonu Ali, Bekir’den 2 koyuna aldı diyelim. Koyun kıyemîdir.
Dolayısıyla Ali, telefonu Cemil’e tevliye olarak satmak isterse; Cemil, Ali’nin
Bekir’e verdiği iki koyunu temin edip verirse ancak böyle tevliye olur. Yani Cemil
Ali’ye “şu telefonu sen 2 koyuna aldın, 2 koyun bin lira eder. Sen bana bunu bin lira
karşılığında tevliye olarak sat” derse bu satım tevliye olmaz. O 2 koyunun aynısı
verilmesi gerekir. Yani semen mislî ise misli verilecek, kıyemî ise kıymeti değil
aynısı verilecek.
ِ ِ ‫ﱠ‬
ِ ِ
‫اﻟﺴ ْﻤﺴﺎ ِر َوﺳﺎﺋِ ِﻖ اﻟﻐَﻨ ِﻢ‬
‫ﻀ ﱠﻢ إﱃ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ اﻷ ﱠوِل أُ ْﺟَﺮَة اﻟ ﱠ‬
ُ َ‫ﻮز أ ْن ﻳ‬
ُ ُ‫َوﳚ‬
ّ ‫ﺼْﺒ ِﻎ واﻟﻄَّﺮاز وﲪَْ ِﻞ اﻟﻄﻌﺎم َو‬
İlk semene, boya, nakış, buğdayın taşınması, simsarın ve sâiki’l-ğanemin
ücretinin eklenmesi caizdir.
Sâiki’l-ğanem: koyunları bir yerden bir yere nakliye ile ulaştırandır. Râ’i’lğanem yani çoban ücreti eklenmez çünkü çobanlık ücretini bâyi’ zaten vermek
durumundaydı.
‫ﻀ ﱡﻢ ﻧـَ َﻔ َﻘﺘَﻪُ )ﻧﻔﻘﺔ اﻟﺒﺎﺋﻊ ﻋﻠﻰ ﻧﻔﺴﻪ ﻋﻨﺪ‬
ُ ‫َوﻳـَ ُﻘ‬
ُ َ‫ َوﻻ ﻳ‬،‫ﻠﻲ ﺑِ َﻜ َﺬا‬
‫ﻗﺎم َﻋ ﱠ‬
َ :(‫ﻮل )اﳌﺸﱰي اﻷول‬
(‫ﺳﻔﺮﻩ‬
Kâme aleyye: bana şu kadara mal oldu demektir.
Malın sahibi kendi masrafını ücrete eklemeyecektir çünkü zaten yiyecek,
içecek ve kalacak yer herhalukarda lazım olacaktır. Tevliye yaparken ben otelde
kaldım onun ücretini de ekledim dese, tevliye yaptıklarını iddia etseler de bu
murabahadır.
ِ
ِ ِ‫اﻋﻲ واﻟﻄﱠﺒ‬
ِ ِ‫ﻴﺐ واﻟْ ُﻤ َﻌﻠِِّﻢ َواﻟﱠﺮاﻳ‬
.(‫ﺾ َو ُﺟ ْﻌ َﻞ اﻵﺑِ ِﻖ َوﻛَِﺮاﻩُ )ﻣﻦ أﺗﻰ ﺎﺑﻵﺑﻖ‬
َ ‫َوأُ ْﺟﺮَة اﻟﱠﺮ‬
Çobanın ücretini, tabibinin ücretini, eğiticinin ücretini, cuâle bedelini ve
kira bedelini ekleyemez.
Bunları da ekleyemez. Tabib yani doktor müellif tarafından mebî’ köle gibi
düşünüldüğü için konulmuştur. Hayvan için düşünecek olursak baytar da böyledir.
58
‫ ُﺟ ْﻌﻞ‬kaçak bir kölenin ya da hayvanın getirilmesi için ilan edilerek konulmuş
paradır. 80 Kira ise hayvanı getirinceye kadar bir kişiye verilen paradır.
ِ
ِِ
ٍ ِِ
ِ
ِ
ْ ‫ﻓﺈ ْن َﻋﻠ َﻢ )اﳌﺸﱰي اﻟﺜﺎﱐ( ﲞﻴﺎﻧَﺔ ﰲ اﻟﺘـ ْﱠﻮﻟﻴَﺔ‬
َ ‫أﺳ َﻘﻄَﻬﺎ )م( ﻣ َﻦ‬
َ‫اﻟﺜﻤ ِﻦ؛ وﰲ اﻟْ ُﻤَﺮ َاﲝَﺔ إ ْن ﺷﺎء‬
ِِ
.(‫ َوإ ْن ﺷﺎءَ َرﱠدﻩُ )ﺧﻴﺎر اﳋﻴﺎﻧﺔ‬،‫اﻟﺜﻤ ِﻦ‬
َ (‫)س ف‬
َ ‫أﺧ َﺬﻩُ ﲜَﻤﻴ ِﻊ‬
İkinci müşteri tevliyede bir hıyanet olduğunu öğrenirse bunu semenden
düşürebilirken, murabahada ise isterse semenin hepsiyle birlikte kabul eder,
isterse mebîi reddeder.
Mesela bâyi’ müşteriye bir malı 10 liraya mal ettim diye tevliye ile satsa; sonra
müşteri bâyiin bu malı 8 liraya mal ettiğini öğrense 2 lirasını alır. Bâyi’ müşteriye
bir malı 10 liraya mal ettim %50 kâr ile sana 15 liraya satıyorum dese; sonra müşteri
o malın 8 liraya maledildiğini öğrenirse, o zaman isterse malı olduğu gibi gibi alır ya
da olduğu gibi iade eder.
Burada murabaha ve tevliyenin farklı hükümlerde olmasının sebebi şudur:
Tevliye maliyetine satış olduğundan dolayı buradaki bir hıyanet, malın kendisi
ile ilgili bir hıyanettir. Fakat murabaha karlı satış olduğund66an dolayı buradaki
hıyanet malın kendisiyle değil, kârıyla ilgili bir hıyanettir. Kâr da malın kendisi
değil vasfı kabul edilir. Bu yüzden, burada vasıf muhayyerliği geçerlidir. Vasfın
semenden hissesi olmadığı için de, murabahada da hıyanetin semenden hissesi
yoktur. Çünkü hıyanet kârın miktarındandır.
Cuale konusunda merhum Abdülkerim Zeydan’ın “‫ ”اﻟﺠﻌﺎﻟﺔ‬isimli eseri vardır. Ayrıntılı
bilgi için buraya bakılabilir.
80
59
‫ﺎﺑب اﻟﺮﺎﺑ‬
Ribâ
Faiz şahsi mülkiyetin olduğu ekonomik sistemler için düşünülür. Bu şekilde iki
sistem vardır: İslâmi sistem ve kapitalist sistem. Eğer bir sistemde şahsi mülkiyet
diye bir kavram yoksa (sosyalizm gibi) orada faiz düşünülmez.
İslâm’ın ve kapitalizmin faiz anlayışlarında farklılıklar vardır. İslâm’a göre faiz
olan bazı şeyler vardır ki kapitalizm onları faiz saymamıştır. Mesela, 5 ölçek nohut
verip karşılığında veresiye ile 8 ölçek nohut almak, buna örnektir.
Bazı muâmelelerde vardır ki İslâm’a göre faiz değildir fakat kapitalizm ona
faiz der. Mesela vade farkı buna örnektir.
Bazı muâmelelerde vardır ki İslâm’ın ona faiz dediği gibi kapitalizm de ona
faiz demektedir. Mesela günümüzde bankaların uyguladığı faizli kredi buna örnektir.
Faiz ile ribâ kelimeleri aynı manayı karşılayıp ikisi de caiz değildir. Fakat
aralarında şöyle bir farklılık olabilir; ribâ yapılan muâmelenin adı, faiz ise alınan
fazlalığın adıdır.
Faizin İslâm nazarında mubah sayıldığı bazı haller vardır. Faizin mubah
sayıldığı zaruret halini net olarak ortaya koymak için onu domuz eti veya içkiye
benzetmek gerekecektir. Domuz eti ve içki nass ile yasaklanmış ve her ikisinin
alınıp yenilmesi ve içilmesi günah-ı kebâirden sayılmıştır. Faiz de nass ile
yasaklanmış ve büyük günahlar arasında kabul edilmiştir. O halde domuz eti ve içki
nerede mubah oluyorsa faiz de o durumda mubah olur. Kişi darda kalmış ve mesela
domuz etini yemediği takdirde ölecekse, ölmeyecek kadar o etten yemesi helaldir.
İşte faiz de alınmadığı zaman ölüm vuku bulacaksa ölmeyecek kadar faizle para, mal
alınabilir. Bunun dışında faizle para alınmaz. Demek oluyor ki İslâm’da faize para
vermek kesinlikle yasaktır ve istisnası yoktur. Çünkü parayı faize veren kişi darda
kalmamıştır. Faizle para almak ise ölecek derecedeki zaruret haline bağlı ve o hal ile
kayıtlıdır. Ev sahibi olmak, dükkan düzmek, evlenmek... için faizle para alınmaz.
Çünkü ev sahibi olmadığı zaman kişi ölmez. Dolayısıyla bunlar ölüm derecesinde
zaruret değildir.
60
Ribâ; akidlerde (mübâdele olanlarında) şart koşulmuş 81 olunan karşılıksız
fazlalıktır. 82 Dolayısıyla bir yerde faiz var mı yok mu bunu tespitten önce,
muâmelenin mübâdele olup olmadığı tespit edilmelidir. Yani icâb ve kabul olmadan
bir fazlalık geldiyse o, fazlalık mal dahi olsa onu faiz saymayız.
Şart Koşulmuş Karşılıksız Fazlalık:
Ya sarahaten ya da örfen olur. Örfen olan da faizdir kaldırılmalıdır. Yani bir
şey demeden örfte bir işte otomatik fazlasıyla iade veya ekstra bir hediye söz konusu
oluyorsa o da faizdir ve bu örf ortadan kaldırılmalıdır. Mesela 100 lira verdik. 15 lira
ilavesiyle 115 lira olarak aldık. 100 liranın karşılığı diğer tarafın 100 lirasıdır. Kalan
15 liranın eğer meşrû bir karşılığı yoksa o zaman bu faiz veya başka bir haramdır.
Meşrû karşılık nedir sorusuna şirketler bahsindeki ilkelere bakarak cevap buluruz.
Şirketlerde Hanefîler bir insan 3 yolla kâr elde edebilir derler:
1. Sermaye vererek
2. Emek vererek
3. Sermaye ve emek olmaksızın sorumluluk altına girerek(damân).
Örnek: Eczacı diploması olan birinin diplomasını başkasına
eczane açması için kiraya verip işletmeye hiç karışmaksızın bundan
para alması bu nevidendir. Çünkü kanuni sorumluluk diploma
sahibine aittir.
İhale alan şirketin taşeron firmaya daha düşük fiyata aldığı işi
yaptırması da buna örnektir. Yine o işte oluşacak problemlerden
sorumlu olan şirkettir.
Bir marketin, nam yapmış bir marketler zincirinin ismini
kullanmak için para vermesi dahi böyledir. Çünkü marketin
müşterilerine bulunacağı kötü bir muamele o zincirin ismini
lekeleyecektir.
Dolayısıyla şart koşulmadan, istenmeden ve beklenmeden gelen fazlalık faiz değildir. Şart
koşmakta 2 türlüdür:
81
82
1.
Saraheten lafızla şart koşulur,
2.
Örf ile şart koşulur. Örf ile bilinen, şart koşulmuş gibidir.
Karşlıklı fazlalıklar şunlardan oluşurlar:
1)
Mal, Masraf;
2)
Menfaat,
3)
Teahhüt ve Damân (Mecelle Md. 1345: Amel, takvim ile mütekavvim olur.
Mecelle Md. 1346: Damân-ı amel, bir nevi ameldir)
61
Ancak diyelim bir örf yok. Önceden bir şart koşma da yok. Verdiğimiz 100 lira
karşılığında muhatabımız 100 lira ile birlikte bir hediye alsa bu faiz değildir caizdir.
Not: Bir mübâdeledeki fazlalık, icâb ve kabul olmadan oluşuyorsa bu faiz
değildir. Dolayısıyla bir şeye faiz diyebilmemiz için bunun icâb ve kabul dolayısıyla
mübâdele ile oluşmuş olması lazımdır.
O halde şunlara mübâdele denilir. Verilen bedellerde;
1. Cinsler farklı ise mutlaka mübâdeledir. (üzüm verip, et almak. Fasulye
verip, nohut almak…)
2. Cinsler aynı, miktar farklı ise mutlaka mübâdeledir. (10 ölçek buğday verip,
13 ölçek buğday almak)
3. Cins ve miktar aynı, vasıf farklı ise
a) Taraflardan birinin o vasfa ihtiyacı varsa, mübâdeledir.
b) Taraflardan birinin o vasfa ihtiyacı yoksa mübâdele değildir.
Mesela kağıt 100 lira verildi karşılığında 2 adet kağıt 50 lira alındı. Eğer
taraflardan birinin ihtiyacı neticesinde bu olmadıysa, bu karzdır ve karzda faiz
aranmaz. Fakat ihtiyaç neticesinde olduysa o zaman sarf akdidir dolayısıyla
mübâdeledir. Yine mesela misafir geldi yumurta lazım oldu. Bizim kümeste şimdilik
yok komşuya gidip ilerde bizde olunca iade edeceğiz diye 10 yumurta aldık. Bu
karzdır. Çünkü yumurtanın vasfına dair bir ihtiyaç söz konusu değildir. Ancak
komşudan bizdeki yumurtalar müsait olmadığından kuluçka için 10 yumurta alsak o
zaman bu mübâdeledir çünkü yumurtadaki vasfa taraflardan biri tarafından ihtiyaç
duyulmuştur.
Şimdi aynı gözüken fakat mahiyeti bakımından farklı örneklere bakalım:
1. 30 gram bileziği borç olarak verdik, 1 hafta sonra borç alan kişi bunu geri
getirdi.
2. 30 gram bileziği sarrafa farklı desenlisi ile değiştirmeye gittik, “istediğin 1
hafta sonra gelecek” dedi ve 1 hafta sonra aldık.
3. 30 gram bileziği tanıdığımıza düğününde taksın diye ödünç olarak verdik. 1
hafta sonra kaybetti ve yerine bir 30 gram bilezik alıp geldi.
1. örnek karzdır. Altınlardan birin olası bir desen farklılığına iki tarafın
da ihtiyacı olmadığı için mübâdele değildir ve dolayısıyla faiz değildir.
2. örnek, sarftır ve mübâdeledir. Çünkü taraflardan birinin istenilen
vasfa ihtiyacı vardır.
3. örnek iâredir, mübâdele değildir. Çünkü altınlardan birisin olası bir
desen desen farklılığı iki taraf için de önemli değildir.
62
Faiz sadece 2. örnekte aranır. Çünkü o mübâdeledir. Faiz de ancak
mübâdelelerde aranır.
Ribânın Nev’leri
1. Fazlalık ribâsı (‫)رﺑﺎ اﻟﻔﻀﻞ‬: Peşin alışverişteki fazlalıktan ibaret olan ribâ
çeşitidir. Ribevî mallardan aynı cins iki malı peşin olarak, biri diğerinden
fazla olması şartıyla değiştirmek ribe’l-fadldır.
1 gr. altını peşin olarak 1,5-2 gr. altınla, 1 teneke buğdayı 2 teneke
buğdayla değiştirmek gibi…
Misallerde görüldüğü gibi fazlalık ribâsı daima aynı cins malların
birbiriyle mübâdelesinde meydana gelir.
Faizde eşitlik kütle eşitliğidir, 83 kıymet eşitliği değildir. Çünkü
kıymet dediğimiz şey illet olmaya elverişli değildir. Zira illetin munzabıt 84
olması lazım gelir. Bir bardak suyun dahi kıymeti şehir merkezinde
farklıdır, çölün ortasında susuz kaldığınızda farklıdır. Dolayısıyla kıymet
değişken olduğu için illet olamaz. 85
2. Nesîe (veresiye) ribâsı (‫)رﺑﺎ اﻟﻨﺴﯿﺌﺔ‬: Veresiye muâmelelerden ve borçlardan
doğan ribâ çeşitidir. Ribânın –biraz sonra göreceğimiz gibi- illetlerinden
birisini kendisinde ortakça bulunduran iki malı veresiye olarak mübâdele
etmek ya da borç verirken fazla almak suretiyle meydana gelen faiz,
ribe’n-nesîedir.
1 gr. altını veresiye olarak 1 gr. altınla, 1 gr. altını veresiye olarak 5gr.
gümüşle, 1 teneke buğdayı veresiye olarak 1 teneke buğdayla, 1 teneke
buğdayı veresiye olarak 2 teneke arpa ile değiştirmek gibi.
Misallere bakılacak olursa nesîe ribâsının aynı cins iki malın ya da
aynı sınıfa dahil iki ayrı cins malın birbiriyle veresiye olarak
mübâdelesinde ortaya çıktığı görülür.
Not: Ribe’l-fadl sadece mislîlerde olur. Dolayısıyla 1 koyun
karşılığında 2 koyun alınabilir. Ribe’n-nesîe hem mislî hem de kıyemîlerde
olabilir. Kıyemî malların mübâdelesinde fazlalık ribâsı kesinlikle
cereyan etmez.
Aynı cins malların aynı ölçekle eşitlenmesidir. Eşitliğin sağlanabilmesi için o şeyin mislî
mi yoksa kıyemî olduğuna karar verilmelidir. Mislîlerde ribe’l-fadl ve ribe’n-nesîe
düşünülebilir, kıyemîlerde sadece ribe’n-nesîe olabilir.
83
84
Halden hale, durumdan duruma değişmeyen.
Kadınların şahitliği konusunda, illet unutkanlık ya da kültürlülük değildir. Çünkü bu
değişkendir. Kadının şahitliğinde, illet kadın olmaktır.
85
63
Mezheblere Göre İlletler
Konuyla ilgili çok hadis mevcuttur. Onların hepsini burada zikretmeyeceğiz.
Ancak, hadislerin hepsinin muhtevasını buraya olduğu gibi kaydetmeye gayret
edeceğiz. Müleffak hadis şeklinde aşağıya alacağımız cümleler toplam hadislerin
adeta tercümesi mahiyetinde olacaktır.
“Altın ile altın, gümüş ile gümüş tartısı tartısına; buğday ile buğday, arpa ile
arpa, hurma ile hurma, tuz ile tuz ölçeği ölçeğine eşit ve peşin olarak
değiştirilecektir. Altın ile gümüş, buğday ile arpa, tuz ile hurma, hurma ile arpa
değiştirildiğinde yine peşin olacak, ancak biri diğerinden mikdar bakımından fazla
olabilecektir. Bu maddelerin külçesi ile sikkesi, eskisi ile yenisi arasında fark yoktur.
İşçilik ve kalite de muteber değildir.” 86
Hanefî ve Hanbelîler’de ribânın illeti [Cins + Ölçü] birliğidir. Ölçü veznî 87 ve
keylî olmalı. Buna göre her iki mezhebce bütün keyli ve vezni mallar ribevî
mallardır. Zirâî ve adedî dahil değildir. Çünkü hadiste bunlar geçmemektedir.
 Mesela buğday, arpa, mercimek, pirinç, nohut, fasulye… keylîlerdendir.
Bunlardan biri diğeriyle değiştirileceği zaman sadece bir illet birleşmiş olur ve
dolayısıyla peşin olması gerekir. Peşin olmaz ise ribe’n-nesîe meydana gelir.
Bunlardan biri aynı cinsiyle değiştirileceği zaman kalite farkına bakılmaz ve
eşit + peşin olması gerekir. Eğer olmazsa sırayla ribe’l-fadl ve ribe’n-nesîe
meydana gelir.
 Zirâî ve adedîler: yumurta adedîdir. Eğer 1 yumurtayla 2 yumurta değiştirilse
ribe’l-fadl meydana gelmez. Ancak peşin olmazsa ribe’n-nesîe meydana gelir.
Hanefîler böyle söylemekle beraber eşitsizlik olursa mekruh da derler.
 Hanefîlerce ribânın tahakkuku için değiştirilen iki bedelden en az birisinin şer’î
ölçü (yarım sa’- normal iki koçan dolusu-) kadar olması gerekir. Dolayısıyla
bir avuç (tek el dolusu) buğday iki avuçla, bir elma iki elma ile değiştirilse faiz
olmaz.
Aynı cinsler arası değişimde, eski ile yeninin, kalitenin ya da işçiliği herhangi bir muteber
değeri yoktur. Bunlar için bir ücret alınacak olsa, bu faiz olur.
86
Bu ibare birçok hadîs-i şerîfin birleştirilmesiyle müleffak olarak oluşturulmuştur:
Buhari, Buyu’: 74-81, 89, Vekâlet: 11; Müslim, Müsâkât: 79-81, 86, 87, 96; Nesai, Buyu’:
42-52. ; Muvatta, Buyu’: 27-39; Tirmizi, Buyu’: 23-24; eş-Şafiî, el-Ümm, 3/14 vd.
Hanefîler veznîleri de ikiye ayırıyor. Altın ve gümüş gibi değerli madenlerle kömür bakır
gibi fazladan 3-5 kilo verilmesi dert edilmeyen madenler aynı sınıfta olmalarına rağmen iki
farklı sınıf gibi düşünülmüş ve dolayısıyla altın ile kömür takas yapıldığında veresiye olabilir
denmiştir.
87
64
 Altın ve gümüş mübâdelelerinde ayar farkı da gözetilmez. Çünkü “itibar,
ğalib-i şâyiadır, nadire değildir,” “Mağlub ademe mülhaktır,” gibi kaideler
katışık maddelerden hangisi daha çoksa o maddenin tamamının o hükümde
olacağını beyan ediyor. Dolayısıyle içerisinde az miktarda bakır bulunan altın,
som altın gibi kabul edilir. Mesela 14 (14/24) ayar, elimizdeki altının 24’te 14
parçasının altın 10 parçasının ise başka bir madde olduğunu ifade eder. Bu
katışık madde altına göre daha az miktarda olduğu için yok kabul edilir ve o
altın parçasının tamamı altın sayılır; hukuken 24 (24/24 som) ayar altından
farklı görülmez. Aynı şekilde 18 (18/24) ve 22 (22/24) ayar altınlar da kendilerindeki altın nisbeti fazla olduğundan- safi altın kabul edilir. Ama 10
(10/24) veya 8 (8/24) ayar altın olsa katışık madde nisbeten altından fazla
olduğu için bu madde parçasının mesela -bakır katışık olması takdirindetamamı bakır kabul edilir. Yani her zaman için katışık maddelerin nisbetlerine
bakılır. Nisbeti fazla olan madde hangisi ise eldeki maddenin tamamı ondan
sayılır. 12 (12/24) ayar altın olsa -katışık maddeler birbirine eşit olacağındanihtiyatla hareket etmek tavsiye olunmaktadır.
Mâlikî ve Şafiîler’de ribânın illeti [Cins + Nakit / Gıda Maddesi Oluşu ]’dur.
Mâlikî ve Şafiî mezhebleri ise hadislerdeki altın ve gümüşün nakit (para), diğer
maddelerin yiyecek maddesi olduğuna bakarak ribânın illetinin cins ve nakit yahut
cins ve gıda maddesi olduğunu söylemişlerdir. Buna göre her iki mezhebce nakitler
(altın ve gümüş) ile bütün yiyecek maddeleri ribevî maldır.
Mâlikî mezhebi yiyecekler konusunda ribe’n-nesîe için değiştirilen maddelerin
sadece yiyecek maddesi (ilaçlar hariç) olmasını kâfi görürken ribe’l-fadl için,
değiştirilen gıda maddelerinin:
1) Doyurucu ve
2) Masrafsız olarak depolanabilmesini şart koşmuştur. Ancak Mâlikîler
ilaçlama, ambalajlama, soğutucu kullanma gibi saklama masrafı yapmaksızın malın
depolanabilir olmasında herhangi bir zaman tahdidi koymamıştır. Mâlikîlerce pek
müraccah olmayan bir görüşte depolanabilme müddeti (6 ay) olarak tahdid
edilmiştir.
Bu illetler bağlamında ribâ tespiti şöyle yapılır:
Ribâ konusunda 2 illet vardır. 88
Fıkıh bablarında bütün konularda tek illet olmasına rağmen sadece ribâda iki illet vardır.
Allahu a’lem bunun sebebi ribâda iki bedel olmasından ötürüdür.
88
65
•
•
•
İlletler her ikisinde de birleşiyorsa mallar hem peşin hem de eşit olarak
değiştirilecektir. Böyle olmaz ise, hem ribe’l-fadl hem de ribe’n-nesîe meydana
gelir. İki ribânın da cereyân etmemesi için bedellerin eşit ve peşin değiştirilmesi
gerekir. Eşit olmaz ise ribe’l-fadl meydana gelir, peşin olmazsa ribe’n-nesîe
meydana gelir. Eşitlik aynı cins mallar arasında geçerlidir. Eğer cinsler farklı
ise bu eşitlikten söz edilemez.
Mesela 5 gr. altın peşin ve eşit olması şartıyla ancak 5 gr. altınla, 5 teneke
buğday aynı şartlarla ancak 5 teneke buğdayla değiştirilir. Bu bedellerden birisi
veresiye veya fazla olduğu zaman ribâ tahakkuk eder. Ribâ konusunda
bedellerin eşitliği mikdarları eşitlenerek sağlanır. Kıymetlerine göre eşitleme
yapılmaz.
İlletlerin sadece birisinde birleşen mallar peşin değiştirilir. Ancak, biri
diğerinden fazla olabilir. Veresiye değiştirildiği takdirde ribâ (nesîe) meydana
gelir.
1 gr. altın peşin olarak 10 gr. gümüşle,
5 teneke buğday peşin olarak 10 teneke arpa ile
5 yumurta peşin olarak 7 yumurtayla değiştirilebilir.
İlk misalde bedeller veznîlikte, ikinci misalde keylîlikte, üçüncü misalde
ise sadece cins illetinde birleşmişlerdir.
Şafiîlerce ilk misalde bedeller sadece nakd, ikinci misalde sadece gıda
maddesinde (ta’âm) birleşmişlerdir. Son misalde ise bedeller hem cins hem de
ta’âm illetlerinde birleştiklerinden Şafiî mezhebine göre bu misalde ribâ
tahakkuk eder. Yani Şafiîlerde peşin olarak 5 yumurta ancak 5 yumurta ile
değiştirilebilir. Çünkü bedeller iki illette birleşmektedir.
Mübâdelede hiçbir illet bulunmuyorsa bunda asla ribâ meydana gelemez.
Mesela 5 gr. altın 10 teneke buğdayla hem peşin hem de veresiye
mübâdele edilebilir. Bunda herhangi bir ribâ endişesi mevcut değildir.
ِ ِ ‫و ِﻋﻠﱠﺘﻪ ِﻋْﻨﺪ� اﻟ َﻜﻴﻞ أ ِو اﻟﻮز ُن )ف( ﻣﻊ اﳉِْﻨ‬
.(‫ﻀ ِﻞ‬
ْ ‫ﺲ )ﻟ ِﺮَﺎﺑ اﻟْ َﻔ‬
َْ ُ ْ َ َ ُُ َ
ََ
Ribe’l-fadlın illeti bize göre, cinsle beraber keyl ve vezndir.
Burada müellif ribe’l-fadl’ı kastetmiştir. ‫ ﻋﻨﺪﻧﺎ‬kelimesini metinde sadece burada
görüyoruz. Allahu a’lem bunun sebebi müellif Şafiîlerin de olduğu bir bölgede
yaşamış ve büyük ihtimalle onlarla bu konu üzerinde sık sık tartışmış olmasındandır.
Belki onlara biraz hak da veriyordu.
ِ
،ُ‫ﱠﺴﺎء‬
ُ ‫ﻓﺈ َذا ُوﺟ َﺪا َﺣ ُﺮَم اﻟﺘﱠـ َﻔ‬
َ ‫ﺎﺿ ُﻞ َواﻟﻨ‬
İlletlerin ikisi de bulunuyorsa fazlalık ve veresiye haram olur.
66
،‫َوإ َذا ﻋُ ِﺪﻣﺎ َﺣﻼﱠ‬
İlletlerin ikisi de yoksa fazlalık ve veresiye helal olur.
ِ
،ُ‫ﱠﻔﺎﺿ ُﻞ )ف( َو َﺣ ُﺮَم اﻟﻨﱠﺴﺎء‬
‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ ﺧﺎ ﱠ‬
ُ ‫ﺻﺔً َﺣ ﱠﻞ اﻟﺘ‬
َ ‫َوإ َذا ُوﺟ َﺪ‬
İlletlerden birisi bulunuyorsa fazlalık helal olurken, veresiye haram olur.
İmam Şafiî fazlalık helaldir demiş olmasına rağmen acaba burada neden, bir (f)
vardır? Hanefîlere göre yumurtayı yumurta ile değiştirdiğimizde bir illet var
olduğundan, fazlalık helaldir. Fakat Şafiîlerde yumurta gıda maddesi olduğundan
hem fazlalık hem de veresiye haram olur. Müellif bu ibareyi yumurta örneğini
düşünerek yazmış olmalı ki (f) koydu.
ِ ِ
.ٌ‫اﻟﺮﺎﺑ َوَرِدﻳﺌُﻪُ ِﻋْﻨ َﺪ اﻟْ ُﻤﻘﺎﺑـَﻠَ ِﺔ ِِﲜْﻨ ِﺴ ِﻪ َﺳ َﻮاء‬
ّ ‫َو َﺟﻴّ ُﺪ ﻣﺎل‬
Ribevî malların iyisi ve kötüsü, kendi cinsleri ile mübâdele edildiği zaman
eşittirler. Yani kütle eşitlemesi yapılacak, kıymet eşitlemesi yapılmayacaktır.
Değiştirilen mallardan birinin eski diğerinin yeni olması yahut değişik
kalitelerde bulunması faiz esaslarının dışına çıkmak için sebep teşkil etmez. Söz
gelimi iki sene önceki mahsulden kalma 5 teneke buğdayı yeni mahsul buğdayla
değiştirdiğimizde yine eşit ve peşin değiştireceğiz. Yeni mahsulden az verilip eski
mahsulden çok alınacak diye bir şart ileriye sürülemez. Bunun gibi malların kalite
farkı da muteber değildir. Makarnalık sert (kunduru) buğday ile ekmeklik yumuşak
buğday birbirleriyle değiştirildiklerinde yine eşit ve peşin olarak değiştirilecektir.
Buğdayın birinin pahalı öbürünün ucuz olmasının bir önemi yoktur. Bununla belki
de dinimiz İslâm, faize kesin bir sed çekmek istemiştir. Eski ve yeni yahut kaliteler
arasında fark gözetseydi ictihad ve teamülle ileride mübâdelelere fazlaca faiz
karışabilirdi. Bu kapıyı sıkı sıkıya kapatması, faiz ihtimaline bile meydan vermemek
istemesinden olabilir. Unutmamak gerekir ki bu farkların gözetilmemesi, sadece bir
cinsin yine aynı cinsle değiştirilmesindedir. Ama değişik cinslerin mübâdelesinde
mikdar farkının olabileceğini az önce izah etmiştik. Eski-yeni ve kalite farkının
gözetilmemesi hadisle sabit olan bir husustur. Hadisleri daha önce kayıt etmiştik.
.(‫ َوﻣﺎ َوَرد ﺑَِﻮْزﻧِِﻪ ﻓَـ َﻮْزﱐﱞ أﺑَ ًﺪا )س‬،(‫ﺺ ﺑِ َﻜْﻴﻠِ ِﻪ ﻓَـ ُﻬ َﻮ َﻛْﻴﻠِ ﱞﻲ أﺑَ ًﺪا )س‬
‫َوﻣﺎ َوَرد اﻟﻨﱠ ﱡ‬
Nass ile birlikte keylî ve veznî olarak zikredilenler, ebediyyen keylî ve
veznîdirler. Ebû Yûsuf bu konuda itiraz eder ve örfün esas alınacağını söyler.
67
Bir şeyin ne ile ölçüldüğünün tespiti hakkında iki görüş vardır:
1. Nasslarda nasıl geçiyorsa öyle kabul edilir. Nasslarda geçmeyenler, örfe
göre tespit edilir.
2. Ebû Yûsuf ise hepsinin örfe göre olduğunu söyler.
Bu bilgilere bâkilarak 3 çıkarım yapılabilir.
1. Altın ve gümüşün veznîliği ebedidir.
2. Örfün değişmesiyle, miktarın/ölçünün de değişmesi ulu’l-emrin kararı ile
olur.
3. Cins farklılığı. Mezheplere göre bir cinsin farklı oluşundan ne zaman söz
edilebilir? Bu konu ileride gelecek.
ِ ‫وﻋ ْﻘ ُﺪ اﻟ ﱠ‬
ِ ‫ف ﻳـﻌﺘَﱪ ﻓِﻴﻪ ﻗَـﺒ‬
ِ ِ‫ﺿْﻴ ِﻪ ﰲ اﻟْ َﻤ ْﺠﻠ‬
،‫ﺲ‬
َ ‫ﺾ ﻋ َﻮ‬
ََ
ُ ْ ُ ْ ُ ‫ﺼ ْﺮ‬
Sarf akdinde her iki bedelinde o mecliste kabzedilmesi şarttır. Birisi
kabzedilmeden önce ayrılacak olursa sarf bâtıl olur. Sarf akdi denince akla ilk altın
ve gümüş gelir ancak burada müellifin zihninde dinar ve dirhem vardır.
ِ
ِ ِ ‫وﻣﺎ ِﺳﻮاﻩ )اﻟﺒﺪل ﰲ اﻟﺼﺮف( ِﻣﻦ‬
‫ﲔ )دون اﻟﻘﺒﺾ(؛‬
ُ ِ‫اﻟﺮﺑَ ِﻮﱠ�ت ﻳَﻜْﻔﻲ ﻓﻴﻪ اﻟﺘـ ْﱠﻌﻴ‬
َُ َ
ّ َ
Nakid dışındaki ribevî mallarda ise, ta’yîn etmek yeterlidir. Çünkü mal
ta’yîn ile taayün eder, para ise kabz ile taayün eder. Öyleyse parada taayün etsin
diye kabz şarttır.
ِ ْ ‫ﺲ ﺑَِﻔ ْﻠﺴ‬
،(‫ﲔ ِﺄﺑ ْﻋﻴﺎ�ِِﻤﺎ )دون دﻳﻮ�ﻤﺎ( )م‬
ُ ُ‫َوﳚ‬
َ ٍ ‫ﻮز ﺑـَْﻴ ُﻊ ﻓَـ ْﻠ‬
Bir felsi iki felsle değiştirmek ayınları ile olursa caizdir. Deyinleri ile olursa
caiz değildir. Aynları demek, onların paralık vasıflarını kaldırdıktan sonraki teneke
halleri demektir.
‫ﻮز ﺑـَْﻴ ُﻊ اﳊِْﻨﻄَِﺔ ﺎﺑﻟﺪﱠﻗِ ِﻴﻖ‬
ُ ُ‫َوﻻ َﳚ‬
Buğdayı buğday unu ile değiştirmek caiz değildir. Çünkü 1) Buğday
keylîdir. 2) Eski şartlarda buğday unu ile buğday -un yapmak ciddi bir işçilik
gerektirmediği ve herkes evinde yapabildiği için- aynı cinslerdir. Aynı cinsler olunca
iki illette birleşmişlerdir. İki illette birleşenler de eşit ve peşin olmak zorundadır.
Buğday ve unu da eşitleme imkanı yoktur. Un çok sıkı, buğday ise ne kadar
68
sıkıştırılsa araları boşlukludur. Faiz konusunda tahmini eşitlik, eşitsizmiş gibi
muâmele görür. Yani tahmini eşitlik faiz olarak düşünülür.
Günümüzde ise buğday unu ile buğdayı değiştirmek caizdir. Caiz olmasının
sebebi, buğdayın una çevrilmesi artık bir sektör olup herkesin kendi emeğiyle
yaptığı bir ameliyye olmadığından ikisi farklı cins olarak kabul edilir. Farklı cins
olunca eşitlenme şartı ortadan kalkar. Öyleyse bir buğday yığınını, bir un yığını ile
değiştirebiliriz. Çünkü farklı cins olduklarından dolayı eşit olma zorunluluğu
ortadan kalkmıştır. Aynı cins olsaydı böyle bir şey caiz olmazdı.
Günümüzde buğday unu ile buğdayın artık farklı cinsler kabul edildiğini
söyledik. Peki İhtilaf-ı Cins Nelerle Bilinir? Şimdi bu konuya değinelim.
1. Şafiî ve Hanbelîler "cins" tesbitinde "isim"e bakmışlardır. Onlarca, "ismin
tebeddülü aynın tebeddülü" olarak kabul edilmiştir. Aynı ismi taşıyan mallar
aynı cins, ismi değişik olan mallar ayrı cins mallardır. Kullanılış gayesinin
aynı yahut ayrı oluşunun bir tesiri yoktur.
Aynı ismi taşıyan değişik mallar yine aynı cins kabul edilir. Mesela
sert (kunduru) buğday, yumuşak buğday, kızılbaşak buğday, Ankara
buğdayı, Rus buğdayı, Meksika buğdayı... değişik neviler olmasına rağmen
hepsine buğday denildiğinden hepsi aynı cinstir.
2. Mâlikîler ise "cins" tesbitinde "menfaat birliği veya menfaat yakınlığı"nı
esas almışlardır. Onlara göre aynı yahut birbirine yakın menfaat sağlayan
mallar aynı cins kabul edilmiştir. Mesela arpa ile tuzun menfaati birbirine
yakındır, öyleyse cinsleri birdir. Çünkü her ikisi ile de azıklanılır. Çeşitli
maddelerden yapılan sirke aynı cinstir. Zira menfaatleri aynıdır.
Menfaatleri ayrı olanlar, asıllarının ayrılığıyla ayrı cins olurlar. Mesela
susam ve yumurta yağlarının cinsleri ayrıdır. Çünkü menfaatleri ayrı olduğu
gibi yapıldıkları hammaddeleri de ayrıdır. Bu iki yağ, birbirleri mukabilinde
fazlaca alınıp satılabilirler. Bal ve şeker de ayrı cins kabul edilmiştir.
3. Hanefîler "cins" tesbitinde üç tane kıstas ortaya koymuştur. Onlara göre
cins değişikliği şunlarla bilinir:
a) Asıllarının ayrı oluşuyla:
Sığır eti ile koyun eti, üzüm sirkesi ile hurma sirkesi, buğday unu ile arpa unu
ayrı cinstir. Çünkü hammaddeleri ayrıdır. Ama inek eti ile manda eti, koyun eti ile
keçi eti aynı cinstir. Zira birinciler "sığır", ikinciler "davar" olduklarından aynı
asıldan üretilmişlerdir. "Sığır" kelimesi büyük baş hayvanların, "davar" kelimesi
küçükbaş hayvanların asıl isimleridir. Deve ve sığır ayrı cins kabul edilmiştir.
b) Kullanılış gayelerinin ayrı oluşuyla:
Koyun yünü ile tiftik ayrı cinstir. Çünkü yün ile tiftiğin kullanıldığı yerler
ayrıdır. Ama koyun sütü ile keçi sütü, koyun eti ile keçi eti aynı cinstir. Çünkü hem
asılları hem de kullanılış gayeleri birdir.
69
c) İşçilik fazlalığıyla:
Burada sözü edilen işçilik bir malı başka bir mal haline sokan işçiliktir. Mesela
buğday ile ekmek ayrı cinstir. Çünkü buğday ekmek oluncaya kadar bir sürü
ameliyeyi gerekli kılmıştır. Ancak, aynı kıstasa göre buğday ile unun ayrı cins kabul
edilmeleri gerekirken Hanefîler bu iki malı aynı cins saymışlardır. Bunun sebebi
belki de eski zamanlarda buğdayı herkesin kendi evinde un yapması yaygın ve kolay
bir ameliyye olmasında ötürü olabilir.
‫َوﻻ ﺎﺑﻟ ﱠﺴ ِﻮ ِﻳﻖ‬
İnce bulgur ile değiştirmek caiz değildir.
،‫َوﻻ ﺎﺑﻟﻨﱡ َﺨﺎﻟَِﺔ‬
Kepek ile değiştirmek de caiz değildir.
،(‫َوﻻ اﻟﺪﻗِ ِﻴﻖ ﺎﺑﻟ ﱠﺴ ِﻮ ِﻳﻖ )ﺳﻢ‬
Un, kavukla da değiştirilmez. Çünkü bunlar da aynı cins sayılmıştır.
ِ َ‫ﺐ ﺎﺑﻟﱡﺮﻃ‬
ِ َ‫ﻮز ﺑـَْﻴ ُﻊ اﻟﱡﺮﻃ‬
،‫ﺐ َوﺎﺑﻟﺘ ْﱠﻤ ِﺮ )ﺳﻢ ف( ُﻣﺘَ َﻤﺎﺛًِﻼ‬
ُ ُ‫َوَﳚ‬
Yaş hurma ile kuru hurmanın değişimi eşit olarak caizdir.
İmam Ebû Yûsuf, Muhammed ve Şafiî’nin itirazların sebebi yaş hurmanın
kuruduğunda eksilecek olmasıdır. Bu yüzden caiz değildir derler.
،(‫ﻮز ﺑـَْﻴ ُﻊ اﻟﻠﱠ ْﺤ ِﻢ ﺎﺑﳊَﻴَـ َﻮ ِان )م ف‬
ُ ُ‫َوَﳚ‬
Et ile hayvan değişimi caizdir. Çünkü et veznî, hayvan ise adedî olduğu için
ölçü; ve duruma göre cins birliği yoktur. Mesela koyun, koyun etiyle değişse cins
birliği olur ama inek, koyun etiyle değişse cins birliği olmaz.
ِ ‫وﳚﻮز ﺑـﻴﻊ‬
ِ ‫اﻟﻜ ْﺮ‬
،‫ﺎﺑس ﺎﺑﻟ ُﻘﻄْ ِﻦ‬
ُ َْ ُ ُ َ
Pamuklu kumaşı pamuk ile değiştmek caizdir. İşçilik fazlalığından ötürü
artık kumaş farklı cins olmuştur.
70
ِ
ِ
ِ
،(‫اﻻﻋﺘِﺒﺎ ِر )ف‬
ْ ‫اﻟﺴ ْﻤ ِﺴ ِﻢ ﺎﺑﻟ ﱠﺸْﻴـَﺮِج )ز( إﻻﱠ ﺑِﻄ ِﺮ ِﻳﻖ‬
ُ ُ‫َوﻻ َﳚ‬
ّ ‫ َوﻻ‬،(‫ﻮز ﺑـَْﻴ ُﻊ اﻟﱠﺰﻳْﺖ ﺎﺑﻟﱠﺰﻳْـﺘُﻮن )ز‬
Zeytin yağını zeytin ile, susamı susam yağı ile değiştirmek ancak itibar
yoluyla caiz olur.
Tarîk-i i’tibâr: Ma’mûl maddenin hammadde içindeki karşılığından fazla
olmasıdır.
Mesela, 4 litre sütten, 1 kilo peynir çıkıyor. İtibar yolu burada şöyledir: Peynir
ile sütü değiştirecek olursam, 1 kilo peynir ve üstüne peynir vermem lâzım gelir. 1
kilo içindeki hammaddeye denk olur. Artı peynir ise sütten geriye kalan posadır.
Yine yukarıdaki et ile hayvan satımı örneğine gelecek olursak, biz koyun ile
koyun eti ile değiştireceğimizde 25 kilo et çıkan bir koyun için 30 kilo vermeliyiz ki
bu 5 kilo onun kelle, paça, ciğer vb. şeylerine denk olsun.
ِ ‫ﲔ اﻟْﻤﺴﻠِ ِﻢ واﳊﺮﰊ ﰲ دا ِر اﳊﺮ‬
ِ
.‫ َوﻳُﻜَْﺮﻩُ اﻟ ﱠﺴﻔﺎﺗِ ُﺞ‬،(‫ب )زس ف‬
َْ
ّ َْ َ ْ ُ َ ْ َ‫َوﻻ رﺎﺑ ﺑـ‬
Darulharbte müslüman ve harbî arasında faiz yoktur. Müslümanın fazla
alması şartıyla harbîden ne kadar alırsa kârdır.
Küfür diyarında faiz almanın mubah olup olmaması, imamlar arasında
münakaşa konusu olmuştur. İmâm-ı Azam Ebû Hanîfe ve İmam Muhammed,
kafirler ülkesinde müslüman ile kafir arasında faizli muamelenin caiz olacağı
görüşündedir. İfadelerden faizin:
1. Küfür ülkesinde,
2. Müslüman ile kafir arasında olması şartıyla caiz görüldüğü anlaşılmaktadır. Bu iki şarttan birinin eksik olması yani Daru’l-İslâm’da veya
müslümanlar arasında yapılır olması halinde faiz kemâkân haram olmada
devam eder.
İmam Ebû Yûsuf dahil diğer imamlar faizin her yerde ve müslümanın bütün
muamelelerinde dolayısıyla daru’l-harbde ve müslüman ile kafir arasında da haram
olduğunu söylemişlerdir. Zahiriyye mezhebinin meşhur imamlarından İbn Hazm,
bu ikinci görüşü şiddetle savunur ve diğerini reddeder.
Süftece, verilen borç paranın başka yerde tahsil edilmesinin şart koşulmasıdır.
“Ben bu parayı sana veriyorum ama bana İstanbul’da vereceksin” demek gibi.
Çünkü burada yoldaki taşıma riskini karşı taraf üstlenmiştir ve bu taraflardan birine
özel olarak dokunan menfaattir. Bu sebepten ötürü mekruhtur.
71
‫ﺎﺑب اﻟﺼﺮف‬
Sarf
ِ ‫ﺎن ﺑـﻌ‬
ِ
ٍ ‫ﻀ ِﻪ ﺑِﺒَـ ْﻌ‬
ِ ‫َوُﻫ َﻮ ﺑـَْﻴ ُﻊ ِﺟْﻨ‬
،‫ﺾ‬
ْ َ َ‫ﺲ اﻷﲦ‬
Nakti nakte bey’ etmektir.
ِ
ِ
‫ﻀﺔً ﺑِِﻔﻀ ٍﱠﺔ‬
‫ﻀ ُﺮوُﻬﺑﻤﺎ‬
‫ﺎﺑع ﻓِ ﱠ‬
ْ ‫ذﻟﻚ َﻣ‬
َ ‫َوﻳَ ْﺴﺘَ ِﻮي ﰲ‬
َ ‫ ﻓﺈ ْن‬،‫ﺼﻮﻏُ ُﻬﻤﺎ َوﺗْﺒـ ُﺮُﳘﺎ‬
ُ ‫)اﻟﺬﻫﺐ واﻟﻔﻀﺔ( َوَﻣ‬
ِ ‫ وﻻ ْاﻋﺘِﺒﺎر‬،‫ﺐ َﱂ َﳚﺰ إﻻﱠ ِﻣﺜْ ًﻼ ﲟِِﺜْ ٍﻞ ﻳ ًﺪا ﺑِﻴ ٍﺪ‬
‫ ﻓَِﺈ ْن َﺎﺑ َﻋ َﻬﺎ ُﳎَ َﺎزﻓَ ًﺔ ﰒُﱠ‬،ِ‫ﺎﺑﻟﺼﻴَﺎ َﻏ ِﺔ َواﳉَْﻮَدة‬
ُْ ْ ٍ ‫ْأو َذ َﻫﺒًﺎ ﺑِ َﺬ َﻫ‬
َ
َ َ َ
ِ ِ‫ف اﻟﺘﱠﺴﺎ ِوي ﰲ اﻟْ َﻤ ْﺠﻠ‬
،‫ﺟﺎز َوإﻻﱠ ﻓَﻼ‬
َ ‫ﻋُ ِﺮ‬
َ ‫ﺲ‬
Sarfta altın ve gümüşün madrubu, mesûğu ve tibri arasında bir fark
yoktur. Eğer gümüş ile gümüş ya da altın ile altın bey’ edilecekse eşit ve peşin
olmak zorundadır. Burada işçilik ve kaliteye itibar edilmez. Eğer eşit veya
peşin olmayarak bey’ akdi yapılacak olursa meclis değişmeden birbirlerine
eşitlenirlerse caizdir. Böyle olmazsa caiz değildir.
Madrûb: para haline getirilmiş olan/ Mesûğ: süs eşyası haline getirilmiş olan/
Tibr: külçe.
Aynı cinsler arasındaki değişimden zikredilen farklılıkların bir itibarı yok.
Ancak bir cins nakti başka cins bir nakit ile değiştirirken istenildiği kadar işçilik
parası alınabilir. Mesela altınla altın değişirken işçiliğe itibar edilmez ama altınla
para değişirken sarraf istediği kadar işçilik fiyatı yükleyebilir.
İşçilik farkı da muteber değildir. Külçe altınla işlenmiş altın müsavidir.
Buradaki işçilik farkını, "İhtilaf-ı Cins Nelerle Bilinir" konusunda işlenmiş olan
"işçilik fazlalığı"ndan ayırmak gerekir. Burada bir maddeyi başka bir madde haline
getirmeyen, aynı maddenin nakış ve tezyinatını ifade eden işçilik farkı
kastedilmiştir. İşçilik farkının muteber olmadığı yine hadislerle sabittir.
Şüphesiz bu noktada kafamızda bir istifham belirmektedir. Sarrafın altın
üzerinde nakış ve desen için harcadığı emek karşılıksız mı kalacaktır? Sarraf bizden
aldığı altını ucuza alıyor, bize satacağı altını da pahalıya satıyor. Bizim verdiğimiz
altın eski kendisininki yeni sayılmaktadır. Hem sarraf bizden aldığı mesela bileziği
bozacak ve ücret mukabilinde kuyumcuya yeniden bilezik yaptıracaktır. Bu emek ve
işçilik hesaba katılmayacak mıdır? İşte burasında işçiliğin karşılığının verilmesi pek
72
tabii görülmektedir. Ama şurası da var ki mesele tahlil edilmeden hüküm vermek
yanlış olacaktır.
Bizim verdiğimiz bilezik belki de bir gün önce aynı sarraftan satın alınmış ve
onun vitrininde "yeni bilezik", "emek verilmiş altın" diye teşhir edilmekteydi. Fakat
aynı emek bir gün sonra sanki hiç yoktur. Henüz yeni olan bir bileziği ezip yeniden
kuyumcuya göndermek emek vermek değil, emeği boşa harcamaktır. Emek verilmiş
bir bileziği bozup yeniden yapmak emek israfı olarak kabul edilmelidir. İnsanları
bilumum israflardan alıkoymak iktisadi bir vecibedir. Diyelim ki sarraf gerçekten
bize vereceği bileziğe emek harcadı ve bu emeğini korumak istiyor. Bizim
vereceğimiz bilezikteki emek neden karşılıksız kalsın da sarrafın emeği para etsin.
Bizim bilezik gerçekten eskimiş ve yıpranmışsa zaten yeni şekline nazaran
gramında eksiklik görülecek, mukabilinde de o nisbette az altın alınacaktır. Her iki
emeğin hesaba katılması halinde bu sefer sarrafların, müşterileri aldatmaları, kendi
bileziğindeki işçiliğin pek fazla, aldıkları "eski" bilezikte ise işçiliğin çok az
olduğunu söylemeleri söz konusu olacaktır. Sonuç olarak en çıkar yolun emek
israfının önlenmesi açısından işçilik farkına itibar etmemek olduğu ortaya çıkar.
Zaten hadisler bunun böyle olacağını açıktan açığa beyan etmektedir. Tekrar edelim
ki bu farkın da gözetilmemesi sadece bir cinsin yine aynı cinsle değiştirilmesinde
mevcuttur. Bir cinsin değişik bir cinsle mübâdelesinde bu farkın hesaba katılması
ribâya sebebiyet vermez. Mesela 1 gr. altını 100 gr. gümüşle yahut 10.000 lira ile
peşin olarak değiştirmede faiz bulunmamaktadır. Yeter ki mübâdele peşin olsun.
Çünkü bedeller sadece tek illette (vezn veya nakd) birleşmektedir.
ِ ‫وﳚﻮز ﺑـﻴﻊ أﺣ‬
ِ
ِ
‫ﻀ ِﺔ ﰲ‬
‫ﺪﳘﺎ‬
َ َ‫ﺎﺑﻵﺧ ِﺮ ُﻣﺘَﻔﺎﺿ ًﻼ َوَﳎ َﺎزﻓَﺔً )ﺑﺸﺮط اﻟـ( ُﻣﻘﺎﺑ‬
َ (‫)اﻟﺬﻫﺐ واﻟﻔﻀﺔ‬
َ ُ َْ ُ َُ َ
.(‫اﺠﻤﻟﻠﺲ‬
Altın ve gümüş, biri diğerinden fazla olacak bir şekilde ve yığın olarak
değiştirilebilir. Fakat peşin olması şarttır. Çünkü veznîlik illeti birleşmektedir.
Sarf akdi alışveriş bahisleri içerisinde hassasiyet isteyen bir bahistir. Selem de
buna yakın bir hassasiyet ister. Küçük bir dikkatsizlik caiz ve meşru olan sarf akdini
faize çevirir. Mesela mübâdelenin yapıldığı mecliste bedellerden birinin
kabzedilmemesi, kabzın meclisten sonraya bırakılması muameleyi faize dönüştürür
veya akdi iptal eder. Zira faiz olma esaslarında söylendiği veçhile ribânın bir veya
iki illetinde birleşen mallar değiştirildiği takdirde en azından peşin olma mecburiyeti
vardır. Aynen bunun gibi taksitle altın satışları da ribâ ile karşı karşıyadır. Halkımız
arasında görüldüğü üzere eksiğine para bozmak da ribâdır. Mesela para bozacak
olan kimse cebinde onu bozacak kadar parasının olmadığını, olan kadarını al, üstünü
73
sonra vereyim şeklindeki eksiğine para bozma meselesinden sakınmak gerekir.
Sarfta bedellerin peşin alınması gerektiğinde icma vaki olmuştur.
ِِ ٍ ِ ِ ِ
ِ
،(‫أﺣ َﺪ َﻋ َﺸﺮ ِد ْرَﳘًﺎ ﺑِ َﻌ َﺸ َﺮةٍ َوِدﻳﻨَﺎ ٍر )ز‬
ُ ُ‫َوَﳚ‬
َ ‫ﻳﻨﺎرﻳْ ِﻦ َود ْرَﻫﻢ َوﺑـَْﻴ ُﻊ‬
َ ‫ﻮز ﺑـَْﻴ ُﻊ د ْرَﳘَ ْﲔ َودﻳﻨﺎر ﺑﺪ‬
2 dirhem ve 1 dinar ile 2 dinar ve 1 dirhemi bey’ etmek caizdir. 11 dirhem
ile 10 dirhem ve 1 dinarı bey’ etmek caizdir.
Bu 1 dirhemi 1 dinar ile değiştirmek gibidir. Tarîk-i i’tibâr vardır.
ِ ِ
ِ
ِ ‫ﺟﺎز َوﻻ ﺑُ ﱠﺪ ِﻣ ْﻦ ﻗَـْﺒ‬
‫ﺾ ﻗَ ْﺪ ِر اﳊِْﻠﻴَ ِﺔ )ﻣﻦ‬
َ ‫ﺎﺑع َﺳْﻴـ ًﻔﺎ ُﳏَﻠًّﻰ ﺑِﺜَ َﻤ ٍﻦ أ ْﻛﺜَـَﺮ ﻣ ْﻦ ﻗَ ْﺪ ِر اﳊ ْﻠﻴَﺔ‬
َ ‫َوَﻣ ْﻦ‬
ِْ ‫اﻟﺜﻤﻦ( ﻗَـﺒﻞ‬
.("‫ وﻫﺬا ﻧﻮع ﻣﻦ "ﻃﺮﻳﻖ اﻻﻋﺘﺒﺎر‬.‫اﻻﻓِْ َﱰ ِاق )ﰲ اﺠﻤﻟﻠﺲ‬
َْ
Süslü kılıcı, taraflar ayrılmadan süsten daha fazla bir semene satmak
caizdir.
Burada da tarîk-i i’tibâr vardır.
Buradaki süslüden maksat kılıcın kabzasının bir tarafının gümüş ile kaplı
olmasıdır.
Semenden kasıt gümüştür. Yani bir tarafta demirle karışık gümüş varken, diğer
tarafta saf gümüş vardır.
Saf gümüşü mamul madde, demirli karışık gümüşüde hammadde saydığımızda;
500 gramlık kılıca, 500 gramdan daha fazla saf gümüş vermeliyiz. 550 gram saf
gümüş verdiğimizi düşündüğümüzde, 500’ü kabzdaki gümüşe sayılır, kalan kısmı da
demire sayılır. 500 gramı peşin olarak verme şartı vardır. 50 gramı ise veresiye
verebiliriz.
Bu olayda sarf ile bey’ aynı akidde birleşmiştir.
ٍ ِ
(‫ﺻ َﺎر )اﻹ�ء أو اﻟﻘﻄﻌﺔ‬
َ ‫َوإ ْن‬
َ ‫ﺾ ﺑَـ ْﻌ‬
َ َ‫ ﻓَـ َﻘﺒ‬،ٍ‫ ْأو ﻗﻄْ َﻌ َﺔ ﻧـُ ْﻘَﺮة‬،‫ﺎﺑع إ�ءَ ﻓﻀﱠﺔ‬
َ ‫ﺾ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ ﰒُﱠ اﻓْـﺘَـَﺮﻗﺎ‬
،‫َﺷ ِﺮَﻛﺔً ﺑـَْﻴـﻨَـ ُﻬﻤﺎ‬
Gümüş ibrik ya da altın satan, semenin bir kısmını aldıktan sonra
birbirlerinden ayrılacak olurlarsa, mebî’ aralarında ortak olur.
Sarf parası ödenen kadar gerçekleşir. Külçenin ya da ibriğin fazlası hakkında
sarf gerçekleşmediğinden, bu kap ya da külçe arada ortak olur. Mesela 100 gramlık
ibriği gümüşle değiştireceğiz. Onun %60’nın parasını verdik %40’ını vermeden
ayrıldık. %40’lık kısım konusundan sarf bâtıl olur. Böylece ayrılıp gidersek
külçenin ya da ibriğin %60’ı benim %40’ı onun olur.
74
ِ ‫ﻓَﺈ ْن اﺳﺘ ِﺤ ﱠﻖ ﺑـﻌﺾ‬
ِ ِ‫ ﻓﺈ ْن ﺷﺎء اﻟْﻤ ْﺸ ِﱰي أﺧ َﺬ اﻟﺒﺎﻗﻲ ِِﲝ ﱠ‬،‫اﻹ�ء‬
َ َ ُ َ
ُ َْ ُْ
َ‫ وإ ْن ﺷﺎء‬،(‫ﺼﺘﻪ )ﻣﻦ اﻟﺜﻤﻦ‬
َ
،(‫)اﻟﻌﻘﺪ( )ﺧﻴﺎر اﻻﺳﺘﺤﻘﺎق‬
َ
ُ‫َرﱠدﻩ‬
İbriğin bir kısmı başkasına ait çıkarsa, müşteri isterse kalan kısmını
hissesi ile alır. İsterse de iade eder.
Burada ‘ustuhikka’ kelimesi, başkasına ait çıkarsa demektir.
Bu durumda eğer müşteri isterse ibriğin geri kalanını semenden hissesiyle alır.
Dilerse de alışverişi tümden reddeder.
ِ ‫وﻟَﻮ اﺳﺘ ِﺤ ﱠﻖ ﺑـﻌ‬
ِ ِ‫اﻟﻘﻄْﻌ ِﺔ أﺧ َﺬ )اﳌﺸﱰي( اﻟﺒﺎﻗﻲ ِِﲝ ﱠ‬
ِ
.ُ‫ﻴﺎر ﻟَﻪ‬
َ َ ‫ﺾ‬
ُ َْ ُْ ْ َ
َ ‫ﺼﺘﻪ )ﻣﻦ اﻟﺜﻤﻦ( َوﻻ ﺧ‬
َ َ
Altının bir kısmı başkasına ait çıkarsa, müşteri kalan kısmı da almak
durumundadır. Geri verme konusunda muhayyerliği yoktur. Bu ibare ile
yukarıdaki ibare arasındaki fark ibriğin te’bizinde zarar olmasıdır.
ِ ُ‫ﻮز اﻟﺒَـْﻴ ُﻊ ﺎﺑﻟ ُﻔﻠ‬
،‫ﻮس‬
ُ ُ‫َوَﳚ‬
Fülûs ile bey’ caizdir.
Fels altın ve gümüş dışındaki paralar demiştik.
ِ
،‫ﺖ �ﻓِ َﻘ ًﺔ َﱂْ ﻳـُ َﻌﻴِّْﻨﻬﺎ‬
ْ َ‫ َوإ ْن ﻛﺎﻧ‬،‫ﺖ ﻛﺎﺳ َﺪ ًة ﻋﻴﱠـﻨَـ َﻬﺎ‬
ْ َ‫ﻓﺈ ْن ﻛﺎﻧ‬
Felsler tedâvülden kalkmış ise, o fülûslar ta’yîn edilir. Çünkü para olmaktan
çıktığı için artık mal olmuştur ve ta’yîni gerekmektedir.
Eğer tedâvüldeyse ta’yîn etmek gerekmez sayısını belirtmek yeterlidir. 5
fülûs, 10 fülûs gibi miktar söylenmesi yeterlidir.
Not: Tedâvülden kalkan para kıyemîleşir.
ِ ‫ﻓﺈ ْن‬
‫ت ﺑَﻄَ َﻞ اﻟﺒَـْﻴ ُﻊ )ﺳﻢ(؛‬
ْ ‫ﺎﺑع ﻬﺑَﺎ )ﺎﺑﻟﻔﻠﻮس( ﰒُﱠ َﻛ َﺴ َﺪ‬
َ
Fülûs ile alışveriş yapsa sonra o fülûs tedâvülden kalksa alışveriş bâtıl
olur. İmâmeyn semen olmadığında akid bâtıl değil fâsid olacağı için bâtıl olmasına
ihtilaf etmişlerdir. Kısmen müstahak(başkasına ait olan) mal için vasıf eksikliği söz
konusudur. Yoksa burada ayıp vardır denilemez. Onun içindir ki vasıf muhayyerliği
devreye sokulmuştur.
75
Tazmin etmek mübâdele etmek manasına gelmez. Öyleyse tazminde mübâdele
esasları geçerli değildir.
ِ
ِِ ِ ْ :‫ﺎل‬
.‫ﺟﺎز‬
‫ﺼ ًﻔﺎ‬
َ َ‫ِد ْرَﳘًﺎ وﻗ‬
َ ‫)ﻧﺼﻒ درﻫ ٍﻢ( إﻻﱠ َﺣﺒﱠ ًﺔ‬
َ
ْ ‫ﻮﺳﺎ َوﻧ‬
ً ُ‫أﻋﻄﲏ ﺑﻪ ﻓُـﻠ‬
.("‫أﻳﻀﺎ ﻧﻮع ﻣﻦ "ﻃﺮﻳﻖ اﻻﻋﺘﺒﺎر‬
ً ‫)وﻫﺬا‬
‫ﺻْﻴـَﺮﻓِﻴًّﺎ‬
ْ ‫َوَﻣ ْﻦ‬
َ ‫أﻋﻄَﻰ‬
Bir kimse, sarrafa dirhem verse ve dese ki: “bana bundan bir fülûs ve
yarımdan biraz eksik dirhem ver” bu caizdir. Bu bir nevî tarîk-i i’tibârdır.
76
(‫ﺎﺑب اﻟﺴﻠﻢ )واﻻﺳﺘﺼﻨﺎع‬
Selem
Selem akdi, veresiye alışverişin tam aksi bir sözleşmedir. Veresiye alışverişte
mebî’ peşin, semen veresiye; selemde ise semen peşin, mebî’ veresiyedir.
Istılahlar:
Rabbu’s-Selem (‫)رب اﻟﺴﻠﻢ‬: Müşteri
Muslemun İleyh (‫)اﻟﻤﺴﻠﻢ إﻟﯿﮫ‬: Bâyi’
Müslemun fîh (‫)اﻟﻤﺴﻠﻢ ﻓﯿﮫ‬: Mebî’
Re’su’l-Mâl (‫)رأس اﻟﻤﺎل‬: Semen (Peşin ödenir).
(Re’su Mâli’s-Selem) (‫)رأس ﻣﺎل اﻟﺴﻠﻢ‬: Semen
Fıkıhta ısmarlamanın iki tane şekli vardır. 1. Selem 2. İstısnâ’
Selem ile istısnâın
karıştırılmamalıdır.
hükümleri
farklı
olduğundan
dolayı
birbirlerine
Selemde yeni bir üretim yoktur, emek yoktur. Üretilmiş olanı satmak vardır.
İstısnâ’da ise malzemeye emek katıp yeni bir şey satmak vardır. Fabrikaların
amaliyelerinin hepsi istısnâ’dır. O halde fabrika ile yapılan anlaşma istısnâ’, bâyi’ ile
yapılan anlaşma selemdir.
Selemde mal para ile değişitiriliken, istısnâ’da para mal+emek ile değiştiriliyor.
Mesela kestane siparişi selem, kestane tatlısı siparişi ise istısnâ’dır. Fabrikadan araba
siparişi istısnâ’, onu hazır alarak bir firmadan sipariş selemdir.
Mali mübâdelelerde bedellerden en az birinin peşin olması lâzımdır. Diğerinin
de ribe’n-nesîe olmaması şartıyla ödeme günün tespit edilmesi lâzımdır. İki bedelin
de veresiye olması İslâm’da yoktur. Bu bedellerin en az bir tanesinin peşin verilmesi
iki şekilde karşımıza çıkar: veresiye alışveriş ve selem. Hem mal hem de paranın
ikisinin de veresiye olarak verilmesi bâtıldır.
ِ
ِ ِ ِ ُ ‫ُﻛ ﱡﻞ ﻣﺎ أﻣ َﻜﻦ ﺿﺒ‬
.‫ َوﻣﺎ ﻻ ﻓَﻼ‬،‫ﺟﺎز اﻟ ﱠﺴﻠَ ُﻢ ﻓِ ِﻴﻪ‬
َ ‫ﻂ ﺻ َﻔﺘﻪ َوَﻣ ْﻌ ِﺮﻓَﺔُ ﻣ ْﻘ َﺪا ِرِﻩ‬
َْ َ ْ
Herhangi bir şeyin sıfatı tespit edilebiliyorsa ve miktarı da belirleniyorsa
kendisinde selem caizdir.
Bir şey karşı tarafın zihninde belirgin olacak şekilde belirlenebilirse selem olur.
Selemin özü budur. Bunun dışındaki diğer kaideler, bu kaideyi izah ederler.
77
Mesela bir mal mislî ise sıfatı ve miktarı tespit edilebilir, kıyemî olması halinde
tespit edilemez. O halde mislî mallarda selem caizdir.
Ayrıca selemde mebîin deyn olması mecburidir. Çünkü ancak deyn olan
mallar mislî olur ve sadece mislî mallar zimmete girebilir. Bunun sebebi de mislî
malların evsafı belirlenebilir, kıyemî malların ise belirlenemez olmasıdır.
ِ‫ﺻ‬
ِ ‫ ﺗَ ْﺴ ِﻤﻴَﺔُ اﳉِْﻨ‬:ُ‫َو َﺷﺮاﺋِﻄُﻪ‬
‫ﻒ‬
ْ ‫اﻟﻮ‬
َ ‫ﺲ َواﻟﻨـ ْﱠﻮِع َو‬
Selemin şartları: Cinsini söylemek mesela buğday, nev’ini söylemek
(buğdayın türüdür. Yani Türkiye’nin buğdayı mı, sulak yerin buğdayı mı, Anadolu
buğdayı mı vs.) ve vasfını söylemek. Vasfı ise buğdayın kaliteli-kalitesiz, yeni-eski
gibi özelliklerini söylemek.
Bu şartlar, taraflar arasında nizaya sebebiyet vermemesi içindir. Bu yüzden
cehâlet-i fâhişe olduğunda selem caiz olmaz.
‫اﻷﺟ ِﻞ َواﻟ َﻘ ْﺪ ِر‬
َ ‫َو‬
Teslim edileceği süre 89(müftâ bih olan 1 aydır 90) ve miktar da belirlenmelidir.
ِ
ِ ‫وﻣ‬
،ٌ‫اﻹﻳﻔﺎء )زﺳﻢ ف( إ ْن ﻛﺎ َن ﻟَﻪُ )ﳌﺴﻠَﻢ ﻓﻴﻪ( ﲪَْ ٌﻞ َوَﻣﺌُﻮﻧَﺔ‬
‫ﻜﺎن‬
ََ
Teslim edilecek olan şeyin nakliyesinde masraf ve zahmeti varsa teslim
edileceği yeri de söyleyecek. Fakat böyle bir zahmeti yoksa, söylemeye de gerek
yoktur.
ِ ‫ون واﻟْﻤﻌ ُﺪ‬
ِ ‫أس اﻟْﻤ ِﺎل ﰲ اﻟْﻤ ِﻜ ِﻴﻞ واﻟْﻤﻮُز‬
ِ
،(‫ود )واﳌﺬروع‬
َْ
َْ
َ
َ ِ ‫َوﻗَ ْﺪر )ﺳﻢ( َر‬
Eğer re’su’l-mâl; keylî, veznî, adedî ya da zirâî gibi mislî bir mal olarak
verilirse re’su’l-mâlin miktarını da belirlemek lâzım gelir.
Re’su’l-mâl olarak cebimizden bir avuç para çıkardığımızı düşünelim. Bu
paraların miktarı bilinmese bile selem caizdir.
Süre konusunda Şafiîlere göre yarım saatliğine de selem olabilir. Ayrıca mal mevcut ve
müşteri bunu görmediyse Şafiîlere göre bu bey’ lafzı ile teslim edilmez. Ancak selem lafzı
ile teslim edilebilir.
89
‫ﻷﻧﮫ أﻗﺼﻰ اﻟﻌﺎﺟﻞ و أدﻧﻰ اﻵﺟﻞ‬. Peşin satışın en uzun süresi, veresiye satışın da en kısa süresi 1
aydır.
90
78
Bir de re’su’l-mâl olarak buğday vereceğimizi düşünelim. Adama “bana 10
tane buzdolabı getir sana şu evsafta 2 ton buğday vereceğim” dersek bu caizdir.
Çünkü burada miktarını belirleyerek, 2 ton buğdayı adamın gözünün önüne
getiriyoruz. Ancak hiçbir miktar zikretmezsek, adamın gözünün önünde hiçbir şey
canlanmayacağı için bu caiz olmayacaktır.
Masanın üzerine koyulan para da miktar belirtmemenin caiz olmasının nedeni
miktarı zaten karşı tarafın gözüyle görmesidir. “Depomda 1 yığın buğday var, bunun
karşılığında…” diye bir selem aktinin caiz olmamasının sebebi ise karşı tarafın bunu
görmemesi ve zihninde bir şey canlandıramamasıdır. Çünkü miktarı ne görüle ne de
bilinebilmektedir. Ama deposuna gidip miktarı söylemeden o yığın buğdayı
gösterecek olursa bu da para örneğinde olduğu gibi caiz olur. Öyleyse, re’su’l-mâli
gösterebiliyorsak miktarı söylemek şart değildir. Eğer gösteremiyorsak miktarı
söylemek şarttır.
ِ ‫ﺾ َر‬
.(‫أس اﻟْ َﻤ ِﺎل ﻗَـْﺒ َﻞ اﻟْ ُﻤ َﻔ َﺎرﻗَِﺔ )ﰲ اﺠﻤﻟﻠﺲ‬
ُ ‫َوﻗَـْﺒ‬
Taraflar ayrılmadan önce re’su’l-mâlin kabz edilmesi şarttır.
Not: Selemde müslemün fihin deyn olması şarttır çünkü mevcut bir mal
sonradan teslim şartıyla satılamaz ve akid fâsid olur. Re’sü’l-mâlin ise ayn olması
şarttır.
ِ ‫وﻻ ﻳ‬
(‫ﺼ ﱡﺢ ﰲ اﻟْ ُﻤْﻨـ َﻘﻄ ِﻊ )ف‬
َ َ
Munkatı’da caiz değildir. Munkatı’: Akid anı ile teslim edileceği tarih
arasında mebî’ zaman zaman piyasada bulunmuyorsa işte bu munkatı’dır ve
Hanefîlere göre bunda selem caiz değildir. Çünkü makdûru’t-teslîm değildir. Yani
madum olma ihtimali vardır.
Şafiîler ise teslim mevsiminde âdeten piyasada bulunan malın mevcut kabul
edildiğini söylerler.
ِ ُ‫ وﻻ ﰲ اﳊﻴـﻮ ِان )ف( وﳊ ِﻤ ِﻪ )ﺳﻢ( وأﻃْﺮاﻓِ ِﻪ وﺟﻠ‬،‫وﻻ ﰲ اﳉﻮ ِاﻫ ِﺮ‬
،ِ‫ﻮدﻩ‬
َُ َ َ
ََ
َ ََ
َ
َ ََ
Kıymetli taşlar, hayvanlarda ve hayvanların kelle-paça/derilerinde selem
caiz olmaz. Çünkü kıyemîdirler.
İmâm-ı A’zam’a göre hayvanın etinde selem caiz olmaz. Çünkü vasfı tespit
edilemeyebilir. Fakat İmâmeyn’e göre caizdir çünkü sığır eti deyince onun hemen
hemen vasıfları anlaşılır. O halde burada dikkat edilmesi gereken taraflar arasında
nizaya sebep olmamasıdır. Niza çıkmayacak şekilde belirginleştirilebiliyorsa bu
79
caizdir ki günümüzde de az çok et-yağ oranı tespit edilebilmektedir. O yüzden artık
etler mislîleşmiş ve selemleri caiz olmuştur.
Kelle-paçada da selem olmaz çünkü kıyemîdirler ve boyutlarında değişiklik
vardır.
Zamanımızda sığır derisinde selem caizdir çünkü kilo ile satılır. Fakat davar
derisinde caiz değildir. Çünkü adedîyyât-ı mütefâviteden olduğu için kıyemîdir.
ِ ‫وﻳ‬
ِ ‫ﺼ ﱡﺢ ﰲ اﻟ ﱠﺴﻤ‬
،�ً‫ﻚ اﻟْ َﻤﺎﻟِﺢ َوْز‬
ََ
َ
Salamura balık eğer veznen olursa caizdir.
Taze balık selem olmaz. Çünkü o gün denizden çıkmayabilir. Dolayısıyla
makdûru’t-teslîm değildir. Fakat salamura balık zaten depolarda olduğu için selemi
caizdir.
Veznen diye belirtmesinin sebebi ise onu mislîleştirmek içindir. Çünkü balığın
tane hesabı satılması adedîyyât-ı mütefâviteye girer.
ِ ‫وﻻ ﻳ‬
ٍ ‫ﺼ ﱡﺢ ﲟِِﻜ‬
،ُ‫ف ِﻣ ْﻘ َﺪ ُارﻩ‬
ُ ‫ْﻴﺎل ﺑِ َﻌْﻴﻨِ ِﻪ ﻻ ﻳـُ ْﻌَﺮ‬
َ َ
Miktarı bilinmeyen keyl-i kıyemî ile selem caiz değildir.
Mesela dedemin babasından kalma antika bir kazan dolduracak buğday üzerine
selem yapılmaz. Öyleyse selemde ölçü birimi de kıyemî değil mislî olacaktır.
Miktarı bilinmeyen bir ölçekle de olmaz.
Vezn-i kıyemîde de selem caiz değildir. Evimizin önündeki tarihi taşın
ağırlığının 10 katı kadar elma gibi…
ِ َ‫وﻻ ﰲ ﻃ‬
،‫ﻌﺎم ﻗَـ ْﺮﻳٍَﺔ ﺑِ َﻌْﻴﻨِﻬﺎ‬
َ
Bizzat bir köyün buğdayı üzerine de selem yapılmaz. Çünkü o köyde o sene
buğday çıkmayabilir. Dolayısıyla makdûru’t-teslîm değildir. Cinslerde ise sadece bir
belde de çıkmadığı sürece caiz demiştik.
ِ ِّ‫ﻮز ﰲ اﻟﺜ‬
،ً‫ﺿﺎ َوُرﻗْـ َﻌﺔ‬
ً ‫ﻴﺎب إ َذا َﲰﱠﻰ ﻃُ ًﻮﻻ َو َﻋ ْﺮ‬
ُ ُ‫َوَﳚ‬
Kumaşların en, boy ve sıklık/kalınlıkları belirtildiği zaman selemi caizdir.
Ruk’a dokuda sıklık ve kalınlıktır. O zamanlar kıyemî sayılan kumaşların en,
boy ve ruk’asını söylemenin sebebi onu mislîleştirmek içindir. Çünkü mislîleştirmek
deyn olabilmesinin sebebidir. Deyn olabileceği zaman da selem caiz olur.
80
Not: Kıyemîler mislîleştirilebiliyor veya yaklaştırılabiliyorsa onlarda da selem
olabilir. Bu kumaş örneğinde olduğu gibi…
ِ ‫ﱭ إ َذا ﻋ ﱠ‬
،‫ﱭ‬
ََ ‫ﲔ اﻟْﻤ ْﻠ‬
َ َ ِ ِ‫وﰲ اﻟﻠﱠ‬
Lebin, kerpiç demektir. Kalıbın vasıfları/ölçüleri belirlendikten sonra
kerpiçte selem caizdir.
ِ ‫أس اﻟْ َﻤ ِﺎل ﻗَـْﺒﻞ اﻟ َﻘْﺒ‬
ِ ‫ﺾ َوﻻ ﰲ َر‬
ِ ‫ف ﰲ اﻟْ ُﻤ ْﺴﻠَ ِﻢ ﻓِ ِﻴﻪ ﻗَـْﺒﻞ اﻟ َﻘْﺒ‬
.‫ﺾ‬
ُ ‫ﱠﺼﱡﺮ‬
ُ ُ‫َوﻻ َﳚ‬
َ ‫ﻮز اﻟﺘ‬
َ
َ
Müslem fihte kabzdan önce tassarruf caiz değildir. Çünkü kabzedilmeden
makdûru’t-teslîm olmaz.
Re’su’l-mâlin de kabzından önce tasarrufu caiz değildir. Selemde semeni
almadan ben A şahsına borçluyum parayı ona devredin denilemez.
Hatırlatma: Müslem fihin teslim günü belirlenmezse selem bâtıl olur. Çünkü
bilinmezlik mebî’dedir. Veresiye alışverişte semenin teslim günü belirlenmezse akid
fâsid olur. Çünkü bilinmezlik semendedir.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻻﺳﺘﺼﻨﺎع‬
İstısnâ’
Belli bir bedel karşılığında bir kimsenin sanat erbabıyla bir eşya yaptırmak için
anlaşmasına istısnâ’ denir.
Istılahları:
Sâni’ (‫)اﻟﺼﺎﻧﻊ‬: İşi yapan sanatkar.
Mustasni’ (‫)اﻟﻤﺴﺘﺼﻨﻊ‬: İşi yaptıran.
Masnu’ (‫)اﻟﻤﺼﻨﻮع‬: Yapılan iş, sipariş verilen mal.
İcâre ve İstısnâ’ın Farkı
Marangoza kapı ve pencere yaptıracağımız bir akid ne zaman istısnâ’ olur ne
zaman icâre olur? Hammadde müşteriden olursa icâre, marangozdan olursa istısnâ’
olur. Bedellerden birisine emek girdi mi bedellerin peşin olma şartı ortadan kalkar.
Sebebi de emeğin mal gibi gösterilememesi ve zaman içinde var olmasıdır.
Dolayısıyla emeğin girdiği yerde bedel veresiye olabilir. Dolayısıyla istısnâ’da her
iki bedel de veresiye olabilir. Selem de ise mal veresiye semen peşin olacaktır.
81
،(‫ وﺎﺑﻹﲨﺎع( )ز‬،95-94 ‫ﺴﺎ� )ﺎﺑﻟﻜﺘﺎب – اﻟﻜﻬﻒ‬
ً ‫اﺳﺘِ ْﺤ‬
َ ‫ﺼﻨَ َﻊ َﺷْﻴـﺌًﺎ‬
ْ َ‫اﺳﺘ‬
ْ ‫ﺟﺎز‬
ْ ‫وإذا‬
Birşeyde istısnâ’ akdi yapıldığında bu istihsanen caizdir.
İstisnâ’ın delili: (Kehf 94,95)
‫ﻋ ٰ ٓﻠﻰ ا َ ْن ﺗَﺠْ ﻌَ َﻞ ﺑَ ْﯿﻨَﻨَﺎ‬
ِ ‫ﻗَﺎﻟُﻮا ﯾَﺎ ذَا ْاﻟﻘَ ْﺮﻧَﯿ ِْﻦ ا ﱠِن ﯾَﺄ ْ ُﺟﻮ َج َو َﻣﺄ ْ ُﺟﻮ َج ُﻣ ْﻔ ِﺴﺪ ُونَ ﻓِﻲ ْاﻻَ ْر‬
َ ً ‫ض َﻓ َﮭ ْﻞ ﻧَﺠْ ﻌَ ُﻞ ﻟَﻚَ ﺧ َْﺮﺟﺎ‬
ۙ
﴾۹٥﴿ ً ‫﴾ ﻗَﺎ َل َﻣﺎ َﻣ ﱠﻜﻨ۪ ّﻲ ﻓ۪ ﯿ ِﮫ َر ۪ﺑّﻲ َﺧﯿ ٌْﺮ ﻓَﺎ َ ۪ﻋﯿﻨُﻮﻧ۪ ﻲ ِﺑﻘُ ﱠﻮ ٍة اَﺟْ َﻌ ْﻞ َﺑ ْﯿﻨَ ُﻜ ْﻢ َو َﺑ ْﯿﻨَ ُﮭ ْﻢ َردْﻣﺎ‬۹٤﴿ � ‫ﺳﺪا‬
َ ‫َو َﺑ ْﯿﻨَ ُﮭ ْﻢ‬
İstihsan zikredildi çünkü istısnâ’da ortada mal yoktur. Selemde neden
ishtihsanen denmedi? Çünkü mallarda mevcutluk makdûru’t-teslîm olmasına göre
idi. Selemdeki muslemun fih bu itibarla mevcut oluyor. Müslemun fih başkasına
devredilmesi konusunda madumdur. Fakat rabbu’s-selem açısından mevcuttur.
،‫ﺼﺎﻧِ ِﻊ ﺑـَْﻴـﻌُﻪُ ﻗَـْﺒ َﻞ اﻟﱡﺮْؤﻳَِﺔ‬
‫ َوﻟﻠ ﱠ‬،‫َوﻟِْﻠ ُﻤ ْﺸ َِﱰي )اﳌﺴﺘﺼﻨِﻊ( ﺧﻴِ ُﺎر اﻟﱡﺮْؤﻳَِﺔ‬
Masnû’ mustesnîin görmesinden önce taayyün etmez. Görmeden önce
vazgeçebilir. Gördükten sonra taayyün eder. Müşteri görünce de görme
muhayyerliği vardır.
Usta, müşteri görmeden önce başkasına satabilir çünkü istisnâ’da
hammaddenin ayn olma şartı yok.
İstısnâ’da masnû ayn değil deyndir.
.(‫ﺻ َﺎر )اﻟﻌﻘﺪ( َﺳﻠَ ًﻤﺎ )زﺳﻢ ف‬
َ ‫َوإ ْن‬
َ ‫أﺟ ًﻼ‬
َ ‫ﺿَﺮ‬
َ (‫ب ﻟَﻪُ )ﻟﻠﺼﺎﻧﻊ‬
Müşteri, usta için süre koyarsa “10 gün sonra alacağım” derse, İmâm-ı
A’zam’a göre akid selem akdine dönüşür. Diğer imamlar “seleme dönüşmez” der.
Bu daha doğrudur, çünkü iş içine emek girmiştir. Emek girdiği için seleme
dönüşmesi mümkün olmaz.
Selem ile istısnâ’ın farkları şunlardır:
1) Selemin belli müddetle yapılması, bu müddetin taraflarca kesinlikle
bilinmesi şarttır. İstısnâ’da ise müddet tayin edip etmemek o kadar önem
taşımaz.
2) Sıfat yönünden selem istisna’dan ayrılır.
Selem her iki taraftan lâzım bir akiddir. Akid yapıldıktan sonra tarafları
bağlar. Artık tek taraflı olarak feshedilemez. Fakat istısnâ’ın lâzım veya
gayr-i lâzım oluşu hem çeşitli durumlara hem de ictihadlara göre farklılık
arzeder.
82
3) Selemde re’su’l-mâl (semen) peşin olarak ödenir. Peşin olarak ödenmesi
ittifakla şart görülmüştür. Halbuki istısnâ’ için paranın peşin ve sonradan
ödenmesi önemli değildir.
4) Selemde, akdin mahalli mal(müslemun fîh)dır. Müslemun ileyhin,
rabbu’s-seleme bu malı hazırca teslim etmekten başka bir görevi yoktur.
Halbuki istısnâ’ akdinde mahal hem iş hem de maldır. Sâni’ iş gücünü ve
hammaddeyi birleştirip yeni bir mal imal ederek mustasnı’a teslim eder.
5) Selemde mahal (müslemun fih) üzerinde herhangi bir ameliye ve
değişiklik yapılmaz. İstısnâ’da ise bir ameliye ve değişiklik mutlaka
gereklidir. İstısnâ’ın varlığı bu ameliyeye bağlıdır.
6) Selemde sonradan teslim edilecek olan mal mutlaka deyndir. Ama
istısnâ’da üzerinde işlem yapılacak hammadde/mal deyn de ayn da olabilir.
7) Selem her iki taraftan lazım bir akid olduğundan taraflardan birinin
ölmesi, akdi iptal etmez. İstısnâ’ ise taraflardan birinin ölümü ile bâtıl olur.
8) Delil yönünden de istısnâ’ ile selem arasında fark vardır. Selem nass ile
sabit olduğu halde istisnâ’ icma veya istihsan yoluyla meşru görülmüştür.
83
‫ﻛﺘﺎب اﻟﺸﻔﻌﺔ‬
Şuf’a
Istılahta ise satılmış olan bir akarı belli şartlar dahilinde müşteri veya bâyiin
rızasına bakılmaksızın satış fiyatı üzerinden üçüncü bir şahsın (şefîin) cebren
temellük etmesidir.
Istılahları:
Şefî’, Şuf’adar (‫)اﻟﺸﻔﯿﻊ – ﺷﻔﻌﮫ دار‬: Şuf’a hakkına sahip olan kimse,
Meşfû’ (‫)اﻟﻤﺸﻔﻮع‬: Satılmış olan akar.
Meşfûun bih (‫)اﻟﻤﺸﻔﻮع ﺑﮫ‬: Şefia şuf’a hakkı sağlayan kendi mülkü,
Halît (‫)اﻟﺨﻠﯿﻂ‬: Satılmış olan akarın su ve yol hakkında (hissesinde) ortak olan.
Şuf’a şefaat ile aynı kökten gelmektedir. Şefaat birisinin yerine bir başkasını
eklemek demektir. Şuf’a ise kişinin kendi mülkünün yanına başka bir mülkü
eklemesi anlamında kullanılır. Şefî’ çift yani kişinin kendi mülkünü çift yapması
anlamına gelir.
ِ ِ ‫وﻻ ُﺷ ْﻔﻌﺔَ إﻻﱠ ﰲ‬
‫اﻟﻌﻘﺎ ِر َﺳ َﻮاءٌ ﻛﺎ َن ِﳑﱠﺎ ﻳـُ ْﻘ َﺴ ُﻢ ْأو ِﳑﱠﺎ ﻻ ﻳـُ ْﻘ َﺴ ُﻢ‬
َ ‫ﺐ )ﺗﺜﺒﺖ( ﰲ‬
َ
َ
َ
ُ ‫ َوﲡ‬،‫اﻟﻌﻘﺎر‬
،(‫)ف‬
Şuf’a sadece gayrimenkullerde olur. Şuf’a hakkı gayrimenkul taksim
edilebilir olsun olmasın sabit olur.
Şuf’a 4 mezhebe göre sadece gayrimenkulde olur. Sadece İmam Mâlik, gemi
gibi bazı büyük malları gayrimenkul hükmünde sayar. Dolayısıyla gemide mesela üç
kişi ortaksa, biri hissesini yabancı birine sattığında diğer ortaklar el koyabiliyorlar.
Zahirilerde ise ortak olan bütün mallarda ister menkul ister gayrimenkul olsun
hepsinde şuf’a vardır.
Hanefîlerde şuf’anın sebebi: gelecek olan yeni müşterinin zararından eski
sahipleri emin kılmaktır. O yüzden Hanefîler bitişik komşuluk şuf’a sebebidir derler.
Bu sadece Hanefîlere ait bir görüştür.
Şafiîlerde şuf’anın sebebi: ortak malın taksim külfetinden kurtulmak olarak
düşünülür.
84
ِ
ٍ ‫ﻘﺎر )اﳌﺸﻔﻮع( ﺑِﻌَِﻮ‬
‫ﻣﺎل‬
ٌ ‫ض )ف( ُﻫ َﻮ‬
َ َ‫ﺐ )اﻟﺸﻔﻌﺔ( إذَا َﻣﻠ‬
َ (‫ﻚ )اﳌﺸﱰي واﳌﺘﻤﻠﻚ‬
َ ‫اﻟﻌ‬
ُ ‫َوﲡ‬
،(‫)ف‬
Şuf’a gayrimenkule mal sayılan bir bedelle sahip olunduğunda gerçekleşir.
Meşfû’ başkasına bir mal mukabilinde intikal etmişse şefîa şuf’a hakkı doğar.
Bey’, ivazlı (karşılıklı) hibe, diyet bedeli, selem, yeni bir akid kabul edildiği takdirde
ikâle mali bir bedelle intikalin gerçekleştiği akidlerdir. Ama meşfû’ ivazsız
(karşılıksız) hibe, sadaka, miras, vasiyyet, mehir, hul’ (muhâlaa) bedeli,
kitabet(azadlama) bedeli, kira bedeli olarak ya da bey-i vefa ile değiştirilmişse
kendisi üzerinde şuf’a hakkı doğmaz. Çünkü adı geçen tasarruflar mali bir bedelle
yapılmamışlardır. Ama bu bedeller, söz konusu tasarruflarda olduğu gibi doğrudan
doğruya menfaat bedeli olarak değil de bu menfaatler önceden malum mallara
mukabil olarak verilse şuf’a sabit olur. Mesela mehir önce 500 bin lira olarak tesbit
edildikten sonra bu 500 bin lira yerine bir akar verilse şuf’a hakkı doğar.
ِ
،‫ﺐ )ﺗﺜﺒﺖ( ﺑـَ ْﻌ َﺪ اﻟﺒَـْﻴ ِﻊ‬
ُ ‫َوﲡ‬
Şuf’a alışverişten sonra sabit olur, öncesinde olmaz.
Mesela tarla sahibi şefîine gitti ve dedi ki “ben tarlamı satıyorum sende benim
şefîimsin almak ister misin?” O da “yok” dedi. Bu durumda şuf’a hakkı düşmüş
olmaz. Bu sözünden sonra dahi tarlanın sahibi tarlasını satsa, şefî’ olan bu satımdan
sonra şuf’a hakkını kullanabilir.
Bey’ icâb ve kabul ile başlar o yüzden şuf’a hakkı da bu andan itibaren sabit
olur.
ِ ‫وﺗَﺴﺘ ِﻘﱡﺮ ﺎﺑﻹ ْﺷ‬
،(‫ﻬﺎد )ﺳﻢ‬
َْ َ
Şuf’a şahitlerle istikrar bulur.
Eskiden şahitler şuandaki belgelerin yerine geçiyordu.
İmâm-ı Azam’a göre şuf’a hakkı istikrar bulduktan sonra iskâtında mürur-u
zaman yoktur. Hatta şuf’a hakkına şahit tutmuş bir şefî’ 50 sene sonra dahi bu
hakkını kullanabilir.
85
İmâmeyn’e göre şuf’a istikrar bulduktan sonra bunun süresi 1 aydır. 91 Bu 1
aylık süre, şefîin düşünme süresi değildir. 92 Buradaki süre belgeleme ve mahkemeye
müracaat süresidir. Şahit bulamaz ise satım belgesi de şahit yerine geçer.
Mecelle 93 İmâmeyn’in görüşünü almıştır. Doğru olan da budur. Çünkü eğer
süre olmazsa, müşteri mesela arsaya bir müessese kurmak istese, bu sefer hep
şefî’den korkar hale gelir. Yani aradan 10 yıl geçse de, şuf’a hakkının bir gün
kullanılabileceğini düşünür.
،(‫ﺎﺑﻷﺧ ِﺬ )ﻣﻦ اﳌﺸﱰي أو ﻣﻦ اﻟﺒﺎﺋﻊ ﺎﺑﻟﻘﻀﺎء أو اﻟﺮﺿﺎ‬
ُ َ‫وﲤُْﻠ‬
ْ ‫ﻚ‬
El koymak ile mülk edinmiş olur.
Yani şefî’ mahkeme kararı ya da bâyi’ ve müşterinin rızası ile meşfûya sahip
olur. Böyle bir durum vaki olur fakat daha parasını veremeden şefî’ ölürse, o zaman
meşfû olan akar şefîin terikesine dahil edilir. Bu durumda adamın bıraktığı terikeden
meşfûun parası ödenerek varisler arasında taksim edilir.
Şefî’ alıncaya kadar, müşterinin oraya sahip olduğu süreçteki kâr ve zarar
müşteriye aittir.
ِِ ِ
ِ ‫ﺐ َوُﻣ ْﻌﺘَ ُﻖ اﻟﺒَـ ْﻌ‬
،ٌ‫ﺾ َﺳ َﻮاء‬
ُ َ‫واﻟْ ُﻤ ْﺴﻠ ُﻢ َواﻟ ّﺬ ّﻣ ﱡﻲ واﻟْ َﻤﺄذُو ُن واﻟْ ُﻤﻜﺎﺗ‬
Müslüman, zimmî, me’zûn, mükateb ve kısmen azatlı köle 94 aynı hakka
sahiptirler.
Burada me’zûn köle kastedilmektedir. Me’zûn köle mülkiyet sahibi
olabilmektedir.
Not: Şuf’a hakkı tecezzî kabul etmez ve satılamaz.
İbareden anlaşılan şudur: şefî’lerden biri müslüman, zimmi, me’zûn köle,
mükatep köle, kısmî hür olan köle ise bunlar şuf’a hakkında birbirlerine eşittir.
Birinin diğerine üstünlüğü yoktur.
91
‫ﻷﻧﮫ أدﻧﻰ اﻵﺟﻞ و أﻗﺼﻰ اﻟﻌﺎﺟﻞ‬
92
Düşünse ya da belgelemeyi ertelerse şefî’n şufa hakkı sâkıt olur.
Mecelle madde 1034: Taleb-i takrir ve işhâddan sonra şefî’ eğer ahar diyarda bulunmak
gibi bir özr-i şerî’si yok iken, taleb-i husumeti bir ay tehir eder ise hakk-ı şuf’ası sâkıt olur.
93
94
Mecelle md. 63: Mütecezzî olmayan bir şeyin ba’zını zikr küllünü zikr gibidir.
İmâm-ı A’zam’a göre ıtk, tecezzî kabul eder. Diğerlerine göre ise tecezzî kabul etmez.
Dolayısıyla biri kölesine %15’in hür dese bu İmâm-ı A’zam’a göre geçerlidir. Diğerlerine
göre ise %15 dediği anda bu %100’e taalluk eder ve köle tümden hür olur. Talakta da
aynıdır.
86
Yani mâlik olabilen insan, şefî’ de olur. Burada insan kaydı, vakıf gibi insan
olamayıp da mâlik olabilenleri dışarıda bırakır.
ِ
ِ ‫ﺐ ﻟِْﻠ َﺨﻠِﻴﻂ ﰲ ﻧـَ ْﻔ‬
(‫ ﰒُﱠ ﻟِْﻠﺠﺎ ِر )اﳌﻼﺻﻖ‬،(‫)اﻟﺸﺮب واﳌﺮور‬
ِّ ‫ﺲ اﻟْ َﻤﺒِﻴ ِﻊ ﰒُﱠ ﰲ َﺣ ّﻖ اﻟْ َﻤﺒِﻴ ِﻊ‬
ُ ‫َوﲡ‬
،(‫)ف‬
Şuf’a hakkında öncelik olarak şu sıra gözetilir: İlk olarak mebîin
kendisine ortak olan kimse, sonra mebîin hakkında ortak olan kimse, en son ise
komşu.
Mebîin kendisine ortak olma sebebi, şuf’a için müttefekun aleyh olan en
kuvvetli sebeptir. Mesela ortaklardan birisi bir dükkandaki veya tarladaki mülk
hissesini ya-bancı bir kimseye satsa diğer ortaklar birinci derecede şuf’a hakkına
sahip olur.
Bundan sonra, 2. kuvvetli haklar aşağıdadır.
Halît, meşfûun su ve yol haklarında ortak olan kimse manasındadır.
Mebîin hakları 2 tanedir.
1. Hakk-ı şirb 95 (tarla ve hayvan sulama hakkı)
2. Hakk-ı murûr (meşfû’daki yoldan kendi tarlana giden yolu kullanma
hakkı).
Bu haklara sahip olanlar, şefî’dirler. Ayrıca burada şuf’a hakkı sağlayan şey
mücerred olarak bizzat hakların kendisindeki ortaklıktır. Öyleki bu haklar
satılmaksızın sadece akar satılsa hiltat (haklarda ortaklık) sebebiyle şuf’a hakkı
doğmaz.
Haklarındaki ortaklık sebebiyle şuf’adar olan birçok insandan bir kısmı
diğerlerinden fazlaca hususen zarar görse bu fazla zarar görenler diğerlerine göre
öncelik hakkına sahiptir. Mesela hususi su arkından 96 bir hususi ark daha açılsa da
bu yeni açılan arktan sulanan bir mülk akar satılsa öncelikle bu yeni arktan sulanan
mülk sahipleri şuf’adar olurlar. Bunlar haklarından vazgeçtikleri takdirde diğer
hususi arktan sulanan mülk sahiplerine sıra gelir.
95
Şürb ile karıştırılmamalı. Şürb insanın içme fiili için kullanılır.
Hususi su arkı, kendisinden tarlalar, bahçeler.... sulanıp o akarların içerisinde nihayet
bulan, suyu biten arktır. Hususi su arkı için yapılan tariflerden biri ve "çıkmaz yol" tarifine
benzeyeni budur.
96
87
Hususi su arkı, kendisinden tarlalar, bahçeler.... sulanıp o akarların içerisinde
nihayet bulan, suyu biten arktır. Hususi su arkı için yapılan tariflerden biri ve
"çıkmaz yol" tarifine benzeyeni budur.
Hususi arkın dışında kalan umumi nehirler, ırmaklar şüf’a için bir sebep teşkil
etmez. Mesela Dicle kenarında doğrudan doğruya nehirden sulanan bir bahçe satılsa
yine doğrudan doğruya Dicleden sulanan diğer bir bahçe sahibi şefi' olmaz. Ama bu
iki akar arasında şüf’anın başka sebebleri mevcutsa o sebeplerle birbirinin şefii
olurlar.
Sulama hakkında söylenen hükümler aynen yol hakkında da geçerlidir. Umumi
yollar şuf’a hakkı için bir sebep değildir. Kapıları böyle bir umumi yol veya caddeye
açılan başkaca bir şuf’a sebebi de bulunmayan iki evden birisi satılsa diğerinin
sahibi şefî’ olmaz. Kendilerine umumi yoldan işlenen tarlalar ve bahçelerde de
durum aynıdır. Fakat hususi yol demek olan çıkmaz sokaklarda hüküm değişiktir.
Çıkmaz sokaktan bir ev satılsa veya kendilerinden işlenip nihayet bulan yollardan
istifade eden bahçelerden birisi satılsa aynı çıkmaz sokağa kapıları açılan diğer ev
sahipleri, aynı yolu kullanan diğer bahçe sahipleri şuf’adar olurlar. Su hakkında
olduğu gibi diğerlerinden fazlaca zarar görebilecek olan ev ya da bahçe sahipleri
diğerlerine göre öncelik hakkına sahiptir. Mesela ana çıkmaz sokaktan bir çıkmaz
sokak daha ayrılsa ve bu tali çıkmaz sokağa kapısı açılan bir ev satılsa aynı tali
sokağa açılan diğer ev sahipleri ana çıkmaz sokağa açılan diğer ev sahiplerine göre
öncelik hakkına sahiptir.
Su hakkı sebebiyle şefî’ olanlar ile yol hakkı sebebiyle şefî’ olanlar şuf’a
haklarını taleb etseler, su hakkından dolayı şuf’adar olanlar tercih edilir. Bunlar
haklarından vazgeçtikleri takdirde yol sebebi ile şefî’ olanlara sıra gelir.
Buraya kadar anlatılanları bir şema üzerinde göstermek meseleyi daha güzel
anlatacaktır.
88
Şemada hususi su arkı ve yol hakları sebebiyle şuf’adar olanlar ve bundan
sonraki maddede ele alınacak olan bitişik komşuluk yüzünden şuf’adar olanlar
görülmektedir.
•
•
•
•
1-19 rakamlı akar sahipleri hakk-ı şirb,
a-ı harfli akar sahipleri hakk-ı mürur sebebiyle şuf’adar olurlar.
Mesela 6 rakamlı akar satılsa öncelikle şuf’a hakkı 4, 5, 7 ve 8 rakamlı
akar sahiplerinindir. Her ne kadar aynı rakamlı diğer akar sahipleri de
ortak su arkı sebebiyle şuf’adar olurlarsa da aynı sebepten şuf’adar olan 4, 5,
7 ve 8 rakamlı akar sahipleri diğerlerine göre daha çok zarar görmeleri
ihtimalinden öncelik hakkına sahiptirler.
4, 5, 7 ve 8 rakamlı akar sahiplerinin şuf’a hakkı eşit seviyededir. Yoksa
5 ve 7 rakamlı akar sahipleri "biz aynı zamanda ona bitişik komşuyuz" diye
hususi bir hak iddia edemezler. Yani su veya yol sebebiyle şuf’a hakkı
varken bitişik komşuların şuf’a haklarını kullanma yetkileri yoktur.
4, 5, 7 ve 8 rakamlı akar sahipleri haklarından feragat ettikleri takdirde
şuf’a haklarını kullanma sırası hususi su arkı sebebiyle şuf’adar olan diğer
şefî’lere yani 1, 2, 3, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18 ve 19 rakamlı
akar sahiplerine gelir. Bu şefî’ler de şuf’a hakkını kullanmada eşit yetkiye
sahiptirler. Su arkı sebebiyle şefî’ olan 1-19 rakamlı akar sahipleri
haklarından feragat ettikleri takdirde bu sefer aynı çıkmaz (hususi) yolu
kullanan a-ı harfli akar sahiplerine sıra gelir, a'dan ı'ya kadar olan mülk
89
•
•
sahipleri de şuf’a hakkını kullanmada eşit haklara sahiptirler. Her ne kadar
1-5 rakamlı akar sahipleri de aynı yoldan işledikleri için aynı hakka sahip
olmaları gerekirken daha önce su arkı sebebiyle şuf’adar olup haklarından
vazgeçtikleri için tekrar o hakka sahip olamazlar.
d harfli akar satılmış olsaydı öncelikle aynı çıkmaz tali yolu kullanan b, c,
e, ve f harfli akar sahipleri şuf’a hakkını kullanacaklardı. Çünkü bu akar
sahipleri çıkmaz yoldan işleyen diğer akar sahiplerine göre daha çok zarar
görebilirler.
b, c,e ve f harfli akar sahipleri bu haklarından vazgeçtikleri takdirde artık
1-6 rakamlı ve a, g, h, ı ile k (6) harfli akar sahipleri şefî’ olurlar.
Su ve yol sebebiyle şuf’a hakkına sahip olanlar toptan haklarından vazgeçseler
şuf’a hakkını kullanma sırası 3. maddede ele alacağımız bitişik komşulara gelir.
Apartmanlarda aynı girişi kullanan daire sahipleri, kendi girişlerinden herhangi
birisi satıldığı zaman ortak hususi yol sebebiyle şefî’ olurlar.
Son olarak satılmış bulunan akara bitişik olan yani ortak sınırı bulunan akar
sahipleri şuf’adar olurlar. Bu sebep şuf’anın en son ve en zayıf sebebidir.
Mesela yukardaki şemada A harfli akar satılsa sadece B harfli akar sahibi şefî’
olur, B harfli akar satılsa A ve C harfli akar sahipleri eşitçe şuf’a hakkını kullanırlar.
I, II ve III rakamlı akarlarda da aynı hüküm cârîdir.
Apartmanlarda ise herhangi bir daire satılsa aynı girişi kullananlar haklarından
vazgeçtikleri takdirde o daireye bütün yönlerden (alt, üst, arka, sağ, sol...) az da olsa
bitişik bulunan diğer daire sahipleri şuf’adar olup o daireyi cebren temellük
edebilirler.
ِ ‫َوﺗـُ ْﻘ َﺴ ُﻢ )اﳌﺸﻔﻮع( َﻋﻠﻰ َﻋ َﺪ ِد اﻟﱡﺮُؤ‬
.(‫وس )ف‬
Meşfû şefî’lerin sınırlarının oranına yani hisselere göre değil, şefî’lerin
sayısına göre bölüştürülür. Çünkü Hanefîlere göre şuf’a, zarardan emin olmak
içindir. Şefî’ olduktan sonra zarar görme konusunda bütün şefî’ler eşittir. Sınırı daha
fazla olan daha fazla rahatsız olur diye bir kaide yoktur. Şafiîlere göre ise şuf’a
taksim külfetinden kurtulmak olduğu için, herkes sınır oranına göre meşfû’dan
alabilir. Çünkü sınır oranı fazla olanlar daha fazla taksim külfetine girecekelerdir.
ِ ِ
ِ َ‫ﻠﺲ ِﻋ ْﻠ ِﻤ ِﻪ َﻋﻠﻰ اﻟﻄﱠﻠ‬
ِ ‫ﻴﻊ ﺎﺑﻟﺒَـْﻴ ِﻊ ﻳـَْﻨـﺒَﻐِﻲ أ ْن ﻳُ ْﺸ ِﻬ َﺪ ﰲ َْﳎ‬
‫ ﻓﺈ ْن َﱂْ ﻳُ ْﺸ ِﻬ ْﺪ ﺑـَ ْﻌ َﺪ‬،‫ﺐ‬
ُ ‫َوإذَا َﻋﻠ َﻢ اﻟﺸﱠﻔ‬
،(‫ﺖ )اﻟﺸﻔﻌﺔ‬
ْ َ‫اﻟﺘ َﱠﻤ ﱡﻜ ِﻦ ﻣْﻨﻪُ )ﻣﻦ اﻹﺷﻬﺎد( ﺑَﻄَﻠ‬
90
Şefî’ meşfûu olduğu malın satıldığını duyduğu anda hemen ona talip
olduğuna dair şahit tutması gerekir. Buna taleb-i muvâsebe denir.
Bir şekilde haberi olsa da yanında kimse olmasa, bazı metinlerde o anda kendi
kendine bu talebi söylemesi gerekir diye geçer. Şuf’a hakkını kullanabilmek için
akarın intikalini duyar duymaz şefî’lerin talepte bulunmaları şarttır. Sıra itibarıyla
gerilerde bulunan şefî’ "sıram gelince talepte bulunurum" düşüncesiyle talebi
geciktirse şuf’a hakkı sâkıt olur. Şefî’ler hangi sırada bulunurlarsa bulunsunlar,
akarın intikalini öğrendikleri an şuf’a haklarını kullanacaklarını bildirmelidirler.
Eğer imkanı olduğu halde şahit tutmayacak olursa şuf’a hakkı bâtıl olur.
Muvasebe talebinden sonra bu talebin hemen gerçekleştirilmesi gerekir. Yoksa şuf’a
hakkı sâkıt olur. Şöyle ki: muvasebe talebinden sonra akarın kendisine intikal ettiği
şahsın (müşteri olabilir), akarın kendisi ya da henüz akarı müşteriye teslim
etmemişse bâyiin yanında ve iki şahidin huzurunda şefî’ "Bu akar filana satılmış, şu
sebeple ben onun şuf’adarıyım, şuf’ayı talep etmiştim, şimdi de istiyorum, şahid
olunuz" der. 1. ve 2. taleplerin, gerekli şahısların akdin duyulduğu mecliste hazır
bulunması halinde, beraberce yapılması da mümkündür.
Şuf’a hakkının %20’sini isteyen birinin hakkı bâtıl olur. Çünkü bu hak tecezzî
etmez. Fakat meşfûun %20’sini istiyorum derse bu sefer hakkı %100 geçerli olur.
Çünkü mütecezzî olmayan bir şeyin ba’zını zikir küllünü zikir gibidir.
ِِ
ِ
ِ
ِ
‫اﻟﻌﻘﺎ ِر‬
َ ‫ﺒﻴﻊ )اﳌﺸﻔﻮع( ﰲ ﻳَﺪﻩ ْأو َﻋﻠﻰ اﻟْ ُﻤ ْﺸ َِﱰي ْأو ﻋْﻨ َﺪ‬
ُ ‫ﰒُﱠ ﻳُ ْﺸﻬ ُﺪ َﻋﻠﻰ اﻟﺒَﺎﺋ ِﻊ إذَا ﻛﺎ َن اﻟْ َﻤ‬
،(‫)اﳌﺸﻔﻮع‬
Buradaki ‘sümme’ sonralık atfı değildir. Sadece kendisinden önceki cümleyi
açıklamak için getirilmiştir.
Eğer bâyi’ mebîi henüz teslim etmediyse yani elinde duruyorsa bâyiin
yanında şahit getirir ya da müşterinin yanında şahit getirir ya da şuf’a hakkını
talep ettiği gayrimenkulün yanında şahit getirir.
ِ ‫ﻂ ﺎﺑﻟﺘ‬
،(‫ﱠﺄﺧ ِﲑ )ﺑﻌﺪ اﻟﺘﻘﺮﻳﺮ( )ﺳﻢ‬
ُ ‫َوﻻ ﺗَ ْﺴ ُﻘ‬
Bunları yaptıktan sonra şuf’a hakkı istikrar bulur. Artık tehir etmekle sâkıt
olmaz. Fakat İmâmeyn’e göre 1 aya kadar süresi vardır.
91
ِ
ِ
ِ
ِ
‫ف ﲟِِْﻠ ِﻜ ِﻪ‬
َ ‫ ﻓِﺈ ْن ْاﻋﺘَـَﺮ‬،‫ﱠﻋﻰ َﻋﻠَْﻴ ِﻪ‬
َ ‫ﻴﻊ اﻟ ﱡﺸ ْﻔ َﻌﺔَ ﻋْﻨ َﺪ اﳊﺎﻛ ِﻢ ﺳﺄ ََل اﳊﺎﻛ ُﻢ اﻟْ ُﻤﺪ‬
ُ ‫ﺐ اﻟﺸﱠﻔ‬
َ َ‫َوإ َذا ﻃَﻠ‬
ِ
ِِ
ِ ‫ ْأو ﻧَ َﻜﻞ )اﳌﺪﻋﻰ ﻋﻠﻴﻪ( َﻋ ِﻦ اﻟﻴَ ِﻤ‬،ٌ‫ﺖ َﻋﻠَْﻴ ِﻪ ﺑـَﻴِّﻨَﺔ‬
‫ﲔ أﻧﱠﻪُ ﻣﺎ‬
ْ ‫ﻗﺎﻣ‬
َ ‫ ْأو‬،‫)ﲟﻠﻚ اﻟﺸﻔﻴﻊ( اﻟﱠﺬي ﻳَ ْﺸ َﻔ ُﻊ ﺑﻪ‬
َ
ِ
،(‫ وﺣﻜﻢ اﻟﻘﺎﺿﻲ ﻟﻠﺸﻔﻴﻊ ﺎﺑﳌﺸﻔﻮع‬.‫ﺖ ِﻣ ْﻠ ُﻜﻪُ )ﻣﻠﻚ اﻟﺸﻔﻴﻊ‬
َ َ‫ﻳـَ ْﻌﻠَ ُﻢ ﺑِﻪ ﺛـَﺒ‬
Şefî’ mahkemede şuf’a hakkını istediği zaman, hâkim müddeâ
aleyhe(şefîin mahkemeye verdiği kişiye; bu bâyi’ de olabilir, müşteri de olabilir)
“sen bu tarlanın şefî’e ait olduğunu biliyor musun?” diye sorar. Eğer itiraf edip bu
tarla şefî’e aittir derse, ya da şefî’ meşfûun bihin kendisine ait olduğuna dair
şahit 97 getirirse ya da müddeâ aleyh yemin teklifi karşısında yemin etmekten
çekinirse, meşfû’ şefîin mülküne sabit olur.
ِ ِ
ِ ‫ وﻻ ﻳﺴﻤﻊ‬،‫ﺎﺻﻢ اﻟﺒﺎﺋﻊ إ َذا ﻛﺎ َن اﻟْﻤﺒﻴﻊ )اﳌﺸﻔﻮع( ﰲ ﻳ ِﺪﻩ‬
ِ
‫اﻟﻘﺎﺿﻲ اﻟﺒَـﻴِّﻨَﺔَ إﻻﱠ‬
ََُْ َ َ
ُ َ
َ َ ‫َوﻟﻠﺸﱠﻔﻴ ِﻊ أ ْن ُﳜ‬
،‫ ﰒُﱠ ﻳَـ ْﻔ َﺴ ُﺦ اﻟﺒَـْﻴ َﻊ َو ْﳚ َﻌ ُﻞ اﻟﻌُ ْﻬ َﺪ َة )ﻣﺆﻧﺔ اﻟﺘﺴﻠﻴﻢ وﻣﺴﺆوﻟﻴﺘﻪ( َﻋﻠﻰ اﻟﺒﺎﺋ ِﻊ‬،‫ﻀَﺮةِ اﻟْ ُﻤ ْﺸ َِﱰي‬
ْ َ‫ِﲝ‬
Meşfû henüz bâyiin elinden çıkmadıysa şefî’, bâyii mahkemeye verebilir.
Kadı şahitleri ancak müşterinin huzurunda dinler. Sonra kadı akdi fesheder.
Sonra teslim masrafını bâyi’ öder.
Teslim masrafının bâyi’ tarafından ödenmesi tarlanın ona ait olmasındandır.
ِ
ِ
ِ
،ُ‫ﻀ ُﺎرﻩ‬
َ ‫إﺣ‬
ْ ُ‫ ﻓﺈ َذا ﻗُﻀ َﻲ ﻟَﻪُ ﻟَ ِﺰَﻣﻪ‬،‫وﻟﻠﺸﱠﻔﻴِﻊ أ ْن ُﳜﺎﺻ َﻢ وإ ْن َﱂْ ُْﳛﻀﺮ اﻟﺜ َﱠﻤ َﻦ‬
Şefî’ semeni hazır etmese bile mahkemeye verme hakkı vardır. Çünkü
şefîin henüz para ödemesi gereken gün ve saat gelmemiştir.
Eğer hâkim meşfûun şefîa verilmesine hükmederse işte bu hükmettiği
zaman artık şefîin semeni getirmesi gerekir. Çünkü artık para ödemesi gereken
gün ve saat gelmiştir.
ِ ‫و‬
،(‫ﺣﱴ ﻳُ َﺴﻠِّ َﻢ إِ َﱃ اﻟْ ُﻤ َﻮّﻛِ ِﻞ )اﳌﺸﱰي‬
‫ﺼ ٌﻢ ﰲ اﻟ ﱡﺸ ْﻔ َﻌ ِﺔ ﱠ‬
ِّ ‫ﻴﻞ‬
ْ ‫ﺎﺑﻟﺸَﺮاء َﺧ‬
ََ
ُ ‫اﻟﻮﻛ‬
Fıkıhta vekîl, müvekkil konumundadır. Kefil ise mekfûlun anh konumundadır.
Yani müvekkil herhangi bir söz söylediğinde ona göre hüküm veriliyorsa aynı
şekilde vekil söylediğinde de ona göre hüküm verilir. Bu yüzden, vekîl bi’ş-şirâ
(müşterinin vekîli), satın aldığı akarı müvekkiline teslim edinceye kadar
şuf’ada mahkemeye verilebilecek olan bir taraftır.
97
Klasik fıkıh metinlerinde “beyyine” kelimesi her zaman şahit manasına gelir.
92
ِ
ِ
ِ ِ
،ُ‫ﻴﻤﺘُﻪ‬
َ ‫َو َﻋﻠﻰ اﻟﺸﱠﻔﻴ ِﻊ ﻣﺜْ ُﻞ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ إ ْن ﻛﺎ َن ﻣﺜْﻠﻴًّﺎ َوإﻻﱠ ﻗ‬
Şefîin, müşterinin ödediği semen eğer mislî ise mislîni vermesi gerekir.
Mislî değilse kıymetini vermesi gerekir. Mesela bir hayvan karşılığında anlaşma
yapılmıştır. Şefî’ bu kıymeti ödeyeceğinde mahkemenin hüküm verdiği gündeki
kıymetini öder çünkü o zaman mâlik olmuştur. Eğer rıza ile verildiyse o zaman şefî’
anlaşma yaptığı zamanki kıymetini öder. Bütün ödemelerde kıymeti ödeyecek olan
kişiyi, o malın damânına girdiği zamanki kiymeti bağlar.
Not: Şuf’a ile tevliye aynı şey değildir çünkü şuf’ada bir alışveriş yoktur.
ِ ‫ﻂ اﻟﺒﺎﺋﻊ ﻋﻦ اﻟْﻤ ْﺸ ِﱰي ﺑـﻌﺾ اﻟﺜﱠﻤ ِﻦ ﺳ َﻘ َﻂ ﻋ ِﻦ اﻟﺸ‬
ِ ‫ ﻓَﺈ ْن ﺣ ﱠ‬،‫ﱠﻔﻴ ِﻊ‬
‫ﻒ ﰒُﱠ‬
َ ‫ﺼ‬
َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ُ ‫َوإ ْن َﺣ ﱠ‬
ْ ّ‫ﻂ اﻟﻨ‬
َ
ِ
ِ
ِ‫ﺼ‬
،(‫ﻒ ْاﻷَ ِﺧِﲑ )وﻳﻠﺘﺤﻖ اﳊﻂ ﺄﺑﺻﻞ اﻟﻌﻘﺪ‬
َ ‫ﺼ‬
ْ ّ‫أﺧ َﺬﻫﺎ ﺎﺑﻟﻨ‬
ْ ّ‫اﻟﻨ‬
َ ‫ﻒ‬
Bâyi’ müşteriye indirim yaparsa, bu indirim şefî’ için de geçerli olur. İlk
önce bir yarısını sonra diğer yarısında indirim yapsa, şefî’ için son indirim
geçerli olmaz. Yani birden fazla indirim yaptığında son indirim şefî’ için geçerli
olmaz. İbaredeki gibi ille de yarım yarım anlamak şart değildir. Mesela 50 bine
anlaşılmıştır. Önce 10 bin indirim sonra bir 10 bin daha sonra bir de 30 bin indirim
yapılırsa; son 30 binlik indirim şefî’ için geçerli olmaz. Çünkü öbür türlü her iki
örnekte de hibe olur ve şuf’a hakkı kaybolur.
ِ
‫اﺧﺘَـﻠَ َﻔﺎ )اﻟﺸﻔﻴﻊ واﳌﺸﱰي( ﰲ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ‬
ْ ‫ َوإن‬،‫ﱠﻔﻴﻊ‬
َ ‫َوإ ْن َز َاد اﻟْ ُﻤ ْﺸ َِﱰي ﰲ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ ﻻ ﻳـَْﻠَﺰُم اﻟﺸ‬
ِ ُ‫ واﻟﺒـﻴِﻨﺔُ ﺑـﻴِﻨﺔ‬،(‫ﻓﺎﻟْ َﻘﻮ ُل ﻗَـﻮ ُل اﻟْﻤ ْﺸ ِﱰي )ﻣﻊ ﳝﻴﻨﻪ‬
.(‫اﻟﺸﻔﻴ ِﻊ )س ف‬
ََّ َّ َ
َ ُ ْ ْ
Müşteri semeni arttırırsa bu fazlalık şefî’ için geçerli değildir.
Müşterinin semene ilavesi şefî’ için akdin aslına iltihak etmez ama bâyiin
indirim yapması şefî’ için akdin aslına iltihak eder. Çünkü müşteri şefîi vazgeçirmek
için bu fiyatı arttırıyor olabilir.
Şefî’ ve müşteri semende ihtilaf ederler ve ikisi de ispatlayamazlarsa
müşterinin yeminle birlikte sözü alınır. İkisi de şahit getiriyorsa şefîin delili
geçerlidir.
Kaide: Şefî’ müddeîdir ve beyyinesi esastır. Müşteri münkirdir kavli esastır.
Not: Yemini ile birlikte ibaresini ekledik çünkü bir yerde birinin sözü asılsa
yanında da kaide olarak yemini istenir. Çünkü zina hariç olayların ispatında 2 şahit
gerekir. Burada bir adam bir söz söyledi bu bir şahit, bir de üstüne yemin ederse bu
da ikinci şahit olarak kabul edilir.
93
*Semen şefî’ için mazmûn bi-nefsihidir.
*Şuf’ada meşfûun el değiştirmesi malın el değiştirmesi anlamına gelmez.
Çünkü şefî’ el koymaktadır ve dolayısıyla ikâle söz konusu değildir.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ ﺑﻄﻼن اﻟﺸﻔﻌﺔ وأﺣﻜﺎﻣﻬﺎ‬
Şuf’a’nın Bâtıl Olması ve Hükümleri
ِ ‫ت اﻟﺸ‬
ِ ‫وﺗَـﺒﻄُﻞ اﻟ ﱡﺸ ْﻔﻌﺔُ ِﲟَﻮ‬
(‫ﱠﻔﻴ ِﻊ )ف‬
ْ َ ُ َْ
Şuf’a hakkı şefîin ölümüyle iptal olur. Hanefîlerde şuf’a hakkı varislere
geçmez. Çünkü kişinin görüş ve düşüncesi miras bırakılamaz. Şuf’a hakkını
kullanmak da bir istek ve irade meselesi olduğundan varislere intikal etmez.
ِِ ِ
،‫ﺾ‬
َ ‫َوﺗَ ْﺴﻠﻴﻤﻪ )ﺣﻖ اﻟﺸﻔﻌﺔ( اﻟ ُﻜ ﱠﻞ أو اﻟﺒَـ ْﻌ‬
Şefîin hakkından tamamen ya da kısmen vazgeçmesi şuf’a hakkını iptal
eder. Çünkü Hanefîlerde şuf’a hakkı gelecek müşterinin zararından emin olmak
maksatlıdır. Eğer şefî’ şuf’a hakkının bir kısmından vazgeçiyorsa o zaman onun bir
zararı yok demektir. Yani şuf’a hakkı tecezzî kabul etmez. Mütecezzî olmayan şeyin
cüzünü zikir küllünü zikir gibidir.
Burada teslim kelimesinin kullanılmasının sebebi bir nevi hakkını müşteriye
teslim etmesi anlamındandır.
Şuf’a hakkı parçalanma kabul etmez, intikal eden mülkün/akarın ya tamamı
talep edilecek ya da tamamen terk edilecektir. Yarısını veya 1/3 ini istemek şuf’a
hakkının sükûtunu gerektirir. Şefî’ler çok fakat kendisine akarın intikal ettiği şahıs
(mesela müşteri) tek olursa şefî’lerden birisi müşterinin rızasıyla kendisine düşen
hisseyi isteyebilir. Müşterilerin de çok olması halinde şefî’lerden birisi sadece bir
müşterinin hissesini talep edebilir. Çünkü bu hallerde teferruk-i safka sebebiyle
müşterilerin zarar görmesi söz konusu değildir.
ٍ ‫ﺼ ْﻠ ِﺤ ِﻪ َﻋ ِﻦ اﻟ ﱡﺸ ْﻔ َﻌ ِﺔ ﺑِﻌِ َﻮ‬
،(‫ض )ﻋﻠﻰ ﻋﻮض‬
ُ ِ‫َوﺑ‬
Şuf’adan bedel karşılığında vazgeçmesi de şuf’a hakkını iptal eder. Çünkü
yine buradan yukardaki gibi şefîin bir zararı olmadığı anlaşılır. Dolayısıyla buna
rağmen para verilirse bu para hibe gibi düşünülür.
94
ِ ِ ‫وﺑِﺒـﻴ ِﻊ اﻟْﻤ ْﺸ ُﻔ‬
،‫ﻀ ِﺎء ﺎﺑﻟ ﱡﺸ ْﻔ َﻌ ِﺔ‬
َ ‫ﻮع ﺑِﻪ ﻗَـْﺒ َﻞ اﻟ َﻘ‬
َ َْ َ
Hâkim şefîin lehine karar vermeden önce şefî’, meşfûun bihi başkasına
satsa hakkını kaybeder.
ِ ِ ُ‫ وِﲟ‬،‫ ﻋ ِﻦ اﻟﺒﺎﺋِ ِﻊ‬98 ‫ﺎن اﻟﺪﱠر ِك‬
ِ ‫ﻀﻤ‬
ِ
،ً‫ي ﺑـَْﻴـ ًﻌﺎ )أَ( ْو إِ َﺟ َﺎرة‬
َ َ
َ َ
َ َ ِ‫َوﺑ‬
َ ‫ﺴﺎوﻣﺘﻪ اﻟْ ُﻤ ْﺸ َﱰ‬
Bâyie kefil olmasıyla kişinin şuf’a hakkı kalkar. Bâyie kefil olmak demek
kefilin bâyi’ konumunda olması demektir.
Şefîin müşteriyle meşfûu üzerinden satım akdi ya da kira akdi olarak bir
pazarlığa girişmesi de şuf’a hakkını iptal eder. Yani şefî’ müşteriye “sen aldığın
bu yeri bana şu kadara sat ya da kirala” derse, bu durumda da şuf’a hakkı iptal olur.
Çünkü bu iktizâen şefîin, bâyiin meşfûu müşteriye satmasına rıza gösterdiği
anlamına gelmektedir.
ِ ‫وﻻ ﺗَـﺒﻄُﻞ ِﲟَﻮ‬
.‫ت اﻟْ ُﻤ ْﺸ َِﱰي‬
ْ ُ ْ َ
Şuf’a hakkı müşterinin ölümüyle sâkıt olmaz. Çünkü meşfûun müşterinin
mülkünden çıkıp başka birinin mülküne girmesi ile şuf’a hakkı sona ermez.
،ُ‫ َوﻟَِﻮﻛِ ِﻴﻞ اﻟْ ُﻤ ْﺸ َِﱰي اﻟ ﱡﺸ ْﻔ َﻌﺔ‬،‫َوﻻ ُﺷ ْﻔ َﻌﺔَ ﻟَِﻮﻛِ ِﻴﻞ اﻟﺒﺎﺋِ ِﻊ‬
Bâyiin vekiline şuf’a yoktur. Bâyiin vekili kendisi gibidir. Bâyiin şuf’a hakkı
yoktur. Dolayısıyla vekilinin de olmaz çünkü satan durumundadır. Mesela bâyi’
şefîa “ben buralarda değilim sen uygun bir müşteri bulursan tarlamı sat” dese o da
birini bulsa ve kendi şefî’ olduğu bir tarlayı satsa şuf’a hakkı talep edemez.
Fakat müşterinin vekilinin şuf’a hakkı vardır. Müşterinin vekili de kendisi
gibidir. Dolayısıyla şuf’a hakkı yine vardır. Mesela birisi arkadaşına vekâlet verse ve
“benim yerime uygun bir tarla bulursan satın al” dese o da kendisinin şefî’ olduğu
bir tarlayı alsa sonradan şuf’a hakkını kullanabilir.
Kaide: *Meşfûun bihin el değiştirmesi şuf’a hakkını iptal ederken, meşfûun el
değiştirmesi şuf’a hakkını iptal etmez.
*Bir hak sabit olduktan sonra iskatı söz konusu olur. Sabit olmadan önce
iskatı söz konusu olmaz
*Meşfû’daki hakiki ya da hükmî değişiklik şuf’a hakkını etkilemez.
98
İmdada yetişmek demektir.
95
ِ
ِ
‫ي ﻓُﻼ ٌن ﻓَ َﺴﻠﱠ َﻢ‬
َ ‫)اﻟﺸﻔﻴﻊ ﺣ ﱠﻖ اﻟﺸﻔﻌﺔ( ﰒُﱠ ﺗَـﺒَـ ﱠ‬
ُ‫ﲔ أﻧﱠﻪُ َﻏْﻴـ ُﺮﻩُ ﻓَـﻠَﻪ‬
ُ
َ ‫ﻴﻞ ﻟﻠﺸﱠﻔﻴ ِﻊ إ ﱠن اﻟْ ُﻤ ْﺸ َﱰ‬
َ ‫َوإ َذا ﻗ‬
،ُ‫اﻟ ﱡﺸ ْﻔ َﻌﺔ‬
Şefîa müşteri filan adamdır denilse ve hakkından vazgeçse; sonra
müşterinin şefîin bildiği kişi değil de başka bir kimse olduğu ortaya çıksa bu
durumda şefîin yine şuf’a hakkı vardır. Yani şefîin yanlış bilgilendirilmesi şuf’a
hakkını iptal etmez.
ِ
ٍ ‫ﺖ ِﺄﺑﻗَ ﱠﻞ أو ِﲟَ ِﻜ ٍﻴﻞ أو ﻣﻮُز‬
ٍ ْ‫ﺖ ِﺄﺑﻟ‬
‫ون ﻓَـ ُﻬ َﻮ‬
ْ ‫ﻴﻞ ﻟَﻪُ إﻧـ َﱠﻬﺎ ﺑِ َﻴﻌ‬
ْ ‫ﲔ أﻧـ َﱠﻬﺎ ﺑِ َﻴﻌ‬
َ ‫ﻒ ﻓَ َﺴﻠﱠ َﻢ ﰒُﱠ ﺗَـﺒَـ ﱠ‬
ْ
َْ ْ
َ ‫َوإذَا ﻗ‬
.‫َﻋﻠﻰ ُﺷ ْﻔ َﻌﺘِ ِﻪ‬
Şefîa meşfûun 1000 dirheme satıldığı söylendi ve o da 1000 dirhemi
duyunca şuf’a hakkından vazgeçti. Sonradan duydu ki 1000’e değil de daha
azına satılmış ya da dirhem ile satılmamış da keylî veya veznî bir mal ile takas
edilmiş. Bu durumda şuf’a hakkı vardır.
ِ ‫ﺎط اﻟ ﱡﺸ ْﻔﻌ ِﺔ ﻗَـﺒﻞ وﺟ‬
ِ ‫وﻻ ﺗُﻜْﺮﻩ )م( اﳊِﻴﻠَﺔُ ﰲ إِﺳ َﻘ‬
،(‫ﻮﻬﺑﺎ )ﺛﺒﻮﻬﺗﺎ‬
ْ
َُ َ
ُُ َْ َ
Şuf’a hakkı sabit olmadan önce o hakkı düşürmek için hile mekruh
değildir.
Mesela bâyi’ meşfûu satmadan önce sınır komşularının olduğu yerlik kadar
kısmını birine hibe diyor. Hibe ettikten sonra sınır komşuluğu kalktığından dolayı
artık, önceden meşfûu olan malını mevhubun lehe satabilir.
Not: Hileye çare ahlaktır, hukuk hileye karşı tedbirini alır ama önüne geçemez.
،ُ‫ﺎﺑع اﻟﺒَﺎﻗِ َﻲ ﻓﺎﻟ ﱡﺸ ْﻔ َﻌﺔُ ﰲ اﻟ ﱠﺴ ْﻬ ِﻢ اﻷ ﱠوِل ﻻ َﻏﲑ‬
َ ‫ﺎﺑع َﺳ ْﻬ ًﻤﺎ ﰒُﱠ‬
َ ‫َوَﻣ ْﻦ‬
Kim bir hisse satarsa sonra geri kalanını satarsa şuf’a ilk sattığı hissededir
diğerlerinde yoktur. Ya da mezkur kısmı sattı, şefî’ şuf’a hakkını kullandı. Onlar
mahkeme işleriyle uğraşırlarken, geriye kalan kısmı başkasına satabilir ve bunda
herhangi bir şuf’a hakkı söz konusu olmaz.
ِ
ًّ ُ‫)اﻟﺪار( ﺑِﺜَ َﻤ ٍﻦ ُﻣ َﺆ ﱠﺟ ٍﻞ ﻓَﺎﻟ ﱠﺸ ِﻔﻴِ ُﻊ إ ْن ﺷﺎء أ ﱠداﻩ‬
‫اﻷﺟ ِﻞ ﰒُﱠ‬
َ ‫ َوإ ْن ﺷﺎءَ ﺑـَ ْﻌ َﺪ‬،‫ﺣﺎﻻ‬
َ ‫َوإن ا ْﺷﺘَـَﺮ َاﻫﺎ‬
َ
.(‫ﱠار )اﳌﺸﻔﻮع‬
ُ
َ ‫�ﺧ ُﺬ اﻟﺪ‬
96
Müşteri bir evi 99 vadeli bir para ile satın alırsa şefî’ isterse onu peşin öder
ve meşfû’ eve el koyar, isterse süre dolduktan sonra parayı ödeyip eve el koyar.
ِ
ِ
‫أﺧ َﺬﻫﺎ ﺑِِﻘﻴ َﻤ ِﺔ‬
َ ‫َوإ َذا ﻗُﻀ َﻲ ﻟﻠﺸﱠﻔﻴ ِﻊ َوﻗَ ْﺪ ﺑَـ َﲎ اﻟْ ُﻤ ْﺸ َِﱰي ﻓﻴﻬﺎ )أَْو َزَر‬
َ َ‫ ﻓَﺈ ْن ﺷﺎء‬،(‫س‬
َ ‫ع أَْو َﻏَﺮ‬
ِ
ِ
‫ي ﻗَـ ْﻠ َﻌﻪُ؛‬
َ ‫ﻣﻘﻠﻮﻋﺎ ﻳﻮم اﻟﻘﻠﻊ( َوإ ْن ﺷﺎءَ َﻛﻠﱠ‬
ً ‫اﻟﺒِﻨَﺎء )أو اﻟﺰرع أو اﻟﻐﺮس‬
َ ‫ﻒ اﻟْ ُﻤ ْﺸ َﱰ‬
Mahkeme şefî’ lehine karar verirse ve müşteri de meşfûun üstüne bir şey
bina etmiş bulunursa, bu durumda şefî’ isterse binanın enkaz vaziyetteki
(malzame) kıymetini ödeyerek binayla birlikte meşfûunu alır. Çünkü şefîin
müşteriye o binayı yıktırıp arsayı boş isteme hakkı vardır. Dolayısıyla o bina şefî’
için enkazdır, isterse malzeme parasını verebilir. Ya da müşteriye yaptığı bu
binayı söktürebilir.
ِ
ِ ‫ﱠﻔﻴﻊ ﰒُﱠ‬
،‫ﱠﺖ َر َﺟ َﻊ ﺎﺑﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ ﻻ َﻏْﻴـ ُﺮ‬
ْ ‫اﺳﺘُﺤﻘ‬
ْ ُ ‫َوﻟَ ْﻮ ﺑـَ َﲎ اﻟﺸ‬
Şefî’ meşfûunu alır üzerine bina yapar da sonradan meşfûu olan akar
bâyiin değil de başkasına ait çıkarsa bu durumda şefî’ sadece meşfûu almak
için verdiği parayı geri alabilir. Başkasını alamaz. Çünkü şuf’ada aslolan
arazidir, bina onun vasfıdır. Vasfında semenden hissesi yoktur.
ِ
ِ
،‫ﺎﺣﺔَ ِﲜَﻤﻴﻊ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ‬
‫ﱠار )اﻟﻘﺪﳝﺔ( ْأو َﺟ ﱠ‬
َ َ‫ﻴﻊ إ ْن ﺷﺎء‬
َ ‫أﺧ َﺬ اﻟ ﱠﺴ‬
َ ‫ﻒ اﻟﺸ‬
ُ ‫ﱠﺠ ُﺮ ﻓﺎﻟﺸﱠﻔ‬
ُ ‫َوإذَا َﺧ ِﺮﺑَﺖ اﻟﺪ‬
‫َوإ ْن ﺷﺎءَ ﺗَـَﺮك؛‬
Eğer meşfûun üzerindeki önceden yapılmış ev yıkılırsa ya da ağaçları
kurursa bu durumda şefî’ isterse o sahayı bütün semen karşılığında alır ama
indirim yaptıramaz. Ya da hakkından vazgeçer. Çünkü meşfûun üzerindeki ev ve
ağaç vasıftır ve vasfında semenden hissesi yoktur.
ِ
ِ
،(‫ﺼﺘﻬﺎ )ﻣﻦ اﻟﺜﻤﻦ‬
‫ﺻﺔَ ِِﲝ ﱠ‬
َ َ‫ﻴﻊ إ ْن َﺷﺎء‬
َ ‫َوإِ ْن ﻧَـ َﻘ‬
َ ‫أﺧ َﺬ‬
َ ‫اﻟﻌ ْﺮ‬
ُ ‫ﺾ اﻟْ ُﻤ ْﺸ َِﱰي اﻟﺒﻨﺎءَ )اﻟﻘﺪﱘَ( ﻓﺎﻟﺸﱠﻔ‬
،(‫ﲤﺎﻣﺎ( )ف‬
ً ‫َوإ ْن ﺷﺎءَ ﺗَـَﺮَك )اﻟﺸﻔﻌﺔ‬
Müşteri meşfû üzerindeki kadim binayı kendi yıkarsa şefî’ isterse
müşterinin yıktığı bu binanın kıymetini semenden hissesiyle alır. Ya da şuf’a
Evin bizzat kendisi meşfû’ değildir. Şuf’a hakkı burada esas olarak arsaya taalluk eder, ev
arsaya tebean dahildir.
99
97
hakkından vazgeçer. Peki, neden böyle oldu? Çünkü burada müşteri bir malı telef
etmiştir. Telef ettiği için de tazmin edecektir. Vasıf burada alışverişle alakalı değil
malın itlâfından ötürü ödenecektir.
ِ
ِ
‫ﺺ‬
َ ‫ ﻓﺈذَا َﺟ ﱠﺬﻩُ اﻟْ ُﻤ ْﺸ َِﱰي ﻧـَ َﻘ‬،‫ﳔﻞ( َﻋﻠَْﻴﻪ َﲦٌَﺮ ﻓَـ ُﻬ َﻮ ﻟﻠﺸﱠﻔﻴﻊ‬
ٌ ‫َوإ ْن ا ْﺷﺘَـَﺮى َﳔْ ًﻼ )ﺣﺪﻳﻘﺔً ﻓﻴﻬﺎ‬
.‫ﺼﺘَﻪُ ِﻣ َﻦ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ‬
‫)اﻟﺸﻔﻴﻊ( ِﺣ ﱠ‬
Müşteri meşfûu olan meyveli bir hurmalık alırsa, şefî’ şuf’a hakkını
kullandığında üzerindeki meyveler de şefîindir. Çünkü bu durumda şefî’ bâyi’
konumunda kabul edilir ve meşfûun üzerindeki her şeye el koyabilir. Müşteri o
meyveleri toplarsa şefî’ onun semenden hissesini eksik öder.
Eskiden beri meşfûu üzerinde var olan ağaç ya da bina, biri tarafından
yıktırılırsa ya da yok edilirse bina, ağaç vs.’nin semenden hissesi vardır. Çünkü
buralarda bir mal telef edilmiştir. Kendi kendine yok olur veya yıkılırsa semenden
hissesi yoktur.
98
‫ﻛﺘﺎب اﻹﺟﺎرة‬
İcâre
Ücret (‫)اﻷﺟﺮة‬: Menfaat karşılığı verilen bedeldir. Bey'deki semen mukabilidir.
İnsana verilen ücrete ecr (‫ )اﻷﺟﺮ‬de denir. Ayrıca "kira" da denir.
Âcir, Mûcir, Mükri (‫ اﻟﻤﻜﺮي‬- ‫)اﻵﺟﺮ – اﻟﻤﻮﺟﺮ‬: Kiraya veren kişi. Bey'de bâyi’
karşılığıdır.
Müste'cir, Müstekri, Mükteri (‫ اﻟﻤﻜﺘﺮي‬- ‫اﻟﻤﺴﺘﺄﺟﺮ – اﻟﻤﺴﺘﻜﺮي‬
): Kiralayan kişi.
ِ
Bey'de müşteri mukabilidir.
Müste'cerun fîh (‫)اﻟﻤﺴﺘﺄﺟﺮ ﻓﯿﮫ‬: Üzerinde ameliye yapmak üzere ecîre teslim
olunan emanet mal. Dikmesi için terziye teslim edilen kumaş gibi,
Îcar (‫)اﻹﯾﺠﺎر‬: Kiraya vermek. Satmak karşılığıdır.
İsti'car (‫)اﻻﺳﺘﺌﺠﺎر‬: Kiralamak. Satın almak karşılığıdır.
Me'cûr (‫)اﻟﻤﺄﺟﻮر‬: Kiralanan şey, kiraya verilen şeye müste'cer (‫ )اﻟﻤﺴﺘﺄ َﺟﺮ‬de
denir.
Ecîr (‫)اﻷﺟﯿﺮ‬: İşçi, amele, ücretli insan. İki kısma ayrılır:
işçi.
1. Ecîr-i Hâss (‫)اﻷﺟﯿﺮ اﻟﺨﺎص‬: Sadece müste'ciri için çalışan ecîr. Özel
2. Ecîr-i Müşterek (‫)اﻷﺟﯿﺮ اﻟﻤﺸﺘﺮك‬: Umuma iş yapan ecîr. Ortak işçi.
İcâre, menfaati satmak demektir.
İcâre bütün hükümlerde bey’ gibidir. Çünkü ikisi de muavâzâttandır. Birinde
para karşılığında mal varken diğerinde para karşılığında emek vardır. Menfaatte
aynen mal gibi hüküm gördüğünden onun da satışı meşrudur ve bey’ gibidir. Ancak
bey’den farkı şudur: bey’de mahal mal iken icârede mahal menfaattir. O halde
menfaatin maldan ne kadar farkı varsa, icârenin de bey’den o kadar farkı vardır.
Mahallinde emek/menfaat bulunan akidler “zamanla ilgili hükümleri” kabul
ederler. Mesela icâre bey’e benzediği için şarta taliki kabul etmezken, istikbale
izafeyi kabul eder. Çünkü zaman menfaatin sınırlandırılması ile alakalı bir unsurdur.
Yani icârede bir şeyin menfaati satılıyorsa bunun süresinin bildirilme mecburiyeti de
vardır. Çünkü ancak zaman koymakla menfaat malum hale geldiği için istikbale
izafeyi kabul eder.
Dolayısıyla mahal menfaatten ibaret olduğu için ücretin peşin verilme
mecburiyeti de ortadan kalkar. Burada bey’den şöyle bir fark vardır. Eğer bey’de
selem gibi mahal sonradan verilecekse semenin peşin verilmesi şarttır. Ama icârede
hem mahal hem de semen sonradan verilebilmektedir. Caiz olmasının sebebi
mahallin emekten oluşmasıdır. Emek ise zamanla meydana gelebilmektedir.
99
ِ
ِ
ِ ِ‫ﻼف اﻟﻘﻴ‬
.(‫ﳊﺎﺟ ِﺔ اﻟﻨﱠﺎس )ﺎﺑﻟﻨﺺ‬
َ ‫ت َﻋﻠﻰ ِﺧ‬
ْ ‫ ُﺟ ّﻮَز‬،‫َوﻫ َﻲ ﺑـَْﻴ ُﻊ اﳌﻨَﺎﻓ ِﻊ‬
َ ‫ﺎس‬
İcâre menfaati satmaktır. İnsanlar ihtiyaç duyduğu için kıyasın hilafına
caiz kılınmıştır. Neden kıyasa muhalif? Çünkü satılacak olan şeyin ortada olması
gerekir menfaat ise ortada değildir, sonradan ortaya çıkacaktır. Ancak mevcudiyeti
teslimi garanti olarak gördüğümüzde yine emek de buna benzer. Dolayısıyla
menfaatin dahil olduğu bütün akidler istihsanen caizdir, kıyâsen değil. Yani bir akde
emek dahil oluyorsa o mutlaka Hanefî ilkelerine göre istihsanen caizdir.
İstihsanın buradaki delili şudur:
Tevbe 60: َ‫َﺎر ۪ﻣﯿﻦ‬
‫اِﻧﱠ َﻤﺎ اﻟ ﱠ‬
ّ ِ ‫ﻋﻠَ ْﯿ َﮭﺎ َو ْاﻟ ُﻤ ۬ َﺆﻟﱠﻔَ ِﺔ ﻗُﻠُﻮﺑُ ُﮭ ْﻢ َوﻓِﻲ‬
ِ ‫اﻟﺮ َﻗﺎ‬
َ َ‫ﯿﻦ َو ْاﻟﻌَﺎﻣِ ﻠ۪ ﯿﻦ‬
َ ‫ـﺮاءِ َو ْاﻟ َﻤ‬
ِ ‫ب َو ْاﻟﻐ‬
َٓ َ‫ﺼﺪَﻗَﺎتُ ﻟ ِْﻠﻔُﻘ‬
ِ ‫ﺴ ۪ﺎﻛ‬
ً
ۜ
َ
ۜ
﴾٦۰﴿ ‫ﻋﻠ۪ ﯿ ٌﻢ َﺣ ۪ﻜﯿ ٌﻢ‬
�
‫و‬
�
‫ﻣ‬
‫ﺔ‬
‫ﻀ‬
‫ﯾ‬
‫ﺮ‬
‫ﻓ‬
‫ﻞ‬
‫ﯿ‬
‫ﱠﺒ‬
‫ﺴ‬
‫اﻟ‬
‫ْﻦ‬
‫ﺑ‬
‫ا‬
‫و‬
�
‫ﻞ‬
‫ﯿ‬
‫ﺒ‬
‫ﺳ‬
‫ﻲ‬
۪‫ﻓ‬
‫و‬
َ ُ ‫َ ۪ ِ ﱣ ِ َ ِ ۪ ِ ۪ َ ِﻦَ ﱣ ِ َ ﱣ‬
َ
Zekat memurlarına zekattan ücret verilmesi bir icâre akdidir.
Zuhruf 32: َ‫ﻀ ُﮭ ْﻢ َﻓ ْﻮق‬
َ ‫ﺴ ْﻤﻨَﺎ ﺑَ ْﯿﻨَ ُﮭ ْﻢ َﻣ ۪ﻌﯿ‬
َ ‫ﺸﺘ َ ُﮭ ْﻢ ﻓِﻲ ْاﻟ َﺤﯿٰ ﻮةِ اﻟﺪﱡ ْﻧﯿَﺎ َو َر َﻓ ْﻌﻨَﺎ ﺑَ ْﻌ‬
َ ‫ا َ ُھ ْﻢ ﯾَ ْﻘ ِﺴ ُﻤﻮنَ َرﺣْ َﻤﺖَ َرﺑِّ ۜﻚَ ﻧَﺤْ ﻦُ َﻗ‬
ۜ� ْ ً
﴾۳۲﴿ َ‫ﺳﺨ ِﺮﯾﺎ َو َرﺣْ َﻤﺖُ َر ِﺑّﻚَ َﺧﯿ ٌْﺮ ﻣِ ﱠﻤﺎ َﯾﺠْ َﻤﻌُﻮن‬
ٍ ‫ﺾ دَ َر َﺟﺎ‬
ُ ‫ت ِﻟ َﯿﺘﱠﺨِ ﺬَ َﺑ ْﻌ‬
ُ ‫ﻀ ُﮭ ْﻢ َﺑ ْﻌﻀﺎ‬
ٍ ‫َﺑ ْﻌ‬
Hadislerde de delili zaten çoktur.
Mebîin malum, mevcut, mütekavvim olmasının şart koşulduğu gibi menfaatin
de böyle olması şarttır. Dolayısıyla bir şeyin satışı caizse icâresi de caizdir. Bir şeyin
satışı caiz değilse icâresi de caiz değildir.
ِ ِ ِ
،ً‫ﺻﻠَ َﺢ أُ ْﺟَﺮة‬
ْ ‫َوﻻ ﺑُ ﱠﺪ ﻣ ْﻦ َﻛ ْﻮن اﻟْ َﻤﻨﺎﻓ ِﻊ َواﻷ‬
َ ‫ﺻﻠَ َﺢ َﲦَﻨًﺎ‬
َ ‫ َوﻣﺎ‬،ً‫ُﺟَﺮةِ َﻣ ْﻌﻠُﻮَﻣﺔ‬
Menfaatin de ücretin de malum olması gerekir. Semen olabilen şey ücret
olabilir.
Bey’de malın nasıl malum olması şart ise menfaatin de malum olması şarttır.
Semen olan her şey icârede ücret olabilir. Semen olmayan bazı şeyler de ücret
olabilir. Menfaat karşılığında ücret olarak menfaat buna örnektir. 100
Not: Ücret olabilen her şey mehir de olur.
ِ ‫وﺗَـ ْﻔﺴ ُﺪ ﺎﺑﻟﺸﱡﺮ‬
،(‫وط )اﳌﻔﺴﺪة‬
ُ
ُ َ
Fâsid şartlar 101 ile icâre de fâsid olur. Çünkü fâsid şartta safkateyn manası
vardır.
Menfaaat karşılığında ücret olarak yine menfaat takas edilecekse, Hanefîler aynı cinsten
olmamasını şart koşmuşlardır.
100
101
Taraflardan birine ya da mahalle hususi faydası dokunan şartlar.
100
ِ
،(‫اﻟﻌْﻴﺐ )واﻟﻮﺻﻒ واﻟﺘﺪﻟﻴﺲ واﻟﺘﻌﻴﲔ واﻟﻨﻘﺪ واﻟﻐﱭ‬
َ ‫َواﻟﺸ ْﱠﺮط َو‬
.‫ﻘﺎل َوﺗـُ ْﻔ َﺴ ُﺦ‬
ُ ُ‫َوﺗ‬
ِ ِ ‫وﻳـﺜْـﺒ‬
‫ﻴﺎر اﻟﱡﺮْؤﻳَِﺔ‬
ُ ُ ََ
ُ ‫ﺖ ﻓﻴﻬﺎ ﺧ‬
İcârede görme, şart, ayıp, vasıf, tedlîs, tayin, nakit, ğabn muhayyerliği
sabit olur. İkâle yapılabilir ve feshedilebilir.
İcârede;
•
•
•
•
•
•
•
•
Görme muhayyerliği: mesela bir kişi görmediği bir evi kendisine anlatıldığı
gibi duymuş ve kira akdi yapmıştır. Görünceye kadar tek taraflı
vazgeçebilir. Bu görme muhayyerliğidir. Ancak görünce anlatıldığı gibi
çıkarsa vazgeçemez.
Ayıp muhayyerliği: …ancak anlatıldığı gibi değilse, mesela eve 150 m2
demişler de ev 130 m2 çıktıysa o zaman ayıp muhayyerliği ile muhayyer
olunur.
Vasıf muhayyerliği: mesela ev rutubetli ise bu, evin bir vasfına taalluk ettiği
için vasıf muhayyerliği ile muhayyer olur.
Tedlîs muhayyerliği: mesela bir dükkan kiralayacağız. Sahibi bize işlek bir
yer olduğunu söyledi ve önceden adamları ayarladı, “ben dükkanı
gösterirken siz müşteri gibi buralara girin çıkın” dedi. Biz de buna aldanarak
o dükkanı kiralasak ve sonradan işlek bir yer olmadığını anlasak o zaman da
tedlis muhayyerliği ile muhayyer oluruz.
Nakit muhayyerliği: evin kirası 500 lira dendi akid yapıldı. Ancak “ücreti
filan gün getireceksin, getirmezsen akid iptal olur” diye konuşuldu.
Getirilirse icâre devam eder değilse fesh edilmiş olur.
Ğabn muhayyerliği: Dükkan sahibi “kirası aylık 5 bin liradır ve bu fiyata bu
semtte başka yer bulamazsınız en hesaplı ben veriyorum” dedi. Müşteri
buna kandı ve kiraladı. Sonra gördü ki bu kira hem piyasaya göre yüksek
hem de bu dükkan gibi civarda birçok dükkan var. Buradaki ücretin oranı
alışverişte aldanma muhayyerliğindeki oranını yakalıyorsa müşteri
muhayyer olur.
İkâle: İkâle de yapılabilir. İcârenin ikâleyi kabul etmesi icâre akdinin
vasfının iki taraftan da lâzım olmasındandır.
Fesh: Taraflardan biri icârenin gereğini yerine getiremeyecek duruma
geldiyse bu durumda icâreyi feshedebilir. Mesela dişi ağrıdığı için diş
hekimine gidecek olan birinin diş ağrısı geçse akdi feshedebilir. Ya da
düğün yapılacaktı ve aşçı ile yemek pişirmesi için anlaşıldı. Fakat
101
taraflardan biri öldü diye düğün iptal edildi. Düğün evi aşçı ile olan
anlaşmasını feshedebilir.
ِ ِ ‫ أو ِﺎﺑﻟﺘ‬،ً‫واﻟْﻤﻨﺎﻓﻊ ﺗـُﻌﻠَﻢ ﺑِ ِﺬ ْﻛ ِﺮ اﻟْﻤﺪﱠةِ َﻛﺴﻜﲎ اﻟﺪﱠا ِر وزرِع اﻷر ِﺿﲔ ﻣ ﱠﺪ ًة ﻣﻌﻠُﻮﻣﺔ‬
‫ﺼْﺒ ِﻎ‬
َ ‫ﱠﺴﻤﻴَﺔ َﻛ‬
ْ ْ َ َْ ُ َ َ ْ َ
ُ
ُْ ُ َ
ُ
ِ
ِِ ِ ِ
ِ ٍ ٍ
‫ﺎﺑﻹﺷﺎرةِ َﻛ َﺤ ْﻤﻞ‬
‫ ْأو‬،ً‫ﻮﻣﺔ‬
ْ ‫إﺟﺎرةِ اﻟﺪﱠاﺑﱠﺔ‬
َ ُ‫ﳊﻤ ِﻞ َﺷ ْﻲء َﻣ ْﻌﻠُﻮم ْأو ﻟَ ْﲑَﻛﺒﻬﺎ َﻣﺴﺎﻓَﺔً َﻣ ْﻌﻠ‬
َ
َ ‫اﻟﺜـ ْﱠﻮب َوﺧﻴﺎﻃَﺘﻪ َو‬
.‫َﻫﺬا اﻟﻄﱠﻌﺎم‬
Menfaatler: belli bir süreyle evde oturmak ve tarlaları ekmek gibi süreyi
belirterek; kumaşı boyamak ve dikmek gibi işi söylemekle; hayvanı belli bir
miktar yükü yüklemek için veya belli bir mesafe binmek için kiralamakla; ya
da “şu” buğdayın taşınması gibi işaretle bilinir.
Menfaat 3 şey ile bilinir.
1. Süre(kullanım süresi) söylemekle “şu evde 7 ay oturacağım”,
2. Yapılacak işi söylemekle(2.kata 2 ton kömür taşımak gibi). Burada
yapılacak işin miktarı belirtilir.
3. İşe işaret etmekle. “Şu gördüğün kömürleri 2.kata çıkar” demek buna bir
örnektir. Burada yapılacak iş ortadır ama miktar belli değildir.
ِ
ِ
ِ
‫ﻠﻠﻤﺴﺘﺄﺟﺮ( أ ْن ﻳَ ْﺴ ُﻜﻨَﻬﺎ‬
‫ﻮﺎﺗ ﻓَـﻠَﻪُ )ﻓ‬
ً ُ‫دارا ْأو ﺣﺎﻧ‬
ْ ‫َوإن‬
َ ‫اﺳ‬
َ
ً ‫ﺘﺄﺟَﺮ‬
َ‫)اﻟﺪار( َوﻳُ ْﺴﻜﻨَﻬﺎ َﻣ ْﻦ ﺷﺎء‬
ِ
ِ
‫ﺼ َﺎرَة َواﳊِ َﺪ َاد َة َواﻟﻄﱠ ْﺤ َﻦ؛‬
َ ‫َوﻳـَ ْﻌ َﻤ َﻞ ﻓﻴﻬﺎ )ﰲ اﳊﺎﻧﻮت( ﻣﺎ ﺷﺎءَ إﻻﱠ اﻟﻘ‬
Ev ya da dükkan kiralayan biri orada oturabilir ya da istediğini
oturtabilir. Kiraya veren kişi mesela “öğrenci oturtmayacaksın” diye şart koşsa o da
oturtsa bu hukuki bir yaptırım gerektirmez çünkü geçerli bir şart değildir. Veya ev
sahibi “en fazla altı öğrenci oturacak” dese de kiracı sekiz öğrenci oturtsa yine bir
şey yapamaz. Çünkü karışma hakkı yoktur. Öğrenci eve zarar verse zaten tazmin
edilecektir. Bu tür kısıtlayıcı müdaheleler günümüzde oluşmaya başlamıştır
maalesef.
Orada çamaşırcılık, demircilik ve değirmencilik dışında istediği işi
yapabilir. Buradan maksat bir dükkanda örfe göre hangi iş yapılabiliyorsa kiracı o
işe denk olarak dükkana zararı dokunan istediği bir iş yapabilir. Daha fazla zarar
veren bir iş yapamaz.
102
ِ ِ ‫و ِإن اﺳﺘﺄﺟﺮ أر‬
‫ َوَﻫ َﻜ َﺬا‬،َ‫ﻮل َﻋﻠﻰ أ ْن ﻳـَ ْﺰَر َﻋﻬﺎ ﻣﺎ ﺷﺎء‬
ُ ‫ ْأو ﻳـَ ُﻘ‬،‫ﲔ ﻣﺎ ﻳـَ ْﺰَرعُ ﻓِﻴﻬﺎ‬
ً ْ ََ ْ َ
َ ‫ﺿﺎ ﻟ ّﻠﺰَراﻋﺔ ﺑـَ ﱠ‬
ِ
ِ
ِ
ِ
‫ِ ﱠ‬
.‫ﲔ‬
َ ‫ﺐ َواﺣ ٌﺪ ﺗَـ َﻌ ﱠ‬
ُ ‫ُرُﻛ‬
َ ‫ﺲ ْأو َرﻛ‬
َ ‫ﺲ اﻟﺜَﻮب إﻻ أﻧﻪ إ َذا ﻟَﺒ‬
ُ ‫ﻮب اﻟﺪﱠاﺑﱠﺔ َوﻟُْﺒ‬
Bir tarlayı ekin ekmek için kiralayan birisi, oraya ne ekileceğini söyler. Ya
da dilediğini ekmek üzere geneller. Çünkü taralaya ekilen şeyin cinsine göre tarla
az ya da fazla zarar görür. Ekeceği şeyin adını söylediği takdirde zarar olarak ondan
daha aşağı olan başka bir şey ekebilir. Ama daha fazla zarar verecek olanı ekemez.
Hayvana binmek, elbise giymek de böyledir. Kimin bineceği, giyeceği belli
edilmeli veya herkes yapabilir diye genellenmelidir. Fakat ona bir kişi bindiğinde
ya da bir kişi giydiğinde taayyün etmiştir. Dolayısıyla artık başkası binemez.
Tıpkı bey’de malı ta’yin ettikten sonra artık başka mal satılamadığı gibi bu durumda
da böyledir.
Kaide: *Müste’cer ta’yîn ile taayün etmez. İlk kullanış ile taayyün eder.
*Me’cûru görmek menfaatini görmek gibidir.
ِ ِ‫وإ َذا اﺳﺘﺄﺟﺮ أَرﺿﺎ ﻟِﻠْﺒ‬
ِ ِ
ِ ‫ﻨﺎء واﻟﻐَﺮ ِس ﻓﺎﻧْـ َﻘ‬
ِ
،‫ﻀﻬﺎ‬
َ َ‫ﻴﻤﻬﺎ ﻓﺎ ِر َﻏﺔً ﻛﻤﺎ ﻗَـﺒ‬
َ
ً ْ ََ ْ َ
ْ
ُ ‫ﺐ َﻋﻠَْﻴﻪ ﺗَ ْﺴﻠ‬
ُ ‫ﻀﺖ اﻟْ ُﻤ ﱠﺪةُ َﳚ‬
،‫ﱠﺠ ِﺮ‬
َ ‫َواﻟﱠﺮﻃْﺒَﺔُ ﻛﺎﻟﺸ‬
Müste’cir bina yapmak ya da ağaç dikmek için bir yeri kiralasa ve sonra
süre bitse, müste’cir onu sahibinden kabzettiği gibi bomboş teslim etmesi
gerekir. Yonca da ağaç gibidir. Yonca ittisâl-i karâr ile toprağa bağlı olduğu için
kökünden sökmesi gerekir, biçmek yetmez.
ِ
ِ ‫ﺖ اﻷرض ﺗَـْﻨـ ُﻘﺺ ﺎﺑﻟْ َﻘﻠْ ِﻊ ﻳـ ْﻐﺮم ﻟَﻪ‬
ِ َ‫ﻓَﺈ ْن ﻛﺎﻧ‬
‫ َوإ ْن‬،ُ‫ﻮﻋﺎ َوﻳـَﺘَ َﻤﻠﱠ ُﻜﻪ‬
‫اﻵﺟ ُﺮ‬
َ َ‫)اﳌﻮﺟﺮ( ﻗ َﻴﻤﺔ‬
ً ُ‫ذﻟﻚ َﻣ ْﻘﻠ‬
ُ ْ
ُ َُ َ
ُ
ُ
ِ ‫ض أ ْن ﻳﻀﻤﻦ ﻟَﻪ‬
ِ ‫ﺖ اﻷرض ﻻ ﺗَـْﻨـ ُﻘﺺ ﻓﺈ ْن ﺷﺎء‬
ِ َ‫ﻛﺎﻧ‬
َ‫اﻟﻘ َﻴﻤﺔ‬
ً
ُ ْ
ُ‫)ﻣﻘﻠﻮﻋﺎ( َوﻳـَﺘَ َﻤﻠﱠ ُﻜﻪُ ﻓَـﻠَﻪ‬
ُ َ َ ْ َ ِ ‫اﻷر‬
َ َ
ْ ‫ﺐ‬
ُ
ُ ‫ﺻﺎﺣ‬
ِ ‫ذﻟﻚ ﺑِ ِﺮﺿﺎ ﺻ‬
ِ َ ‫ أو ﻳﺘَـﺮ‬،‫ﺎﺣﺒِ ِﻪ‬
،‫ض ِﳍََﺬا َواﻟْﺒِﻨﺎءُ ِﳍََﺬا‬
ُ ‫اﻷر‬
َ َ َ
ْ ‫اﺿﻴﺎن ﻓَﺘ ُﻜﻮ ُن‬
َ ْ
Binayı sökmek ile yer zarar görecek ise kiraya veren kişi enkaz vaziyetteki
bu söküntünün(malzemenin) kıymetini müste’cire verir ve ona sahip olur.
Çünkü arsa sahibinin bunları söktürme hakkı vardır. Dolayısıyla onun açısından bu
bina enkazdır.
Eğer sökmek ile yer zarar görmüyorsa, yer sahibi isterse enkaz kıymetini
ona öder ve ona sahip olur. Bunun, müste’cirin rızası ile olması gerekir. Burada
rıza olmasının sebebi müste’cirin zarara girmemesidir. Şu durumda bu normal bir
bey’ akdi olur ve rıza şart hale gelir.
103
Ya da iki taraf da rızalı olurlarsa, tarla onun bina berikinin olarak
ortaklaşırlar ve bu ortaklığın adı şirket-i mülk olur. Şirket-i mülk haline getirdikten
sonra isterlerse bunu ticaret yollu olarak beraber kullanabilirler. Bu da şirket-i akd
olur.
ِ
ٍ ‫وإ ْن َﲰﱠﻰ ﻣﺎ َﳛ ِﻤﻠُﻪ ﻋﻠﻰ اﻟﺪﱠاﺑﱠِﺔ َﻛ َﻘ ِﻔﻴ ِﺰ ِﺣْﻨ‬
‫)وز� أو‬
ً ُ‫ﻄﺔ ﻓَـﻠَﻪُ )ﻓﻠﻠﻤﺴﺘﺄﺟﺮ( أ ْن َْﳛ ِﻤ َﻞ ﻣﺎ ُﻫ َﻮ ِﻣﺜْـﻠُﻪ‬
َُ ْ َ
َ
ِِ
،‫ﺲ ﻟَﻪُ أ ْن َْﳛ ِﻤ َﻞ ﻣﺎ ُﻫ َﻮ أﺛْـ َﻘ ُﻞ َﻛﺎﻟْ ِﻤْﻠ ِﺢ‬
‫أﺧ ﱡ‬
َ ‫ﺿﺮرا( ْأو‬
ً
َ ‫ َوﻟَْﻴ‬،‫ﻒ ﻛﺎﻟﺸﱠﻌﲑ‬
“Bir ölçek buğday” gibi hayvana yükleyeceği şeyin adını söylerse, o
söylediği şeyin yerine (zarar ve ağırlık itibari ile) denk olan ya da daha hafif olan
mislini de yükleyebilir. Tuz gibi daha ağır olan bir şeyi yükleyemez.
Hayvan için veznen demek yeterli değildir, zarar kelimesinin de eklenmesi
gerekir. Aşağıda da açıklaması geleceği üzere mesela hayvana 100 kilo pamuk
yükleyeceğim deyip 100 kilo demir yüklenemez çünkü hayvana zarar verir. Ancak
günümüzdeki taşıtlarda bu farketmemektedir.
ِ
ِ
ِّ ‫)اﳌﺴﺘﺄﺟﺮ( ﺑَِﻘ ْﺪ ِر‬
‫ﺿ ِﻤ َﻦ‬
،(‫�دةِ )ﺳﻢ‬
َ (‫ﺖ )ﻣﺎﺗﺖ‬
ْ َ‫َوإ ْن َز َاد َﻋﻠﻰ اﻟْ ُﻤ َﺴ ﱠﻤﻰ ﻓَـ َﻌﻄﺒ‬
َ ‫اﻟﺰ‬
ُ
Söylediği mala ilave yaparsa ve hayvan telef olursa, İmâm-ı A’zam’a göre
ne kadar fazla yüklediyse o kadar oranda tazmin eder. Mesela kiracı hayvan 100
kilo yükleyeceğim dedi ama 150 kilo yükledi ve hayvan öldü. 50 kilo fazla yükledi
toplam 150 kilo oldu. 150’nin içinde 3 tane 50 kilo var. Hayvan 6 bin lira idiyse,
1/3’ni öder. Çünkü o fazlalıktan ötürü öldü. İmâmeyn’e göre hayvanın hepsini
tazmin eder.
ِ
ِ
،‫ﺲ ﻟَﻪُ أ ْن َْﳛ ِﻤ َﻞ ِﻣﺜْ َﻞ َوْزﻧِِﻪ َﺣ ِﺪ ًﻳﺪا‬
َ ‫َوإ ْن َﲰﱠﻰ ﻗَ ْﺪ ًرا ﻣ َﻦ اﻟ ُﻘﻄْﻦ ﻓَـﻠَْﻴ‬
Bir miktar pamuk yükleyeceğini söylese, aynı ölçüde demir yükleyemez.
Çünkü hayvana 10 kilo pamuk ile 10 kilo demir yüklemek aynı şey değildir. Pamuk
tüm sırta yayıldığından birçok yere baskı yapar ve taşıması kolaydır. Fakat demir tek
bir noktaya baskı yapar ve baskı yaptığı yere zarar verebilir.
Peki günümüzde kamyonlara 15 ton pamuk yükleyeceğiz deyip 15 ton demir
yüklesek buna hakkımız var mıdır? Evet. Çünkü kamyonlarda demir, pamuğa göre
çok daha rahat ve risksiz taşınır.
104
ِ
ِ ِ (‫ف آﺧﺮ )ﻓﻌﻄﺒﺖ‬
ِ
ِ
‫ﺖ‬
ْ َ‫ﺿَﺮﻬﺑﺎ ﻓَـ َﻌﻄﺒ‬
َ ‫ ﻓﺈ ْن‬،(‫ﻒ )ﺳﻢ‬
َ
َ‫ﺼ‬
ْ ّ‫ﺿﻤ َﻦ اﻟﻨ‬
ْ ‫َوإِن‬
ْ ‫اﺳﺘَﺄْ َﺟَﺮَﻫﺎ ﻟﻴَـ ْﺮَﻛﺒَﻬﺎ‬
َ َ َ ‫ﻓﺄرَد‬
.(‫ﺿ ِﻤﻨَﻬﺎ )ﺳﻢ‬
َ
Hayvanı binmek üzere kiralasa ve başka birisini de arkasına bindirse ve
hayvan ölse yarısını öder.
Neden yukarıdaki gibi kilo ile oran hesabı yapılmadı? Çünkü İmâm-ı A’zam
insanı hürmetten ötürü kilo olarak değil birim olarak değerlendirir.
Hayvanı döverse ve hayvan ölse hayvanı tazmin eder. Çünkü İmâm-ı
A’zam’a göre hayvanı hiç dövmemesi gerekir. Fakat İmâmeyne göre örfün izin
verdiği kadar dövebilir. Çünkü eşek gibi bazı hayvanlar vurulmadıkça haraket
etmezler.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻷﺟﺮاء‬
Ucera
ِ
‫اﳌﺎل‬
ُ ‫ َو‬،‫ﺣﱴ ﻳَـ ْﻌ َﻤ َﻞ‬
‫اﻷﺟَﺮَة ﱠ‬
‫ﺼﺒﱠ ِﺎغ َواﻟ َﻘ ﱠ‬
‫ إﻣﺎ( ُﻣ ْﺸﺘَـَﺮٌك ﻛﺎﻟ ﱠ‬:1) :ُ‫اَْﻷُ َﺟَﺮاء‬
ْ ‫ َوﻻ ﻳَ ْﺴﺘَﺤ ﱡﻖ‬،‫ﺼﺎ ِر‬
،(‫)اﳌﺴﺘﺄﺟﺮ ﻓﻴﻪ( أﻣﺎﻧَﺔٌ ﰲ ﻳَ ِﺪﻩِ )ﻳﺪ اﻷَ ِﺟ ِﲑ‬
َ
Ucerâ: boyacı ve çamaşırcı gibi (1. ya) müşterektir.
Ecîr-i Müşterek, belirli kişiye çalışmayan ve kim gelirse ona iş yapan ecîrdir.
Mesleklerin umumu böyledir. Mesela berberler, terziler, lokantalar, kendi
muayehanesi olan doktorlar.
Müşterek işçinin 2 tane hükmü vardır.
1. İş yapmadıkça ücreti haketmez.
2. Müste’cerun fih, işçinin yanında emanettir. Emanette taksîr 102 ve teaddî 103
olmadığı sürece tazmin edilmez. Bu ikisinden biri varsa, emanet mazmûn
bi-nefsihi olur.
‫ﻘﻄﺎع اﳊَْﺒ ِﻞ ِﻣ ْﻦ‬
ِ ْ‫ َواﻧ‬،‫ َوَزﻟَ ِﻖ اﳊَ ﱠﻤ ِﺎل‬،(‫ َﻛﺘَ ْﺨ ِﺮﻳﻖ اﻟﺜـ ْﱠﻮب ِﻣ ْﻦ َدﻗِِّﻪ )ﺿﺮﺑﻪ‬،‫ﻒ ﺑِ َﻌ َﻤﻠِ ِﻪ‬
َ َ‫إﻻﱠ أن ﻳـَْﺘـﻠ‬
ِِ
،‫ذﻟﻚ‬
َ ‫َﺷ ّﺪﻩ َوَﳓ ِﻮ‬
102
Muhafaza ederken kusur işlemek.
103
Kullanmada haddi aşmak.
105
Ancak kendi işi sebebiyle telef olursa 104 kumaş dövülürken yırtılırsa,
hamalın ayağının kaymasıyla taşıdığı şey telef olursa, hamalın sırtındaki sarılı
yük bağlama yerinden koparsa vs. niyete bakılmadan tazmin ettirilir.
Dikkat edilirse işçinin işi esnasında iş yaparken dendi. Kasıtsız ve işin
kendisinden olmayan bir kusurdan ötürü oluşan telef tazmin gerektirmez. Mesela
hamal yük taşırken ipin kendi bağladığı yerden kopmasından ötürü tazmin eder ama
bağladığı yerden değil de ipin başka bir yerden kopmasından ötürü tazmin etmez.
‫ ْأو َﺳ َﻘ َﻂ ِﻣ َﻦ اﻟﺪﱠاﺑﱠِﺔ ﺑِ َﺴﻮﻗِ ِﻪ‬،ِ‫اﻵد ِﻣ ﱠﻲ إ َذا َﻏ ِﺮ َق ﰲ اﻟ ﱠﺴ ِﻔﻴﻨَ ِﺔ ِﻣ ْﻦ َﻣ ّﺪﻩ‬
ْ َ‫إﻻﱠ أﻧﱠﻪُ ﻻ ﻳ‬
َ ‫ﻀ َﻤ ُﻦ‬
.ِ‫َوﻗَـ ْﻮِدﻩ‬
Ancak kaptan gemisini sürerken kaza yapsa ve bir adam boğularak ölse
ya da hayvanı arkadan vurarak sürmesinden veya çekmesinden dolayı bir
adam düşse ve ölse bu durumlarda ölen adam için tazminat ödemez.
Çünkü hayvanın sevki örf gereğidir ve hiç kimse hayvanın üstündeki ölsün
diye bunu yapmaz. Gemi meselesinde ise bu semavi bir afettir ve kaptanın taşıdığı
insanlara zarar vermek gibi bir niyeti olamaz. Çünkü kendi de aynı geminin
içindedir.
ِ ‫وﻻ ﺿﻤﺎ َن ﻋﻠﻰ اﻟ َﻔ ﱠ‬
ِ
‫ﺘﺎد‬
َ ‫ﺠﺎوَز اﻟْ َﻤ ْﻮﺿ َﻊ اﻟْ ُﻤ ْﻌ‬
َ َ َ
َ َ‫ﺼﺎد َواﻟﺒَـﱠﺰ ِاغ إﻻﱠ أ ْن ﻳـَﺘ‬
Hacematçı/doktor ve diş doktoru/baytar ancak alışılmış olan yeri aştıysa
bundan dolayı sorumludur.
Mesela doktor ameliyatta 5 cm yeri açması gerekirken 15 cm’lik yeri açtıysa ve
bundan dolayı hasta öldüyse doktor sorumludur, diyetini öder.
‫ َوﻳَ ْﺴﺘَ ِﺤ ﱡﻖ‬،ِ‫ﺘﺄﺟ ِﺮ )اﻷﺟﲑ( َﺷ ْﻬًﺮا ﻟِْﻠ ِﺨ ْﺪ َﻣ ِﺔ َوَر ْﻋ ِﻲ اﻟﻐَﻨ ِﻢ َو ْﳓ ِﻮﻩ‬
‫( َو)إﻣﺎ( َﺧﺎ ﱞ‬:۲)
َ ‫ص ﻛﺎﻟْ ُﻤ ْﺴ‬
ِ
ِ
،‫ﻒ ﰲ ﻳَ ِﺪﻩِ َوﻻ ﺑِ َﻌ َﻤﻠِ ِﻪ إذَا َﱂْ ﻳـَﺘَـ َﻌ ﱠﻤ ِﺪ اﻟ َﻔ َﺴ َﺎد‬
ْ َ‫ َوﻻ ﻳ‬،‫اﻷﺟَﺮَة ﺑِﺘَ ْﺴﻠﻴ ِﻢ ﻧـَ ْﻔ ِﺴ ِﻪ َوإ ْن َﱂْ ﻳَـ ْﻌ َﻤ ْﻞ‬
َ ‫ﻀ َﻤ ُﻦ ﻣﺎ ﺗَﻠ‬
ْ
Buna mübâşereten itlâf denir. Yani bizzat kendi eliyle işini yaparken malın telef
olmasıdır. Fakat kendi eliyle değil de, başka bir şekilde mal telef oluyorsa ve buna işçi sebep
olduysa bu da tesebbüben itlâf ismini alır.
104
Mübâşereten itlâfta niyet şart değildir, herhalükarda tazmin edilir. Bu yüzden deli birinin
camına taş atsa ve onu kırsa öder. Fakat hayvan tesebbüben itlâfa gireceği için burada
sahibine ödettirilmez. Tesebbüben itlâfta ise niyet şarttır. Niyeti kötü ise tazmin ettirilir.
‫ﺎر‬
ٌ ‫اﻟ َﻌﺠْ َﻤﺎ ُء ُﺟ َﺒ‬
106
(ya da 2.) Hâsstır. Hizmet, çobanlık vb. şeyler için bir aylık işçi gibi.
Bir işçinin ecîr-i hâss olması için en az bir aylığına tutulmuş olması gerekir.
Ecîr-i hâssın şu hükümleri vardır:
1. İş yapmasa bile işe hazır olması ile ücretini alır. Mesela bir firma berber
tuttu. Berber gitti oturdu üç ay bekledi ama müşteri gelmedi. Üç aylık
maaşını alır.
2. Eğer telef etmeye niyeti yoksa elinde veya işi esnasında mübâşeraten
itlâfından ötürü tazmin etmez. Ecîr-i hâssın mübâşeraten itlâfı,
tesebbüben itlâf gibidir.
3. Ecîr-i hâss patronunun rızası olmadan mesai esnasında başkasına iş
yapamaz.
Not: Kıymet ödemelerinde, damân günündeki kıymet asıldır. Bu da müşteri
konumunda olan kişinin kabzettiği günde gerçekleşir. Çünkü o gün damâna
girmiştir.
ِ
ِ ِ
.(‫)اﳌﺴﺘﺄﺟ ُﺮ‬
ُ‫ﺲ ﻟَﻪُ أ ْن ﻳُﺴﺎﻓَﺮ ﺑِﻪ إﻻﱠ أ ْن ﻳَ ْﺸ ِﺮﻃَﻪ‬
ْ ‫َوَﻣ ِﻦ‬
َ َ‫اﺳﺘ‬
َ ‫ﺄﺟَﺮ َﻋْﺒ ًﺪا ﻓَـﻠَْﻴ‬
Kim bir köle kiralarsa, kiralamada onunla birlikte sefere çıkmayı şart
koşmadan onunla birlikte sefere çıkamaz. Çünkü kölenin kaçıp koybolması söz
konusudur.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻷﺟﺮة‬
Ücret
ِ ِ
ِ
ِ ‫ أو ﺎﺑ ْﺷِﱰ‬،(‫ﻮد ﻋﻠَﻴ ِﻪ )اﳌﻨﻔﻌﺔ‬
‫اط اﻟﺘـ ْﱠﻌ ِﺠ ِﻴﻞ ْأو ﺑِﺘَـ ْﻌ ِﺠﻴﻠِﻬﺎ )أو‬
ْ َ ‫َو ْاﻷُ ْﺟَﺮةُ ﺗُ ْﺴﺘَ َﺤ ّﻖ ِﺎﺑ ْﺳﺘﻴﻔﺎء اﻟْ َﻤ ْﻌ ُﻘ‬
ْ
َ
،(‫ﺎﺑﻟﺘﻤﻜﻦ‬
Ücret 4 şey ile hak edilir.
1. Söz konusu menfaatin elde edilmesiyle
2. Ücretin peşin ödenmesi şart koşulduysa
3. Müste’cir ücreti önceden verdiyse. Mesela 3 aylığına bir ev kiraladık fakat
şart koşulmadan, 3 aylık ücretini verdik. İşte verdiğimiz bu 3 aylık ücreti
sonradan isteyemeyiz. Ancak icâre yürütülemeyecek bir hâl alırsa işte o
zaman isteme hakkımız olur.
4. Temekkün: karşı tarafın istifade etmesi ya da alıp-götürmesi için imkan
vermesi demektir. Yani bir adam evi kiraladı. Sonra ev sahibi anahtarı verdi
107
ve dedi ki “her zaman gelip oturabilirsin”. 3 ay sonra hiç oturmasa da
kiracının kirayı vermesi gerekir.
،‫ﺘﺄﺟَﺮَة ﻓَـ َﻌﻠَْﻴ ِﻪ اﻷُ ْﺟَﺮةُ َوإ ْن َﱂْ ﻳـَْﻨـﺘَ ِﻔ ْﻊ ِﻬﺑَﺎ‬
َ ْ ‫اﻟﻌ‬
َ ‫َوإ َذا ﺗَ َﺴﻠﱠ َﻢ‬
َ ‫ﲔ اﻟْ ُﻤ ْﺴ‬
Kiracı, kiraladığı malı teslim aldığı zaman, ondan faydalanmasa bile
ücreti vermesi gerekir. Yani icâre me’cûrun kabzı ile hüküm ifade etmeye başlar.
Burada temekkünü açıkladı, ama yukarda ismini vermemişti. Biz Kenzü’dDekaik’ten ekledik. Mesela 3 aylık ev tuttu, fakat içinde hiç oturmadı. Kirasını yine
de vermesi gerekir.
ِ
ِ
،‫اﻷﺟ ُﺮ‬
‫ﺖ )اﻟﻌﲔ( ِﻣْﻨﻪُ )ﻣﻦ‬
َ ‫اﳌﺴﺘﺄﺟﺮ( َﺳ َﻘ‬
ْ َ‫ﻓﺈ ْن ﻏُﺼﺒ‬
ْ ‫ﻂ‬
Ev müste’cirden gasp edilecek olursa ücret de sâkıt olur. Mağsûb mal
mazmûn bi-nefsihidir. O mal bizatihi mazmûn olduğu için, yanı sıra ücretten
bahsedilmez.
Kaide: Ücret ile damân müctemi’ olmaz (Mecelle Md. 85).
ِ
ِ ّ ‫وﻟِﺮ‬
،(‫ﺐ ِﺄﺑ ْﺟَﺮةِ ُﻛ ِّﻞ ﻳـَ ْﻮٍم )ف‬
َ ‫ب اﻟﺪﱠار )اﳌﻮﺟﺮ( أ ْن ﻳُﻄﺎﻟ‬
ََ
Evin sahibi hergün akşamüstü bir günlük ücreti isteyebilir. Çünkü 100
kalem satılırken nasıl her bir kalem bir birimse, icârede de birgün bir birimdir.
Kiracı bir günlük menfaatini aldığı zaman günün sonunda bunu isteyebilir nitekim
menfaat gün sonunda tahsil edilir. 105 Bu örfte aksine bir durum olmaması veya
sarahaten bir şart koşulmaması kaydıyla böyledir. Mesela bir usta ya da amele
tutulduğunda işin sonunda ücreti verilir. Ama dolmuşa bindiğimizde ücret inerken
değil, binerken verilir.
Kaideler:*İcârede ücret me’cûrun teslimiyle başlar. Yani menfaat kabz ile
taayün eder.
*İcârede birim, zaman(1 gün) veya işin bitimidir.
*İcârede Şafiîlere göre menfaat akid sırasında hükmen var kabul
edildiğinden dolayı, ücret günün başında dahi istenebilir.
İmam Şafiî buna itiraz eder. Çünkü ona göre menfaat akid esnasında hükmen var kabul
edilir dolayısıyla günün başında ücreti isteyebilir. Örf başka şekildeyse veya sarahaten bir
şart koşuldu ise o zaman durum farklı değerlendirilir.
105
108
.(‫َوﻟِْﻠ َﺠ ﱠﻤ ِﺎل ِﺄﺑ ْﺟَﺮةِ ُﻛ ّﻞ َﻣ ْﺮ َﺣﻠَ ٍﺔ )ف‬
Deveci her merhalenin106 ücretini merhale sonunda isteyebilir.
ِ ‫وﲤَﺎم اﳋﺒ ِﺰ إﺧﺮ‬
ِ ِ‫ﺿﺮ ِب اﻟﻠﱠ‬
‫ﱭ‬
ُ َ ْ َْ ُ َ
ْ َ ‫ َوﲤََ ُﺎم‬،(‫ َوَﲤ ُﺎم اﻟﻄﱠْﺒ ِﺦ َﻏ ْﺮﻓُﻪُ )اﻟﻐﺮف ﻋﻠﻰ اﻷﺟﲑ‬،‫اﺟﻪُ ﻣ َﻦ اﻟﺘﱠـﻨﱡﻮِر‬
.(‫إﻗﺎﻣﺘُﻪُ )ﺳﻢ‬
َ
Ekmek pişirme işi ekmek tandırdan çıktığında tamamlanmış sayılır.
Yemek pişirme, servis yapıldığında tamamlanmış olur. Yani servis
yapmak da işçiye aittir.
Kerpiç dökme işi onu güneşte kurutmak için bir yere koymak ile tamam
olur. İmâmeyn dikilmesi yetmez ondan sonra yığın yapılması, işin bitimidir derler.
ِ ‫ﺼﺒﱠ ِﺎغ واﳋﻴﱠ‬
ِِ ِ
ِ ْ ‫اﻟﻌ‬
‫ﰲ‬
‫ﲔ‬
‫ﺼﺎ ِر َْﳛﺒِ ُﺴﻬﺎ ﱠ‬
‫ﺎط َواﻟ َﻘ ﱠ‬
َ َ ‫)اﳌﺴﺘﺄﺟﺮة ﻓﻴﻪ( ﻛﺎﻟ ﱠ‬
َ ‫َوَﻣ ْﻦ ﻟ َﻌ َﻤﻠﻪ أﺛـٌَﺮ ﰲ‬
َ
َ ‫ﺣﱴ ﻳَ ْﺴﺘَـ ْﻮ‬
‫ َوَﻣ ْﻦ ﻻ أﺛـََﺮ‬،‫أﺟَﺮ ﻟَﻪُ َﻋﻠَْﻴ ِﻪ‬
ْ ‫ﺎﻋ‬
َ َ‫ ﻓﺈ ْن َﺣﺒَ َﺴ َﻬﺎ ﻓ‬،‫اﻷﺟَﺮ‬
َ‫ﻀ‬
ْ ‫ﺖ ﻻ َﺷﻲءَ )ﻻ ﺿﻤﺎن ﻋﻠﻴﻪ( )ﺳﻢ( َوﻻ‬
ْ
ِ ِ
ِ
ِ
.(‫)اﳊﺒﺲ‬
‫ذﻟﻚ‬
َ ُ‫ﺲ ﻟَﻪ‬
ُ
َ ‫ﻟ َﻌ َﻤﻠﻪ ﻛﺎﳊَ ﱠﻤﺎل َواﻟﻐﱠ ﱠﺴﺎل ﻟَْﻴ‬
ِِ ِ
ِ ْ ‫اﻟﻌ‬
Kaide: ُ‫ﻦ ﻻ أﺛـَﺮ ﻟِ َﻌﻤﻠِﻪ ﻟَْﻴﺲ ﻟَﻪ‬
‫ﲔ َْﳛﺒِ ُﺴﻬﺎ ﱠ‬
ْ ‫ﰲ‬
َ ‫َوَﻣ ْﻦ ﻟ َﻌ َﻤﻠﻪ أﺛـٌَﺮ ﰲ‬
َ َ ْ ‫ َوَﻣ‬،‫اﻷﺟَﺮ‬
َ ‫ﺣﱴ ﻳَ ْﺴﺘَـ ْﻮ‬
َ
‫ذﻟﻚ‬
َ
Açıklama: Bâyi’ bir malı peşin alışverişte sattığında müşteri semeni getirinceye
kadar onu alıkoyma hakkının olduğu gibi icârede de emeği satan kişi ücreti alıncaya
kadar emeğini alıkoyabilir. Peki, emek nasıl alıkonulur? Emeğin eserine bakılır.
Eseri varsa menfaat yerine eseri alıkoyulur, yoksa hapsedilecek bir şey yoktur.
Kaide: Amelin izi amelin kendisi gibidir.
Kimin ameli müste’cer fih’te eser oluşturuyorsa; (boyacı, terzi, çamaşırcı
gibi) ücreti verilince kadar onu hapsedebilir. Eğer hapseder de mal elinde helak
olursa alacağı bir şey veya ücret yoktur. Tıpkı bâyi’ mebîi alıkoyduktan sonra
helak olunca semen alamayacağı gibi. Kimin de ameli eser oluşturmuyorsa
(hammal ve ğassal gibi) hapis hakkı yoktur. Ğassal mevtayı kirli alıyor temizliyor
onun niye hapis hakkı yok? İnsana hürmetten ötürü, insan bir çamaşır gibi
Merhale: yürüyüşle 1 günlük yoldur. Yani iki kervansaray arası mesafedir. Seferilik 3
merhaledir. Yani merhale yaklaşık 30 kmdir.
106
109
düşünülmüyor ve dolayısıyla üzerinde amelin izi yok kabul ediliyor. Doktorun
ameliyatta yaptığı kesmeler, berberin saçı kesmesi vs.de de hürmetten ötürü yine izi
yok kabul edilir.
Örnekler: Hammal sırtındaki eşyaları bir yerden bir yere taşıdı. Bu taşıması
sonucunda onun amelinin izi taşıdığı şeyde gözükmez. Dolayısıyla o ücretini
almadan taşıdığı şeyleri teslim etmemezlik yapamaz.
Fakat bir aşçı düşünelim. Bu aşçı yaptığı yemeği ücretini almadan teslim
etmeyebilir. Çünkü yaptığı amelde aşçının bir eseri vardır. 107 Alıkoyduğu mal
mazmûn bi’l-ücredir. Dolayısıyla mal telef olursa, ücretini alamaz. Üzerine bir şey
ödemesi de gerekmez.
Not: Yine insana hürmetten ötürü, insan kiralanmasında çalışan insanlara ecîr,
diğerlerine me’cûr deniliyor. Yine insanı kiralayana âcir, diğerlerini kiralayana
müste’cir denir.
ِ َ‫ﺼﺎﻧِ ِﻊ اﻟﻌﻤﻞ ﺑِﻨَـ ْﻔ ِﺴ ِﻪ ﻟَﻴﺲ ﻟَﻪ أ ْن ﻳﺴﺘ‬
ِ
.ُ‫ﻌﻤ َﻞ َﻏْﻴـَﺮﻩ‬
َْ ُ َ ْ
ُ َ َ ‫َوإذَا ُﺷﺮ َط َﻋﻠﻰ اﻟ ﱠ‬
Ustaya bizzat kendin yapacaksın başkasına yaptırmayacaksın diye şart
koşulsa, ustanın başkasını çalıştırma hakkı yoktur. Çünkü icârede emek ta’yîn ile
taayün eder.
ِ
ِ َ‫ﱠادا ﺑِ ِﺪ ْرَﳘ‬
،(‫ﺟﺎز )ﺳﻢ‬
َ ‫َوإ ْن‬
َ ‫ﲔ‬
ً ‫ َو َﺣﺪ‬،‫ﻮت َﻋﻄﱠ ًﺎرا ﻓَﺒِﺪ ْرَﻫ ٍﻢ‬
َ ُ‫ﺖ َﻫ َﺬا اﳊﺎﻧ‬
َ ‫ إ ْن َﺳ َﻜْﻨ‬:(‫ﻗﺎل )اﳌﻮﺟﺮ‬
ِ
.(‫اﺳﺘَ َﺤ ﱠﻖ اﻟْ ُﻤ َﺴ ﱠﻤﻰ ﻟَﻪُ )ﺧﻴﺎر اﻟﺘﻌﻴﲔ‬
‫وأ ﱡ‬
ْ ‫اﻟﻌ َﻤﻠَﲔ َﻋﻤ َﻞ‬
َ ‫ي‬
“Eğer bu dükkanda attarlık yaparsan bir dirhem, demircilik yaparsan iki
dirhem” dese caizdir. Hangi işi yaparsa onun için söylenen ücreti hakeder.
Müste’cir burada ta’yîn muhayyerliği ile muhayyer kalmıştır.
Aynı şekilde mebîi satmış bir bâyi’ de, semeni almadıkça sattığı malı alıkoyabilir.
Alıkoyduğu bu mal mazmun bi-gayrihidir. Burdaki gayr semendir. Yani mazmun bi’ssemen. Bu şu demektir. Mal bâyiin yanındayken telef olursa, bâyi’ semeni kaybeder. Çünkü
bu mal semen karşılığında gitmiştir.
107
110
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻹﺟﺎرات اﻟﻔﺎﺳﺪة‬
Fâsid İcâreler
Bu bölüm fâsid alışverişteki bilgilerimize bağlı olarak gidecek. Fesat daha önce
geçtiği üzere akdin temel unsurlarından birinin eksikliği ile değil de, o unsurlarla
ilgili mütemmim cüzler/vasıfların eksikliği ile oluşuyor idi.
ِ ‫وإذَا ﻓَﺴ َﺪ‬
ٍ ‫ وﻻ ﻳـﺰاد ﻋﻠﻰ اﻟْﻤﺴ ﱠﻤﻰ )إن ﻛﺎن اﻟﻔﺴﺎد‬،‫ت اﻹﺟﺎرةُ َِﳚﺐ أﺟﺮ اﻟْ ِﻤﺜْ ِﻞ‬
‫ﻟﺸﺮط‬
ُْ ُ َ
َ ُ َ ُ َُ َ
َ َ
ٍ
،(‫ وإن ﻛﺎن ﻟﻠﺠﻬﺎﻟﺔ وﺟﺐ أﺟﺮ اﳌﺜﻞ ﺎﺑﻟﻐًﺎ ﻣﺎ ﺑـَﻠَ َﻎ‬،‫ﻓﺎﺳﺪ‬
İcâre fâsid olunca ecr-i misil gerekir. 108 Ve ecr-i misil müsemmâdan fazla
olamaz.
Eğer fesat, cehâletten kaynaklanıyorsa ne kadar tutarsa tutsun ecr-i misil
gerekir. Eğer fâsid bir şarttan kaynaklanıyorsa, o zaman ecr-i misil müsemmâyı
geçemez olur. 109
Not: Vakıf ve yetim malında mutlaka “bâliğan-ma-belağ ecr-i misil” gerektirir.
Çünkü orada istismara müsaade edilmemektedir.
ٍِ
ِِ
ِِ
(‫ﱡﻬﻮِر )ﺳﻢ ف‬
ْ ‫َوإ َذا‬
ُ ‫ﺻ ﱠﺢ ﰲ َﺷﻬ ٍﺮ َواﺣﺪ َوﻓَ َﺴ َﺪ ﰲ ﺑَﻘﻴﱠﺔ اﻟﺸ‬
َ ‫اﺳﺘَﺄْ َﺟَﺮ َد ًارا َﻛ ﱠﻞ َﺷ ْﻬ ٍﺮ ﺑﺪ ْرَﻫ ٍﻢ‬
ِ
،ً‫ﻮﻣﺔ‬
َ ُ‫ﻮرا َﻣ ْﻌﻠ‬
ً ‫إﻻﱠ أ ْن ﻳُ َﺴ ّﻤ َﻲ ُﺷ ُﻬ‬
Eğer bir evi her ayı bir dirhem olmak kaydıyla kiralasa bu sadece bir ay
için geçerli olur. Diğer aylar hakkında ise fâsid olur. İmâmeyn kafizdeki
meselede olduğu gibi 110 burada da hepsinde geçerli olur diyor.
108
Alışverişte böyle denmemişti:
Nikah için bu ikili ayrım yapılmaz sadece mehr-i misil mehr-i müsemmâyı geçemez
denir. Çünkü nikahta cehalet söz konusu olmaz. Nikah fasit olmuşsa anca fasit şarttan ötürü
fasit olmuştur.
110
َ َ ‫ﺻﺒ َْﺮة‬
(‫ِﯿﺰ َواﺣِ ٍﺪ )ﺳﻢ ف‬
ٍ ‫ط‬
َ ‫َو َﻣ ْﻦ ﺑﺎ‬
ُ ‫ع‬
ٍ ‫ِﯿﺰ ِﺑﺪ ِْرھ ٍَﻢ ﺟﺎزَ )اﻟﺒﯿﻊ( ﻓﻲ ﻗَﻔ‬
ٍ ‫ﻌﺎم ُﻛ ﱠﻞ ﻗَﻔ‬
109
111
Ancak malum aylar söylerse caiz olur. Diyelim ki bir ev tutacağız “bu eve 2
yıllığına aylık 500 liraya kiralıyoruz” desek bu sahihitir. Fakat “bu evi aylığı 500
liraya tutacağız” denirse, bu lafızla İmâm-ı A’zam’a göre ilk ay için sahihken, diğer
aylar için fâsid icâre hükümleri geçerlidir.
Menfaatler kıyemîdir. İmâm-ı A’zam’a göre kıyemî mallar toptan satıldığı
zaman hiçbiri hakkında alışveriş meydana gelmez denmişti. Peki, emekler de kıyemî
olmasına rağmen İmâm-ı A’zam neden mislî olan kafiz meselesindeki gibi aylardan
biri için geçerli olur dedi? Çünkü ev/dükkan gibisabit menfaatli olan şeylerin emeği,
birimler konuşulduğu takdirde mislî gibi olur. O yüzden eğer insan/hayvan gibi
menfaati değişken olan şeyler söz konusu olsaydı zannediyoruz ki İmâm-ı A’zam
böyle demeyecekti.
ِ ‫ﻓﺈذَا َﰎﱠ اﻟﺸ‬
ٍِِ
ِْ ‫ﺾ‬
‫ﺻ ﱠﺢ‬
َ ‫ ﻓﺈ ْن َﺳ َﻜ َﻦ‬،ِ‫اﻹ َﺟ َﺎرة‬
ْ ‫ﺳﺎﻋﺔً ﰲ اﻟﺸ‬
ْ
ُ ‫ﱠﻬ ُﺮ ﻓَﻠ ُﻜﻞ َواﺣﺪ ﻣْﻨـ ُﻬﻤﺎ ﻧـَ ْﻘ‬
َ ‫ﱠﻬ ِﺮ اﻟﺜﱠﺎﱐ‬
ِ
.ُ‫ﻛﺬﻟﻚ ُﻛ ﱡﻞ َﺷ ْﻬ ٍﺮ َﺳ َﻜ َﻦ ّأوﻟَﻪ‬
َ ‫ و‬،‫اﻟﻌ ْﻘ ُﺪ ﻓ ِﻴﻪ‬
َ
Ay tamamlanınca her birinin icâreyi bozma hakkı vardır. Diğer aylar
anlaşmada tesmiye olunmadığı için, ilk ay dolduğunda icâre akdini bozabilirler.
Fakat ikinci aydan bir vakit dahi otursalar, ikinci ay için akid, birinci
aydaki şartlara göre yenilenir. Başında oturduğu her ay için böyledir. Akidden
sonraki aylar için icâre normalde fâsiddir. Çünkü ne kadar oturacağı mechuldü.
Ancak oturmayla akid yenilemiş olur ve cehâleti, dolayısıyla fesadı ortadan
kaldırırlar.
ِ
ِ ِ
،(‫ذﻟﻚ )اﶈﻤﻞ‬
َ ‫ﺘﺎد ِﻣ ْﻦ‬
َ َ‫ﺄﺟَﺮ َﲨَ ًﻼ ﻟﻴَ ْﺤﻤ َﻞ ﻟَﻪُ َْﳏﻤ ًﻼ إﱃ َﻣ ﱠﻜﺔ‬
ُ ‫ﺟﺎز َوﻟَﻪُ اﻟْ ُﻤ ْﻌ‬
ْ ‫َوَﻣ ِﻦ‬
َ َ‫اﺳﺘ‬
Mekke’ye kadar bir yük vurmak için kim bir deve kiralarsa, develere
örfen ne kadar yük yüklenebiliyorsa bu yükü yüklemesi caizdir. Yani hayvana
vuralacak yükün kilosu şart koşulmassa bunu örf belirler.
ِ
ِ
ِ
ِ ِ
ِ
َ ‫)اﳉﻤﻞ( ﳊَ ْﻤ ِﻞ اﻟﱠﺰاد ﻓﺄ َﻛ َﻞ )اﳌﺴﺘﺄﺟ ُﺮ( ﻣْﻨﻪُ ﻓَـﻠَﻪُ )ﻓﻠﻠﻤﺴﺘﺄﺟﺮ( أ ْن ﻳـَ ُﺮﱠد ﻋ َﻮ‬
ُ‫ﺿﻪ‬
ْ ‫َوإن‬
ُ‫ﺄﺟَﺮﻩ‬
َ َ‫اﺳﺘ‬
َ
.(‫ﻣﺜﻞ ﻣﺎ أﻛﻞ‬
َ ‫)أن ﳛﻤﻞ‬
Müste’cir gıda maddesi yüklemek üzere bir deve kiralasa, sonra müste’cir
yüklediği gıda maddesinden yese, yediği kadar kısmı tekrar yükleyebilir.
Kim bir yığın buğdayı “her bir ölçeği bir dirhemdir” diye satarsa, bu sadece bir ölçek için
geçerlidir. İmâmeyn’e göre ise hepsinde geçerlidir.
112
ِ ‫وﳚﻮز‬
،‫ﻮﻣ ٍﺔ‬
ْ ‫اﺳﺘْﺌ َﺠ ُﺎر اﻟﻈﱠْﺌ ِﺮ ﺄﺑ‬
ْ َُُ
َ ُ‫ُﺟَﺮٍة َﻣ ْﻌﻠ‬
Sütanne belirli bir ücret karşılığında kiralanabilir.
Bu icârede mahal süt değil bakımdır. Eğer süt olsaydı, ücret yerine semen
derdi. Çünkü süt olsa verilip alınamayan bir şey olduğundan satmak kelimesini
kullanırdı. Mahal burada bebeğin bakımıdır. Bu, menfaat olduğu için ücret
denmiştir. Diyelim ki sütanne kiralandı ve belirli bir süre sonra sütü kesildi. Süt bir
vasıf olduğundan ve vasfın karşılığında da indirim olmadığından dolayı sütanneye
verilen ücrette herhangi bir indirime gidilmez. Vasıf muhayyerliği ile muhayyer
olunur.
ِ ِ ‫وﳚ‬
،(‫ﻛﺴﻮِﻬﺗﺎ )ﺳﻢ‬
َُُ
َ ‫ﻮز ﺑﻄَﻌﺎﻣﻬﺎ َو‬
Sütanne yiyeceği ve giyeceği karşılığında da tutulabilir. İmâmeynin burada
karşı çıkmasının sebebi, sütannenin ne yeyip içeceğinin bilinmemesinden ötürü
oluşan cehâlettir. İmâm-ı A’zam bu cehâlet karşılığında niza çıkmadığı için caiz
saymıştır.
Not: Çocuğun annesinin görevlerinden biri de çocuğunu emzirmesidir. Bundan
dolayı çocuğun annesi kendi çocuğunu emzirdi diye kocasından bir ücret talep
edemez. Ancak iddetten sonra diyelim ki çocuğa öz annesinden başka kimsenin sütü
yaramıyor. Öz annesi emzirmeye başlarsa bu sefer ücret isteyebilir. Çünkü bu
hukuktan doğan değil, biyolojik bir mecburiyettir.
ِ ‫ وﻻ َﲡﻮز اﻹﺟﺎرةُ ﻋﻠﻰ اﻟﻄﱠ‬،‫اﻟﺮﺿﻴﻊ( زوﺟﻬﺎ ِﻣﻦ وﻃْﺌِﻬﺎ‬/‫وﻻ ﳝَْﻨَﻊ )أﺑﻮ اﻟﻄﻔﻞ‬
‫ﺎﻋﺎت ﻛﺎﳊَ ّﺞ‬
ُُ َ
َ َ
َ ْ َ َْ
َ
ِ ِ
ِ
ِِ ِ
ِ
‫ﻮز‬
َ ‫ﻳﻦ‬
ُ ُ‫ َﳚ‬:‫ﻗﺎل‬
ّ ‫أﺻﺤﺎﺑِﻨﺎ اﻟْ ُﻤ‬
ْ ‫ﺾ‬
ُ ‫ َوﺑـَ ْﻌ‬،(‫واﻷذان وا ِﻹ َﻣ َﺎﻣﺔ َوﺗَﻌﻠﻴ ِﻢ اﻟ ُﻘﺮآن َواﻟْﻔ ْﻘﻪ )وﻏﺴﻞ اﳉﻨﺎزة‬
َ ‫ﺘﺄﺧﺮ‬
،‫ َو َﻋﻠَْﻴ ِﻪ اﻟ َﻔْﺘـ َﻮى‬،‫َﻋﻠﻰ اﻟﺘـ ْﱠﻌﻠِﻴ ِﻢ َوا ِﻹ َﻣ َﺎﻣ ِﺔ ﰲ َزﻣﺎﻧِﻨﺎ‬
Çocuğun babası, sütanneye kocasıyla ilişkiye girmemesini şart koşamaz.
Kadın kocasıyla ilişkiye girdiğinde sütünde bozulmalar meydana gelme ihtimali
vardır. Ancak bundan ötürü kocasıyla ilişkiden alıkoyulamaz. Dediğimiz gibi
aslolan hizmettir, süt değil.
Hacc, ezan, imamlık, Kur’an ve fıkıh (dini ilimler) öğretmek, cenaze
yıkamak gibi ibadetler üzerinde icâre olmaz. Bazı müteahhir ashabımız caizdir
demişlerdir. Demiştir ki: Zamanımızda ta’lim ve imamet için icâre caizdir,
fetva da bunun üzerinedir.
113
Mütekaddimun zamanında toplum imamet gibi görevleri kendisi yapıyordu ve
bu görevler aksamıyordu. Çünkü yapacak çoktu. Biri “ben parayla kıldırırım”
diyecek olsa başkası “sen çekil ben ücretsiz yaparım” derdi. Ancak müteahhirun
döneminde durum bu halden çıktı. İmam camide normalde herhangi bir görevi
olmadığı halde camiye bağlandığı için ücret verilir oldu.
Not: Bir şey bir insanın üzerine zaten vacip ise karşılığında ücret alamaz. Kişi
namaz kıldığı için kesinlikle ücret alamaz. Çünkü namaz kılmak onun görevidir.
Fakat namaz kıldırmak görevi olmadığından dolayı bunun karşılığında ücret alabilir.
Şunu ekleyelim; bir beldede imamlık görevi mutlaka yapılması gerekir.
Diyelim ki yapabilecek sadece bir kişi varsa ve başkası yoksa o kişi taayyün eder ve
ücret alamaz. Ancak diyelim ki 5 kişi var ve halk birini seçti o zaman o kişi ücret
alabilir. Çünkü bizzat onun görevi değildi.
ِ ِ
ِ
ِ ‫ وﻻ َﻋﻠﻰ َﻋﺴ‬،‫ﻨﺎء واﻟﻨـ ْﱠﻮ ِح و ْﳓ ِﻮﳘﺎ‬
ِ ‫ﺐ اﻟﺘـْﱠﻴ‬
،‫ﺲ‬
ُ ُ‫َوﻻ َﲡ‬
ْ
َ
َ
َ ‫ﻮز )ﺗﺒﻄﻞ( َﻋﻠﻰ اﻟْ َﻤﻌﺎﺻﻲ ﻛﺎﻟﻐ‬
Mâsiyetler üzerine icâre bâtıldır. Mahallin yokluğu akdi bâtıl kılar. İcârede
de mahal menfaattir. Burada menfaat gayr-i mütekavvim olduğundan, yok
hükmündedir.
Şarkı ve ölü üzerine ağlatmak için birilerini tutma ve hayvanın erkeğinin
dişiyi döllemesi karşılığında ücret almak caiz değildir. Çünkü maksatın hasıl olup
olmayacağı belli değildir.
İmam Mâlik şöyle der: erkeğin, dişiyi döllemesi için değil fakat erkeğin sürü
içinde belirli bir süre kalması şartıyla kiralanması caizdir. Doğru olan da budur.
.‫أﺟَﺮةُ اﳊَ ﱠﺠ ِﺎم واﳊَ ﱠﻤ ِﺎم‬
ُ ُ‫َوﲡ‬
ْ ‫ﻮز‬
Hacamatçı ve hamamcı ücreti caizdir.
Hamamcılıkta icâre için aslolan su değil, verilen hizmettir. Su hamamın
suyudur. Tıpkı sütannenin sütü gibidir. Dolayısıyla burada da suya değil hamamda
alınan hizmete ücret ödenmiş olur. Burada suyun kullanım miktarı mechuldür.
Dolayısıyla caiz değildir diye bir şey akıllara gelirse; bu nizaya sebep olmadığı için
caizdir.
ِ ‫وﻣ ِﻦ اﺳﺘَﺄﺟﺮ داﺑﱠﺔً ﻟِﻴﺤ ِﻤﻞ ﻋﻠَﻴﻬﺎ ﻃَﻌﺎﻣﺎ ﺑَِﻘ ِﻔﻴ ٍﺰ ِﻣْﻨﻪ ﻓَـﻬﻮ‬
،‫ﻓﺎﺳ ٌﺪ‬
َْ َْ
ً
َُ ُ
ََ ْ ََ
Kim üzerine yükleyeceği buğdaydan bir ölçek karşılığında bir hayvan
kiralarsa bu fâsiddir.
114
Burada kafîz-i tahhân meselesi vardır. Kafîz-i tahhân, ücreti ecîrin emeğinden
hâsıl olan bir şeyden vermektir. Mesela “tarladaki pancarları sök, bir tonu senin”,
“bu ekini biç, samanı senin”, “kumaşı al, 10 takım dik, biri senin” dese böyledir.
Ama “20 ölçek buğdayım var param yok. Ücret olarak 3 ölçeğini al, gerisini
değirmeninde un yap” dese o zaman bu caizdir.
Kafîz-i tahhân meselesinin mantığı şudur: Hanefîler der ki, herkes karşı tarafa
vereceği bedeli teslim etme yükümlülüğü altındadır. Burada bu işi yaptıran kişi
ücreti karşı tarafın emeğinden hasıl olan bir şeyden veriyorsa, veren adam ücret
yükümlülüğünü yerine getirecek durumda değil anlamına gelmektedir. Bu da ücretin
yokluğu manasına gelir ki bu da fâsid olur. Şafiîler buna sadece mekruh der. Diğer
iki mezheb ise bu akid sahihtir derler.
ِ
ِ ‫ ﻓﺎﻟْ َﻘﻮ ُل ﻟِﺼ‬،‫ط ﻗَ ِﻤﻴﺼﺎ‬
ِ ‫ﺎﺣ‬
‫ﺐ‬
َ ‫ َو‬،ً‫ﻚ أ ْن َِﲣﻴﻄَﻪُ ﻗَﺒﺎء‬
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
ُ ‫ﻗﺎل اﳋَﻴﱠﺎ‬
َ ُ‫ َأﻣ ْﺮﺗ‬:(‫ﻗﺎل )اﳌﺴﺘﺄﺟﺮ‬
َ ْ
ً
ِ ‫اﻟﺜـﱠﻮ‬
‫ﺿ ِﺎﻣ ٌﻦ؛‬
ُ ‫ﻒ ﻓﺎﳋَﻴﱠﺎ‬
ُ ‫ب‬
َ ‫ط‬
َ َ‫ ﻓﺈ َذا َﺣﻠ‬،‫ﻒ‬
ُ ‫وﳛَﻠﱠ‬
ْ
Palto dikmesi için kumaş verilen terzi gömlek dikse, ikisi de dediğini
ispatlayamazsa söz kumaş sahibinindir ve yemin ettirilir. Eğer yemin ederse,
terzi o kumaşı (damânına girdiği gündeki kıymetini, yani kumaşı kestiği günündeki
kıymetini) tazmin edecektir. Çünkü ecîr-i müşterek mübâşeraten itlâfta
bulunduğunda tazmin eder. Burada da terzi bu kumaşı telef etti sayılır.
Not: İstisnalar hariç eğer herhangi bir meselede söz bir tarafınsa ilke olarak
ondan bir de yemin istenir. Sanki iddiası bir şahit, yemini bir şahit gibidir.
ِ َ‫ ﻓﺈ ْن ﻛﺎ َن ﻗَـﺒﻞ اﻟﻌﻤ ِﻞ ﻳـﺘَﺤﺎﻟ‬،‫ﺼﺎﻧِﻊ ِﺄﺑﺟ ٍﺮ‬
ُ‫ﻔﺎن َوﻳـُْﺒ َﺪأ‬
َ ‫ َو‬،‫ ِﺧﻄْﺘَﻪُ ﺑِﻐَ ِﲑ أَ ْﺟ ٍﺮ‬:‫ﻗﺎل‬
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
ْ ُ ‫ﻗﺎل اﻟ ﱠ‬
َ ََ َ ْ
ِ ‫ﲔ اﻟْﻤﺴﺘ‬
ِ ِ‫ وإ ْن ﻛﺎ َن ﺑـﻌ َﺪ اﻟﻌﻤﻞ ﻓﺎﻟْ َﻘﻮ ُل ﻟ‬،(‫ﺄﺟﺮ )ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺜﻮب‬
ِ ‫ﺐ اﻟﺜـﱠﻮ‬
‫ وﻋﻠﻴﻪ‬:‫ب )ﺳﻢ‬
َ ْ ُ ِ ‫ﺑِﻴَ ِﻤ‬
َ ْ
ْ ِ ‫ﺼﺎﺣ‬
َ َ َْ
َ
.(‫اﻟﻔﺘﻮى‬
Eğer müşteri “sen bunu ücretsiz diktin” derse ve terzi de “hayır, ücretli
diktim” derse; eğer bu, terzi henüz daha kumaşı kesmeden önceyse müste’cir
ilk başlamak üzere karşılıklı yemin ederler.
Eğer terzi kumaşı kestikten sonra bu konu üzerinde tartışırlarsa, söz
kumaş sahibinindir. İmâmeyn buna itiraz etmiş ve fetva da bu yönde verilmiştir.
İmam Muhammed’e göre eğer muaddun li’l-istiğlâl ise o zaman ona ücret verilir,
değilse verilmez. Mecelle de bu görüşü alır.
115
Muaddun li’l-istiğlâl: Para kazanmak için bir işi yapan, hazır bekleyen
demektir. Mesela çarşıya gitmek için taksi beklerken sivil bir araba durdu ve bizi
çarşıya bıraktı. Bunun sonucunda sivil araba ücret isteyemez. Çünkü muaddun li’listiğlâl değildir. Peki, taksi bıraksaydı? Taksi ücret isteyebilirdi. Çünkü taksi,
muaddun li’l-istiğlâldir. Diyelim ki terziliği bırakan tanıdık bir terzi var. Ona
gömlek dikmesi için kumaş verilse ve ücret zikredilmese, bu adam dikimi için ücret
isteyemez. Çünkü o iş için hazır beklemediği için muaddun li’l-istiğlâl değildir.
‫ﻓﺼﻞ ﰲ اﻧﻔﺴﺎخ اﻹﺟﺎرة‬
İcârenin İnfisahı
ِ ‫ﺖ اﻟﺪﱠار أو اﻧْـ َﻘﻄَﻊ ِﺷﺮب اﻟ ﱠ‬
ِ ‫وإ َذا ﺧ ِﺮﺑ‬
‫ﻣﺎت‬
َ ‫ َوﻟَ ْﻮ‬،‫ﻀْﻴـ َﻌﺔ ْأو َﻣﺎءُ اﻟﱠﺮ َﺣﻰ اﻧْـ َﻔ َﺴ َﺦ اﻟﻌ ْﻘ ُﺪ‬
ُْ َ
ََ َ
ُ
ِِ ِ
.‫ َوإ ْن َﻋ َﻘ َﺪﻫﺎ ﻟِﻐَ ِْﲑﻩِ )ﻛﺎﻟﻮﺻﻲ واﻟﻨﺎﺋﺐ( َﱂْ ﺗَـْﻨـ َﻔ ِﺴ ْﺦ‬،(‫ﺖ )ف‬
ْ ‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ َوﻗَ ْﺪ َﻋ َﻘ َﺪﻫﺎ ﻟﻨَـ ْﻔﺴﻪ اﻧْـ َﻔ َﺴ َﺨ‬
َ
Kiralanılan ev yıkılırsa, tarlanın ya da değirmenin suyu kesilirse akid
münfesih olur. Mahal teslim edilemez olunca ya da akde gerek kalmaz olunca icâre
akdi ortadan kalkar. Akdi kendi adına yapan (yani vekil olmkasızın) taraflardan
biri öldüyse, akid ortadan kalkar. Eğer başkası adına yaptıysa, (bu vekilin
ölmesiyle) akid son bulmaz.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ ﻓﺴﺦ اﻹﺟﺎرة‬
İcârenin Feshi
،‫اﻹﺟﺎرةُ ﺎﺑﻟﻌُ ْﺬ ِر‬
‫َوﺗـُ ْﻔ َﺴ ُﺦ‬
َ
İcâre özürle ortadan kalkar. Buradaki özür, akdin gereğini yerine
getirememektir.
ِ ِ ُ‫َﻛﻤ ِﻦ اﺳﺘﺄْﺟﺮ ﺣﺎﻧ‬
‫ﻣﺎل ﻟَﻪُ ِﺳ َﻮاﻩُ )ﺳﻮى‬
َ ‫ ﰒُﱠ ﻟَ ِﺰَﻣﻪُ َدﻳْ ٌﻦ َوﻻ‬،‫آﺟﺮ َﺷْﻴـﺌًﺎ‬
ً
َ ‫ ْأو‬،‫ﺲ‬
ََ ْ َ
َ َ‫ﻮﺎﺗ ﻟﻴَـﺘﱠﺠَﺮ ﻓﺄﻓْـﻠ‬
ِ
ِ
‫ َوإ ْن ﺑَ َﺪا‬،ُ‫اﻹﺟﺎرة‬
‫ﻣﺎﻧﻊ( ﺗـُ ْﻔ َﺴ ُﺦ‬
َ ‫اﻟﺸﻲء(؛ َو‬
ٌ ‫اﺳﺘَﺄْ َﺟَﺮ داﺑﱠﺔً ﻟﻠ ﱠﺴ َﻔ ِﺮ ﻓَـﺒَ َﺪا ﻟَﻪُ )ﻟﻠﻤﺴﺄﺟﺮ‬
ْ ‫ﻛﺬﻟﻚ إن‬
َ
ِ ِ
.‫ﺲ ﺑِﻌُ ْﺬ ٍر‬
َ ‫ﻟ ْﻠ ُﻤﻜﺎري ﻓَـﻠَْﻴ‬
Kim ticaret yapmak için bir dükkan kiralayıp iflas ederse, bu durumda
dükkanı ticaret için çalıştıramayacağından icâre fesh olunur.
116
Kim bir şeyi kiraya verip de, kiraya verdiği maldan başka bir mülkü
olmadığı halde sonradan bir borcu olursa ve illa kiraya verdiği malı satıp
borcunu ödeyecekse, bu durumda kira münfesih olur.
Aynı şekilde kim bir yolculuk için hayvan kullansa ve sonra gitmesine bir
engel çıksa icâre bu durumda feshedilir.
Kiraya veren için bir engel çıkarsa bu özür değildir.
Akdin muktezasına mani bir özür ortaya çıksa icâre kendiliğinden münfesih
olur: Mesela dişi ağrıyan kimse dişini çektirmek üzere dişçi ile anlaşsa, sonradan
dişin ağrısı dinse icâre münfesih olur. Küçük çocuk sütanneye verildikten sonra
çocuk veya sütanne ölse icarenin bir manası kalmayacağından münfesih olur. Böyle
bir icarede o kadının sütü çocuğa yaramıyor ve çocuk hastalanıyorsa icâre yine
feshedilebilir.
Bir yere gitmek için araba kiralansa, ardından da o yere gitmeye mani bir hal
zuhur etse icâre feshedilir.
Tarla kiralansa fakat kiracı onu işleyemeyecek derecede hastalansa yine icâre
son bulur. Aynı şekilde me’cûr yok olsa icâre yine son bulur.
Not: İcâre, ikâle ile de feshedilebilir.
117
‫ﻛﺘﺎب اﻟﺮھﻦ‬
Rehin
Istılahları:
Rehin/Merhûn (‫ )اﻟﺮھﻦ‬/ (‫)اﻟﻤﺮھﻮن‬: Hapsedilen mal
Mürtehin (‫)اﻟﻤﺮﺗﮭﻦ‬: Rehin alan
Râhin (‫)اﻟﺮاھﻦ‬: Rehni veren
Adl (‫)اﻟﻌﺪل‬: Güvenilir olan 3.kişi
Alacaklının alacağını güven altına almak maksadıyla borçlunun bir malını
kendisinin veya üçüncü kişinin yanında hapsetmek üzere borçlu ile karşılıklı
rızalaşarak yaptığı akiddir
Rehin, havâle ve kefâlet üçü de tevsîkât (borcu güven altına almak) türü
akidlerden olmasına rağmen rehin şekil olarak teberruât türü akde benzer ve
bozulduğu takdirde zarar görecek olan için gayr-i lâzım, zarar görmeyecek olan için
ise lâzımdır. Rehin bozulduğu takdirde mürtehin zarar göreceğinden onun için gayr-i
lâzımdır. Râhin için ise lâzımdır.
Not: Bey’de mahal olamayan şey, rehinde de mahal olamaz. Bey’de mahal
olan şey, rehinde de mahal olur.
İcârede mahal olan şey (yani menfaat) rehinde mahal olamaz. Çünkü menfaat
hapsedilemez.
Deyn rehin olmaz. Yani başkası üzerindeki alacağımız var, “sen bana bunu sat,
bende sana filandaki alacağımı bırakıyorum” diye bir şey denemez. Rehin ancak ayn
olur.
ِ ِ ِ ٍ ْ ‫ﻣﺎل ﻣ‬
ٍ (‫وﻫﻮ َﻋ ْﻘ ُﺪ وﺛِﻴ َﻘ ٍﺔ ﺑـ)ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ‬
‫ﻴﻔﺎؤﻩُ )اﺳﺘﻴﻔﺎء اﻟﺪﻳﻦ( ِﻣْﻨﻪُ )ﻣﻦ‬
ُ ِ‫اﺳﺘ‬
ْ ‫ﻀ ُﻤﻮن ﺑِﻨَـ ْﻔﺴﻪ ﳝُْﻜ ُﻦ‬
َ
َ
ََُ
،(‫اﳌﺎل اﳌﺮﻫﻮن‬
Mazmûn bi-nefsihi olan bir mal mukabilinde borcu vesikalandıran bir
akiddir. Rehin karşılığındaki mal, mazmûn bi-nefsihi olacaktır. Rehnin kendisi ise
mazmûn bi-gayrihidir (buradaki “gayr” ed-deyn’dir). Dolayısıyla rehin malı yok
olduğu zaman misli veya kıymeti ödenmez, karşılığında deyn gider.
118
‫اﳌﺮﻫﻮن‬
(‫اﻟﺪﻳﻦ‬:‫)ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻐﲑﻩ‬
‫اﻟﺪﻳﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻨﻔﺴﻪ‬
Kaide: Mazmûn bi-gayrihi olan şeyin karşılığında rehin olmaz. Şimdi
örneklerini görelim:
•
•
•
•
Sahih alışverişlerde semen mazmûn bi-nefsihi iken, mebî’ mazmûn bigayrihidir(semen). Bu yüzden sahih alışverişte bâyi’ mebîi teslim etmediği
zaman müşteri bâyi’den rehin isteyemez.
Veresiye alışverişte semenin karşılığında rehin olurken, mebî’ karşılığında
olmaz. Şöyle ki biz bir alışveriş yapsak ve mebîi alsak fakat daha henüz
parasını ödemesek, bâyi’ bizden rehin isteyebilir. Çünkü semen mazmûn binefsihidir ve bunun karşılığında rehin alınabilir. Tam tersi olduğunu
düşünelim. Parayı verir fakat henüz mebîi almazsa biz bu mebî’ karşılığında
bir rehin isteyemeyiz çünkü mebî’ mazmûn bi-gayrihidir. Mazmûn bigayrihi karşılığında rehin alınamaz.
Bâtıl alışverişte daha parayı vermeden mebî’ verildiği için rehin alınamaz,
çünkü burada mebî’ emanet hükmünde olduğundan gayr-i mazmûndur.
Fâsid alışverişte semenin mukabilinde rehin olur mu? Olmaz. Çünkü fesat
tesmiyeyi fesada uğratır. Fâsid alışverişte mebî’ mukabilinde rehin olur mu?
Olur. Çünkü fâsid alışverişte semenin tesmiyesi de fesada uğramıştır. Bu
haliyle yok olmuştur. Bu sebepten dolayı da, mebî’ mazmûn binefsihi hale
gelmiştir. Mazmûn bi-nefsihi mukabilinde ise rehin alınabilir.
Not: Selemde müslemün fih karşılığında rehin olmaz. Çünkü mazmûn bigayrihidir. Fakat re’sul-mâl karşılığında rehin olur çünkü mazmûn bi-nefsihidir.
Ancak re’sul-mâlı peşin verme mecburiyeti olduğu için orada rehin akid meclisiyle
sınırlıdır.
Rehin malı öyle bir şeydir ki deynin kendisinden alınıyor olması
mümkündür. Yani rehin malı satıldığı zaman para edip borcu ödeyebilecek
durumda olması gerekir.
ِ ‫َوﻻ ﻳَﺘِ ّﻢ إﻻﱠ ﺎﺑﻟ َﻘْﺒ‬
،(‫ﱠﺨﻠِﻴَ ِﺔ )ﻣﻦ ﺟﻬﺔ اﻟﺘﺼﺮف‬
ْ ‫ﺾ ْأو ﺎﺑﻟﺘ‬
Rehin ancak kabz 111 ya da tahliye 112 ile tamam olur. Rehin şekil olarak
teberruâta benzer. Teberruâtın tümü icâb ve kabul ile münakid, kabz ile tamam olur.
Çünkü bunun karşılığında bir mal ya da bedel alma yoktur.
111
Elden ele teslim edebileceğimiz malı almaktır. Genelde menkul mallar için kullanılır.
119
Teminâtta vasıf olarak muâvezâta benzer durumu var ise de, şekil olarak
teberruâta benzer. Öyleyse rehnin inikâdında teberruât ilkeleri aranır.
،(‫ذﻟﻚ إ ْن ﺷﺎء )اﻟﺮاﻫﻦ( َﺳﻠﱠ َﻢ َوإ ْن ﺷﺎءَ ﻻ )ﺑﺴﺒﺐ ﺧﻴﺎر اﻟﺮﺟﻮع ﻟﻠﺮاﻫﻦ‬
َ ‫َوﻗَـْﺒ َﻞ‬
Kabz ve tahliyeden önce râhin isterse rehni teslim eder isterse etmez.
Rücû/kabul muhayyerliği söz konusudur.
Not: Burada teberruâttaki gibi icâb ve kabulün ikisi birden icâb sayılır. Kabz
da kabul gibi sayılır.
Râhin rehni vermekten vazgeçerse mürtehinin hakkı vasıf muhayyerliğidir.
Çünkü rehin, kefâlet ve havâle üçü deynin(semenin) vasfı sayılırlar. Eğer
verilmeyecek olursa, deyn vasıf eksikliğine uğramış olur. Dolayısıyla mürtehin
burada vasıf muhayyerliği ile muhayyer olur. İsterse akdi reddeder, isterse de kabul
eder.
ِ
،(‫)ﳐَﻠًّﻰ( ُﻣﺘَ َﻤﻴًِّﺰا )ﻣﻦ ﺣﻖ اﻟﻐﲑ( )ف‬
ُ ‫ﻮزا ُﻣ ْﻔَﺮ ًﻏﺎ‬
ً ُ‫َوﻻ ﻳَﺼ ﱡﺢ إﻻﱠ َﳏ‬
Rehin malı;
1. Râhinin elinin altında bulunan bir mal olacak. Dolayısıyla merhûn,
makdûru’t-teslîm olacak.
2. Üzerinde başkasının hakkı/alacağı/borcu bulunmayacak. Hatta sahibinin
hakkı dahi kesilmiş olacak.
3. Ayrılmış olup başkasının hakkı ile karışık olmayacak. Dolayısıyla
Hanefîlere göre muşâ’ın 113 rehni caiz değildir. Ortak mal taksim edilmiş ya
da hisselendirilmiş olmadığından kabzedilemez. Kabzedilemeyince de rehin
olamaz. Bu mantıkla Hanefîler muşâ’ın da rehnini caiz görmezler.
ِ
،(‫ﺿﻤﺎﻧِِﻪ )ﺿﻤﺎن اﳌﺮﻬﺗﻦ( )ف‬
َ ‫ﻀﻪُ اﻟْ ُﻤ ْﺮَﻬﺗ ُﻦ َد َﺧ َﻞ ﰲ‬
َ َ‫ﻓﺈذا ﻗَـﺒ‬
Gayrimenkullar için kullanılır. Çünkü onlar gayrimenkul olduklarından dolayı elden ele
teslim edilemezler. Mesela tarlanın teslimi orayı tahliye etmek ile gerçekleşir. “İşte tarla,
elimi eteğimi çekiyorum. Artık senindir” diyerek tasarrufunu kaldırıp alacaklının yetkisine
vermektir.
Bir de ‫ ا َﻟﻔَﺮاغ‬kelimesi vardır. Bu da vakıf mallarının boşaltılması için kullanılır.
112
113
Ortak maldaki hissedir.
120
Mürtehin onu kabzettiği zaman damânına girer. Artık mürtehinin
sorumluluğuna girer. Dolayısıyla mürtehinin yanındayken rehnin başına bir şey
gelse mazmûn bi-deyn olduğu için deynden düşülür. 114
Dikkat: rehin malı için emanet denmedi. Emanet olsaydı mürtehinin elinde
yok olduğunda teaddî ve taksirin olup olmadığı araştırılıp ondan sonra deynden
düşülecekti. Teaddî ve taksir olmasaydı deyn duracak ve rehin râhinin kesesinden
gidecekti. Böyle bir durum yok. Dolayısıyla Hanefîlerde rehin malı emanet(gayr-ı
mazmûn) değil, mazmûn kabul edilmiştir.
ِ
ِ ‫ﻚ )اﻟﻌﺒﺪ اﳌﺮﻫﻮن( َﻋﻠﻰ ِﻣ ْﻠ‬
‫ﺣﱴ ﻳُ َﻜ ِّﻔﻨُﻪُ )ﺗﻜﻔﲔ اﻟﻌﺒﺪ اﳌﺮﻫﻮن ﻋﻠﻰ‬
‫ﻚ اﻟﱠﺮ ِاﻫ ِﻦ ﱠ‬
ُ ‫َوﻳـَ ْﻬﻠ‬
ِ ‫ﺼﲑ اﻟْﻤﺮَﻬﺗِﻦ ﻣﺴﺘَـﻮﻓِﻴﺎ ِﻣﻦ ﻣﺎﻟِﻴﱠﺘِ ِﻪ ﻗَ ْﺪر دﻳﻨِ ِﻪ ﺣﻜْﻤﺎ و‬
ِ
‫ َوإ ْن ﻛﺎ َن أﻗَ ﱠﻞ‬،ٌ‫اﻟﻔﺎﺿ ُﻞ أََﻣﺎﻧَﺔ‬
ْ ً ْ ْ ُ ُ ْ ُ ُ َ‫ َوﻳ‬.(‫اﻟﺮاﻫﻦ‬
َ ً ُ َْ َ
ِ
ِ َ ‫ﺳ َﻘ‬
ِِ ِ
ِ ‫ﻴﻤﺔُ ﻳـَ ْﻮَم اﻟ َﻘْﺒ‬
،‫ﺾ‬
َ
َ ‫ َوﺗـُ ْﻌﺘَ ُﱪ اﻟﻘ‬،‫ﻂ ﻣ َﻦ اﻟﺪﱠﻳْ ِﻦ ﺑ َﻘ ْﺪرﻩ‬
Râhin, köleyi merhûn olarak bırakınca, köle öldüğü zaman râhinin
mülkünde ölür ve kefenlenme masraflarını râhin karşılar.
Köle öldüğü zaman mürtehin, hükmen kölenin kıymeti kadarını kabzetmiş
ve borçtan düşmüş sayılır. Kölenin kıymetinden fazla bir şey kalırsa bu
mürtehinin elinde emanet olur. Eğer kölenin ölümü mürtehinin kusurundan
kaynaklandıysa, kalan fazlalığı da râhine öder. Bu yüzden genelde ölecek şeyler
rehin olarak tercih edilmez.
Eğer ölen kölenin fiyatı, râhinin deyninden daha az ise borçtan o oranda
indirim yapılır.
Kölenin kabz günündeki kıymetine itibar edilir. Çünkü o günde damâna
girmiştir.
ِ ‫ف ﻓِ ِﻴﻪ ﺑِﺒـﻴ ٍﻊ أو إﺟﺎرةٍ أو إﻋﺎرةٍ أو رﻫ ٍﻦ وَْﳓ ِﻮِﻩ‬
ِ
َ ‫ﺼﱠﺮ‬
َ
ُ‫ﺿﻤﻨَﻪ‬
َ َ‫اﻟﺮﻫﻦ( ْأو ﺗ‬
َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َْ
َ ‫ﻬﺗﻦ‬
ُ ‫ﻓﺈ ْن ْأوَد َﻋﻪُ )اﳌﺮ‬
ِ ِ
.‫ﻴﻤﺘِ ِﻪ‬
َ ‫ﲜَﻤﻴ ِﻊ ﻗ‬
Mürtehin merhûnu (köleyi) başka bir yere emanet olarak bırakırsa, ya da
merhûn üzerinde satma, kiraya verme, başkasına ödünç verme ya da rehin
verme gibi bir tasarrufta bulunursa ve merhûn yok olursa, onun tüm kıymetini
mürtehin tazmin eder. Artık mazmûn bi-deyn olmaktan çıkar, mazmûn bi-nefsihi
haline gelir. Burada emanetlerdeki tazmin kurallarına işaret var. Çünkü bir emanet
114
Bu kabzedildiği günkü kıymeti üzerinden yapılır.
121
ancak taksir ya da teaddî ile mazmûn bi-nefsihi haline gelir. 115 Merhûn olan malı,
satmak, kiralamak ya da iâre olarak vermek teaddîye girer. Borçtan fazla kısım kalsa
da mazmûn olur.
ِ ‫وﻧـَ َﻔ َﻘﺔُ اﻟﱠﺮﻫ ِﻦ وأُﺟﺮةُ اﻟﺮ‬
‫اﻋﻲ َﻋﻠﻰ اﻟﺮ ِاﻫ ِﻦ‬
َ
َ َْ ْ
Rehnin masrafı ve çoban ücreti râhine aittir.
Hayvanın hayatının devam ettirmesi ile ilgili masraflar malın sahibine aittir.
Fakat muhafaza ve bekçilik ile ilgili masraflar ise mürtehine aittir. Çünkü mürtehin
onu korumak ile görevlidir. Beslemek ile görevli değildir. Bundan dolayı çobanın
ücreti râhine, çobanın yanında bir de bekçi olursa bu da mürtehine aittir. Ancak
diyelim ki köle rehin olarak alındı ve râhin tarafından mürtehinin yanında
çalıştırılmasına izin verildi. O zaman yeme/içme masrafı da mürtehine ait olur.
ِ
،(‫اﻷﺻ ِﻞ )ف‬
ْ ‫ َوﻳَﺼ ُﲑ )اﻟﻨﻤﺎء( َرْﻫﻨًﺎ َﻣ َﻊ‬،ُ‫َوﳕَ ُﺎؤﻩُ ﻟَﻪ‬
Bir malın (mesela inek) mülkiyeti kime ait ise geliri de (buzağı/sütü vs.) ona
aittir. Dolayısıyla merhûnun gelirleri râhine yani sahibine aittir.
Merhûn, mürtehinin elindeyken bir gelir getirecek olursa bu da asıl ile
birlikte mürtehinin elinde rehin olur.
ٍ
ِ
ِ
‫ﺼﺘِ ِﻪ‬
‫اﻷﺻ ُﻞ اِﻓْـﺘَ ﱠﻜﻪُ ِِﲝ ﱠ‬
َ َ‫ َوإ ْن ﺑَﻘ َﻲ اﻟﻨﱠﻤﺎءُ َوَﻫﻠ‬،‫ﻚ ﺑِﻐَ ِْﲑ َﺷ ْﻲء‬
ُ ‫ﻚ )اﻟﻨﻤﺎء( ﻳـَ ْﻬﻠ‬
َ َ‫إﻻﱠ أﻧﱠﻪُ إ ْن َﻫﻠ‬
ْ ‫ﻚ‬
،(‫)ﲝﺼﺔ اﻷﺻﻞ ﻣﻦ اﻟﺪﻳﻦ‬
Eğer fazlalık helâk olacak olursa tazmin edilmez. Yani borçtan bir şey
düşülmez.
Fakat fazlalık durur da asıl yok olursa, rehni çözer/borçtan düşmesine
sebep olur. Bu durumda nemânın hissesi olur, yani bu sefer o rehin olarak kalır.
•
Tek başına nemânın rehinden hissesi yoktur.
Emanetler ikiye ayrılır: vedîaya benzeyenler, iâreye benzeyenler. Emanetçiye faydası olan
emanetler iâre gibidir. Diğerleri vedîa gibidir. Teaddî ve taksir ile birlikte her ikisi de
mazmûn hale gelir. Ancak emanetçiye faydası olanlarda, yani iâre gibi olanlarda, başına bir
iş gelmeden teaddîden vazgeçilse ve eski şekline çevrilse(vifâk) damân devam eder. Vedîaya
benzeyenlerde ise damân sona erer. Müsteîrin eli muîrin eli gibi değildir. Müstevda’ın eli
müdîin eli gibidir. Dolayısıyla vifâka döndükten sonra, vedîadan malı sahibine teslim etmiş
gibidir ve damândan berî olur. İârede ise eli onun eli gibi olmadığından sahibine teslim
etmemiş gibidir ve damân devam eder.
115
122
•
Asıl yok olursa, nemânın deynden hissesi olur. 116
ِ
ِ
ِ ِ‫ وﻗ‬117
ِ ‫)اﻟﻨﻤﺎء( ﻳـﻮم اﻟ َﻔ‬
ِ ‫اﻷﺻ ِﻞ ﻳـَ ْﻮَم اﻟ َﻘْﺒ‬
‫ﻜﺎك‬
‫ﻴﻤﺘِ ِﻪ‬
‫ﻂ ِﺣ ﱠ‬
ُ ‫ﺾ َوﺗَ ْﺴ ُﻘ‬
ْ ‫ﻴﻤﺔ‬
َ َْ
َ ‫ﺼﺔُ ﻳـُ ْﻘ َﺴ ُﻢ اﻟﺪﱠﻳْ ُﻦ َﻋﻠﻰ ﻗ‬
َ َ
.(‫اﻷﺻ ِﻞ )ﻣﻦ اﻟﺪﻳﻦ‬
ْ
Borç, rehnin çözüldüğü yani aslın yok olduğu günkü nemânın kıymeti ile
aslın kabz edildiği günkü kıymetine bölünür. Asla borcun ne kadarı tekabül
ediyorsa o kadar sâkıt olur.
ِ ‫وﲡﻮز اﻟﺰ�دةُ ﰲ اﻟﱠﺮﻫ ِﻦ )زف( وﻻ َﲡﻮز ﰲ اﻟﺪﱠﻳ ِﻦ )س( وﻻ ﻳ‬
‫ﺼﲑُ اﻟﱠﺮْﻫ ُﻦ َرْﻫﻨًﺎ ﻬﺑِِﻤﺎ‬
ُُ َ
ْ
َ ّ ُ َُ
ْ
َ َ
ِ ْ ‫)ﺎﺑﻟﺪﻳْـﻨَـ‬
،(‫ﲔ‬
َ
Rehne ilave yapmak caizdir. Yani daha önceden rehin olarak verilen şeye
yeni rehinler eklemek caizdir.
Deyne ilave ise caiz değildir.
Mesela “şu saati 1000 lira karşılığında sana rehin bırakmıştım. Bana 500 lira
daha ver, bu saat her ikisi karşılığında rehin olarak durmaya devam etsin” demek
caiz olmaz. Çünkü deyn mebî’ gibidir ve mebîa ilave olmaz. Rehin semen gibidir
dolayısıyla müşterinin parayı arttırmasının caiz olduğu gibi rehnin ziyadesi de
caizdir.
Önceki rehin her iki deyn karşılığında rehin olmaz. (Yukarıdaki ibarenin
benzeri)
ِ‫ وﻟَﻪ )وﻟﻠﻤﺮﻬﺗﻦ( أ ْن َﳛ َﻔﻈَﻪ ﺑِﻨَـ ْﻔ ِﺴ ِﻪ وزوﺟﺘِ ِﻪ ووﻟَ ِﺪﻩ‬،‫ﻜﺎن اﳊِْﻔ ِﻆ ﻋﻠﻰ اﻟْﻤﺮَﻬﺗِ ِﻦ‬
ِ ‫وأُﺟﺮةُ ﻣ‬
ُ ْ
ُ َ ُْ َ
َ َْ
َ َ ََْ
.(‫وﺧ ِﺎد ِﻣ ِﻪ اﻟﱠ ِﺬي ﰲ ِﻋﻴﺎﻟِِﻪ )وأﺟﲑﻩ اﳋﺎص‬
َ
Koruma mekanın ücreti (yani koruma masrafı) mürtehine aittir.
Mürtehin rehni kendisi muhafaza edebileceği gibi karısına, çocuğuna ya
da ecîr-i hâssına da muhafaza ettirebilir. Eğer ecîr-i müşterek vasıtasıyla korursa
bu taksir olur. Dolayısıyla asılla birlikte nemâ da mazmûn hale gelir.
Mürtehin rehinden istifade etme hakkına sahip değildir.
116
Mecelle md. 48: Tâbi’ olan şeye ayrıca hüküm verilemez.
Merhûnun rehinlikten kurtarılması ifade edilirken, rehni fekketmek ifadesi kullanılır
(fekk-i rehn).
117
123
ِ
ِ
ِ ‫ﻚ ﺣﺎﻟَ َﺔ اﻻﺳﺘﻌ‬
‫ﻤﺎل‬
َ َ‫ ﻓَﺈ ْن أَذ َن ﻟَﻪُ اﻟﱠﺮاﻫ ُﻦ ﻓَـ َﻬﻠ‬،(‫ﻔﻊ ﺎﺑﻟﱠﺮْﻫ ِﻦ )إﻻ ﺈﺑذن اﻟﺮاﻫﻦ‬
ْْ
َ َ‫ﺲ ﻟَﻪُ أ ْن ﻳـَْﻨـﺘ‬
َ ‫َوﻟَْﻴ‬
.ً‫ﻚ أﻣﺎﻧَﺔ‬
َ َ‫َﻫﻠ‬
Mürtehin rehinden istifade etme hakkına sahip değildir.
Râhin ‘bundan istifade edebilirsin’ deyip rehni bırak da mürtehin rehni
kullanırken rehin helâk olursa, emanet olarak helâk olmuş olur.
Dolayısıyla kullanım esnasında taksir ve teaddîsi yoksa mürtehin rehni tazmin
etmez.
Mürtehin rehni kullandıktan sonra tekrar yerine koysa ondan sonra merhûn
helâk olacak olursa tazmin söz konusu olmaz. Sadece merhûnun kıymeti borçtan
düşülür.
(‫ﻓﺼﻞ )ﻓﻴﻤﺎ ﻳﺼﺢ ﻓﻴﻪ اﻟﺮﻫﻦ‬
Rehne Uygun Olan Şeyler
ِ ِ َ‫ ﻓﺈ ْن رِﻫﻨ‬،‫ﺼ ﱡﺢ رﻫﻦ اﻟﺪراﻫ ِﻢ واﻟﺪ�ﻧ ِﲑ‬
ِ
،‫ﻂ ﻣﺜْـﻠُﻬﺎ ِﻣ َﻦ اﻟﺪﱠﻳْ ِﻦ‬
َ ‫ﺖ َﺳ َﻘ‬
ْ ‫ﺖ ﲜْﻨﺴﻬﺎ ﻓَـ َﻬﻠَ َﻜ‬
ْ ُ
َ َ ُ ْ َ َ‫َوﻳ‬
ٍ
ٍ ‫ﻛﺬﻟﻚ ُﻛ ﱡﻞ َﻣ‬
‫اﺧﺘَـﻠَﻔﺎ ﰲ اﳉَْﻮَدةِ َواﻟﱠﺮَداءَةِ؛‬
َ ‫و‬
ْ ‫ َوإ ْن‬،‫ﻜﻴﻞ َوَﻣ ْﻮُزون‬
Dirhem ve dinarı rehin olarak bırakmak mümkündür. Eğer merhûn,
deynin cinsinden olacak şekilde rehin olarak bırakılsa ve sonra helak olsa,
deynden merhûnun misli düşer.
Mesela 1000 lira borç aldık karşılığında 800 lira rehin bıraktık. Rehin(800lira)
helâk olursa deynden 800 lira düşülür.
Mekîlât ve mevzûnâtta yani genelleyecek olursak mislîlerde de böyledir.
Hatta rehin ile borç kalitede birbirlerinden farklı olsa dahi böyledir.
Fakat rehin bir cins, deyn başka bir cins olursa, rehnin helaki halinde misli
misline düşülme imkanı olmaz. Kıymeti kıymetine düşüm olur.
ِ ‫ﻣﺎل اﻟ ﱠﺴﻠَ ِﻢ وﺑ َﺪ ِل اﻟ ﱠ‬
ِ ‫وﻳ‬
ِ ‫ﺼﺢ ﺑﺮأس‬
‫ف َواﻟ ﱠﺴﻠَ ُﻢ‬
‫ﻚ ﻗَـْﺒ َﻞ اﻻﻓِْ َﱰ ِاق َﰎ اﻟ ﱠ‬
ُ ‫ﺼ ْﺮ‬
َ َ‫ ﻓﺈ ْن َﻫﻠ‬،(‫ﺼ ْﺮف )زف‬
ََ
ََ
‫اﻟﺴﻠﻢ(؛‬
‫ﻗﺎﺋﻢ ﺑَﻄَﻼ‬
ُ
َ ‫َو‬
ٌ ‫ َوإن اﻓْـﺘَـَﺮﻗﺎ واﻟﱠﺮْﻫ ُﻦ‬،(‫ﺻ َﺎر )اﳌﺮﻬﺗﻦ( ُﻣ ْﺴﺘَﻮﻓﻴًﺎ )اﻟﺒﺪﻟﲔ‬
ُ ‫)اﻟﺼﺮف و‬
Selemde re’su’l-mâl karşılığında ve sarf bedeli karşılığında da rehin
bırakılır. Yani selem ve sarfta da rehin caizdir.
124
Neden selem ve sarfı beraber örnek verdi? Sarf ve selemin ortak tarafı peşin ve
akid meclisinde verilmeleri olduğu için. Akid meclisinde bedel verilmeyecek olursa,
iki akid de yok olur.
Taraflar meclisten ayrılmadan önce rehin yok olacak olursa sarf ve selem
gerçekleşir. Selemdeki mürtehin ile sarftaki mürtehin bedellerini aldılar kabul
edilir.
İbaredeki ‘bedeleyn’den kasıt aynı akdin iki bedeli değil, selemdeki bedel ile
sarftaki bedeldir. Selemde semen meclis dağılmadan verilmezse akid bâtıl olur.
Semen yoksa rehin verilir. Rehin bıraktığımız zaman bu rehin meclisle sınırlı olarak
geçerli olacaktır. Yani rehin meclis sona erdiği halde para ödenmediyse ya da rehin
yok olup paraya sayılmadıysa selem bâtıl olacaktır. Dolayısıyla meclis dağılmadan
rehin yok olursa para ödenmiş kabul edilir.
Meclis dağıldığında rehin ortada duruyorsa para ödenmemiş olduğundan
selem bâtıl olacaktır.
Mesela selem yaptık ve bankaya telefon açtık, “5 bin lira karşı tarafa havâle
yapın” dedik. Karşı taraf bu süre zarfında orada bir de rehin istedi, biz de bıraktık.
•
•
•
Meclis devam ederken ödeme yapılmıştır diye cevap gelirse, selem kurtulur.
Ödeme yapılmazsa ama rehin yok olursa; bu rehnin kıymeti selemdeki
semenden düşülür ve selem yine kurtulmuş olur.
Hem ödeme olmaz hem de rehin sağlamken meclis dağılacak olursa; ödeme
yapılmadığından rehin bâtıl olur.
ِ
ِ ‫وﻳ‬
.‫ﻚ ِﲟَﺎ َﲰﱠﻰ‬
َ َ‫ﻚ َﻫﻠ‬
َ َ‫ ﻓﺈَ ْن َﻫﻠ‬،(‫ﺼ ﱡﺢ ﺎﺑﻟﺪﱠﻳْ ِﻦ اﻟْ َﻤ ْﻮﻋُﻮد )ف‬
ََ
Deyn-i mevûd karşılığında rehin sahihtir. Deyn-i mevûd vaad edilmiş
borçtur.
Mesela ben birisine “sana söz 5 bin lira borç vereceğim” diyorum. O da
“madem söz verdin bana rehin ver” diyor. Ben de “al madem şu mal rehin olsun”
diyorum.
Eğer bırakılan mal helâk olursa, vadettiği borç karşılığında yok olmuş
olur. Yani 5 bin lira karşılığında yok olmuş olur. Ve ben bu adama 5 bin vermiş
kabul edilirim.
125
،‫َوﻣ ِﻦ ا ْﺷﺘَـَﺮى َﺷْﻴـﺌًﺎ َﻋﻠﻰ أ ْن ﻳـَ ْﺮَﻫ َﻦ ﺎﺑﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ َﺷْﻴـﺌًﺎ َﺑﻌْﻴ ِﻨﻪ ﻓَ ْﺎﻣﺘَـﻨَ َﻊ )ﻣﻦ أن ﻳﺴﻠِّﻢ اﻟﺮﻫﻦ( َﱂْ ُْﳚﺒَـ ْﺮ‬
‫ َوإ ْن ﺷﺎءَ َرﱠد اﻟﺒَـْﻴ َﻊ )وﻫﺬا ﺧﻴﺎر اﻟﻮﺻﻒ ﰲ اﻟﺜﻤﻦ ﻟﻠﺒﺎﺋﻊ( إﻻﱠ أ ْن‬،‫َواﻟﺒﺎﺋِ ُﻊ إ ْن ﺷﺎءَ ﺗَـَﺮَك اﻟﱠﺮْﻫ َﻦ‬
.‫ ْأو ﻳـُ ْﻌ ِﻄﻴَﻪُ َرْﻫﻨًﺎ ِﻣﺜْ َﻞ اﻷ ﱠوِل‬،‫ﻳـُ ْﻌ ِﻄﻴَﻪُ اﻟﺜ َﱠﻤ َﻦ َﺣ ًّﺎﻻ‬
Kim ‘bizzat bir şeyi’ semen mukabilinde rehin bırakmak şartıyla bir şey
satın alıp da sonra rehni vermekten vazgeçerse, rehni vermesi için zorlanılmaz.
Bu durumda bâyi’ isterse bu rehni alma şartından vazgeçer, dilerse de
alışverişten vazgeçer.
Bunun sebebi rehnin, semenin vasfı olmasındandır. Vasıf eksik olunca da bâyi’
semende vasıf muhayyerliği ile muhayyer olur.
Ancak râhin parayı hemen peşin olarak verirse bâyi’ vazgeçemez. Çünkü
eksik vasıf artık tamamlanmıştır. Artık semenin vasfı eksik olmadığı için itiraz
edemez.
Ya da önceden söylediği rehnin mislini verecek olursa da bâyi’
vazgeçemez.
Rehin tayin ile taayün etmez. Çünkü rehin semenin vasfıdır. Semen de tayin ile
taayün etmez. Semen ancak kabz ile taayün ettiğinden, rehin de ancak kabz ile
taayün eder.
Kaide: Rehin ta’yin ile teayyun etmez. Kabz ile taayyün eder.
ِ َ‫ﺼﺔ‬
ِ ‫أﺣﺪ ِﳘﺎ ﻓَـﻠَﻴﺲ ﻟَﻪ أﺧ ُﺬﻩ ﱠ‬
‫ﺎﺑﻗﻲ‬
‫ﻀﻰ ِﺣ ﱠ‬
َ ‫َوإ ْن َرَﻫ َﻦ َﻋْﺒ َﺪﻳْ ِﻦ ﺑِ َﺪﻳْ ٍﻦ )واﺣﺪ( ﻓَـ َﻘ‬
ُ ْ ُ َ ْ
َ ‫ﺣﱴ ﻳَـ ْﻘﻀ َﻲ‬
،(‫اﻟﺪﱠﻳْ ِﻦ )ف‬
Kim tek deyn karşılığında iki köleyi merhûn olarak bırakırsa, sonra
kölelerden birinin hissesi kadar borcunu ödese bile geri kalan borcunu
ödemedikçe hissesini ödediği köleyi geri alamaz. Çünkü rehin vasıftır ve vasıflar
da tecezzîye müsait değildir.
ِ ‫ﻀﻤﻮ ُن ﻋﻠﻰ ُﻛﻞ و‬
ِ
ِ ْ َ‫رﺟﻠ‬
،‫ﺼﺔُ َدﻳْﻨِ ِﻪ‬
‫اﺣ ٍﺪ ِﻣْﻨـ ُﻬﻤﺎ ِﺣ ﱠ‬
َ ‫ﲔ‬
ُ ‫َوإ ْن َرَﻫ َﻦ َﻋْﻴـﻨًﺎ ﻋْﻨ َﺪ‬
َ ّ َ ُ ْ ‫ واﻟْ َﻤ‬،‫ﺟﺎز‬
Kim bir malı iki adamın yanına rehin olarak bırakırsa caizdir.
Sorumluluk her birinin alacakları oranında üzerlerine olur.
Mesela 2 kişiye; 60 lirası birinin 40 lirası birinin olacak şekilde, 10 kalemi 100
lira karşılığında rehin alan kişilerden birinin rehin üzerinde sorumluluğu %60,
diğerinin ki %40’tır.
126
ِ
ِ ‫أﺣ َﺪ ُﳘﺎ ﻓَ َﺠ ِﻤﻴﻌُﻬﺎ )اﻟﻌ‬
،‫اﻵﺧ ِﺮ‬
َ ‫ﲔ( َرْﻫ ٌﻦ ﻋْﻨ َﺪ‬
َ ‫ﻓَﺈ ْن ْأو َﰱ‬
Bu alacaklılardan birisine borcunu öderse, daha önceden verdiği malın
tamamı diğerinde büsbütün olarak rehin kalır. Bu da rehnin tecezzî kabul
etmediğinin bir başka örneğidir.
ِ
ِ ِ
‫اﻫﻦ( ﺑِ َﺪﻳْﻨِ ِﻪ َوإ ْن ﻛﺎ َن اﻟﱠﺮْﻫ ُﻦ ﰲ ﻳَ ِﺪ ِﻩ‬
َ ‫َوﻟ ْﻠ ُﻤ ْﺮَﻬﺗ ِﻦ ُﻣﻄﺎﻟَﺒَﺔُ )اﻟﺪﻳﻦ ﻣﻦ( اﻟﱠﺮاﻫ ِﻦ َو َﺣْﺒ ُﺴﻪُ )ﺣﺒﺴﻪ اﻟﺮ‬
،(‫)اﳌﺮﻬﺗ ِﻦ‬
Mürtehin rehni elinde bulunduruyor bile olsa, râhinden alacağını isteme
ve onu borcundan dolayı kadıya başvurarak hapsettirme hakkı vardır.
Yani râhin “ben sana rehin bıraktım ne isteyip duruyorsun” diyemez. Çünkü
rehin borç yerinde değildir. Sadece borcun ödenmesini tevsîk etmesi için
bulunmaktadır.
ِ
ِ
ِ
ِ
.‫ﻀ ِﺎء اﻟﺪﱠﻳْ ِﻦ‬
‫ﻫﻦ( ِﻣ ْﻦ ﺑـَْﻴﻌِ ِﻪ‬
َ ‫)اﻟﺮﻫﻦ( ﻟ َﻘ‬
َ
َ ‫ﺲ َﻋﻠﻰ اﻟْ ُﻤ ْﺮﻬﺗ ِﻦ أ ْن ُﳝَ ّﻜﻨَﻪُ )ﳝ ّﻜﻦ اﻟﺮا‬
َ ‫َوﻟَْﻴ‬
Mürtehinin râhine rehni satıp borcunu ödemesi için imkan verme
mecburiyeti yoktur.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ أﺣﻜﺎم اﻟﺮﻫﻦ‬
Rehnin Hükümleri
ِ
،‫ﻀ ِﺎء َدﻳْﻨِ ِﻪ‬
ٌ ُ‫ﺎﺑع اﻟﱠﺮ ِاﻫﻦ اﻟﱠﺮْﻫ َﻦ ﻓَـ ُﻬ َﻮ َﻣ ْﻮﻗ‬
َ َ‫إﺟﺎزِة اﻟْ ُﻤ ْﺮَﻬﺗ ِﻦ ْأو ﻗ‬
َ ‫ﻮف َﻋﻠﻰ‬
َ ‫ﻓﺈ َذا‬
Râhin rehni sattığı zaman, bu satış mürtehinin icâzeti üzere ya da râhinin
borcunu ödemesi üzerine mevkûftur. Çünkü mürtehinin rehin ile irtibatı borcun
duruyor olmasına bağlıdır.
ِ
ًّ ‫ﺄﺑد ِاء اﻟﺪﱠﻳْ ِﻦ إ ْن ﻛﺎ َن‬
‫ َوإ ْن ﻛﺎ َن‬،‫ﺣﺎﻻ‬
ْ ‫َوإ ْن‬
َ ‫ﺐ‬
َ (‫أﻋﺘَ َﻖ )اﻟﺮاﻫﻦ‬
ُ َ‫ ﻓَـﻴُﻄَﺎﻟ‬،ُ‫اﻟﻌْﺒ َﺪ اﻟﱠﺮْﻫ َﻦ ﻧـَ َﻔ َﺬ ﻋْﺘـ ُﻘﻪ‬
ِ
،(‫اﻟﻌْﺒﺪ )ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻳﻮم اﻟﻌﺘﻖ‬
َ َ‫ﻴﻤﺔ‬
َ ‫ُﻣﺆ ﱠﺟ ًﻼ َرَﻫ َﻦ ﻗ‬
Râhin köleyi azat ederse, azat etmesi nâfizdir. Çünkü 3 şeyin şakası da
ciddisi de ciddidir. Ayrıca mâlik râhindir.
127
Bu durumda borcunun vakti geldiyse, râhinden borcunu ödemesi istenir.
Eğer vadeli ise ve daha vakit gelmediyse kölenin âzat edildiği gündeki kıymetini
rehin olarak bırakır.
Böyle bir durumda rehnin yok olduğu düşünülmüştür ondan kıymeti ödenir
denmiştir. Telef daima yok edildiği gününe bağlıdır. O yüzden kölenin azat edildiği
günkü kıymeti ödenir.
Not: Rehin, râhin için mazmûn bi-nefsihi; mürtehin için mazmûn bi-gayrihidir.
Yani râhin rehni telef ettiği zaman rehin mislî ise mislini, kıyemî ise kıymetini
verir.
Köle mürtehin üzerindeyken telef olursa deynden düşülür. Çünkü mürtehin için
köle mazmûn bi-gayrihi(deyn)dir.
ِ ِ ِ ‫وإ ْن ﻛﺎ َن )اﻟﺮاﻫﻦ( ﻣﻌ ِﺴﺮا ﺳﻌﻰ اﻟﻌﺒﺪ ﰲ‬
،‫ﻴﻤﺘِ ِﻪ )اﻟﻌﺒﺪ( واﻟ ّﺪﻳْ ِﻦ‬
ُ َْ َ َ ً ْ ُ
َ ‫اﻷﻗﻞ ﻣ ْﻦ ﻗ‬
َ
ّ
Râhin eğer fakir ise rehin olan köle çalıştırılır, maaşına el konur fakat
geçimi kadar para bırakılır. Kölenin kıymeti ya da borcun kendisi; hangisi daha
az ise köle çalıştırılarak o ödettirilir.
Borç, ödenmeyince rehin malından tahsil edilecekti. Rehin olan köle bu yüzden
çalıştırılır.
،‫َوﻳـَ ْﺮِﺟ ُﻊ )اﳌﻌﺘَ ُﻖ( َﻋﻠﻰ اﻟْ َﻤ ْﻮﱃ إذَا أﻳْ َﺴَﺮ‬
Köle, râhin zenginlediği zaman ona rücû eder ve ödediği kıymetini ister.
Dolayısıyla köle, efendinin borcunu ödemiş gibi kabul ediliyor.
ِ ‫وإ ْن اﺳﺘﻬﻠَ َﻜﻪ أﺟﻨَِﱯ )ﺷﺨﺺ ﺎﺛﻟﺚ( ﻓﺎﻟْﻤﺮَﻬﺗﻦ ﻳ‬
.‫ﻚ‬
َ َ‫ﻗﻴﻤﺘَﻪُ ﻳَـ ْﻮَم َﻫﻠ‬
َ ُ ُ ُْ
‫ْ ُ ْ ﱞ‬
َ ُ‫ﻀ ّﻤﻨُﻪ‬
َ
3. şahıs (râhin ve mürtehin dışındaki biri) rehni yok edecek olursa, mürtehin
onun yok olduğu gündeki kıymetini o kişiye tazmin ettirir. Aldığı kıymet yine
rehin olarak kalır.
،‫ﻔﻊ )ف( ﺎﺑﻟﱠﺮْﻫ ِﻦ‬
َ َ‫ﺲ ﻟَﻪُ )ﻟﻠﺮاﻫﻦ( أ ْن ﻳـَْﻨـﺘ‬
َ ‫َوﻟَْﻴ‬
Râhin rehinden istifade edemez.
128
ِ
‫ﻚ‬
‫ﺿﻤﺎﻧِِﻪ‬
َ َ‫ ﻓَ ْﻠﻮ َﻫﻠ‬،(‫)ﺿﻤﺎن اﳌﺮﻬﺗﻦ‬
َ ‫ﻣﻦ‬
َ َ‫اﻫﻦ( اﻟْ ُﻤﺮَﻬﺗ ُﻦ ﻓَـ َﻘﺒ‬
ْ ‫اﻫﻦ َﺧَﺮ َج‬
َ ‫ﻓﺈ ْن‬
ُ ‫ﻀﻪُ اﻟﱠﺮ‬
َ ‫أﻋﺎرﻩُ )اﻟﺮ‬
ِ
،‫ﻚ ﺑِﻐَ ِْﲑ َﺷ ْﻲ ٍء‬
َ َ‫ﰲ ﻳَﺪ اﻟﱠﺮاﻫ ِﻦ َﻫﻠ‬
Mürtehin rehni râhine ödünç olarak verirse, râhin de onu kabzederse,
rehin mürtehinin sorumluluğundan çıkar ve mürtehin rehinden vazgeçmiş
olur.
Not: Mürtehinin, rehni râhine iâre olarak vermesi teaddî ve taksir değildir.
Bu durumda râhinin elindeyken rehin yok olursa karşılıksız gitmiş olur.
Yani borçtan indirim olmaz.
ِ
ِ ِ ‫ وإ ْن ﺷﺮﻃَﺎ َذﻟﻚ ﰲ اﻟﻌ ْﻘ ِﺪ ﻓَـﻠَﻴ‬،‫وإ ْن وﺿﻌﺎﻩ ﻋﻠﻰ ﻳ ِﺪ ﻋ ْﺪ ٍل ﺟﺎز‬
‫ﻚ‬
ُ ‫ َو ْﻳﻬﻠ‬،ُ‫أﺧ ُﺬﻩ‬
َ
ْ ‫ﺲ ﻷ َﺣﺪﳘﺎ‬
َ َ َُ ََ َ
ََ َ َ
َ ْ َ
ِ ‫ﺿ‬
.‫ﻤﺎن اﻟْ ُﻤ ْﺮَﻬﺗ ِﻦ‬
َ ‫ﻣﻦ‬
ْ
Râhin ve mürtehin rehni âdil 118 birinin yanına bıraksalar caizdir.
Râhin ve mürtehin, akid esnasında bunu şart koşarlarsa ve âdilin yanına
bırakacağız derlerse hiçbirisi onu tek başına alamaz, ancak ikisi birlikte
alabilirler. Adlin elindeki rehin yok olursa, mürtehinin hesabından gider.
Çünkü onun sorumluluğundan sayılır. Adlin elindeki rehin, mürtehinin elindeki gibi
mazmûn bideyndir. Yani adlin eli, mürtehinin eli gibidir.
Borç ödendikten sonra adlin elindeki mal emanettir. Bu durumda da adlin eli
râhinin eli gibi olur.
ِ
ْ‫ ﻓﺈ ْن َﺷَﺮﻃَﻬﺎ ﰲ َﻋ ْﻘﺪ اﻟﱠﺮْﻫ ِﻦ َﱂ‬،‫اﻫﻦ( اﻟْ ُﻤ ْﺮَﻬﺗ َﻦ َو َﻏْﻴـَﺮﻩُ َﻋﻠﻰ ﺑـَْﻴ ِﻊ اﻟﱠﺮْﻫ ِﻦ‬
ُ ‫)اﻟﺮ‬
ِ ‫ﻳـْﻨـﻌ ِﺰْل )اﻟﻮﻛﻴﻞ( ِﲟَﻮ‬
‫ت اﻟﱠﺮ ِاﻫ ِﻦ َوﻻ ﺑِ َﻌ ْﺰﻟِِﻪ؛‬
ََ
ْ ُ
‫ﻮز أ ْن ﻳـُ َﻮّﻛِ َﻞ‬
َ
ُ ُ‫وﳚ‬
Râhin, mürtehine ya da başkasına rehni satmak için vekâlet verebilir.
Bu durumda mürtehin malı satarsa teaddî ve taksirde bulunmuş olmaz.
Eğer vekâleti akid esnasında şart koşarlarsa, râhinin ölümü veya azletmesi
ile vekil vekâletten çıkmış olmaz. Halbuki normalde müvekkilin azletmesi ya da
ölmesiyle vekâlet biter. Fakat burada bitmiyor.
118
Buradaki âdil, zalimin zıttı değil fâsığın zıttıdır. 3.kişi demektir.
129
Not: Vekâlet lâzım bir akde dayalı olarak yapıldıysa, vekâlet de onun vasfını
alır ve lâzım olur. Çünkü fer’ asla tabidir. Rehin de râhin için lâzım olduğundan
vekâlet bitmiyor. Ama normalde ilke olarak vekâlet gayr-i lâzımdır.
Burada bir kaide zikretmemiz gerekir.
Kaide: ‫ﻛﻞ وﻛﺎﻟﺔ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﮫ ﺣﻖ اﻟﻐﯿﺮ ﻻ ﯾﻔﺴﺦ‬: Başkasının hakkıyla ilişkili olan bütün
vekâletler tek taraflı feshedilemez.
ِ ‫ ﻓﺈ ْن َﱂ ﻳ ُﻜﻦ ﻟَﻪ و ِﺻﻲ ﻧَﺼﺐ‬،‫وإ َذا ﻣﺎت اﻟﱠﺮ ِاﻫﻦ ﺎﺑع و ِﺻﻴﱡﻪ اﻟﱠﺮﻫﻦ وﻗَﻀﻰ اﻟﺪﱠﻳﻦ‬
‫اﻟﻘﺎﺿﻲ‬
َ َ َْ ُ َ َ ُ
َ
َ
َْ
َ َ ‫َْ ْ َُ ﱞ‬
.‫ذﻟﻚ‬
َ ‫َﻣ ْﻦ ﻳـَ ْﻔ َﻌ ُﻞ‬
Râhin ölürse, vasîsi rehni satar ve borcu öder. Eğer vasîsi yoksa, kadı
bunu yapacak birini tayin eder.
‫ﻓﺼﻞ ﰲ اﻟﺮﻫﻦ اﳌﺴﺘﻌﺎر‬
Rehn-i Müsteâr
ِ
ِ
‫ﲔ )اﻟﺪﻳﻦ( ﻣﺎ ﻳـَ ْﺮَﻫﻨُﻪُ ﺑِِﻪ‬
َ ‫ ﻓﺈ ْن َﻋ ﱠ‬،‫ َوإ ْن َﱂْ ﻳُ َﺴ ِّﻢ ﻣﺎ ﻳـَ ْﺮَﻫﻨُﻪُ ﺑِﻪ‬،‫ﻌﺎر َﺷْﻴـﺌًﺎ ﻟﻴَـ ْﺮَﻫﻨَﻪُ َﺟ َﺎز‬
ْ ‫َوَﻣ ِﻦ‬
َ َ‫اﺳﺘ‬
ِ
.‫ﺺ‬
َ ‫ﺲ ﻟَﻪُ )ﻟﻠﺮاﻫﻦ( أ ْن ﻳَِﺰ‬
َ ‫ﻳﺪ )اﻟﺪﻳﻦ( َﻋﻠَْﻴﻪ )ﻋﻠﻰ اﳌﻌﲑ( َوﻻ ﻳـَْﻨـ ُﻘ‬
َ ‫ﻓَـﻠَْﻴ‬
Kim bir malı başkasına rehin vermek üzere ödünç alırsa caizdir.
Hangi borcun karşılığında vereceğini söylemese bile istiâreten bir rehin
alınabilir.
Eğer borcu bizzat söylerse, o dediği borçtan ne az ne de fazla bir borç
mukabilinde bunu rehin bırakamaz. Ödünç aldığı şeyi dediği borcun rakamı
karşılığında bırakması gerekir.
Buna göre rehn-i müsteârda deyn ta’yîn ile taayün eder. Çünkü bu deyn mebî’
konumundadır. Mebî’ de ta’yîn ile teayyun eder.
130
‫ﻛﺘﺎب اﻟﻘﺴﻤﺔ‬
Kısmet
Fıkıhta malların taksimi ile ilgili iki tane ıstılah vardır. Kısmet ve muhayyee.
Muşâ’ olan mal bizzat kendisi bölüştürülebiliyorsa, buna kısmet(taksîmu’l-ayn)
denir. Kısmet aynlarda olur, deynlerde olmaz. Fıkıhta kısmet ortak malların
bölüştürülmesidir. Ortak mal dediğimize göre burada bir şirket vardır ve bu şirketin
adı şirket-i mülktür.
Muhayyee ise onu nöbetle kullanmak demektir.
Fıkıh kitaplarında üçüncü bir ıstılah geçmez. Mesela izale-i şüyû’ 119 meselesi
İslâm’a uygun olduğu halde klasik kitaplarımızda geçmez çünkü ihtiyaç
duyulmamıştır. Demek ki müslümanlar kendi aralarında anlaşıyorlardı ve
geçimsizlik olmuyordu. Bu da büyük bir fazileti ifade eder.
Kısmet kendi arasında ikiye ayrılır. Kısmet-i cemi’ ve kısmet-i ferd.
1. Kısmet-i cemi’ adeden çok olan şeylerin taksimdir.
2. Kısmet-i ferd ise bir tane mal vardır. Bunun taksim edilmesidir.
Kısmette gizli bir mübâdele vardır ama şuf’a yoktur. Çünkü bu mübâdele
%100’lük bir mübâdele değildir. Peki hangi durumlarda mübâdele ağırlık kazanır,
ifrâz 120 azalır ve hangi durumlarda ifrâz ağırlık kazanır, mübâdele azalır?
Bölüşülen mallar mislî ve aynı cinsten ise ifrâz manası hâkimdir. Fakat
bölüşülen mallar farklı cinsten ise veya kıyemî ise bunda da mübâdele manası
hâkimdir. Fakat kesinlikle %100 mübâdele ya da %100 ifrâz yoktur.
ِ ِ
ِ
ِ ‫ت أﻇْ َﻬ ُﺮ ﻛﺎﻟْ َﻤ ِﻜ‬
‫وﻣ ْﻌ َﲎ‬
ُ ‫ﻔﺎو‬
َ ،(‫ﻴﻞ واﻟْ َﻤ ْﻮُزون )اﳌﺜﻠﻴﺎت ﻛﻠﻬﺎ‬
َ َ‫ﻴﻤﺎ ﻻ ﻳـَﺘ‬
َ ‫َﻣ ْﻌ َﲎ اﻹﻓْـ َﺮاز ﻓ‬
ِ ِ ‫اﻟْﻤ‬
ِ
،(‫اﻟﻌﻘﺎ ِر )اﻟﻘﻴﻤﻴﺎت‬
َ ُ
ُ ‫ﻔﺎو‬
َ ‫ت أﻇْ َﻬ ُﺮ ﻛﺎﳊَﻴَـ َﻮان َو‬
َ َ‫ﺒﺎدﻟَﺔ ﻓﻴﻤﺎ ﻳـَﺘ‬
Tefâvut olmayan şeylerde yani mislîlerde ifrâz manası hâkimdir, keylî ve
veznî mallarda olduğu gibi.
Taksim edilmesi gereken bir mal, tarafların aralarındaki anlaşmazlıklardan ötürü taksim
edilemiyorsa, devlet mala el koyar sonra satar ve parasını bölüştürür.
119
120
Malları ayırmak
131
Aralarında fark olan mallarda mübâdele manası hâkimdir, hayvanlar ve
akarlarda olduğu gibi. Burada araziyi kıyemî gibi saydık. Çünkü bazı durumlarda
arazi kıyemî gibi muâmele görebilir. 121
ِ ‫ِ ِ ﱠ‬
ِ َ‫إﻻﱠ أﻧﱠﻪ ُﳚﺒـﺮ اﻟْﻤﻤﺘ‬
،‫ﺲ‬
ُ ْ ُ ُ َْ ُ
ُ ‫ﻨﻊ ﻣﻨْـ ُﻬﻤﺎ َﻋﻠﻰ اﻟﻘ ْﺴ َﻤﺔ إذَا اﲢَ َﺪ اﳉ ْﻨ‬
Şurası var ki, eğer mal(kıyemî) aynı cinsten ise ve ortaklardan birisi
kısmete yanaşmazsa, cebredilir. %100 mübâdelede karşılıklı rıza şarttır. Fakat
burada rıza şart tutulmadı. Bunun sebebi bunun %100 mübâdele olmayışıdır. 122 Bu
yüzden cebr vardır.
Not: Mübâdele manası arttıkça cebr azalır. İfrâz manası arttıkça cebr artar.
ِ ِ‫وﻻ ُﳚﺒـﺮ ﻋِﻨْ َﺪ اﺧﺘ‬
ِ ْ‫ﻼف اﳉِﻨ‬
،‫ﺲ‬
ْ
ُ َْ َ
(Kıyemî) cinsler farklı olduğu zaman cebredilmezler. Çünkü cinsler farklı
olduğu zaman mübâdele manası daha da hâkim olur.
Mübâdele manası hâkimse cebir azalır neredeyse yok olur, ifrâz manası
hâkimse cebr çoğalır. Mesela ortak mal 50 koyun ve 15 sığırdan oluşuyorsa
“koyunlar senin, sığırlar benim” diye ayrılsa burada mübâdele daha hâkimdir.
ِ ِ
.‫ﺟﺎز‬
َ ‫ﻬﻢ‬
ْ ‫َوﻟَ ِﻮ اﻗْـﺘَ َﺴ ُﻤﻮا ﺄﺑﻧْـ ُﻔﺴ‬
Kendi kendilerin taksim etseler bu da caizdir.
En güzeli de bu rızâî taksimdir. Çünkü bu taksim tamamen helal olur. Aradaki
kardeşlik bağı da bozulmaz, aksine kuvvetlenir. Tabii ki de bunun yapılabilmesi için
ortakların, mirasta ise varislerin reşit olması gerekir. Çünkü bir bakıma mübâdeleye
girilecektir ve bunun için de reşitlik şarttır. Reşit değil iseler, kazâî taksim
mecburdur.
ِ‫َوﻳـَ ْﻘ ِﺴ ُﻢ َﻋﻠﻰ اﻟ ﱠ‬
‫ﱯ َو ِﺻﻴﱡﻪُ أ َْو َوﻟﻴﱡﻪُ؛‬
ِّ ‫ﺼ‬
Vasîsi ya da velisi çocuğa taksim eder.
121
Mesela bir tarafı dereye kıyısı olan, diğer tarafı kuru toprağa bitişik bulunan arazi gibi.
122
%100 mübâdele olmayışından ötürü taksimden sonra şuf’a söz konusu olmaz.
132
ِ ‫ﺼ‬
ِ ‫ﻗﺎﲰﺎ ﻋ ْﺪًﻻ ﻣﺄﻣﻮ� ﻋﺎﻟِﻤﺎ‬
ِ
‫ﺎﺑﻟﻘ ْﺴ َﻤ ِﺔ ﻳـَْﺮُزﻗُﻪُ ِﻣ ْﻦ‬
َ ً ‫ﺐ‬
ً ً ُ
َ ‫أ ْن ﻳـَْﻨ‬
ِِ
ِ
‫ َوُﻫ َﻮ )اﻷﺟﺮ( َﻋﻠﻰ َﻋ َﺪ ِد ُرُؤو ِﺳ ِﻬ ْﻢ‬،‫ﲔ‬
َ ‫�ﺧ ُﺬﻩُ ﻣ َﻦ اﻟْ ُﻤﺘَﻘﺎﲰ‬
ُ
،(‫)اﳌﺘﻘﺎﲰﲔ( )ﺳﻢ ف‬
(‫)ﻋﻠﻰ اﻟﻘﺎﺿﻲ‬
ِ
‫أﺟًﺮا‬
ْ ُ‫ﻳـُ َﻘ ّﺪ ُر ﻟَﻪ‬
ِ ‫وﻳـْﻨـﺒﻐِﻲ ﻟِْﻠ‬
‫ﻘﺎﺿﻲ‬
َ ََ
ِ ‫ﺑـﻴ‬
‫ﺖ اﻟْ َﻤ ِﺎل ْأو‬
َْ
Kadının âdil, güvenilir ve taksim etmeyi bilen bir kâsim/topograf tayin
etmesi gerekir ve ona emeğinin ücretini beytulmâldan vermelidir.
Ya da ona bir ücret taksîm eder, o da bu ücreti bu taksimi yaptığı
ortaklardan alır. Bu ücret de kelle sayısına göredir. Şafiîlere göre ise hisselerine
göredir.
ِ ‫ﻗﺎﺳ ٍﻢ و‬
ِ ‫وﻻ ُﳚِﱪ )اﻟﻘﺎﺿﻲ( اﻟﻨﱠﺎس ﻋﻠﻰ‬
.‫ َوﻻ ﻳـَْﺘـ ُﺮُك )اﻟﻘﺎﺿﻲ( اﻟ ُﻘ ﱠﺴ َﺎم ﻳَ ْﺸ َِﱰُﻛﻮ َن‬،‫اﺣ ٍﺪ‬
َ َ
َ
ُْ َ
Kadı insanları tek kâsıma mecbur etmez. Çünkü kâsım tek olunca zulüm
edebilir. Dolayısıyla birkaç tane topograf olmalı ve kadı ücreti serbest bırakmalı.
Ve kadı topografların kendi aralarında anlaşmalarına (alt limit
koymalarına) müsaade etmez. Yani kendi aralarında en az şu fiyata yapalım
demelerine müsaade etmez. Ancak devlet bizzat kendisi bir alt veya üst limit
koyabilir. Rekâbet İslâm’da fiyatı düşürüp, birini piyasadan silme şeklinde olmaz.
Hizmetin kalitesinde olur.
ِ
ِ
‫ﺣﱴ‬
‫ﻘﺎر ﻃَﻠَﺒُﻮا ِﻣ َﻦ‬
‫اث َﱂْ ﻳـَ ْﻘ ِﺴ ْﻤﻪُ ﱠ‬
ٌ ‫اﻟﻘﺎﺿﻲ ﻗِ ْﺴ َﻤﺘَﻪُ َوا ﱠد َﻋ ْﻮا أﻧﱠﻪُ ِﻣ َﲑ‬
َ ‫َﲨ‬
ٌ ‫ﺎﻋﺔٌ ﰲ أﻳْﺪﻳ ِﻬ ْﻢ َﻋ‬
ِ‫ﺎﺛن ﻓﺄﻗﺎﻣﺎ اﻟﺒـﻴِﻨَﺔَ ﻋﻠﻰ اﻟﻮﻓﺎة‬
ِ ‫ﻳ ِﻘﻴﻤﻮا اﻟﺒـﻴِﻨَﺔَ )ف( ﻋﻠﻰ )ﺳﻢ( اﻟﻮﻓﺎةِ وﻋ َﺪ ِد‬
ِ ‫ﻀﺮ وا ِر‬
َ
َّ ُ ُ
َ َ َ ‫ ﻓﺈ ْن َﺣ‬،‫اﻟﻮَرﺛَﺔ‬
َ َ َّ
َ ََ َ
ِ ٌ ‫وﻋ َﺪ ِد اﻟﻮرﺛَِﺔ وﻣﻌﻬﻤﺎ وا ِر‬
ِ ِ‫اﻟﻌﻘﺎر ﰲ ﻳَ ِﺪ اﻟﻐﺎﺋ‬
،‫ﺐ‬
ٌ ‫ث ﻏﺎﺋ‬
ُ َ ‫ﺐ ﻗَ َﺴ َﻤﻪُ ﺑـَﻴْـﻨَـ ُﻬ ْﻢ إﻻﱠ أ ْن ﻳَ ُﻜﻮ َن‬
َ ُ َ َ َ ََ َ َ
Ellerinde akar olan bir grup insan kadıdan bu akarın taksimini istediler.
Ve bu akarın kendilerine miras kaldığını iddia ettiler. Kadı, bu adamlar
mûrisin öldüğüne ve varis sayısının ne olduğuna dair şahit getirip
ispatlamadıkça taksime girişmez. İki varis hazır olur, bunun miras malı
olduğuna ve varislerin sayısına dair delil getirirlerse, içlerinde mahkemeye
gelmeyen başka bir varis olsa da hepsinin arasında taksim yapar. Ancak bu
akar gâibin zilyetinde ise bu taksimi yapmaz. Çünkü bu akarın, zilyetinde olan
kişiye ait olma ihtimali vardır.
ِ ِ ‫وﰲ‬
ِ
ِ ٌ ‫ وإ ْن ﺣﻀﺮ وا ِر‬،‫ﻀﺮةِ اﳉ ِﻤﻴ ِﻊ‬
ِ
‫أﻗﺎم‬
ّ
َ ‫ث َواﺣ ٌﺪ َﱂْ ﻳـَ ْﻘﺴ ْﻢ َوإ ْن‬
َ َ ْ َ‫اﻟﺸ َﺮاء ﻻ ﻳـَ ْﻘﺴ ُﻤﻪُ إﻻﱠ ﲝ‬
َ ََ َ َ
.َ‫اﻟﺒَـﻴِّﻨَﺔ‬
133
Durum yukarıdaki miras gibi değilse yani gelenler bu malı satın aldıklarını
iddia ediyorlarsa, bu durumda kadı ortakların tamamı mahkemeye gelmedikçe
taksim etmez.
Eğer tek varis gelse, delil ve şahit de getirse yine de taksim edilmez. Çünkü
bu beyanda yalan ve yanlış olabilir.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻟﻘﺴﻤﺔ ﺑﲔ اﻟﺸﺮﻛﺎء‬
Ortaklar Arası Kısmet
ِ ِ
ِ َ‫اﻟﻘﺴﻤﺔَ وُﻛ ﱞﻞ ِﻣْﻨـﻬﻢ ﻳـْﻨـﺘَﻔﻊ ﺑِﻨ‬
‫ َوإ ْن ﻛﺎﻧُﻮا‬،‫ﺼﻴﺒِ ِﻪ ﻗَ َﺴ َﻢ ﺑـَْﻴـﻨَـ ُﻬ ْﻢ‬
َ ‫ﺐ‬
ُ َ ُْ
َ َ‫وإ َذا ﻃَﻠ‬
َ َ ْ ‫أﺣ ُﺪ اﻟﺸَﱡﺮﻛﺎء‬
ِ َ‫ﺼﻴﺒِ ِﻪ واﻵﺧﺮ ﻳﺴﺘ‬
ِ َ‫ وإ ْن ﻛﺎ َن أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ ﻳـْﻨـﺘَ ِﻔﻊ ﺑِﻨ‬،‫ﻀﱡﺮو َن ﻻ ﻳـ ْﻘ ِﺴﻢ‬
ِ َ‫ﻳﺴﺘ‬
،‫ﻀﱡﺮ ﻗَ َﺴ َﻢ ﺑِﻄَﻠَﺐ اﻟْ ُﻤْﻨـﺘَ ِﻔ ِﻊ‬
ُ َ َ
ْ َ َُ َ
َ ُ َ
َْ
Ortaklardan biri taksimi talep etse ve her biri kendi hissesinden istifade
ediyorsa aralarında taksim eder. Eğer taksimden dolayı zarar görecekelerse
taksim etmez.
Ortaklardan biri kendi hissesinden istifade ediyor fakat diğeri zarar
görüyorsa, istifade eden kişinin talebi üzerine taksim eder. Demek ki fazlaca
fayda sağlanması kişisel zarara tercih edilmektedir.
‫ َواﻟﱠﺮ َﺣﻰ‬-‫دارﻳْ ِﻦ‬
ُ ِ‫ﻗﻴﻖ )ف ﺳﻢ( َواﳊَ ﱠﻤ ُﺎم واﳊﺎﺋ‬
َ ْ َ‫ﺑـ‬- ‫ﻂ واﻟﺒِْﺌـ ُﺮ‬
ُ ‫ﻻ ﻳـُ ْﻘ َﺴ ُﻢ )ﻗﻀﺎءً( اﳉَْﻮَﻫ ُﺮ واﻟﱠﺮ‬
َ ‫ﲔ‬
ِ ‫إﻻﱠ ﺑِﺘَـﺮ‬
،‫اﺿﻴ ِﻬ ْﻢ‬
َ
Kazâen kıymetli taş (çünkü değeri düşer), köle (çünkü ölür), hamam, ortak
duvar, iki ev arasında ortak olan kuyu ve değirmen (fabriklar vs. de böyledir)
ancak rızaları ile taksim edilebilir. Eğer rızalarıyla taksim ediliyorsa o zaman elde
ettikleri malzemeyi hurda olarak satacaklar demektir. Çünkü bu kısmette aslında
hâkim vaziyette bir mübâdele vardır.
Mesela cevher kıyemîdir. Kıyemî olduğu için eğer bunu taksim ediyorlarsa
mutlaka mübâdele manası vardır. Diğerleri de böyledir. Taksime müsait olmayan
mallarda illa rıza şarttır.
ِ ‫وﻳـ ْﻘﺴﻢ ُﻛ ﱡﻞ و‬
ِ ِ
ِ ‫اﺣ ٍﺪ ِﻣﻦ اﻟﺪﱡوِر و‬
ً‫ﻮت ﻗِ ْﺴ َﻤﺔ‬
ُ ُ‫ َوﺗـُ ْﻘ َﺴ ُﻢ اﻟﺒُـﻴ‬،(‫اﻷراﺿﻲ َواﳊَﻮاﻧﻴﺖ َو ْﺣ َﺪﻩُ )ﺳﻢ‬
َ
َ
َ
ُ َ َُ
،ً‫اﺣﺪة‬
َ ‫َو‬
Evler, araziler, dükkanlar bölüşülecekse evler kendi içlerinde, tarlalar
kendi içlerinde ve dükkanlar kendi içlerinde bölüşülürler.
134
Odalar tek hisse olarak taksim edilir. Eski evler oda oda taksime müsaitken,
günümüzdeki evler oda oda taksime müsait değillerdir.
Not: “dükkan senin, ev benim, eksiği fazlası helal olsun” derlerse caizdir.
ِ ْ ‫وﻳـَ ْﻘ ِﺴﻢ َﺳ ْﻬﻤ‬
‫ ﻳـُ ْﻘ َﺴ ُﻢ ﺎﺑﻟﻘﻴﻤﺔ وﻋﻠﻴﻪ‬:‫ﲔ ِﻣ َﻦ اﻟﻌُْﻠ ِﻮ ﺑِ َﺴ ْﻬ ٍﻢ ِﻣ َﻦ اﻟ ﱡﺴ ْﻔ ِﻞ )ﺳﻢ( )وﻗﺎل ﳏﻤﺪ‬
َ ُ َ
،(‫اﻟﻔﺘﻮى‬
Yukardan iki hisse zeminden bir hisseye karşılık sayılır. Eskiden yukarı kat
hisseleri aşağıdaki hisselerden daha az kıymetliydi. İmam Muhammed kıymetine
göre taksim edilir demiştir ve fetva da buna göredir.
ِ
ِ ‫وﻻ ﺗَ ْﺪﺧﻞ اﻟﺪ‬
ِ ‫اﻟﻘﺴﻤ ِﺔ إﻻﱠ ﺑِﺘَـﺮ‬
.‫اﺿﻴ ِﻬ ْﻢ‬
َ ْ ‫ﱠراﻫ ُﻢ ﰲ‬
َ ُُ
َ
َ
Rızaları olmadıkça paralar taksime dahil edilmez.
Kısmetteki eksiği/fazlalığı düzlemek için para kenarda bekletilir. Öncelikle
mallar taksim edilir. Sonra kısmetine diğerlerine göre kıymeti daha az bir mal düşen
kişiye hak geçmemesi için daha fazla para takviyesi yapılır.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ ﻛﻴﻔﻴﺔ اﻟﺘﻘﺴﻴﻢ‬
Taksimin Yapılışı
ِ ِ ‫ وﻟَﻴﺲ‬،‫اﲰﻪ ﻋﻠﻰ ﺳﻬ ٍﻢ أﺧ َﺬﻩ‬
ِ
ِ
‫ﻮع‬
ُ ‫اﻟﺮﺟ‬
َ ‫ﻳـَْﻨـﺒَﻐﻲ ﻟ ْﻠﻘﺎﺳﻢ أ ْن ﻳـُ ْﻘ ِﺮ‬
ُ ‫ﻷﺣﺪﻫ ْﻢ‬
َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ُ ُْ ‫ ﻓَ َﻤ ْﻦ َﺧَﺮ َج‬،‫ع ﺑـَْﻴـﻨَـ ُﻬ ْﻢ‬
ِ ‫إ َذا ﻗَﺴﻢ‬
،ُ‫اﻟﻘﺎﺿﻲ ْأو �ﺋِﺒُﻪ‬
ََ
Taksim edenin aralarında kura çekmesi gerekir. Kimin ismi bir hisse
üzerine çıkarsa onu alır. Kadı veya nâibi taksim ettiyse ortakların dönme hakkı
yoktur.
ِ ‫ﻴﺐ أﺣ ِﺪ ِﻫﻢ ﻣﺴﻴﻞ أو ﻃَ ِﺮﻳﻖ‬
ِ
ْ ٌ ْ ٌ َ ْ َ ِ ‫ﻓَﺈ ْن ﻛﺎ َن ﰲ ﻧَﺼ‬
ُ‫ﺻ ْﺮﻓُﻪُ َﻋْﻨﻪ‬
َ ‫ ﻓﺈ ْن ْأﻣ َﻜ َﻦ‬،(‫ﻟﻐﲑﻩ َﱂْ ﻳُ ْﺸَﺮ ْط )ﺑﻘﺎءُﻩ‬
ِ ‫ﺖ‬
ِ ‫ﺻﺮﻓَﻪ وإﻻ ﻓُ ِﺴﺨ‬
،ُ‫اﻟﻘ ْﺴ َﻤﺔ‬
َ
َ ُ ََ
Birinin hissesi içinde bir su geçme/akma hakkı (ırmak/dere) varsa veya
başkasına ait bir yol geçiyorsa, bu yolun ebedi devam etmesini şart koşamazlar.
Yani “bu yolu kapatmayacaksın” denmez.
Bu yolu eğer mümkünse başka yerden verir. Eğer imkan yoksa bu taksim
feshedilir.
135
ِ ‫اﻟﻨﺎس( ﻋﻠَﻴ ِﻬﻢ ﰒُﱠ ادﻋﻰ أﺣﺪﻫﻢ )اﻟﺸﺮ‬
ِ َ‫ﻛﺎء( أ ﱠن ِﻣﻦ ﻧ‬
‫َوإ َذا َﺷ ِﻬ ُﺪوا‬
‫ﺼﻴﺒِ ِﻪ َﺷْﻴـﺌًﺎ ﰲ ﻳَ ِﺪ‬
ُ
ْ
ْ ُ ُ َ َ ّ ْ ْ َ ِ ‫)ﺑﻌﺾ‬
ِ
ٍ
ِِ
،‫ذﻟﻚ‬
َ ‫ﲔ )م ف( َﻋﻠﻰ‬
َ ‫ َوﺗـُ ْﻘﺒَ ُﻞ َﺷ‬،(‫ﻒ اﻷﺧﻮان‬
ُ َ‫ﺻﺎﺣﺒﻪ َﱂْ ﺗـُ ْﻘﺒَ ْﻞ إﻻﱠ ﺑﺒَـﻴِّﻨَﺔ )وﻻ ﻳُ ْﺴﺘَ ْﺤﻠ‬
َ ‫ﻬﺎدةُ اﻟﻘﺎﲰ‬
َ
Bu taksime insanlar şahit oldukları halde sonra ortaklardan birisi kendi
hissesinden bir şeyin, ortağının elinde bulunduğunu iddia etse, şahit
getirmedikçe bu iddiası kabul edilmez. Bu konuda taksimi yapanların şahitliği
kabul edilir. Yani taksim yapan kişi hâkim konumdadır şahitliği kabul edilmez
denilemez.
ِ ‫ﻗﺎل ذﻟﻚ ﻗَـﺒﻞ اﻹ ْﺷ‬
ِ
ِ
ِ
‫ﻬﺎد َﲢَﺎﻟَﻔﺎ‬
َ ‫َوإ ْن‬
ْ َ‫ ﻗَـﺒ‬:‫ﻗﺎل‬
ُ ‫أﺧ َﺬﻩُ ﻣ ِّﲎ ﻓَـﺒَـﻴِّﻨَـﺘُﻪُ ْأو َﳝ‬
َ ‫ﻀﺘُﻪُ ﰒُﱠ‬
َ ْ َ َ ‫ َوإ ْن‬،‫ﲔ َﺧﺼﻤﻪ‬
ِ ‫ﺖ‬
ِ ‫وﻓُﺴﺨ‬
،ُ‫اﻟﻘ ْﺴ َﻤﺔ‬
َ َ
Ortak “ben hakkımı aldım ama sonradan diğer ortağım benim elimden bir
miktarını aldı ve kendi hissesine kattı” dese bu adamdan ispat istenir. Veya
karşı tarafa yemin teklif edilir. Yemin etmezse adamın iddiası doğrulanmış kabul
edilir. Müddei ispatlayamaz da karşı taraf yemin ederse dava sâkıt olur.
Bunu şahit tutmadan önce demiş olsaydı ikisi de yemin ettirilirdi ve taksim
feshedilirdi.
ِ ِ ‫ﻴﺐ‬
ِ ‫ﻴﺐ ﺻ‬
ِ ‫و ِإن‬
ِ
ِ
.(‫ﺎﺣﺒِ ِﻪ ﺑِِﻘ ْﺴ ِﻄ ِﻪ )ﺳﻢ‬
ُ ‫اﺳﺘُﺤ ﱠﻖ ﺑـَ ْﻌ‬
ْ َ
َ ِ ‫أﺣﺪﻫ ْﻢ َر َﺟ َﻊ ﰲ ﻧَﺼ‬
َ ِ ‫ﺾ ﻧَﺼ‬
Ortaklardan birisinin hissesinde başkasının hakkı olduğu ortaya çıksa, o
oranda hak sahibine rücû eder.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ اﳌﻬﺎ�ة‬
Muhâyee
،(‫ واﻟﺴﻨﺔ‬،28 ‫ اﻟﻘﻤﺮ‬،155 ‫اَﻟْ ُﻤ َﻬ َﺎ�َةُ ﺟﺎﺋِِﺰةٌ اﺳﺘﺤﺴﺎ� )ﺎﺑﻟﻜﺘﺎب – اﻟﺸﻌﺮاء‬
Muhâyee istihsanen caizdir. Yani normalde kıyasa aykırıdır. Kıyasa göre caiz
olmamasının sebebi eşitsizlikten ötürüdür. Mesela bir kuyudan nöbetleşe su çekilse
aynı miktar su çekilmez. Bu yüzden kıyasa aykırıdır.
Muhâyee’nin delilleri:
 Şuarâ 155: ﴾۱٥٥﴿ ‫ﻮم‬
ٍۚ ُ‫َﻗﺎ َل ٰھﺬِه۪ ﻧَﺎ َﻗﺔٌ َﻟ َﮭﺎ ﺷ ِْﺮبٌ َو َﻟ ُﻜ ْﻢ ﺷ ِْﺮبُ ﯾَ ْﻮ ٍم َﻣ ْﻌﻠ‬
 Kamer 28: ﴾۲۸﴿ ‫ﻀ ٌﺮ‬
ٍ ‫َوﻧَﺒِّﺌْ ُﮭ ْﻢ ا َ ﱠن ْاﻟ َﻤٓﺎ َء ﻗِ ْﺴ َﻤﺔٌ ﺑَ ْﯿﻨَ ُﮭ ۚ ْﻢ ُﻛ ﱡﻞ ﺷ ِْﺮ‬
َ َ ‫ب ُﻣﺤْ ﺘ‬
 Sünnetle sabit oluşu.
136
ِِ ِ ِ
ِ
ِ ِ
،(‫ﺖ )اﳌﻬﺎ�ة‬
ْ َ‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ اﻟﻘ ْﺴ َﻤ َﺔ ﺑَﻄَﻠ‬
َ ‫ﺐ‬
َ َ‫ َوﻟَْﻮ ﻃَﻠ‬،‫َوﻻ ﺗَـْﺒﻄُ ُﻞ ﲟَْﻮﻬﺗﻤﺎ َوﻻ ﲟَْﻮت أﺣﺪﳘﺎ‬
Tarafların ölümü ya da taraflardan birisinin ölümü ile son bulmaz.
Ortaklardan birisi taksimi teklif ederse muhâyee bozulur.
Kısmette mülkiyet söz konusudur. Muhâyeede değildir.
Muhâyeede milk-i mut’a (intifa/menfaatlenme hakkı) söz konusudur, milk-i
rakabe değil.
Muhâyee kısmet talep edilinceye kadar gayr-i lâzımdır.
ٍ ِ
ِ
ِ
‫اﻵﺧ ُﺮ‬
َ
ُ ُ‫وﲡ‬
َ ‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ ﻋُْﻠ َﻮَﻫﺎ َو‬
َ ‫ﻮز ﰲ َدا ٍر َواﺣ َﺪة ﺄﺑ ْن ﻳَ ْﺴ ُﻜ َﻦ ُﻛﻞﱞ ﻣْﻨـ ُﻬﻤﺎ ﻃﺎﺋ َﻔ ًﺔ )ﻗﻄﻌﺔ( ْأو‬
.‫ُﺳ ْﻔﻠَﻬﺎ‬
Taraflardan her birinin evin bir bölümünde kalması üzere tek evde
muhâyee olur. Ya da birinin yukarıda birinin aşağıda oturması şeklinde
muhâyee caizdir.
ِ
ٍِِ
،‫أﺧ ُﺬ َﻏﻠﱠﺘِ ِﻪ‬
ْ ‫أﺻﺎﺑَﻪُ و‬
َ ‫َوﻟ ُﻜ ّﻞ َواﺣﺪ ﻣْﻨـ ُﻬﻤﺎ إِ َﺟ َﺎرةُ ﻣﺎ‬
Ortaklardan her birisi kendisine düşen muhâyee kısmını başkasına kiraya
verip gelirini alabilir.
Aynı şekilde müste’cir bir evi kiraladıysa o evi başkasına kiraya verebilir.
Çünkü ikisi de lâzım akiddir. Ve aynı derecede kuvvetli olanlar birbirlerinin üzerine
bina edilebilir. Bu konuda muhâyee; menfaat kıyemî ve muhâyee de mübâdele
manası ağır olduğundan dolayı sanki lâzım gibi muâmele görür. Lâzım gibi
muâmele görünce de üstüne icâre bina edilebilir.
İâre olarak 1 yıl oturmak üzere biri bize bir ev verse, biz o evi başka birine
kiralayamayız. Çünkü iâre gayr-ı lâzımdır. Lâzım akid, gayr-ı lâzım akidden daha
kuvvetli olduğu için kuvvetli olanın üstüne kuvvetsiz olan bina edilemez.
ِ ‫وَﲡﻮز ﰲ ﻋﺒ ٍﺪ و‬
ِ ‫ وَﻛﺬا ﰲ اﻟﺒـﻴ‬،‫اﺣ ٍﺪ َﳜْ ُﺪم ﻫ َﺬا ﻳـﻮﻣﺎ وﻫ َﺬا ﻳـﻮﻣﺎ‬
‫ وﰲ َﻋْﺒ َﺪﻳْ ِﻦ َﳜْ ُﺪ ُم‬،‫ﺼﻐِ ِﲑ‬
‫ﺖ اﻟ ﱠ‬
َْ
َ َْ ُ ُ َ
َ ً َْ َ َ ً َْ َ ُ
ِ ‫ ﻓَﺈ ْن ﺷﺮﻃﺎ ﻃَﻌﺎم‬،‫اﺣﺪا‬
ٍ ِ ‫ُﻛ ﱡﻞ و‬
ِ ِ
.‫ﻮز‬
ً ِ ‫اﺣﺪ َو‬
ُ ُ‫ ِوﰲ اﻟﻜ ْﺴ َﻮة ﻻ َﳚ‬،‫ﺟﺎز‬
َ ‫اﻟﻌْﺒﺪ َﻋﻠﻰ َﻣ ْﻦ َﳜْ ُﺪ ُﻣﻪ‬
َ َ
َ
ََ
Biri bir gün diğeri diğer gün kullanmak üzere kölede de muhâyee caizdir.
Küçük oda da böyledir. Mesela bir ay biri oturur, bir ay diğeri oturur.
137
İki kölede de muhâyee olur. Bunlardan her birisi bir efendiye hizmet eder.
“Kölenin yiyeceğini, kime hizmet ediyorsa o karşılar” şartı koysalar bu
caizdir. Elbisesinde ise böyle bir şart caiz değildir.
Tedavisi de elbise gibidir. Tedavisi sahip ve çalıştıran arası ortaklaşa karşılanır.
İnsana hizmetinde etkili olan ve güç katan şeyler, onu çalıştırana şart edilebilir.
Yemeğin şart edilip, giysinin şart edilememesi bundan dolayıdır.
،(‫ﻮز ﰲ َﻏﻠﱠ ِﺔ َﻋْﺒ ٍﺪ َوﻻ َﻋْﺒ َﺪﻳْ ِﻦ )ﺳﻢ‬
ُ ُ‫َوﻻ َﲡ‬
Bir kölenin ya da iki kölenin gelirine muhâyee olmaz.
Yani bir kölede; mesela “bu ay ben çalıştırayım parasını alayım, diğer ay sen
çalıştır parasını al” denilemez. Ya da iki kölede; “bu birini ben çalıştırayım parasını
alayım, diğerini sen çalıştır parasını al” denilemez. Çünkü köleler birbirini tutmaz.
Biri iyi iş yapıp öbürü kötü iş yapabilir. İkisi de çalıştırılıp paralarına ortak olunur.
ِ ‫ﱭ اﻟﻐﻨ ِﻢ وأو‬
ِ ‫وﻻ ﰲ رُﻛ‬
ِ ْ ‫ﻮب داﺑﱠٍﺔ وﻻ داﺑـﱠﺘَـ‬
،‫ﻻدﻫﺎ‬
ْ َ ِ ََ‫ َوﻻ ﰲ ﻟ‬،‫ﱠﺠ ِﺮ‬
َ ‫ َوﻻ ﰲ َﲦََﺮِة اﻟﺸ‬،‫ﲔ‬
َ
َ
ُ
Bir hayvana binmekte veya iki hayvana nöbetle binmekte muhâyee olmaz.
Bahçenin meyvesinde de muhâyee olmaz. Bu sene meyveyi birinin, yeni sene
diğerinin alması gibi… Çünkü birinde mahsul olup diğerinde olmayabilir.
Davarın sütü ve yavrularında da muhâyee olmaz. Yani bu sene koyunları
sen sağ, kuzuları da senin olsun; öbür sene de ben alayım demek olmaz.
Kaide: Muhâyeenin olmadığı yerlerde gelir taksim edilir.
ٍ
‫ﻛﺬﻟﻚ ُﻛ ﱡﻞ ُْﳐﺘَﻠِ َﻔ ِﻲ اﻟْ َﻤْﻨـ َﻔ َﻌ ِﺔ )وﻻ ﲡﻮز ﰲ‬
َ
َ ‫ و‬،‫ْﲎ َواﳋِ ْﺪ َﻣ ِﺔ‬
ُ ُ‫وﲡ‬
َ ‫ﻮز ﰲ َﻋْﺒﺪ َوَدا ٍر َﻋﻠﻰ اﻟ ﱡﺴﻜ‬
(‫أﻳﻀﺎ‬
ً ‫ وﻓﻴﻪ اﻟﻐﺮر‬،‫ ﻷﻧﻪ رﺎﺑ‬،‫ﻣﺘﺤﺪي اﳌﻨﻔﻌﺔ‬
Bir kölenin hizmeti ve bir evin oturma hakkı arasında muhâyee olabilir.
Mesela “evde ben oturayım, köle sana hizmet etsin” demek gibi.
Menfaatleri farklı cinsten olan her şeyde hüküm böyledir. Çünkü ifrâz
manası hâkimdir. Öyleyse ribâ şüphesinden söz edilmez, ancak ğarardan söz
edilebilir.
Fakat aralarında menfaat aynılığı varsa caiz olmaz çünkü ribâ şüphesi 123
meydana gelir. Mesela aynı cins menfaati olan iki kölenin hizmeti böyledir.
123
Bu net ribâ değildir fakat şüphesi vardır.
138
Not: Bey’-i menafi’ icâredir. Taksîm-i menâfi’ muhâyeedir. Hibe-i menâfi’
iâredir.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻟﺘﺤﻜﻴﻢ‬
Tahkim
ِ ‫ وﻻ َﳚﻮز اﻟﺘ‬،(‫ﺎن إِ ْن( ﺣ ﱠﻜﻤﺎ رﺟ ًﻼ ﻟِﻴﺤ ُﻜﻢ ﺑـﻴـﻨَـﻬﻤﺎ ﺟﺎز )ف‬
ِ ‫)ﺧﺼﻤ‬
‫ﻂ‬
ُ ‫ﻴﻢ ﻓﻴﻤﺎ ﻳَ ْﺴ ُﻘ‬
َ
ْ ُُ َ
ُ َْ َ ْ َ ُ َ َ
َْ َ
ُ ‫ﱠﺤﻜ‬
.(‫ﺎﺑﻟ ﱡﺸْﺒـ َﻬﺔ )ﺣﻘﻮق ﷲ‬
Araları bozuk olan iki adam, bir adamı hakem olarak tayin etseler caizdir.
Şüphe ile sâkıt olacak şeyler(hukûkullah/hadler)de ise hakemlik caiz
değildir.
İnsanlar kendi aralarındaki ilişkilerde hakem olabilirler. Allah ‫ ﷻ‬ile olan
ilişkilerinde hakem olmazlar. Mesela bir adamın namaz kılıp kılmaması hakemlik
bir olay değildir.
ِ
ِ ‫ﻀﻲ ﺎﺑﻟﻨ ُﻜ‬
ِ
‫ﻮل‬
ُ ‫َوﻳُ ْﺸﺘَـَﺮ‬
َ ‫ﻣﻦ ْأﻫ ِﻞ اﻟ َﻘ‬
ْ (‫ط أ ْن ﻳَ ُﻜﻮ َن )اﳊَ َﻜ ُﻢ‬
َ ‫ َوﻟَﻪُ أ ْن ﻳَ ْﺴ َﻤ َﻊ اﻟﺒَـﻴّﻨَﺔَ َوﻳـَ ْﻘ‬،‫ﻀﺎء‬
،‫ ﻓﺈذَا َﺣ َﻜ َﻢ ﻟَ ِﺰَﻣ ُﻬﻤﺎ‬،‫َواﻹﻗْـَﺮا ِر‬
Hakemin, kadılık yapma ehliyetine sahip olması gerekir. Mesela ticari
mallar konusunda ticareti iyi bilen birisi hakem olabilir.
Hakem şahitleri dinler. Yeminden çekinme ve ikrâr ile hüküm verebilir.
Eğer hakem hükmederse, hakem tayin eden kişiler için bu bağlayıcı olur.
ٍ ‫وﻟ ُﻜﻞ و‬
،‫اﺣﺪ ﻣْﻨـ ُﻬﻤﺎ اﻟﱡﺮ ُﺟﻮعُ ﻗَـْﺒﻞ اﳊُ ْﻜ ِﻢ‬
ّ َ
Taraflardan her biri için hüküm verilmeden önce rücû caizdir. Fakat
taraflar hüküm belirginleşmeye başladığı andan itibaren rücû haklarını kaybetmiş
olurlar. En başta kimin haklı olup olmadığı belirginleşmeden önce iki taraf da rücû
edebilir.
ِ
ٍ ‫ْﻤﻪُ إﱃ‬
،ُ‫ وأﺑْﻄَﻠَﻪُ إ ْن ﺧﺎﻟََﻔﻪ‬،ُ‫ﻀﺎﻩُ إ ْن َواﻓَ َﻖ َﻣ ْﺬ َﻫﺒَﻪ‬
َ ‫ﻗﺎض ْأﻣ‬
ُ ‫َوإ ْن ُرﻓ َﻊ ُﺣﻜ‬
139
Hakemin hükmü bir kadıya havâle edildiği zaman kadı, bu hüküm
kaidelere uygun verildiyse geçerli sayar. Kaidelere uygun olarak verilen hükmü
geçersiz sayma hakları yoktur.
Eğer kendi uygulamakta olduğu kaidelere aykırı ise bu hükmü iptal eder.
Öyleyse kadı hakemin hükmünü usûlden bozmaya değil, muhtevâdan bozmaya
yetkilidir.
İbaredeki mezhebden kasıt evvela yürürlükteki kanun demektir. Eğer böyle bir
kanun yoksa o zaman kadının takip ettiği mezheb devreye girer.
ِ ‫وﻻ َﳚﻮز ﺣﻜ‬
.ُ‫ﻬﺎدﺗُﻪُ ﻟَﻪ‬
َ ‫ْﻤﻪُ ﻟ َﻤ ْﻦ ﻻ ﺗُـ ْﻘﺒَ ُﻞ َﺷ‬
ُ ُ ُ َ
Hakemin, lehine şahitlik yapamayacağı bir kişinin işinde hakemlik
yapması caiz değildir. Çünkü hakem lehine şahitlik yapamayacağı kişin yanında
hakemlik vasfına sahip değildir. Annesi, babası, furuu vb. akrabaları böyledir. Olsa
olsa husumet olmadığı sürece bu kişilerin aleyhine şahitlik vasfına sahiptir ancak bu
da doğru değildir.
140
‫ﻛﺘﺎب اﳊﺠﺮ‬
Hacr
Hacr ve edâ ehliyeti birbirine zıt çalışır.
Hacr başkasının tasarrufuna engel olup onu birinin denetimine vermektir.
ِّ ‫اﻟﺼﻐَﺮ واﳉُﻨُﻮ ُن و‬
،(‫ اﻟﺴﻔﻪ واﻹﺳﺮاف واﻟﺪﻳﻦ‬:‫اﻟﺮ ﱡق )ﺳﻢ ف‬
ْ‫و‬
ُ ّ :ُ‫أﺳﺒﺎﺑُﻪ‬
Hacrın sebepleri: küçüklük, delilik, köleliktir 124. İmâmeyn, İmam Şafiî ve
diğerleri: sefehi, israf ediyor olmayı, borçlu olmayı eklemişlerdir.
Mâlikî ve Hanbelîlerden de kadın olmayı hacr sebebi sayanlar olmuş, “kadın
evliyse kocasının, bekar ise babasının hacri altındadır” demişlerdir. Bu onlara
hakaret için değil, mallarının israf olmaması için bir tedbir olarak düşünülmelidir.
Çünkü genelde erkek ticaret yaptığı için kadınların aldatılma ihtimali daha fazladır.
ِ
ِ ُ‫ف اﻟْﻤﺠﻨ‬
،(‫أﺻ ًﻼ )ﻛﻠﻬﺎ ﺎﺑﻃﻠﺔ‬
‫ﻮن واﻟ ﱠ‬
ُ ُ‫وﻻ َﳚ‬
ْ ‫ﱯ اﻟﱠﺬي ﻻ ﻳَـ ْﻌﻘ ُﻞ‬
ْ َ ُ ‫ﺼﱡﺮ‬
َ َ‫ﻮز )ﻻ ﻳﺼﺢ( ﺗ‬
ِّ ‫ﺼ‬
Delinin ve gayr-i mümeyyiz çocuğun tasarrufları aslen caiz değildir. Yani
bâtıldır.
ِ
ِ
ِ
‫اﻟﻌْﺒ ُﺪ‬
ُ ُ‫ ْأو ﻛﺎ َن أَذ َن ﻟَﻪُ َﳚ‬،(‫أﺟﺎزﻩُ َوﻟﻴﱡﻪُ )ف‬
َ ‫اﻟﱠﺬي ﻳـَ ْﻌﻘ ُﻞ إ ْن‬
َ ‫ و‬،(‫ﻮز )ﻳﺼﺢ( )ف‬
ِ ‫اﻟﱠﺬي‬
‫وإﻗﺮ ُارُﳘﺎ‬
‫ﻳﻌﻘ ُﻞ؛ واﻟ ﱠ‬
‫ﺼﱡ‬
ُ ‫ﱯ )اﻟﺬي ﻻ ﻳﻌﻘﻞ( واﺠﻤﻟﻨﻮ ُن ﻻ ﻳﺼ ﱡﺢ )ﻳﺒﻄﻞ( ُﻋ ُﻘ‬
َ ‫ﻮد ُﳘﺎ‬
،‫وﻃَﻼﻗُـ ُﻬﻤﺎ َوﻋﺘَﺎﻗُـ ُﻬﻤﺎ‬
‫ف‬
ُ ‫ﺼﱡﺮ‬
َ َ‫َوﺗ‬
‫ﺼ ّﱯ‬
‫ﻛﺎﻟ ﱠ‬
Mümeyyiz çocuğun tasarrufları eğer velisi icâzet verirse ya da daha
önceden izin verirse sahihtir. Normalde mümeyyiz çocuğun tasarrufu mevkûftur.
Sadece %100 lehine olan tasarrufları geçerlidir.
Köle de mümeyyiz çocuk gibidir. Bu da ictimâî sebeplerden ötürüdür.
Gayr-i mümeyyiz çocuğun ve delinin akidleri, ikrârları, talakları ve azat
etmeleri bâtıldır. Yani sözlü tasarrufları bâtıldır. Fiili zarar verici tasarrufları ise
tazmin edilir.
124
Mükâteb ve me’zûn köle mülkiyet hakkına sahiptirler.
141
،‫َوإ ْن أﺗْـﻠَﻔﺎ َﺷْﻴـﺌًﺎ )ﻣﺒﺎﺷﺮًة( ﻟَ ِﺰَﻣ ُﻬﻤﺎ‬
Gayr-i mümeyyiz çocuk ve köle bir şeyi (doğrudan) telef etseler tazmin
ederler.
Kaide: Mübâşeraten itlâfta teammüd şart değildir. Fakat tesebbüben itlâfta
teammüd şarttır.
Teammüd kasıttır. Kastetmek niyetle, niyet ise akılla olur. Mübâşeraten itlâfta
niyet şart değildir. Bu açıdan bakıldığında gayr-ı mümeyyiz ve delinin niyeti yoktur.
Dolayısıyla gayr-ı mümeyyiz ve deli mübâşeraten itlâftan sorumludurlar ve tazmin
ederler.
Tesebbüben itlâfta ise mesela adam bir çukur kazsa sonra biri içine düşüp ölse,
niyete bakılır. Gayr-ı mümeyyiz ve delide niyet olmadığı için tesebbüben itlâftan
mesul değildirler.
Not: Hayvanların itlâfı tesebbüben itlâf sınıfına girer ve sahibinin niyetine
bakılır. Sahibi, hayvanı zarar versin diye saldıysa ya da zarar vermemesi için tedbir
almadıysa, o zaman tazmin eder. Ancak böyle bir durum yoksa bir şey gerekmez.
Çünkü Efendimiz ‫ﺒﺎر“ ﷺ‬
ٌ ‫ ”اﻟ َﻌﺠْ ﻤﺎ ُء ُﺟ‬-Hayvanların yaptıkları hederdir- buyurmuştur.
ِ
ِ ‫وأﻗْـﻮ ُال‬
،‫ ﻓﺈ ْن أﻗَﺮ ِﲟَ ٍﺎل ﻟَ ِﺰَﻣﻪُ ﺑـَ ْﻌ َﺪ ِﻋْﺘ ِﻘ ِﻪ‬،(‫ﺣﻖ ﻧـَ ْﻔ ِﺴ ِﻪ )دون ﺳﻴﺪﻩ‬
ّ ‫اﻟﻌْﺒﺪ )إﻗﺮارﻩ( �ﻓ َﺬةٌ ﰲ‬
َ َ َ
ِ ٍ ِ
ٍ َ‫ﺎص أو ﻃ‬
.‫ﻼق ﻟَ ِﺰَﻣﻪُ ﰲ اﳊَ ِﺎل‬
َ ‫َوإ ْن أﻗَﺮ ﲝَ ّﺪ ْأو ﻗ‬
ْ ٍ ‫ﺼ‬
Kölenin sözleri, efendisi hakkında değil kendisi hakkında geçerlidir.
Eğer üzerinde bir borç olduğunu ikrâr ederse, azat olunmasından sonra
bu borcu ödemesi gerekir. Çünkü azat olmadan önce mülkiyet hakkı olmadığı için
bir malı yoktur.
Eğer bir haddi ya da kısası ya da talakı ikrâr etse derhal bunlar yerine
getirilir. Mesela had gerektiren bir suç işlediğini, adam öldürdüğünü veya hanımını
boşadığını söylese, bunlar geçerlidir ve yaptırımları uygulanır. Çünkü bunlar bedene
uygulanan cezalardır ve bedene uygulanacak olan cezaların da efendisiyle ilgisi
yoktur.
ِ ِ ِ ُ‫وﺑـﻠُﻮغُ اﻟﻐ‬
ِ ‫ أو اﻹﺣ‬،‫ﻼم‬
.(‫ﻮغ َﲦَﺎِﱐَ َﻋ ْﺸَﺮَة َﺳﻨَ ًﺔ )زﺳﻢ ف‬
ِ ُ‫ ْأو ﺑـُﻠ‬،‫ أ ِو اﻹﻧْـَﺰ ِال‬،‫ﺒﺎل‬
ْ ْ ِ ‫ﻼم ِﺎﺑﻻ ْﺣﺘ‬
َُ
ِ ِ‫و)ﺑﻠﻮغُ( اﳉﺎ ِرﻳ ِﺔ ِﺎﺑِْﻻ ْﺣﺘ‬
ِ ‫ﻼم أ ِو اﳊَْﻴ‬
‫ﻮغ َﺳْﺒ َﻊ َﻋ َﺸَﺮَة َﺳﻨَ ًﺔ )زﺳﻢ ف(؛‬
ِ ُ‫ﺾ أ ِو اﳊَﺒَ ِﻞ ْأو ﺑـُﻠ‬
ََ
َ
142
Oğlanın bulûğa ermesi ihtilâm/ihbâl/inzâl ile veya 18 yaşını tamamlaması
ile olur. Kızın ki 125 ise ihtilâm/hayz/habel ile veya 17 yaşını tamamlaması ile
olur. 126
‫ َوﻻ ُْﳛ َﺠ ُﺮ َﻋﻠﻰ )زﺳﻢ ف( اﳊُّﺮ‬،(‫ﺻ ّﺪﻗﺎ )ﻷن اﻹﻗﺮار ﺣﺠﺔ ﻗﺎﺻﺮة‬
ُ ‫َوإذَا َر َاﻫﻘﺎ وﻗﺎﻻ ﺑـَﻠَ ْﻐﻨﺎ‬
ِ ِ
ِ ِ
،‫ﺼﻠَ َﺤﺔَ ﻟَﻪُ ﻓِ ِﻴﻪ‬
ْ ‫اﻟﻌﺎﻗ ِﻞ اﻟﺒﺎﻟ ِﻎ َوإ ْن ﻛﺎ َن َﺳﻔ ًﻴﻬﺎ ﻳـُْﻨﻔ ُﻖ ﻣﺎﻟَﻪُ ﻓﻴﻤﺎ ﻻ َﻣ‬
Eğer mürâhik olduklarında “biz bulûğa erdik” derlerse tasdiklenirler.
Mürâhiklıkları kız 9, erkek 12 yaşını doldurduğunda başlar.
Âkil-bâliğ olan hür, malını kendisi için fayda getirmeyecek yerlere
harcayan bir sefih dahi olsa hacredilemez. Çünkü İmâm-ı A’zam hacri onun
şahsiyetine bir müdahele gibi düşünmüştür. Diğerleri eğer sefih ise hacr altına alınır
der ki bu görüş daha baskındır.
ٍ ِ
ِ ِ
ِ
ِ ‫ﱠ‬
ْ‫ َوإ ْن َﱂ‬،ُ‫ﻳﻦ َﺳﻨَ ًﺔ ُﺳﻠّ َﻢ إﻟَْﻴﻪ ﻣﺎﻟُﻪ‬
َ ‫ ﻓﺈ َذا ﺑـَﻠَ َﻎ ﲬَْ ًﺴﺎ َوﻋ ْﺸ ِﺮ‬،ُ‫ﰒُﱠ إ َذا ﺑـَﻠَ َﻎ َﻏْﻴـَﺮ َرﺷﻴﺪ ﻻ ﻳُ َﺴﻠ ُﻢ إﻟَْﻴﻪ ﻣﺎﻟُﻪ‬
ِ َ ‫ﻳـﺆﻧَﺲ ر ْﺷﺪﻩ )زﺳﻢ ف( وإ ْن ﺗَﺼﱠﺮ‬
.(‫ذﻟﻚ )اﻟﺴﻦ( ﻧـَ َﻔ َﺬ )زﺳﻢ ف‬
َ ‫ف ﻓ ِﻴﻪ )ﰲ ﻣﺎﻟﻪ( ﻗَـْﺒ َﻞ‬
ُ ُ ُ ْ ُْ
َ َ
Hür olan eğer reşid olmaksızın bulûğa ererse kendisine malı teslim
edilmez. 25 yaşını tamamladığı zaman, rüşdü görülmese bile kendisine malı
teslim edilir. 25 yaşına gelmeden önce malında tasarrufta bulunsa bu nâfizdir.
Çünkü mahcûr değildir. Ama malını teslim etmeyip korumak için 25 yaşını
tamamlaması beklenir.
Diğerleri buna itiraz eder. Onlara göre malını mübâdele şeklinde, muâvezât
cinsinden tasarruf ettiyse mevkûftur. 127 Malından başkasına sadaka dışında hibe
ettiyse bu bâtıldır.
ِ
ِِ
،ُ‫ﺐ ﻏُ َﺮﻣ ُﺎؤﻩُ َﺣْﺒ َﺴﻪ‬
َ َ‫ ﻓﺈ ْن ﻃَﻠ‬،(‫ َوﻻ َﻋﻠﻰ اﻟْ َﻤ ْﺪﻳُﻮن )زﺳﻢ ف‬،(‫َوﻻ ُْﳛ َﺠ ُﺮ َﻋﻠﻰ اﻟ َﻔﺎﺳﻖ )ف‬
ِ
،‫ﰲ اﻟﺪﱠﻳْ َﻦ‬
‫َﺣﺒَ َﺴﻪُ )اﻟﻘﺎﺿﻲ( ﱠ‬
َ َ‫ﺣﱴ ﻳ‬
َّ ‫ﺒﻴﻊ )ﻣﺎﻟﻪ( َوﻳـَُﻮ‬
İbarede cariye şeklinde geçmesinin sebebi, evin kızının iş yaparken sürekli dolaşıyor
olmasından ötürüdür. Yoksa buradan kasıt, hür olmayan kadına denen “cariye” kelimesi
değildir.
125
Mecelle md. 986: Sinn-i bulûğun mebdei erkekte tam on iki ve kızda tam dokuz ve
müntehâsı ikisinde dahi on beş yaştır.
126
127
Hatta İmam Şafiî’ye göre batıldır.
143
Fasığa 128 ve borçluya hacr konmaz. Eğer alacaklıları hapsedilmesini
isterlerse, kadı onun malını satıp borcunu ödeyinceye kadar hapseder.
ِ ‫ﻓﺈ ْن ﻛﺎ َن ﻣﺎﻟُﻪ دراﻫﻢ أو د�ﻧِﲑ واﻟﺪﻳﻦ ﻣﺜْـﻠُﻪ ﻗَﻀﺎﻩ‬
‫ َوإ ْن ﻛﺎ َن‬،(‫اﻟﻘﺎﺿﻲ ﺑِﻐَ ِْﲑ ْأﻣ ِﺮِﻩ )ﺑﻐﲑ رﺿﺎﻩ‬
ُ َ ُ ُ ْ َ َ ْ َ ََ ُ
ِ
ِ ‫ﺎﺑﻟﻌﻜ‬
،‫اﻟﻌﻘﺎر‬
َ ‫ْﺲ‬
َ ‫ﻴﻊ اﻟﻌُ ُﺮو‬
َ ‫اﻫﻢ َو‬
َ ‫�ﻧﲑ ْأو‬
َ
ُ ‫ َوﻻ ﻳَﺒ‬،‫ﺎﺑﻋﻪُ اﻟﻘﺎﺿﻲ ﰲ اﻟﺪﻳْ ِﻦ‬
َ ‫ض َوﻻ‬
َ ‫اﻵﺧ ُﺮ َد‬
َ ‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ َد َر‬
،‫ ﻳَﺒِﻴﻊ َو َﻋﻠَْﻴ ِﻪ اﻟ َﻔْﺘـ َﻮى‬:‫َوﻗﺎﻻ‬
Malı da borcu da para ise, kadı onu borçlunun rızası olmasa bile
borçlunun parasından öder. Borç dirhem olur da kendi parası dinar olursa ya
da bunun aksi olursa, kadı öbür parayı satar, diğer parayı tahsil eder ve borcu
öder. Kadı eşyayı ve gayrimenkulünü satmaz. İmâmeyn satabileceğini söyler ve
fetva da buna göredir.
Kaide: Kadı borçlu aleyhine sarf akdi yapar ama bey’ akdi yapamaz (İmâm-ı
A’zam’a göre).
ِ ِ
ِ ‫ﻣﺎل ﻓﺎﳊﻜْﻢ ﻣﺎ ﻣﱠﺮ ﰲ أد ِب‬
.‫اﻟﻘﺎﺿﻲ‬
َ
َ ُ ُ ٌ ‫َوإ ْن َﱂْ ﻳَﻈْ َﻬ ْﺮ ﻟ ْﻠ ُﻤ ْﻔﻠﺲ‬
Müflislin129 malı çıkmadıysa hüküm “edebü’l-kâdî”de geçtiği gibidir. Yani
kadı “Bu adamı iyi bir hapsettik. Şimdiye kadar malı olsaydı çıkarır, borcunu öderdi.
Şimdiye kadar malını çıkarmadığına göre malı gerçekten yok demektir. Öyleyse
bunu salıverelim.” kanaati hâsıl olana kadar hapseder.
ِ ‫ﻮل )اﻟﻘﺎﺿﻲ( ﺑـﻴـﻨَﻪ وﺑـﲔ ﻏُﺮﻣﺎﺋِِﻪ ﺑـﻌ َﺪ ﺧﺮ‬
ِ ‫وﺟﻪ ِﻣ َﻦ اﳊَْﺒ‬
‫ َوﻻ ﳝَْﻨَـﻌُﻮﻧَﻪُ ِﻣ َﻦ‬،ُ‫ﺲ ﻳُﻼ ِزُﻣﻮﻧَﻪ‬
ُ ُ‫َوﻻ َﳛ‬
ُ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َْ
ِ ‫اﻟﺘ‬
ِ
ِ ِ
ِ ‫ﺼ‬
.‫ﺺ‬
ْ َ‫و�ﺧ ُﺬو َن ﻓ‬
ُ ،(‫ﱠﺼﱡﺮف )زﺳﻢ ف( َواﻟ ﱠﺴ َﻔ ِﺮ )زﺳﻢ ف‬
َ ‫ﻀ َﻞ َﻛ ْﺴﺒِﻪ ﻳـَ ْﻘﺘَﺴ ُﻤﻮﻧَﻪُ ﺑـَْﻴـﻨَـ ْﻬ ُﻢ ﺎﺑﳊ‬
َ
Kadı, borçlu hapisten çıktıktan sonra borçlu ve alacaklılar arasına girmez.
Alacakları da borçlunun yakasına yapışırlar. Yani kadı “bu adamın malı yok,
dokunmanızı yasaklıyorum” diyemez. Ancak tavsiye edebilir.
İmam Şafiî rüşdü “‫ ”اﻟﺮﺷﺪ اﻟﺼﻼح ﻓﻲ اﻟﺪﯾﻦ و اﻟﻤﺎل‬şeklinde tarif eder. Dolayısıyla fasık olanları
da sefih sayar. Çünkü İmam Şafiî biraz zahiridir ve dini düzgün olmayanlara Kur’an-ı
Kerim’de sefih kelimesini kullanıldığı için, sefehin zıddı rüşt için dini düzgün olma şartı da
koymuştur. Bu yüzden fasık olan hacr altına alınır ve mallarını onun adına atanan bir vasi
tarafından idare edilir. Hanefîlerin tanımında ise sadece mal vardır, din yoktur.
128
129
Borcu malı kadar ya da borcu malından fazla olan kimseye müflis denir.
144
Alacaklılar borçuluyu alışveriş yapmaktan ve yolculuk yapmaktan
engelleyemezler. Bu adam kaçıp gidemez. Çünkü geride bırakmış olduğu ailesi var.
Demek ki yola çıkmasının sebebi ticaret yapıp borcunu ödeyecek olmasıdır.
Alacaklılar borçlunun kazancının fazlasını 130 alırlar ve hisselerine oranla
aralarında taksim ederler.
130
Buradaki fazladan maksat, kendi masrafı ve ailesinin masrafından artanlarıdır.
145
‫ﻛﺘﺎب اﳌﺄذون‬
Me’zûn
Me’zûn deyince fıkıhta kendisine izin verilmiş çocuk veya köle anlaşılır.
Muhtâr kitabı köle üzerinden hareket etmiş ancak zikredilecek hükümler çocuk için
de geçerlidir. İzin ile ilgili bazı hususları sıralayalım:
İzin veli tarafından verilir.
İzin umumi de olabilir hususi de olabilir. 131
Belli bir mekan veya eşya olarak da tahsis edilebilir. “Sadece Konya’da
alışveriş yapabilirsin veya sadece ayakkabı alıp satabilirsin” demek gibi.
• Ticaret yaptığı kişiler konusunda da tahsis edilebilir. “Sadece Konyalılarla
alışveriş yapabilirsin ama Kayserililerle yapamazsın” demek gibi.
• İzin sonradan iptal edilebilir.
• İzin verildikten sonra me’zûnun ticaret yapıtğı kişilerin haberdar olması için
izin ilan edilmelidir.
Not: Kölenin azat olması, çocuğun bulûğu hükmündedir.
•
•
•
ِ
ِ
‫ﻴﻊ َوﻳَ ْﺸ َِﱰي‬
ِ ‫ﺼ ِﺮ‬
‫ﺖ )ا ِﻹ ْذ ُن( ﺎﺑﻟ ﱠ‬
ُ ُ‫َوﻳـَﺜْـﺒ‬
ُ ‫ ﻻ ﻳﺼﺢ ﻟﻠﺼﻐﺎر( ﻛﻤﺎ ﻟَ ْﻮ رآﻩُ ﻳَﺒ‬:‫ﻳﺢ وﺎﺑﻟﺪﱠﻻﻟَﺔ )زف‬
ِ ‫ ◌ﺳﻮاء ﻛﺎ َن اﻟﺒـﻴﻊ ﻟِْﻠﻤﻮَﱃ أو ﻟِﻐَ ِﲑِﻩ ِﺄﺑﻣ ِﺮﻩِ )اﳌﻮﱃ( أو ﺑِﻐَ ِﲑ أﻣ ِﺮِﻩ ﺻ ِﺤﻴﺤﺎ أو‬،‫ﻓَﺴ َﻜﺖ‬
(‫ﻓﺎﺳ ًﺪا )ف‬
ْ ْ ْ ْ َ ُ َْ
ْ ً َ ْ ْ ْ
ٌ ََ َ َ َ
،(‫)دون اﻟﺒﺎﻃﻞ‬
İzin sarih sözle veya velinin mahcûru alışveriş yaparken görüp de
susmasında olduğu gibi delalet ile sabit olur.
Bu alışveriş ister efendi için ya da başkası için yapılmış olsun; ya da
onların emri veya emri olmadan yapılmış olsun; sahih ya da fâsid bir alışveriş
olsun farketmez.
Mevlâ ya da veli zikredilen şekillerdeki alışverişlerde sarahaten veya delaleten
izin verirse, sabit olur. Ama köle veya çocuk bâtıl alışveriş yaparken efendinin veya
velinin susması ile me’zûn olmazlar.
İmam Züfer hariç diğer Hanefî imamlar “sadece buzdolabı alıp satabilirsin” demek gibi
herhangi bir hususi izni de umumi izin sayarlar.
131
146
Fâsidde (f) koyuldu. Çünkü İmam Şafiî’ye göre mümeyyiz ve me’zûn için
yaptığımız üçlü taksim kabul edilmiyor. Ona göre kişi edâ ehliyetine ya tam sahiptir
ya da hiç yoktur. Diğer iki mezheb Hanefîler gibi düşünmektedir.
ِ ‫وﻳ‬
ِ
،(‫ﺎص )ز‬
ً ُ‫ﺼﲑُ ﻣﺄذ‬
ِّ ‫و� ِﺎﺑ ِﻹ ْذن‬
ِّ َ‫اﻟﻌﺎم واﳋ‬
ََ
Mevlâ ister umumi izin versin isterse de hususi izin versin, köle umumen
me’zûn olur. İmam Züfer’e göre hususi izin hususi olur.
ِ ِ ِ
ِ ‫اﻟﻜﺴﻮةِ ﻻ ﻳ‬
ِ ِ ِ‫وﻟَﻮ ِأذ َن ﻟَﻪ ﺑ‬
.�‫و‬
ً ُ‫ﺼﲑُ ﻣﺄذ‬
َ َ ْ ‫ﺸﺮاء ﻃَﻌﺎم اﻷ ْﻛ ِﻞ َوﺛﻴﺎب‬
َْ
َ ُ
Yemelik buğday alması için ya da standart/günlük giyecek elbise alması
için izin verilen köle me’zûn sayılmaz.
ِ
ِ
ِ ِ
ِ
ِ
‫ب َوﻳُﻌِ َﲑ‬
َ ُ‫ي )وﻟﻮ ﺑﻐﱭ ﻓﺎﺣﺶ )ﺳﻢ(( َوﻳـُ َﻮّﻛ َﻞ َوﻳـُْﺒﻀ َﻊ َوﻳ‬
َ ‫ﻀﺎ ِر‬
َ ‫َوﻟ ْﻠﻤﺄذُون أ ْن ﻳَﺒ‬
َ ‫ﻴﻊ َوﻳَ ْﺸ َﱰ‬
ِ
ِ
ِ
ِ
ِ
َ ‫َوﻳـَ ْﺮَﻫ َﻦ َوﻳَ ْﺴﺘَـ ْﺮﻫ َﻦ َوﻳـُ َﺆ ّﺟَﺮ َوﻳَ ْﺴﺘَﺄْﺟَﺮ َوﻳُ ْﺴﻠ َﻢ َوﻳـَ ْﻘﺒَ َﻞ اﻟ ﱠﺴﻠَ َﻢ َوﻳُﺰا ِر‬
ُ‫ﻌﺎﻣﺎ )اﳊﻨﻄﺔ( َوﻳـَ ْﺰَر َﻋﻪ‬
ً َ‫ي ﻃ‬
َ ‫ع َوﻳَ ْﺸ َﱰ‬
ٍ ِ
ٍ‫ﺼ‬
،‫ﺟﺎز‬
ً َ‫َوﻳُﺸﺎ ِرَك ِﻋﻨ‬
َ ‫ﺐ ْأو َود َﻳﻌﺔ‬
ْ ‫ َوﻟَ ْﻮ أﻗَـﱠﺮ ﺑِ َﺪﻳْ ٍﻦ ْأو َﻏ‬،(ً‫ﺎ� )ﻻ ﻣﻔﺎوﺿﺔ‬
Me’zûn kişi satabilir, satın alabilir, vekâlet verebilir, parasını bidâeten 132
verebilir, mudârabe yapabilir, (parayı değil eşyayı) iâre olarak verebilir, rehin
bırakabilir, rehin isteyebilir, kiraya verebilir, kiralayabilir, selemde müşteri ya
da bâyi’ konumunda olabilir, ziraat ortaklığı yapabilir, buğday alabilir, tarla
ekebilir, inân şirketi yapabilir fakat mufâvada şirketi yapamaz, 133 me’zûn bir
borç ikrâr etse ya da “filan malı gasbetmiştim” dese ya da “filan mal yanımda
emanettir” dese ikrârı caizdir.
Mesela birine para veriyoruz. Bu kişi bu parayı çalıştırıyor ama kârda sermaye de yine
bize ait oluyorsa bu bidâadır.
132
Çünkü mufâvada sermaye, tasarruf yetkisi ve kâr-zarar eşitliğine dayanır. Me’zûn birisi
reşid birisi ile mufâvada şirketi yapamaz. Çünkü tasarruf yetkileri eşit değildir. İki tane
me’zûn mufâvada şirketi yapabilir. Çünkü eşit yetkiye sahiptirler. Müslüman ile kafir
mufâvada şirketi yapamaz çünkü tasarruf eşitsizliği vardır.
133
147
ِ
ِ
ِ
‫ﺐ )وﻟﻮ‬
ُ ‫ َوﻻ ﻳـُ ْﻘ ِﺮ‬،‫ َوﻻ ﻳـَ ْﻌﺘ ُﻖ‬،‫ﺐ‬
ُ ‫ َوﻻ ﻳـَ َﻬ‬،‫ض‬
ُ ‫ َوﻻ ﻳُﻜﺎﺗ‬،(‫ َوﻻ ﻳـَُﺰِّو ُج ﳑََﺎﻟﻴ َﻜﻪُ )س‬،‫َوﻻ ﻳـَﺘَـَﺰﱠو ُج‬
ِ ‫ وﻳﻀﻴِﻒ ﻣ‬،‫ﻌﺎم‬
ِ ِ‫ وﻳـﻬ ِﺪي اﻟ َﻘﻠ‬،‫ وﻻ ﻳـﺘَ َﻜﻔﱠﻞ‬،(‫ اﻟﻮﺻﻴﺔ‬:‫ﱠق )ف‬
ِ
‫ﻌﺎﻣﻠِ ِﻴﻪ‬
ُ ‫ﺼﺪ‬
ُْ ُ َ َ
َ َ‫ َوﻻ ﻳـَﺘ‬،(‫ﺑﻌﻮض‬
ُ ُ ّ َ ُ َ ‫ﻴﻞ ﻣ َﻦ اﻟﻄﱠ‬
َ
ِ ِِ ِ ِ
.‫ﺠﺎرِة‬
َ ّ‫َو� َذ ُن ﻟَﺮﻗﻴﻘﻪ ﰲ اﻟﺘ‬
(Bu ibarede me’zûnu bulûğa ermemiş olarak düşüneceğiz.)
Evlenemez. Çünkü evlenince üzerine mehir ve nafaka sorumluluğu binecektir.
Bu %100 zararına bir tasarruftur dolayısıyla kendi evlenemez. Ancak mevlâsı
evlendirebilir.
Kölelerini de evlendiremez. Me’zûn mülkiyet sahibi olur, dolayısıyla kölesi
de olabilir ama evlendiremez.
Me’zûn kişi kendi kölesiyle kitabet akdi de yapamaz. Kölesini azat da
edemez.
Borç veremez. İvazlı da olsa hibede bulunamaz. İvazlı hibe normalde
alışveriş hükmündedir. Ancak kabzetmeden olursa ivazlı hibe de olsa bu alışveriş
değil hibedir. Kabızdan sonra o bey’ olur.
Malından tasaddukta bulunamaz. İmâm-ı A’zam’ın görüşünden çıkacak
olursak; eğer sefih, bâliğ ve me’zûn ise reşid sayılır. Dolayısıyla tasaddukta
bulunabilir. Tasadduk ibadettir ki zaten bâliğ olduğu için ibadetle de mükelleftir.
Kefil olamaz. Yemekten hediye olarak biraz verebilir. Ticaret yaptığı
kişileri misafir edebilir. Son iki cümle ticaretin gereğidir dolayısıyla yapabilir.
Kendi kölelerini me’zûn yapabilir.
ِ
ِ ِ
ِِ
ِِ
ِ
ِ
ِ َ‫ﻮن ﺑِﺴﺒ‬
ُ‫ﺐ ا ِﻹ ْذن ُﻣﺘَـ َﻌﻠّ ٌﻖ ﺑَِﺮﻗَـﺒَﺘﻪ ﻳـُﺒَﺎعُ ﻓﻴﻪ )ﰲ أداء اﻟﺪﻳﻮن( إﻻ أَ ْن ﻳـَ ْﻔﺪﻳَﻪ‬
َ
َ ُ‫وﻣﺎ ﻳـَْﻠَﺰُﻣﻪُ ﻣ َﻦ اﻟﺪﱡﻳ‬
ِ
ِ ُ ‫ ﻓﺈ ْن ﻓَ َﺪاﻩ اﻟْﻤﻮَﱃ‬،‫ﻮن‬
ِ ‫ﻒ )ﲦﻦ اﻟﻌﺒﺪ( ﺎﺑﻟﺪﱡﻳ‬
ِ ‫ﻓﺈ ْن َﱂ ﻳ‬،‫اﻟْﻤﻮﱃ‬
ُ‫ﱡﻬ ْﻢ َﻋْﻨﻪ‬
ُ ‫ﺑﺪﻳُﻮن اﻟﻐَُﺮﻣﺎء اﻧْـ َﻘﻄَ َﻊ َﺣﻘ‬
ُ
َْ
َْ ُ
َْ
ُ
ِ ِ
ِ
ِ
ِ ‫ﺼ‬
(‫ ﻓﺈ ْن ﺑَِﻘ َﻲ َﺷ ْﻲءٌ )ﻣﻦ اﻟﺪﻳﻦ‬،‫ﺺ‬
َ ْ َ‫ َوإﻻﱠ ﻳُﺒﺎعُ َوﻳـُ ْﻘ َﺴ ُﻢ َﲦَﻨُﻪُ ﺑـ‬،(‫)اﻟﺮﻗﻴﻖ اﳌﺄذون‬
َ ‫ﲔ اﻟﻐَُﺮﻣﺎء ﺎﺑﳊ‬
،‫ﻟﺐ ﺑِِﻪ ﺑـَ ْﻌ َﺪ اﳊُّﺮﻳﱠِﺔ‬
َ ‫ﻃُﻮ‬
İzinliyken yaptığı borçlar, kölenin kendi borcudur. Bu borcu ödemek için
köle satılabilir, ancak efendisinin bu borçları üzerine alırsa müstesna.
Kölenin malları ve kendisinin satılması borçlara yeterli gelmeyecek olursa
ve efendi de bu borçları üstlenirse, alacaklı olanların köledeki hakları bitmiş
olur. Borçlar efendiye geçmiş olur.
148
Eğer mevlâ borçları üstlenmeyecek olursa, köle satılır ve semeni
alacaklılar arasında hisselelerine oranlanarak taksim edilir. Eğer bu borçtan
bir miktar artarsa köle hür olduktan sonra kendisinden istenir.
ِ
ِ
.(‫ﻟﻚ )اﳊﺠ ِﺮ‬
َ ‫ﺣﱴ ﻳَـ ْﻌﻠَ َﻢ ْأﻫ ُﻞ ُﺳ ْﻮ ِﻗﻪ أ َْو أ ْﻛﺜَـ ُﺮُﻫ ْﻢ ﺑِ َﺬ‬
‫َوإ ْن َﺣ َﺠَﺮ اﻟْ َﻤ ْﻮَﱃ َﻋﻠَْﻴﻪ َﱂْ ﻳـَْﻨ َﺤﺠ ْﺮ ﱠ‬
Mevlâ köleye hacr koyduğunda, bu hacr çarşı-pazar esnafının ekserisi 134
tarafından duyuluncaya kadar köle mahcûr olmuş sayılmaz.
‫اﻹﺎﺑق َﺣ ْﺠٌﺮ؛‬
ُ ‫ َو‬،(‫َوإ ْن َوﻟَ َﺪ ِت اﻟْ َﻤﺄذُوﻧَﺔُ ِﻣ ْﻦ َﻣ ْﻮﻻﻫﺎ ﻓَـ ُﻬ َﻮ )اﻟﺘﻮﻟﺪ( َﺣ ْﺠٌﺮ )ز‬
Me’zûn cariye, efendisinden çocuk doğurursa, cariye tekrar mahcûr
konumuna döner.
Sebebi şudur: Efendi cariyesini me’zûn kılarsa artık onunla ilişkiye girmesi
caiz olmaz. Diyelim ki belli bir zaman geçti bakıldı ki cariye efendisinden çocuk
doğurdu. Buradan efendinin cariyesinin iznini kaldırmış olduğu anlaşılır.
Kaçak olmak otomatik hacrdır. İzin verildikten sonra kaçarsa mahcûr olur.
ِ
ِ
ِ
،‫ﺻ َﺎر )اﻟﻌﺒﺪ( َْﳏ ُﺠ ًﻮر‬
َ ‫َوﻟَْﻮ‬
َ ‫ﻣﺎت اﻟْ َﻤ ْﻮَﱃ ْأو ُﺟ ﱠﻦ ْأو َﳊ َﻖ )اﳌﻮﱃ( ﺑ َﺪا ِر اﳊَْﺮب ُﻣ ْﺮﺗَﺪًّا‬
Mevlâ ölse ya da delirse ya da darulharbe mürted olarak kaçıp gitse 135
daha önce izin vermiş olduğu köleler tekrar hacr altına girmiş olur.
Bu üçü edâ ehliyeti bakımından ölmek gibidir yani edâ ehliyetini sıfırlar.
Mevlânın izni de edâ ehliyetine dayalıdır. Edâ ehliyeti sıfırlanınca izin de kalkmış
sayılır.
ِ َ‫ وإذَا اﺳﺘَـ ْﻐﺮﻗ‬،(‫ﺼ ﱡﺢ إﻗْـﺮارﻩ ِﲟَﺎ ﰲ ﻳ ِﺪ ِﻩ ﺑـﻌ َﺪ اﳊﺠ ِﺮ )ﺳﻢ‬
ِ ‫وﻳ‬
ِ ِ‫ﺖ اﻟﺪﱡﻳﻮ ُن ﻣﺎﻟَﻪ ورﻗَـﺒـﺘَﻪ َﱂ ﳝَْﻠ‬
‫ﻚ‬
ْ َ َْ َ
ْ ُ َ ََ ُ
ُُ َ
ُ
ََ
َ ْ َ
،(‫اﻟْ َﻤ ْﻮَﱃ َﺷْﻴـﺌًﺎ ِﻣ ْﻦ ﻣﺎﻟِِﻪ )ﺳﻢ‬
Hacrdan sonra ellerindeki mallar için ikrârda bulunsa sahihtir.
134
Esnafın ekserisinin olmasının sebebi, hükmün çoğunluğa göre verilmesidir. ‫اﻟﺤﻜﻢ ﻟﻸﻛﺜﺮ‬
Bu üçü ehliyetler açısından, ölüm gibidir. İrtidad fıkhın bütün bablarında aynen ölü gibi
muamele görür. Karısı boş olur. Çocukları yetim kalır. Malları miras kalır. Kazandıkalrı yok
sayılır. Bir başka mürted ile evlense yeni çocukların onlardan olduğu kabul edilmez.
135
149
Eğer borçları, malını ve kendi fiyatını geçecek olsa; bu durumda efendi o
me’zûnun malından hiçbir şeye mâlik olmaz. Tıpkı mûrisin borçlarının varislerini
ilgilendirmeyip borçların mûrisin terikesinden karşılandığı gibi.
ِ
ِ ‫ﻣﺎء‬
ِ ِ ‫وإ ْن أﻋﺘـ َﻘﻪ ﻧَـ َﻔ َﺬ و‬
،‫اﻟﻌْﺒ ِﺪ‬
َ َ ُ َْ َ
َ ‫وﻣﺎ ﺑَﻘ َﻲ ﻓَـ َﻌﻠﻰ‬
َ ‫ﺿﻤ َﻦ ﻗ َﻴﻤﺘَﻪُ ﻟْﻠﻐَُﺮ‬
Eğer mevlâ kölesini azat ederse nâfiz olur ve azat ettiği gündeki kıymetini
alacaklılara tazmin eder. Sanki efendi kölesini azat etmekle alacaklıların malını
itlâf etmiş gibi kabul edilir.
Borçtan artan, kölenin sorumluluğudur. Azat da olduğu için çalışıp ödemek
durumundadır.
ِ ُ ُ‫وﳚ‬
.‫ﻴﻊ ِﻣ َﻦ اﻟْ َﻤ ْﻮَﱃ ﲟِِﺜْ ِﻞ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ ْأو أَ ْﻛﺜَـَﺮ‬
َ
َ ،‫ﺒﻴﻌﻪُ اﻟْ َﻤ ْﻮَﱃ ﲟِِﺜْ ِﻞ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ ْأو أﻗَ ﱠﻞ‬
ُ ُ‫وﳚ‬
َ َ‫ﻮز أ ْن ﻳ‬
َ ‫ﻮز أ ْن ﻳَﺒ‬
Efendisi me’zûn kölenin malını piyasa değeri üzerinden normal fiyata da
satın alabilir, düşük fiyata da alabilir. Buna alacaklıları karışamazlar. Ya da
efendi kendi malını ona normal fiyata da satabilir, kazık fiyata da satabilir
buna alacaklılar karışamazlar.
150
‫ﻛﺘﺎب اﻹﻛﺮاﻩ‬
İkrâh
Istılahları:
Mükrih (‫)اﻟﻤﻜﺮه‬:
Zorlayan.
ِ
Mükreh (‫)اﻟﻤﻜﺮه‬:
Zorlanan.
َ
Mükrehun bih (‫)اﻟﻤﻜﺮه ﺑﮫ‬:
Mükrihin tehdit ettiği şey.
َ
Mükrehun aleyh (‫)اﻟﻤﻜﺮه ﻋﻠﯿﮫ‬:
Mükrihin yaptırmak istediği iş.
َ
،‫ﱠدﻩُ ﺑِِﻪ‬
ِ ‫َوﻳـُ ْﻌﺘَ ُﱪ )ﻳﺸﱰط( ﻓِ ِﻴﻪ ﻗُ ْﺪ َرةُ اﻟْ ُﻤ ْﻜ ِﺮﻩِ َﻋﻠﻰ‬
َ ‫إﻳﻘﺎع ﻣﺎ ﻫﺪ‬
Bir şeyin ikrâh olması için zorlayan kişinin tehdit ettiği şeyi yapmaya
gücünün yetmesi şarttır.
Mükrihin “yapmazsan şunu şunu yaparım” dediği şeyi yapabilir güçte olması
lazım. Yani mesela ufak bir çocuk, koskocaman bir adama “şu içkiyi iç, yoksa seni
fecii bir şekilde döverim” dese, adam da güya korkup içse buna zorlanmış olmaz.
Adam içtiği içkinin hadd cezası uygulanır.
ِ ِ
ِ ِ
(‫اﳌﻜﺮﻩ ﻋﻠﻴﻪ‬
ُ ‫َو َﺧ ْﻮ‬
َ ‫اﳌﻜﺮﻩ( ﻣ َﻦ اﻟﻔ ْﻌ ِﻞ )ﻣﻦ‬
َ ‫ َو ْاﻣﺘﻨﺎﻋُﻪُ )اﻣﺘﻨﺎع‬،(‫ف اﻟْ ُﻤﻜَْﺮﻩ َﻋﺎﺟ ًﻼ )أﺛﻨﺎء اﻹﻛﺮاﻩ‬
ِ ‫ﻗَﺒﻞ اﻹ ْﻛﺮ ِاﻩ ِﳊ ِّﻘ ِﻪ أو ِﳊ ِﻖ‬
،‫ﳊﻖ اﻟﺸ ْﱠﺮِع‬
َ َّ
ِّ ‫آدﻣ ٍّﻲ ْأو‬
َ َ َ
Mükreh ondan tehdit esnasında korkmuş olması gerekir. 136
Ancak adama seni “üç gün boyunca kontrol edeceğiz, yapmazsan…” gibi süreli
bir tehditte bulunulduysa o zaman tehdit o süre boyunca devam eder.
Mükrehin, mükrehun aleyhi daha önceden kendi hakkı için ya da bir kul
hakkı için ya da dininden dolayı yapmıyor olması gerekir. Yani ikrâh hali
yokken bu işi yapmayan bir olması gerekir. Mesela sürekli içki içen adam “tehdit
edildiğim için içtim” dese de mukreh sayılmaz.
İmâm-ı A’zam’a göre şehir içinde ikrâh olmaz. Çünkü şehir içinde herkes birbirini tanır
ve tanıdıklarını kolayca yardıma çağırabilir. Ama günümüzde İmâm-ı A’zam’a göre şehir
içinde ikrâh olur.
136
151
ِ ‫وأ ْن ﻳ ُﻜﻮ َن اﻟْﻤﻜْﺮﻩ ﺑِِﻪ ﻧَـ ْﻔﺴﺎ )ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺲ( أو ﻋﻀﻮا ﻣ‬
،‫ﻮﺟﺒًﺎ َﻏ ًّﻤﺎ ﻳـَْﻨـ َﻌ ِﺪم ﺑِِﻪ اﻟِّﺮﺿﺎ‬
َُ ُ
ُ ًْ ُ ْ
َ
ً
Mükrehun bihin nefis (öldürme tehdidi) ya da bir uzuv ya da kendisiyle
rızanın yok olacağı bir üzüntüye sebep verecek olması gerekir. Mesela “şunu
yap yoksa seni âleme rezil ederiz, babanı insanların ortasında döveriz” gibi sözler
böyle bir üzüntüye sebep verir. Bunlar ikrâh-ı mülcîdir.
ٍ ِ
ٍ ‫بﺷ‬
ٍ ‫ﺪﻳﺪ ْأو ﺑـ َﺤْﺒ‬
‫ﺲ ﻓَـ َﻔ َﻌ َﻞ ﰒُﱠ‬
َ ٍ ‫ﻀ ْﺮ‬
َ ‫إﺟﺎرةٍ ْأو إﻗﺮا ٍر ﺑَِﻘْﺘ ٍﻞ ْأو ﺑـ‬
َ ‫ﻓَـﻠَ ْﻮ أُ ْﻛ ِﺮَﻩ َﻋﻠﻰ ﺑـَْﻴ ٍﻊ ْأو ﺷﺮاء ْأو‬
،ُ‫ َوإ ْن ﺷﺎءَ ﻓَ َﺴ َﺨﻪ‬،(‫ﻀﺎﻩُ )أﺟﺎزﻩ( )ف‬
َ ‫ ﻓﺈ ْن ﺷﺎءَ ْأﻣ‬،ُ‫َز َال اﻹ ْﻛَﺮاﻩ‬
Eğer kişi satmaya, almaya, icâreye ya da ikrâra; öldürülmek, feci bir
şekilde dövülmek ya da hapsetmek ile tehdit edilip zorlanacak olsa ve bunu
yapsa ve bu sözlü tasarruflarda bulunduktan sonra ikrâh ortadan kalksa; bu
adam isterse geçerli sayar isterse de fesheder.
Not: İkrâh ile yapılan alışveriş fâsiddir. Fâsid de münakiddir ve bu akde ikrâh
yokken icâzet verilirse nâfiz hale gelir.
ِ
‫ َوﻳـَ ُﺮﱡدﻩُ إ ْن ﻛﺎ َن‬،ٍ‫ﺎﺑﺟﺎزة‬
َ ‫ﺲ‬
َ َ‫ َوإ ْن ﻗَـﺒ‬،ٌ‫إﺟﺎزة‬
َ ‫ض ﻃَْﻮ ًﻋﺎ ﻓَـ ُﻬ َﻮ‬
َ ‫ﺾ اﻟﻌ َﻮ‬
َ َ‫َوإ ْن ﻗَـﺒ‬
َ ‫ﻀﻪُ ُﻣﻜَْﺮًﻫﺎ ﻓَـﻠَْﻴ‬
ِ
ِِ ٍ
ِ َ َ‫ ﻓﺈ ْن َﻫﻠ‬،‫اﻟﻌﻮض( ﻗَﺎﺋِﻤﺎ‬/‫)اﻟﺒﺪل‬
ِ
‫ﻴﻤﺘُﻪُ )إن ﻛﺎن‬
ُ ‫ﻚ اﻟْ َﻤﺒ‬
ً
َ ‫ﻴﻊ ﰲ ﻳَﺪ اﻟْ ُﻤ ْﺸ َﱰي َوُﻫ َﻮ َﻏْﻴـ ُﺮ ُﻣﻜَْﺮﻩ ﻓَـ َﻌﻠَْﻴﻪ ﻗ‬
ِ
.‫ﻀ ِّﻤ َﻦ اﻟْ ُﻤ ْﻜ ِﺮَﻩ‬
َ ُ‫ َوﻟ ْﻠ ُﻤﻜَْﺮﻩُ أ ْن ﻳ‬،(‫ﻗﻴﻤﻴًّﺎ أو ﻣﺜﻠُﻪ إن ﻛﺎن ﻣﺜﻠﻴًّﺎ‬
Eğer bedeli kendi isteğiyle alacak olursa bu icâzettir. “Ben bunu ikrâh
altında yaptım feshetmek istiyorum” diyemez. Ama bedeli alırken de ikrâh
altında alsa bu icâzet değildir. Dolayısıyla sonradan feshedebilir.
İkrâh altında bedeli tahsil ettiyse ve o mal olduğu gibi duruyorsa iade
eder. Ama müşterinin elinde mal helak olduysa ve müşteri mükreh olmayan
tarafsa; 137 müşteri eğer mal kıyemî ise bunun kabz günündeki kıymetini
ödeyecektir. Eğer mislî ise mislini ödeyecektir.
Mükreh, mükrihe tazmin ettirebilir. Çünkü o sebebiyet vermiştir.
136F
137
Satıcı mükreh, müşteri mükrih olabilir veya mükrih başka, müşteri başka da olabilir.
152
ِ ‫ﺎق ﻓَـ َﻔﻌﻞ وﻗَﻊ )ف( وﻳـﺮِﺟﻊ ﻋﻠﻰ اﻟْﻤ ْﻜ ِﺮﻩِ ﺑِِﻘﻴﻤ ِﺔ‬
ٍ َ‫ﻼق أو ﻋﺘ‬
ٍ
َ َ
ْ َ‫َوإ ْن أُ ْﻛ ِﺮَﻩ َﻋﻠﻰ ﻃ‬
َ َ ََ
ُ َ ُ َْ َ
ُ‫اﻟﻮﻻء‬
َ ‫ َو‬،‫اﻟﻌْﺒﺪ‬
ِ ِ
ِ ‫ﻒ اﻟْﻤﻬ ِﺮ إ ْن ﻛﺎ َن ﻗَـﺒﻞ اﻟﺪ‬
ِِ ِ
‫اﳌﻜﺮَﻩ( ِﻣ َﻦ‬
َْ ِ ‫ﺼ‬
ْ ‫ وﰲ اﻟﻄﱠﻼق ﺑِﻨ‬،(‫)اﳌﻜﺮﻩ‬
ُ َْ
ُ‫ﱡﺧﻮل َوِﲟَﺎ ﻳـَْﻠَﺰُﻣﻪ‬
َ
َ ‫)اﻟﺰوج‬
َ ‫ﻟ ْﻠ ُﻤ ْﻌﺘﻖ‬
ِ ِ
ِ
.‫ﱠﺴ ِﻤﻴَ ِﺔ‬
ْ ‫اﻟْ ُﻤْﺘـ َﻌﺔ ﻋْﻨ َﺪ َﻋ َﺪم اﻟﺘ‬
Bir kişi talaka ya da azat etmeye zorlansa ve bunu yapsa Hanefîlere göre
bu geçerlidir. Talak ve azat etme beraber zikredilmesinin sebebi bunlardan geri
dönüş olmamasıdır.
Mukreh, kölenin bedelini mükrihe tazmin ettirir. Ama kölenin velâyet
hakkı (mirasçı olma hakkı) sahibine aittir. Mükrihe ait değildir.
İkrâh altında zifaftan önce talak verdiyse mehrin yarısını mükrihten ister.
Eğer mehir belirlenmeyip mut’a borcu haline geldiyse mükrihten bu mut’ayı
tazmin ettirir. Eğer zifaftan sonra ikrâh altında talak verdiyse mehrin tamamını
kendi öder, mükrihe rücû etmez. Çünkü mehir boşanmanın değil, nikahın sonucudur.
Zifaftan önce mehrin tamamen sâkıt olma ihtimali vardır ama sonrasında sâkıt
olmaz. O yüzden zifaftan önce talak verirse mükrihten mehrin yarısını isteyebiliyor.
ِ ْ‫ب اﳋﻤ ِﺮ أو أ ْﻛ ِﻞ اﻟْﻤﻴـﺘﺔ أو ﻋﻠﻰ اﻟ ُﻜ ْﻔ ِﺮ أو إﺗ‬
ِ ‫ﻼف‬
ِ
‫ﻣﺎل ُﻣ ْﺴﻠ ِﻢ ْأو ِذِّﻣ ٍّﻲ‬
َ ْ ََْ
ْ
ْ ْ َ ‫ﻓﺈ ْن أُ ْﻛ ِﺮَﻩ َﻋﻠﻰ ُﺷ ْﺮ‬
ِ
ِ
،‫ﺲ ِﲟُﻜَْﺮٍﻩ‬
َ ‫ﺎﺑﳊَْﺒﺲ ْأو اﻟﻀ ْﱠﺮب ﻓَـﻠَْﻴ‬
Eğer şarap içmeye ya da leş hayvan eti yemeye ya da küfre ya da
müslümanın veya zimmînin malını telef etmeye; hapis ya da dövme karşılığında
zorlansa bu adam mükreh değildir.
İkrâh, mülcî ve gayr-i mülcî olmak üzere ikiye ayrılır.
Mülcî olanlar adamın rızasını iptal ettiren şeylerdir. Ölüm, uzuv kesimi, tüm
malın itlâfı, itibar sıfırlaması gibi… Bunun dışındakiler gayr-i mülcîdir.
İkrâhların tümü sözlü tasarrufları etkiler. Duruma göre ya ifsat eder ya da iptal
eder. Fiili tasarrufları ise sadece ikrâh-ı mülcî etkiler. Gayr-i mülcî etkilemez.
Dolayısıyla bir adam gayr-i mülcî bir ikrâh ile birinin malını telef etme gibi fiili bir
tasarrufa zorlansa ve yapsa, bu adam onu mükreh olarak telef etmiş değildir. Bu
yüzden kendisi tazmin eder.
Not: İman ya da küfür fiili tasarruf olarak değerlendirilir.
ِ ِِ ِ
‫ﺣﱴ‬
‫ﺻ َﱪ )ﻋﻠﻰ اﻹﳝﺎن( ﱠ‬
َ ‫ َوإ ْن‬،‫َوإ ْن أ ْﻛَﺮَﻫﻪُ )ﻋﻠﻰ اﻟﻜﻔﺮ( ﺈﺑِِﺗْﻼف ﻧَـ ْﻔﺴﻪ َوﺳ َﻌﻪُ أ ْن ﻳـَ ْﻔ َﻌ َﻞ‬
ِ
،‫ﻮرا‬
ُ ‫ﻗُﺘ َﻞ ﻛﺎ َن َﻣ‬
ً ‫ﺄﺟ‬
153
Kişi ölümle küfre ikrâh edilse, zorlandığı şeyi yapabilir. Ama yapmayıp
sabreder ve öldürülürse bunun ecrini alır.
ِ ِ
‫ﺎص َﻋﻠﻰ‬
‫ﺼِ ُﱪ ﱠ‬
ْ َ‫َوﻟَ ْﻮ أُ ْﻛ ِﺮَﻩ ِﺎﺑﻟْ َﻘْﺘ ِﻞ َﻋﻠﻰ اﻟْ َﻘْﺘ ِﻞ َﱂْ ﻳـَ ْﻔ َﻌ ْﻞ َوﻳ‬
َ ‫ ﻓﺈ ْن ﻗَـﺘَ َﻞ أﰒَ َواﻟﻘ‬،‫ﺣﱴ ﻳـُ ْﻘﺘَ َﻞ‬
ُ ‫ﺼ‬
ِ
ِ َِ‫ وإ ْن أُ ْﻛ ِﺮﻩِ َﻋﻠﻰ اﻟﺮﱠدةِ )ﻓﺎرﺗ ﱠﺪ( َﱂْ ﺗ‬،(‫اﻟْﻤ ْﻜ ِﺮﻩِ )زس‬
‫اﻟﺰ� )ﻓَـَﺰ َﱏ( ﻻ‬
ّ ‫ َوَﻣ ْﻦ أُ ْﻛ ِﺮَﻩ َﻋﻠﻰ‬،ُ‫ﱭ ْاﻣَﺮأﺗُﻪُ ﻣْﻨﻪ‬
َ
ُ
ّ
.(‫َﺣ ﱠﺪ َﻋﻠَْﻴ ِﻪ )ز‬
Kişi “filanı öldür, yoksa seni öldürürüz” diye zorlansa, mükrehun aleyhi
yapamaz. Kendisi öldürülecek olsa bile sabreder. Eğer öldürecek olursa
günahkâr olur ama kısas mükrihedir. Eğer dinden çıkmaya zorlansa ve bunu
yapsa karısı kendisinden boş olmaz. Zinaya zorlansa ve zina etse hadd
uygulanmaz.
154
‫ﻛﺘﺎب اﻹﻗﺮار‬
İkrâr
Istılahları:
Mukirr (‫)اﻟﻤﻘ ِّﺮ‬: İkrarda bulunan
Mukarrun leh (‫)اﻟﻤ َﻘ ّﺮ ﻟﮫ‬: Kendisi lehine ikrâr bulunulan kişi
Mukarrun bih (‫)اﻟﻤ َﻘ ّﺮ ﺑﮫ‬: İkrarın konusu.
Müddeî (‫)اﻟﻤﺪّﻋﻲ‬: İddia eden
Müddeâ aleyh (‫)اﻟﻤﺪّﻋﻰ ﻋﻠﯿﮫ‬: “Yük altındadır” denilen kişidir.
İkrâr bir kişinin kendisini mültezim kılacak, yük altına sokacak şekilde bir
beyanatta bulunmasıdır. “filana benim 50 lira borcum var” demek ikrâr iken
“Ahmed’in Mehmed’e 50 lira borcu var” demek ikrâr değil, iddia olur. İddia
ispatlanmak zorundadır. Fakat ikrâr ispat istemez.
Ben “benim Ahmet’e 100 lira borcum var” desem; ben mukirr olurum, Ahmet
mukarrun leh, 100 lira da mukarrun bih olur.
Mukirrin aleyhine olan sözleri sadece kendisi bağlar. Lehine olan bir şey söyler
ise bu da iddia olur ve bunun da ispatlaması gerekir. İkrâr sadece kendi aleyhine
olan şeyi ispat ettiğinden dolayı buna “hüccet-i kâsıra” da denir.
‫ َو َﺳ َﻮاءٌ أَﻗَـﱠﺮ ِﲟَْﻌﻠُ ٍﻮم‬،‫َوُﻫ َﻮ ُﺣ ﱠﺠﺔٌ َﻋﻠﻰ اﻟْ ُﻤ ِﻘِّﺮ إ َذا ﻛﺎ َن ﻋﺎﻗِ ًﻼ ﺎﺑﻟِﻐًﺎ )زﺳﻢ ف( إ َذا أﻗَـﱠﺮ ﻟِ َﻤ ْﻌﻠُ ٍﻮم‬
ٍ ‫أو َْﳎﻬ‬
.‫ﻮل‬
َ ‫ﲔ اﻟْ َﻤ ْﺠ ُﻬ‬
ُ ِّ‫ﻮل وﻳـُﺒَـ‬
ُ ْ
İkrâr; mukirr reşid 138, mukarrun leh malum ve mukarrun bih de malum
ya da meçhul (meçhul ise beyân edilecek) olduğunda mükirr aleyhine delildir.
Demek ki mukarrun lehin malum olması şart ama mukarrun bihin malum
olması şart değil. Yani “Ali’nin benden alacağı var” desem bu ikrâr olur. Ancak bu
ikrârdan sonra borcun ne olduğunu açıklaması gerekir. Fakat “birilerinin benden 100
lira alacağı var” desem bu ikrâr olmaz.
İmâm-ı A’zam’a göre ibaredeki akil bâliğ, reşid demektir. Diğer imamlar da mükirrin
reşîd olması gerektiğini savunurlar ama ibaredeki bâliğ kaydından ötürü itiraz vardır.
138
155
Not: Beyan hakkının mukirre ait olmasının sebebi ikrârın onun aleyhine
olmasıdır. Eğer mukarrun leh beyan etmeye kalkarsa iddia olur ve ispatlaması
gerekir. Yani ben “Ali’nin benden alacağı var” dedim. Sonra 50 lira olduğunu beyan
ettim. Ali eğer itiraz eder 100 lira idi derse, yine benim beyanım geçerlidir. Ali’nin
ki iddia olur ve ispatlaması gerekir.
ِ
،(‫)ﻣﺎدﻳﱠﺔ‬
َ ‫ﻓﺈ ْن‬
ّ ٌ‫ﻗﻴﻤﺔ‬
َ ُ‫ﻗﺎل ﻟَﻪ‬
َ ِّ‫"ﺣ ٌﻖ" ﻟَ ِﺰَﻣﻪُ أ ْن ﻳـُﺒَـ‬
َ ‫"ﻋﻠ ﱠﻲ َﺷﻲءٌ" ْأو‬
َ ُ‫ﲔ ﻣﺎ ﻟَﻪ‬
Eğer mukirr “filanın benden alacağı bir şey var” veya “filanın benim
üzerimde hakkı var” derse, bu “şey” ya da “hak” sözcüğünü, maddi kıymeti
olan şeylerden beyan etmesi lazımdır. Çünkü kıymetsiz şeylere “şey” ya da “hak”
denmez. Mesela 1 adet kayası meyvesi için bu kullanılmaz.
،‫ﲔ ﻓﺎﻟْ َﻘ ْﻮ ُل ﻟِْﻠ ُﻤ ِﻘّﺮ َﻣ َﻊ َﳝِﻴِ ِﻨﻪ‬
َ ‫ﻓﺈ ْن َﻛ ﱠﺬﺑَﻪُ اﻟْ ُﻤ َﻘﱡﺮ ﻟَﻪُ ﻓﻴﻤﺎ ﺑـَ ﱠ‬
Mukarrun leh, mukirrin beyanını tekzib eder de mukarrun leh bunu
kanıtlayamaz ise söz, yemini ile birlikte mukirrindir. 139
Yukarıda geçtiği üzere mesela mukirr, mukarrun lehe 10 lira borcu olduğunu
söylese, mukarrun leh de “20 liraydı” dese; bu durumda mukarrun lehin bunu ispat
etmesi gerekir.
Ancak mukirr bir ikrârda bulunsa ve mukarrun leh de “hayır böyle bir şey yok”
dese, bu durumda mukarrun lehin dediği olur. Eğer gerçekten mukarrun bih var ise
bu durumda mukarrun lehin bunu bağışlayıp hakkından vazgeçtiği kabul edilir.
ٍ ِ
(‫ﺎب )ف‬
ٌ :‫ﻗﺎل‬
َ ‫ َوإ ْن‬،‫ﻣﻦ ِد ْرَﻫ ٍﻢ‬
ْ ‫ﺼﺪ‬
ٌ ‫ﻧﺼ‬
َ ‫ﻈﻴﻢ" ﻓَـ ُﻬ َﻮ‬
َ ُ‫َوإ ْن أﻗَـﱠﺮ "ﲟَﺎل" َﱂْ ﻳ‬
ْ ‫ﱠق ﰲ أﻗَ ﱠﻞ‬
ٌ ‫"ﻣﺎل َﻋ‬
ِ ‫ﺎب ﰲ َﻏ ِْﲑ‬
ِ ‫ وﻗِﻴﻤﺔُ اﻟﻨﱠﺼ‬،‫ﺲ اﻟﱠ ِﺬي ذَ َﻛﺮ‬
ِ ‫ﻣ ِﻦ اﳉِْﻨ‬
،ِ‫ﻣﺎل اﻟﱠﺰﻛﺎة‬
َ َ َ َ
Eğer “benden mal alacağı var” dese, 1 dirhemden aşağısı için tasdik
edilmez.
Eğer ‘kocaman bir malı’ mukarrun bih yapsa o zaman bu kocaman
sözcüğü, zikrettiği malın nisab miktarı olarak kabul edilir.
Hangi cins malı söylediyse onun nisabı anlaşılır. Yani çokça koyun alacağı var
denildiğinde 40 koyun, çokça para alacağı var denildiğinde 20 misgal altın karşılığı
anlaşılır. Ancak bu toplumdan topluma fark edebilecek bir şeydir. “ ‫اﻟﻤﻄﻠﻖ ﯾﺘﻘﯿﺪ ﺑﺎﻟﻌﺮف‬
Bir olayda söz birinin ise ilke olarak yemini de istenir. Sözü bir şahit, yemini de bir şahit
gibi düşünülür. Bununla birlikte şuf’a’da olduğu gibi yemin istenmediği yerler de vardır.
139
156
‫ ”واﻟﻌﺎدة‬kaidesi gereğince çok mal örften örfe ve toplum gelirine göre vs. değişiklik
gösterebilir.
Zekat malı cinsinden olmayan bir mal söylendiğinde ise kıymeti nisaba
ulaşan miktar olarak takdir edilir.
Mesela tavuk gibi nisabı olmayan bir şeyler zikrederse, o zaman o çevrede
nisaba giren hangi hayvanlar varsa fiyatları belirlenir. Bu fiyatlardan hangisinin daha
düşük olduğu tespit edilir. Bu düşük fiyata kaç tane tavuk alınıyorsa, o kadar
tavuğun mukarrun bih olduğu kabul edilir.
ِ
ٍ‫ﺼ‬
،(‫ﺐ )ف‬
َ ‫َوإ ْن‬
ٌ ‫"أﻣ َﻮ ٌال ﻋ‬
ْ :‫ﻗﺎل‬
ُ ُ‫ﻈﺎم" ﻓَـﺜَﻼﺛَﺔُ ﻧ‬
Eğer “benden alacak birçok malları var” şeklinde cemi’ bir şey zikrederse,
3 nisab alınır.
Bir hakk, kesin delil ile sabit olur. İhtimalli bir delil ile hak sabit olmaz. Cemiin
en azı 3 olduğuna göre cemi’ zikredildiğinde 3 kesindir ama fazlası ihtimaldir. O
yüzden 3 dendi.
Yani tek neviden 3 nisab verilir. Mesela dirhemden 3 nisab 600 dirhem eder.
Devede 3 nisab en az 75 tanedir. Çünkü 25 devede 1 deve verilir daha azına koyun
verilir.
،ٌ‫ﺜﲑةٌ" ﻓَـ َﻌ َﺸَﺮة‬
َ ‫ َوإ ْن‬،ٌ‫"د َر ِاﻫ ُﻢ" ﻓَـﺜَﻼﺛَﺔ‬
َ ‫َوإ ْن‬
َ :‫ﻗﺎل‬
َ ‫ " َﻛ‬:‫ﻗﺎل‬
Eğer “benden dirhemler alacağı var derse” burada 3 dirhem anlaşılır.
Çünkü cemiin en az sayısı 3’tür.
Eğer “çok dirhem” derse 10 anlaşılır. “Derahime” hem cemi’ gelip hem de
“kesîra” kelimesi eklendiği için 3 ile 10’un en üstü alınmıştır.
ِ
ِ
،‫ﺬﻟﻚ‬
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
َ ‫ َوﻟَ ْﻮ ﺛـَﻠﱠ‬،‫أﺣ َﺪ َﻋ َﺸَﺮ‬
َ ‫ﺚ ﻓ َﻜ‬
َ ‫ وَﻛ َﺬا َﻛ َﺬا‬،‫ " َﻛ َﺬا د ْرَﳘًﺎ" ﻓَﺪ ْرَﻫ ٌﻢ‬:‫ﻗﺎل‬
“Kezâ dirhem” dese, burdan 1 dirhem anlaşılır.
“Kezâ kezâ dirhem” dese buradan da 11 anlaşılır.
Çünkü bu şu manaya gelir; öyle iki kelime söyleceksin ki bu sayı olacak ve bu
iki kelimenin arasında da vâv harfi olmayacak… Bu şartları sağlayan en az sayı
11(Ehade aşera)’dir.
“Kezâ kezâ kezâ dirhem” dese yine böyledir.
Öyle bir sayı söyleceksin ki arada vav olmayacak ve bu sayı olacak. Arapça’da
böyle bir şeyin karşılığı yoktur. Dolayısıyla bu sayı da 11’e yorulur.
157
،‫ﻒ‬
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
ٌ ْ‫ َوﻟَ ْﻮ َرﺑﱠ َﻊ ﺗـَُﺰ ُاد أَﻟ‬،ٌ‫ﺚ ﺎﺑﻟْ َﻮا ِو ﺗـَُﺰ ُاد ِﻣﺎﺋَﺔ‬
َ ‫ َوﻟَ ْﻮ ﺛـَﻠﱠ‬،‫ " َﻛ َﺬا وَﻛ َﺬا" ﻓﺄَ َﺣ ٌﺪ َوﻋ ْﺸ ُﺮو َن‬:‫ﻗﺎل‬
“Kezâ ve kezâ” dediğinde 21’dir.
Arada vav olan en düşük sayı olacak, bu da 21’dir.
“Kezâ ve kezâ ve kezâ” derse, 121 olur.
4. Kezâyı da vav ile eklerse bu 1121 olur.
Mie ve elf sayıları kendisinden önceki sayılırın temyizi gibi hareke alır.
Kendisinden sonraki sayıların ise mudâfı olur.
ٍ ‫ﻜﻴﻞ وﻣﻮُز‬
.(‫ون )ﻛﻞ اﳌﺜﻠﻴﺎت‬
َ ‫وﻛ َﺬ‬
ْ َ َ ٍ ‫ﻟﻚ ُﻛ ﱡﻞ َﻣ‬
Keylî ve veznî(yani mislî) mallarda da yukarıda söylenilen gibi hesap
yapılır. Yani çok denince 10 ölçek anlaşılır vb…
ِ
،(‫ﻮز ُن )ﻣﺜﻠﻲ‬
ُ َ‫ وَﻛ َﺬا ُﻛ ﱡﻞ ﻣﺎ ﻳ‬،‫اﻫﻢ‬
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
َ ُ‫ﻜﺎل َوﻳ‬
ُ ‫ "ﻣﺎﺋَﺔٌ َود ْرَﻫ ٌﻢ" ﻓَﺎﻟْ ُﻜ ﱡﻞ َد َر‬:‫ﻗﺎل‬
Benden “100 ve 1 dirhem” alacağı var dese, hepsi dirhem olur. Yani o tek
dirhem 100’ün temyizi sayılır, ma’dûd olur ve 101 dirhem sayılır.
Keylî ve veznîlerde de aynı şekilde hesaplanır. Dolayısıyla mislîlerin
hepsinde böyle olur.
ِ ‫ وﺗَـ ْﻔﺴﲑ اﻟْ ِﻤﺎﺋَﺔ إﻟَﻴ ِﻪ )إﱃ‬،‫ "ﻣﺎﺋَﺔٌ وﺛـَﻮب" )ﻗﻴﻤﻲ( ﻳـ ْﻠﺰﻣﻪ ﺛـَﻮب واﺣ ٌﺪ‬:‫ﻗﺎل‬
،(‫اﳌﻘﺮ‬
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
ٌَْ
ْ
َ ٌ ْ ُ َُ َ
ُ َ
ِ ‫ﻗﺎل "ﻣﺎﺋَﺔٌ وﺛـَﻮ‬
ٍ ‫ﻗﺎل "ﻣﺎﺋَﺔٌ وﺛَﻼَﺛَﺔُ أﺛْـﻮ‬
.(‫ﺛﻴﺎب )ف‬
َ ‫ َوﻟَ ْﻮ‬،"‫ﺎﺑن‬
َ ‫ﻟﻚ َوﻟَ ْﻮ‬
َ ‫وَﻛ َﺬ‬
ٌ ‫اب" ﻓﺎﻟْ ُﻜ ﱡﻞ‬
َْ
َ
َ
“100 ve elbise” dese, bunun tek elbise ödemesi gerekir. 100’den ne
kastettiği için de mukirrin beyanı istenir. Elbise kıyemî olduğu için böyle
denmiştir.
“100 ve 2 elbise” dese de hüküm böyledir.
“100 ve 3 elbise” dese, hepsinin elbise olduğu anlaşılır ve 103 elbise
gerektirir. Çünkü 103 elbise Arapça’da "‫ب‬
ٍ ‫ "ﻣﺎﺋ َﺔٌ َوﺛَﻼَﺛَﺔُ أﺛْ َﻮا‬olarak söylenir. Esvâb,
hem 3’ün hem de 100’ün temyizidir. Fakat yukarıdaki iki örnekteki sayılar
Arapça’da öyle söylenmez.
ِ
"‫و"ﻣ َﻌﻲ" و"ﰲ ﺑـَْﻴﱵ‬
َ ‫َوإ ْن‬
َ ُ‫ﻗﺎل ﻟَﻪ‬
َ "‫"ﻋﻠَ ﱠﻲ )ﺷﻲءٌ(" ْأو "ﻗﺒَﻠﻲ )ﺷﻲءٌ(" ﻓَـ ُﻬ َﻮ َدﻳْ ٌﻦ َو"ﻋْﻨﺪي‬
،ٌ‫)ﻓﻬﻮ( أﻣﺎﻧَﺔ‬
158
Mukirr, mukarrun lehe “benim üstümde/tarafımda sana ait bir şey var”
dese, bundan borç anlaşılır.
“Benim yanımda/beraberimde/evimde sana ait bir şey var” dese bundan
emanet anlaşılır.
ِ
ِ
‫أﺟ ْﻠﲏ َﻬﺑﺎ" ْأو‬
َ َ‫ﻒ" ﻓ‬
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
ٌ ْ‫ﻚ أَﻟ‬
َ ‫ "ﱄ َﻋﻠَْﻴ‬:‫آﺧ ُﺮ‬
َ ُ‫ﻗﺎل ﻟَﻪ‬
ّ " ‫ "اﺗﱠ ِﺰﻧْـ َﻬﺎ" أو "اﻧْـﺘَﻘ ْﺪ َﻫﺎ" ْأو‬:‫ﻘﺎل‬
ِ ‫ وﻟَﻮ َﱂ ﻳ ْﺬ ُﻛﺮ ﻫﺎء‬،(‫ﻚ ِﻬﺑﺎ" ﻓَـﻬﻮ إﻗْـﺮار )اﻗﺘﻀﺎء‬
‫اﻟﻜﻨﺎﻳَِﺔ )ﻫﺎء اﻟﺴﺎﺑﻘﺔ( ﻻ‬
َ َ‫"ﻗ‬
ٌ َ َ ُ َ َ ُ‫ﻀْﻴـﺘُ َﻜﻬﺎ" ْأو "أ ﱠﺟ ْﻠﺘ‬
َ ْ َْ َْ ً
.‫ﻳَ ُﻜﻮ ُن إِﻗْﺮ ًارا‬
Birisi birine “benim senden 1000 dirhem alacağım var” dese diğeri de
“tart” ya da “say” ya da “bana müddet ver” ya da “sana ödemiştim” ya da
“sana süre vermiştim” dese bunlar iktizâen ikrârdır. İbarede geçen bu
kelimelerin sonundaki “‫ ”ھﺎ‬zamirlerini söylemeyecek olursa, ikrâr olmaz.
ِ
‫وَﻣ ْﻦ أﻗَـﱠﺮ ﺑِ َﺪﻳْ ٍﻦ ُﻣ َﺆ ّﺟ ٍﻞ وا ﱠد َﻋﻰ اﻟْﻤ َﻘﱡﺮ ﻟَﻪُ أَﻧﱠﻪُ َﺣ ﱞ‬
،‫ﻒ )ف( َﻋﻠﻰ ْاﻷَ َﺟ ِﻞ‬
َ ‫اﺳﺘُ ْﺤﻠ‬
ْ ‫ﺎل‬
ُ
َ
Kim vadeli bir borcu ikrâr ederse, mukarrun leh de “peşin” derse, süre
konusunda mukarrun lehe yemin ettirilir.
Mesela mukirr “benim Ahmed’e 6 ay sonra verilmek üzere 100 bin borcum
var” dese, mukarrun leh de “hayır 6 ay sonra değil, şimdi” dese, mukarrun lehe süre
konusunda yemin ettirilir. Çünkü mukirri tekzib etmiş olur ve ispatı gerekir.
ٍ ‫ و"ﺑﺴْﻴ‬،‫ﺺ‬
ِ ٍ ِ
‫ َوَﻣ ْﻦ أﻗَـﱠﺮ‬،‫ﻤﺎﺋﻞ‬
ْ َ‫ﻒ" اﻟﻨ‬
َ َ ‫َوَﻣ ْﻦ أﻗَـﱠﺮ "ﲞَﺎﰎ" ﻟَﺰَﻣﻪُ اﳊَْﻠ َﻘﺔُ َواﻟ َﻔ ﱡ‬
ُ َ‫ﺼ ٌﻞ َواﳉَْﻔ ُﻦ َواﳊ‬
ٍ ‫"ﺑِﺜَـﻮ‬
،ُ‫ب ﰲ ِﻣْﻨ ِﺪ ٍﻳﻞ" ﻟَ ِﺰﻣﺎﻩ‬
ْ
“Senin benden 1 yüzük alacağın var” dese yüzüğün hem halkası hem de
üzerindeki taşı buna dahil olur.
“Bir kılıç alacağın var” dese kılıcın kesici kısmı, kını ve kayışı anlaşılır.
“Bohça içinde bir elbise” ikrâr etse, hem bohça hem de elbise adamın
borcu olur.
ٍ
ٍ ِ
،‫ب‬
َ ‫َوَﻣ ْﻦ أﻗَـﱠﺮ "ﲞَ ْﻤ َﺴﺔ ﰲ ﲬَْ َﺴﺔ" ﻟَ ِﺰَﻣﻪُ ﲬَْ َﺴﺔٌ )ز( َوإ ْن َأر َاد اﻟﻀ ْﱠﺮ‬
Kim “‫”ﺑﺨﻤﺴﺔ ﻓﻲ ﺧﻤﺴﺔ‬i ikrâr ederse, bundan çarpmayı kastetmiş olsa dahi
ona lazım olan şey 5’tir. Çünkü iki sayı arasına “‫ ”ﻓﻲ‬harf-i ceri girdiğinde
159
müteallakı “‫ ”ﺿﺮب‬yani çarpma olur ama zarf olarak muhteva manası da kastediliyor
olabilir. Dolayısıyla 25 ihtimal, 5 ise kesindir.
ِ ‫ أو "ﻣﺎ ﺑـ‬،"ٍ‫ﻗﺎل ﻟَﻪ "ﻋﻠﻲ ﻣﻦ ِدرﻫ ٍﻢ إﱃ ﻋﺸﺮة‬
ٍ
‫ﺗﺴ َﻌﺔٌ )زﺳﻢ‬
َ َْ ْ ََ َ
َ ْ ْ ‫َوﻟَ ْﻮ َ ُ َ ﱠ‬
ْ ُ‫ﲔ د َرَﻫ ٍﻢ إﱃ َﻋ َﺸَﺮة" ﻟَ ِﺰَﻣﻪ‬
.(‫ف‬
“1 dirhemden 10’a kadar benden alacağın var” veya “1 ile 10 arasında
alacağın var” dese, 9 dirhem borcu olur.
ِ ‫ وﻟَﻪ إ َذا ﺑـ ﱠﲔ ﺳﺒـﺒﺎ‬،‫وﳚﻮز اﻹﻗْـﺮار ﺎﺑﳊﻤ ِﻞ‬
ِ ‫ﺎﳊﺎ )م ف( ﻟِْﻠﻤ ْﻠ‬
.‫ﻚ‬
َ ً َ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ ُ َُ
ً ‫ﺻ‬
“Filan cariyenin cenini bendendir” diye ikrâr caizdir. Bu cariye o kişinin
ümmü veledi olur.
Mülkiyete münasib bir sebep de zikrettiği zaman “ceninin benden alacağı
var” diye ikrâr da caizdir.
Mesela “ceninle alışveriş yaptım. Ona 100 lira borcum var” dese bu kabul
edilmez. Fakat “ceninin mirasından ona 100 lira borcum var” ya da “filan kişi cenine
100 lira borç ikrârında bulunmuştu. O 100 lira bende, dolayısıyla ceninin benden
100 lira alacağı var” dese bu sebeb-i sâlih olduğundan dolayı kabul edilir.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻻﺳﺘﺜﻨﺎء ﻣﻦ اﻹﻗﺮار‬
İkrardan İstisnâ’
Bazı kaideler:
•
•
•
•
•
Müstesnânın, miktarca müstesnâ minhten az olması şarttır. Eşit ya da daha
fazla olursa ikrâr geçerli, istisnâ’ bâtıl olur.
İstisnâ muttasıl olursa geçerlidir.
Fasıladan sonraki istisnâ iddiadır ve ispatı gerekir. Mesela birisi “filanın
benden 100 lira alacağı var” deyip bir süre bekledikten sonra “75 hariç”
dese iddia olur ve ispatı gerekir. Ama bitişik söylerse geçerli olur ve 75 lira
hariç tutulur.
Söz, tespiti mümkün olmayan bir şarta bağlanırsa hükümsüzdür. “Benim
sana 100 lira borcum var inşâAllah” demek gibi.
Müstesnâ ile müstesnâ minh farklı cinsten olursa o zaman kıymetçe düşülür.
Örnekleri ibarede gelecek.
160
ِ ‫ و‬،‫ﱠﺼ ًﻼ ﺻ ﱠﺢ وﻟَ ِﺰﻣﻪ اﻟﺒﺎﻗِﻲ‬
ِ ‫إ َذا اﺳﺘَـﺜْـﲎ ﺑـﻌﺾ ﻣﺎ أﻗَـﱠﺮ ﺑِِﻪ ﻣﺘ‬
،(ُ‫ﺎﺑﻃﻞ )اﻻﺳﺘﺜﻨﺎء‬
ْ َ
َُ َ َ
َ َْ َ ْ
ُ
ٌ ‫اﺳﺘﺜْـﻨَﺎءُ اﻟ ُﻜ ِّﻞ‬
İkrâr ettiğinin bir kısmını bitişik olarak istisnâ etse bu sahihtir ve geri
kalan onun borcu olur. Tamamını istisnâ bâtıldır.
ِ ‫ﻗﺎل ﻣﺘ‬
‫ف‬
ُ ‫ﻟﻚ إ ْن َﻋﻠﱠ َﻘﻪُ ِﲟَﺸﻴﺌَ ِﺔ َﻣ ْﻦ ﻻ ﺗـُ ْﻌَﺮ‬
َ ‫ َوَﻛ َﺬ‬،ُ‫ﱠﺼ ًﻼ ﺈﺑِﻗْـَﺮا ِرِﻩ "إ ْن ﺷﺎءَ ﷲُ" ﺑَﻄَ َﻞ إﻗْـَﺮ ُارﻩ‬
ُ َ ‫َوإ ْن‬
.‫َﻣﺸﻴﺌَـﺘُﻪُ ﻛﺎﳉِ ِّﻦ واﻟْ َﻤﻼﺋ َﻜ ِﺔ‬
İkrârına bitişik “inşâAllah” dese ikrârı bâtıl olur. İkrârını cin ve melekler
gibi neyi dilediği tespit edilemeyen bir şeyin iradesine talik ederse de
hükümsüzdür.
ِ
ِ ِ ِِ
ٍ ِ ِ
ِ
ِِ
‫ﻴﻤ َﺔ اﻟ ّﺪﻳﻨﺎ ِر )م ز( ْأو‬
َ ‫ ْأو إﻻﱠ ﻗَﻔﻴَﺰ ﺣْﻨﻄَﺔ ﻟَ ِﺰَﻣﻪُ اﻟْﻤﺎﺋَﺔُ إﻻﱠ ﻗ‬،‫َوَﻣ ْﻦ أﻗَـﱠﺮ ﲟﺎﺋَﺔ د ْرَﻫ ٍﻢ إﻻﱠ دﻳﻨَ ًﺎرا‬
ِ
،(‫)ﻋﺪد� ﻣﺘﻘﺎرًﺎﺑ( )ﻣﺜﻠﻲ( )ز‬
‫ﻮز ُن )م( ْأو ﻳـُ َﻌ ﱡﺪ‬
ُ ُ‫ﻟﻚ ُﻛ ﱡﻞ ﻣﺎ ﻳ‬
ًّ
َ ‫ وَﻛ َﺬ‬،‫اﻟ َﻘﻔﻴ ِﺰ‬
َ ُ‫ﻜﺎل ْأو ﻳ‬
Kim 100 dirhemden 1 dinarı ya da 1 ölçek buğdayı istisnâ ederse ona
müstasnânın adeden ya da kıymeten müstesnâ minhten düşülmüş hal gerekir.
Yani müstesnâ ile müstesnâ minh aynı cinsten olurlarsa, müstesnâ olan şey adeden
ihraç edilir. Aynı cinsten olmazlarsa kıymet olarak ihraç edilir.
1 dinar 10 dirhemdir. Dolayısıyla müstesnâ minh 90 dirhem olacaktır. 1 ölçek
buğday da kaç dirhem ediyorsa o da müstesnâ minhden düşülür.
Bütün keylîlerde, veznîlerde ve adedîlerde böyledir. Yani bütün mislîlerde
böyledir.
ِ ‫وﻟَﻮ اﺳﺘَـﺜْـﲎ ﺛـَﻮﺎﺑ أو ﺷﺎ ًة أو دارا ﻻ ﻳ‬
،(‫ﺼ ﱡﺢ )اﻻﺳﺘﺜﻨﺎء‬
ْ ًْ َ ْ ْ َ
َ ًَ ْ
Eğer bir elbiseyi, koyunu veya evi istisnâ ederse geçerli olmaz.
Kıyemî olanı müstesnâ tümünü istisnâ gibidir. Yani bâtıldır. Çünkü kıyemî
olan şeyin müstesnâ minh kadar kıymeti olması mümkündür.
ِ ِ ِ ٍ
ٍ
.(‫ﻴﻤﺘُﻪُ َﻟﻌ ْﻤ ٍﺮو )ف‬
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
َ ‫ َﻏ‬:‫ﻗﺎل‬
ْ ‫ﻣﻦ َزﻳْﺪ ﻻ ﺑَ ْﻞ‬
ْ ُ‫ﺼْﺒـﺘُﻪ‬
َ ‫ﻣﻦ َﻋ ْﻤ ٍﺮو ﻓَـ ُﻬ َﻮ َﻟﺰﻳْﺪ َو َﻋﻠَْﻴﻪ )اﳌﻘﺮ( ﻗ‬
Eğer “şunu Zeyd’den gasbettim, yok yok Amr’dan gasbettim” derse;
mukirre Zeyd’e gasbettiği malı vermesi, Amr’a da o malın kıymetini vermesi
gerekir. Her ikisine de ikrârda bulunmuş olur.
161
ِ ْ ‫وَﻣ ْﻦ أﻗَـ ﱠﺮ ﺑِ َﺸ ْﻴـﺌَـ‬
(‫ﻓﺎﻻﺳﺘِﺜْـﻨَﺎءُ ﺎﺑﻃﻞٌ )ﺳﻢ‬
‫اﻵﺧ ِﺮ‬
َ ‫ﺾ‬
ْ
َ ‫أﺣ َﺪ ُﳘﺎ َوﺑـَ ْﻌ‬
ْ ‫ﲔ‬
َ ‫أﺣ َﺪ ُﳘﺎ ْأو‬
َ ‫ﻓﺎﺳﺘَـﺜْـ َﲎ‬
َ
ِ ِ ‫)ﻷن اﻻﺳﺘﺜﻨﺎء ﳎﻬﻮل( وإن اﺳﺘـﺜـﲎ ﺑـﻌﺾ‬
ٍِِ
‫ﺻ ﱠﺢ )اﺳﺘﺜﻨﺎء‬
َ ‫أﺣﺪﳘﺎ ْأو ﺑـَ ْﻌ‬
َ ‫ﺾ ُﻛ ِﻞّ َواﺣﺪ ﻣﻨْـ ُﻬﻤﺎ‬
َ َ َْ َ َْْ َ
،‫ف إﱃ ِﺟ ْﻨ ِﺴ ِﻪ‬
ُ ‫ﺼ َﺮ‬
ْ ُ‫ َوﻳ‬،(‫اﻟﺒﻌﺾ ﺻﺤﻴﺢ‬
Kim iki şeyi ikrâr etse ve onlardan birini ya da birini ve diğerinin de bir
kısmını istisnâ etse, istisnâ bâtıldır.
Birinin bir kısmını ya da her ikisinin bir kısmını istisnâ etse bu sahihtir.
İstisnâlar kendi cinsine dercedilir.
ِ ِ‫واﺳﺘِﺜـﻨﺎء اﻟﺒ‬
ٍ ‫ﺑﻨﺎؤﻫﺎ ﱄ واﻟﻌﺮﺻﺔُ ﻟِ ُﻔ‬
"‫ﻼن‬
َ ‫ﻨﺎء ِﻣ َﻦ اﻟﺪﱠا ِر ﺎﺑﻃﻞٌ )اﻻﺳﺘﺜﻨﺎءُ(؛ َوﻟَ ْﻮ‬
ُ " :‫ﻗﺎل‬
َ َْ
ُ َْ ْ َ
‫ﻗﺎل؛‬
َ ‫ﻓَﻜﻤﺎ‬
Bir evden duvarları istisnâ etmek bâtıldır. Çünkü duvarları istisnâ edilince
ortada ev kalmaz.
Duvarları benim, arsa filanın derse dediği gibidir.
ٍ
‫ﻒ‬
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
َ
َ
ْ ِ‫ﻒ ِﻣ ْﻦ َﲦَ ِﻦ َﻋ ْﺒﺪ َﱂْ أﻗْﺒ‬
ٌ ْ‫"ﻋﻠ ﱠﻲ أﻟ‬
ُ ْ‫)اﻟﻌﺒﺪ( ﻟَ ِﺰَﻣﻪُ اﻷﻟ‬
َ :ُ‫ﻗﺎل ﻟَﻪ‬
ُ‫)اﻟﻌﺒﺪ(" َوَﱂْ ﻳـُ َﻌﻴِّْﻨﻪ‬
ُ‫ﻀﻪ‬
ِ
‫ﻒ َوإﻻﱠ )وإن‬
ُ ْ‫اﻟﻌ ْﺒ َﺪ ﻓﺈ ْن َﺳﻠﱠ َﻤﻪُ )ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻌﺒﺪ( إﻟَْﻴﻪ )إﱃ اﳌﺸﱰي( ﻟَ ِﺰَﻣ ْﺘﻪُ اﻷﻟ‬
َ ‫ َوإ ْن َﻋ ﱠ‬.(‫)ﺳﻢ‬
َ ‫ﲔ‬
،‫ﱂ ﻳﺴﻠﻤﻪ( ﻓَﻼ‬
Kim “filanın benden henüz kabzetmediğim bir köleden dolayı 1000 alacağı
var” derse ve köleyi de tayin etmezse 1000 dirhem vermesi gerekir.
Köleyi tayin ederse ve köle de teslim edilmişse 1000 dirhemi vermesi
gerekir. Eğer köle teslim edilmemişse 1000 dirhemi vermesi gerekmez.
(‫)ﻋﻠﻲ أﻟﻒ‬
َ ‫)ﻋﻠﻲ أﻟﻒ( ِﻣ ْﻦ َﲦَ ِﻦ ِﺧ ْﻨ ِﺰﻳ ٍﺮ" ْأو "ﲬَْ ٍﺮ" ﻟَ ِﺰَﻣ ْﺘﻪُ )ﺳﻢ(؛ َوﻟَ ْﻮ‬
َ ‫َوإ ْن‬
‫ﻗﺎل " ﱠ‬
‫ﻗﺎل " ﱠ‬
"‫ﺟﻴﺎد‬
َ ‫ﺿ ِﲏ" ﰒُﱠ‬
ٌ ُ‫ﻫﻲ ُزﻳ‬
ٌ " :ُ‫ َوﻗﺎل اﻟْ ُﻤ َﻘ ﱡﺮ ﻟَﻪ‬،(‫ﻮف" ْأو "ﻧـَﺒَـ ْﻬ َﺮﺟﺔٌ" )م‬
َ ‫َﻣ ْﻦ َﲦَ ِﻦ َﻣﺘﺎ ٍع" ْأو "أﻗْـ َﺮ‬
َ " :‫ﻗﺎل‬
‫ﺟﻴﺎد؛‬
ٌ ‫ﻓَ ِﻬ َﻲ‬
“Bir domuzun ya da şarabın bedeli olarak 1000 borcum var” dese böyle bir
alışveriş olamayacağı için müstakil bir ikrâr sayılır ve dediğini ödemesi gerekir.
162
Domuz ve şarap mütekavvim değildir ve yok hükmündedir. Binaenaleyh bu ikrâr
sadece “filana 1000 borcum var” demiş gibi kabul edilir.
“Bir eşyanın mukabili olarak borcum var” derse ya da “bana borç
vermişti” derse. Sonra da “bu zuyûf 140” ya da “nebahrace 141 idi” dese.
Mukarrun leh de “hayır değerli para borcun var” dese, mukarrun lenin dediği
gibi o sağlam paradır. Çünkü örfte para deyince sağlam para anlaşılır.
ِ "‫ ")ﻋﻠﻲ أﻟﻒ( َﻏﺼﺒـﺘﻬﺎ ِﻣ ْﻨﻪ" أو "أودﻋﻨِﻴﻬﺎ‬:‫ﻗﺎل‬
ِ
‫ َوﰲ‬،‫ﺮﺟ ِﺔ‬
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
‫ﱠ‬
َ َ ْ ْ ُ َُْ
ُ
َ ‫ﺻ ّﺪ َق ﰲ اﻟ ﱡﺰﻳُﻮف واﻟﻨﱠـﺒَـ ْﻬ‬
ِ
ِ ‫ﺻ‬
.‫ﺻ ِّﺪ َق َوإﻻﱠ ﻓَ َﻼ‬
ُ ‫ﺻ َﻞ‬
َ ‫ﺎص واﻟ ﱠﺴﺘُﻮﻗَﺔ إ ْن َو‬
َ ‫اﻟ ﱠﺮ‬
“Onu gasbetmiştim, benden 1000 alacağı var” ya da “bana emanet
bırakmıştı” dese zuyûf ve nebahrace konusunda tasdik edilir.
Kurşun ve setûkada 142 ise cümleleri bitişik söylerse tasdik edilir. Bitişik
söylemezse tasdik edilmez.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻹﻗﺮار ﺎﺑﻟﺪﻳﻦ ﰲ اﳌﺮض‬
Hasta iken borç ikrârı bahsi
ٍ
ٍ َ‫اﻟﺼ ﱠﺤ ِﺔ وﻣﺎ ﻟَ ِﺰَﻣﻪُ ﰲ َﻣﺮ ِﺿ ِﻪ ﺑِﺴﺒ‬
،(‫ﱠم َﻋﻠﻰ ﻣﺎ أﻗَـﱠﺮ ﺑِِﻪ ﰲ َﻣَﺮ ِﺿ ِﻪ )ف‬
ٌ ‫ﺐ َﻣ ْﻌ ُﺮوف ُﻣ َﻘﺪ‬
َ ّ ‫َو ُدﻳُﻮ ُن‬
َ
َ
Adamın hasta değilken ve hasta iken bilinen bir sebepten ötürü ortaya
çıkan borçları, 143 hastaykenki ikrârlarından daha önceliklidir.
Bilinen sebepten ötürü ortaya çıkan borçlardan kasıt hastane ve tedavi
masrafları gibi borçlardır. Maruf olmayan ise hasta iken “şu kadar borcum var” diye
ikrârda bulunmasıdır. Hasta iken bunu söylemesi kesinlik ifade etmez çünkü ölüm
hastalığı ehliyet arızalarından ve hacr sebeplerindendir.
O halde hasta iken yapılan borç ikrârları ancak senetli, ispatlı ise ödenir. Bunun
dışında herhangi bir mal sattıysa ya da herhangi bir borç ikrârında bulunduysa onlara
sınırlamalar gelir. Dolayısıyla öncelik borçlar ibarede olduğu gibidir.
Not: Ölüm Hastalığı halindeykenki borç ikrârları vasiyet hükmündedir. Yani
terikesinin 1/3’üne kadar uygulanır, daha fazlası varislerin icâzetine mevkûftur.
Varisler reşid değil ya da razı değillerse 1/3’ten fazlası bâtıl olur. Eğer bir kısmı
140
Devletin kabul etmeyip tüccarın kabul ettiği para.
141
Tedâvülden kalkmış bakır para. Devletin kabul edip tüccarın kabul etmediği para.
142
Gümüş kaplamalı bakır para
143
Hastane masrafları gibi.
163
reşid diğer kısmı reşid değilse, o zaman reşid olanlar kendi hisselerinden isterlerse
bunu karşılayabilirler. Reşid olmayanların hisselerine karışamazlar.
İmam Şafiî ibarede zikredilen ikrârlar arasında fark görmez.
ِ ‫وﻣﺎ أﻗَـﱠﺮ ﺑِِﻪ ﰲ ﻣﺮ ِﺿ ِﻪ ﻣ َﻘﺪﱠم ﻋﻠﻰ اﻟْ ِﻤﲑ‬
.(‫اث )ف‬
َ ٌ ُ ََ
َ
َ
Hasta iken ikrâr ettiği şeyler mirastan önceliklidir.
ِ ِ ‫ﺎﺑﻃﻞ )ﻣﻮﻗﻮف( )ف( إﻻ أ ْن ﻳ‬
ِ ِِِ ِ ِ ‫وإﻗْـﺮار اﻟْﻤ ِﺮ‬
‫اﻟﻮَرﺛَِﺔ؛‬
َُ
َ َُ َ
َ ُ‫ﺼ ّﺪﻗَﻪُ ﺑَﻘﻴﱠﺔ‬
ٌ ‫ﻳﺾ ﻟ َﻮارﺛﻪ‬
Hastanın varisine ikrârı diğer varisler tasdik edinceye kadar mevkûftur.
ِّ ‫وَﻣ ْﻦ ﻃَﻠﱠ َﻖ ْاﻣﺮأَﺗَﻪُ ﰲ َﻣﺮ ِﺿ ِﻪ ﺛَﻼ ًﺎﺛ )ﺎﺑﺋﻨًﺎ – ﻃﻼق اﻟ َﻔ‬
‫ﻣﺎت )ﰲ ﻋﺪﻬﺗﺎ( ﻓَﻠﻬﺎ‬
َ ‫ﺎر( ﰒُﱠ أَﻗَـﱠﺮ َﳍَﺎ َو‬
َ
َ
َ
ِ ‫اﻷﻗَ ﱡﻞ ﻣﻦ اﻹﻗْـﺮا ِر واﻟْ ِﻤﲑ‬
.(‫اث )زﺳﻢ ف‬
َ َ
Kim karısını hasta iken 3 defa boşarsa, 144 sonra ona ikrârda bulunsa ve
sonra kadının iddeti içerisinde ölse, kadın ikrâr ve mirastan hangisi daha az ise
onu alır.
Mesela mirası 10 bin iken ikrâr 8 bin olsa, 8 bin alır. İkrar 10 bin iken miras 8
bin olsa, yine 8 bin alır.
،ُ‫ﻗﺎل " ُﻫ َﻮ اﺑِْﲏ" ﺑَﻄَ َﻞ )ﻣﻮﻗﻮف( إﻗْـَﺮ ُارﻩ‬
َ ‫ﱯ )دون اﻟﻮرﺛﺔ( ﰒُﱠ‬
ُ ‫َوإ ْن أﻗَـﱠﺮ اﻟْ َﻤ ِﺮ‬
ٍّ َ‫ﻳﺾ ﻷَ ْﺟﻨ‬
Hasta, yabancı birine(varis olmayan) ikrârda bulunsa ve sonra “bu benim
oğlumdur” dese, oğlu mirasçı olacağından dolayı yapılan ikrâr bâtıl(mevkûf)
olur. Çünkü “bu benim oğlumdur” deyince varisler arasına girer ve varise de ikrâr
olmaz. Fakat reşid olan diğer varisler yapılan bu ikrârı kabul ederlerse, o zaman bu
vasiyet varislerin hibesi gibi kabul edilir. Ve mukarrun leh hem mirası hem de
mukarrun bihi alır.
Not: Varislerden herhangi birine yapılmış vasiyet ya da varisler dışında
yabancı birine yapılmış 1/3’ten fazla olan vasiyet mevkûftur. Reşid olan varisler
bunu kabul ederlerse varislerin hibesi olarak kabul edilir, dolayısıyla vasiyet
değildir. Yani burada vasiyet hükümleri değil, hibe hükümleri işletilir.
144
Maraz-ı mevt içindeki boşama talak-ı fâr diye adlandırılır.
164
ِ
ٍ ‫وإ ْن أﻗَـﱠﺮ‬
ِ
‫اﻟﻮاﻟِ َﺪﻳْ ِﻦ واﻟﱠﺰْو َﺟ ِﺔ واﻟْ َﻤ ْﻮَﱃ‬
ْ
َ
َ ‫ َوﻳَﺼ ُﺢ إﻗْـَﺮ ُار اﻟﱠﺮ ُﺟ ِﻞ ﺎﺑﻟْ َﻮﻟَﺪ و‬،‫ﻻﻣَﺮأة ﰒُﱠ ﺗَـَﺰﱠو َﺟﻬﺎ َﱂْ ﻳـَْﺒﻄُ ْﻞ‬
ِ ‫إ َذا ﺻ ﱠﺪﻗُﻮﻩ‬
،(‫)اﳌﻘﱠﺮ‬
ُ َ
Bir kadına ikrârda bulunsa sonra onu nikahlasa ikrâr bâtıl olmaz.
Kadın için varis olma ile mukarrun leh olma ihtimalleri beraber bulunabilir.
Çünkü nikahtan sonra elde ettiği miras hakkı önceki ikrârdan doğan hakkını iptal
etmez.
Bir adam “filan kişi benim çocucuğum/anam-babam/karım/efendimdir”
derse, o kişiler de bunu doğrularlarsa, bu ikrâr geçerlidir. Bu kişiler adam
öldüğünde onun mirasçısı olurlar.
ِ َ‫وَﻛ َﺬﻟِﻚ اﻟْﻤﺮأَةُ إﻻﱠ ﰲ اﻟﻮﻟَ ِﺪ ﻓﺈﻧﱠﻪ ﻳـﺘـﻮﻗﱠﻒ ﻋﻠﻰ ﺗ‬
.‫ﻬﺎدةِ اﻟ َﻘﺎﺑِﻠَ ِﺔ‬
َ ‫ﺼﺪﻳ ِﻖ اﻟﱠﺰْو ِج ْأو َﺷ‬
ْ َ ُ َ ََ ُ
َْ َ
َ
Kadın “filan kişi benim oğlumdur” derse, kocası bunu doğrularsa ya da
ebesi doğrularsa kabul edilir. Kadının bu sözü, bir iddia kabul edilir. Çünkü
çocuğun geçiminden kocası sorumlu olacaktır ve bu durum kocasının aleyhinedir.
Eğer o doğrularsa o zaman bu iddia sabit olur.
Not: İki erkek, bir çocuğun babası olduklarını iddia ederlerse ve herhangi bir
tarafın seçimini yaptıracak bir delil de bulunmaz ise bu halde bu çocuk iki babadan
da birer oğul hissesi değil, toplam bir oğul hissesi alacaktır. Ya da bu oğul öldüğü
zaman bu iki kişi birer baba hissesi değil, bir baba hissesini bölüşürler.
ِ ِ
‫ﺖ ﻧَ َﺴﺒُﻪُ )اﳌ َﻘﺮ ﻟﻪ ﺎﺑﻟﻨﺴﺐ‬
ٍ ‫ﻣﺎت أﺑُﻮﻩُ ﻓَﺄَﻗَـﱠﺮ‬
َ ‫َوَﻣ ْﻦ‬
ُ ُ‫ َوﻻ ﻳـَﺜْـﺒ‬،‫ﺷﺎرَﻛﻪُ )ف( ﰲ اﻟْﻤﲑاث‬
َ ‫ﺄﺑخ‬
.(‫ﻋﻠﻰ اﻟﻐﲑ‬
Kimin babası ölürse ve bir kardeş ikrâr etse, mukarrun leh mirasta diğer
kardeşlere değil sadece mukirrin hissesine ortak olur. Çünkü bu ikrâr sadece
mukirri bağlar. Ayrıca mukarrun lehin nesebi de sabit olmaz. Sadece mal hakkı sabit
olur. Eğer nesebi sabit olsaydı bütün mirasçılara ortak olurdu.
165
‫ﻛﺘﺎب اﻟﻮﻛﺎﻟﺔ‬
Vekâlet
Kişinin hukuken bizzat yapabildiği bir işi hâl-i hayatında yapması için
başkasına karşılıklı rıza ile havale etmesinden ibaret olan bir akittir.
Tarifi biraz açarsak:
•
•
•
•
"Kişinin hukuken bizzat yapabildiği" kısmı sonradan daha geniş ele alınacağı
üzere kişinin, yapmaya yetkili bulunduğu işleri ifade etsin diye konulmuştur.
Özellikle "hukuken" kaydından bu anlaşılmalıdır. Yoksa bedenen yapamadığı
işler anlaşılmamalıdır.
"Hâl-i hayat" kaydı ise vekâleti, vesâyetten ayırmak için getirilmiştir. Çünkü
vesâyet, kişinin ölümünden sonra yapılmak üzere işi başkasına havale etmektir.
Buna karşılık vekâlet, işi hayatta iken yapılmak üzere başkasına havale etmektir.
"Karşılıklı rıza ile" kısmı ise vekâletin bir sözleşme olduğunu, dolayısıyla her iki
tarafın rızası bulunmadıkça bu akdin gerçekleşmeyeceğini ifade eder.
Istılahları:
Müvekkil (‫)اﻟﻤﻮﻛﻞ‬: İşi başkasına bırakan kişi.
Vekil (‫)اﻟﻮﻛﯿﻞ‬: İşi üzerine alan kişi.
Müvekkelün bih veya fîh (‫ ﻓﯿﮫ‬- ‫)اﻟﻤﻮﻛﻞ ﺑﮫ‬: Vekâlet konusu olan iş.
ِ ِ
ِ َ‫وﻻ ﺗ‬
،‫ﺮف َوﺗَـ ْﻠَﺰُﻣﻪُ اﻷَ ْﺣ َﻜ ُﺎم‬
‫ﺼ ﱡﺢ )اﻟﻮﻛﺎﻟﺔ( ﱠ‬
َ ‫ﱠﺼ‬
ُ ‫ﺣﱴ ﻳَ ُﻜﻮ َن اﻟْ ُﻤ َﻮّﻛِ ُﻞ ﳑ ْﱠﻦ ﳝَْﻠ‬
َ ‫ﻚ اﻟﺘ‬
َ
Vekâletin sahih olması için müvekkilin tasarrufa mâlik olan birisi olması
ve hükümlerin de kendisini bağlayan birisi olmalıdır.
Yani bir insan ancak yetkili olabildiği konuda vekâlet verebilir. Yetkili
olmadığı halde vekâlet veriyorsa bu vekâlet ya mevkûf ya da bâtıldır.
Vekâlet, kişinin o konudaki edâ ehliyeti ile sınırlıdır.
•
•
Gayr-i mümeyyiz çocuğun vekâlet vermesi bâtıldır. Çünkü herhangi bir
konuda yetkili değildir.
Mümeyyiz çocuğun %100 yararına olan tasarruflarda vekâlet vermesi nâfiz,
muâvezât konusunda vekâlet vermesi mevkûf, %100 zararına olan
konularda vekâleti bâtıldır.
166
Me’zûn mümeyyiz çocuk ise %100 zararına olan tasarruflar dışındakilere
vekâlet verebilir.
• Reşid her konuda vekâlet verebilir.
Not: Bir kişi yetkili olmadığı halde vekâlet verirse buna yetki gasbı denir.
•
ِ ِ‫واﻟْﻮﻛ‬
ٍ
ِ
ِ
‫ﺟﺎز أ ْن ﻳَـ ْﻌ ِﻘ َﺪﻩُ ﺑِﻨَـ ْﻔ ِﺴ ِﻪ )ﻣﻦ ﺟﻬﺔ‬
َ ‫ َوُﻛ ﱡﻞ َﻋ ْﻘﺪ‬،ُ‫اﻟﻌ ْﻘ َﺪ َوﻳـَ ْﻘﺼ ُﺪﻩ‬
َ (‫ﻴﻞ ﳑ ْﱠﻦ ﻳـَ ْﻌﻘ ُﻞ )ف‬
ُ ََ
.(‫ﺟﺎز أ ْن ﻳـَ َﻮّﻛِ َﻞ ﺑِِﻪ )وﻣﺎ ﻻ ﻓَ َﻼ‬
َ (‫اﻷﻫﻠﻴﺔ‬
Vekil akdi akleden ve kasdeden kişiden olur.
Yani âkil olmak şarttır. Mesela âkil çocuk hacc-ı bedel yapabilir. Normalde
mümeyyiz çocuğun ibadetleri nafiledir ama vekil olabildiği için üzerine farz olan
biri yerine hacc-ı bedel yapabilir. İmam Şafiî’ye göre vekilin de edâ ehliyetine sahip
olması gerekir.
Bir kişi bir akdi bizzat kendisi (ehliyet cihetiyle) yapabiliyorsa, o konuda
vekâlet vermesi de caizdir.
ِ
ِ ِ ‫ﻮق وإﻳﻔﺎﺋﻬﺎ و‬
ِ ‫ﻓﻴﺠﻮز ﺎﺑﳋﺼ‬
ِ
ِ
‫ ﻓﺈﻧﱠﻪُ ﻻ‬،‫ﺼﺎص‬
َ ‫اﺳﺘﻴ َﻔﺎﺋ َﻬﺎ إﻻﱠ اﳊُ ُﺪ‬
ْ
َ ‫ود َواﻟﻘ‬
َُُ ُ َ
َ ‫ﻮﻣﺔ ِﰲ َﲨﻴ ِﻊ اﳊُُﻘ‬
،‫ﻴﻔﺎؤﻫﺎ َﻣ َﻊ َﻏْﻴـﺒَ ِﺔ اﻟْ ُﻤﻮّﻛِ ِﻞ‬
ُ ِ‫اﺳﺘ‬
ُ ُ‫َﳚ‬
ْ ‫ﻮز‬
Bütün haklarda ve hakların ödenmesinde ve tahsil edilmesinde
husumete 145 vekâlet caizdir. Haddler ve kısaslar bundan müstesnâdır.
Yani mağdur taraf mutlaka haddler ve kısaslar uygulanırken orada bulunmak
zorundadır. Başka birine vekâlet vererek kendisi adına vekilinin orada olmasını
isteyemez. Çünkü kendi gittiğinde affetme ihtimali vardır ve af yetkisi de sadece hak
sahibine aittir.
Müvekkil olmadan bu cezaların uygulanması caiz değildir.
ِ ‫وﻻ َﳚﻮز ﺎﺑﳋﺼﻮﻣ ِﺔ إﻻﱠ ﺑِ ِﺮ‬
ِ
.‫ﻳﻀﺎ ْأو ُﻣﺴﺎﻓًِﺮا‬
ً ‫ إﻻﱠ أ ْن ﻳَ ُﻜﻮ َن اﻟْ ُﻤ َﻮّﻛ ُﻞ َﻣ ِﺮ‬،(‫ﺼ ِﻢ )ﺳﻢ ف‬
َ
ْ َ‫ﺿﺎء اﳋ‬
َُُ ُُ َ
Davalarda karşı tarafın rızası olmadan vekâlet verilmesi caiz değildir.
Bu rızayı alma meselesi İmâm-ı A’zam’ın görüşüdür. Diğer bütün imamlar
buna muhalefet etmişlerdir.
Ancak müvekkilin hasta ya da yolculukta olması müstesnadır.
145
Dava vekilliği.
167
Hastalık veya sefer durumunda karşı tarafın rızası olmadan da vekâlet
verilebilir.
Not: Avukatlık vekâlet değil, icâredir.
ِِ
ِ ‫ﻀﻴ ُﻔﻪ‬
ِ ٍ
‫ﺼ ْﻠ ِﺢ َﻋ ْﻦ إِﻗْـَﺮا ٍر ﺗَـﺘَـ َﻌﻠﱠ ُﻖ ُﺣ ُﻘﻮﻗُﻪُ ﺑِِﻪ‬
‫اﻹﺟﺎرةِ َواﻟ ﱡ‬
َ ‫ﻴﻞ إﱃ ﻧَـ ْﻔﺴﻪ ﻛﺎﻟْﺒَـْﻴ ِﻊ َو‬
َ ُ ُ‫َوُﻛ ﱡﻞ َﻋ ْﻘﺪ ﻳ‬
ُ ‫اﻟﻮﻛ‬
ِ ‫)ﺎﺑﻟﻮﻛﻴﻞ( ِﻣﻦ ﺗَﺴﻠِﻴ ِﻢ اﻟْﻤﺒِﻴ ِﻊ وﻧَـ ْﻘ ِﺪ اﻟﺜﱠﻤ ِﻦ واﳋﺼ‬
ِ ‫اﻟﻌْﻴ‬
،(‫ذﻟﻚ )ﻗَـْﺒ َﻞ ﺗَ ْﺴﻠِﻴ ِﻢ اﶈﻞ‬
َ ‫ﺐ َو َﻏ ِْﲑ‬
َ ‫ﻮﻣﺔ ﰲ‬
َُُ
َ
َ َ ْ ْ
Vekil bir akdi yaparken, kendisine yapıyormuş gibi müvekkilin adını
zikretmezse o akdin sonucundaki haklar vekile izafe edilir. Alışveriş, kira, anikrârın-sulh 146 gibi.
Yani muâvezât akidlerinde vekil müvekkilin adını söylemeden kendisine
yapıyormuş gibi akid yapabilir.
Haklar: [mebîin teslim edilmesi, semenin verilmesi, ayıp muhayyerliği vb.]
Akdin doğurduğu sonuçlarla da vekil muhataptır. Vekil her şeyiyle işi
bitirinceye kadar böyledir.
Not: Vekil, müvekkilin koyduğu sınırları aştığı takdirde fuzûlî konumunda
olur. Mesela müvekkil bir malı vekiline 10 liraya almasını söylerken o 15 liraya
alırsa bu mevkûftur. Vekil de fuzûlî olur.
‫ َوﺗَـﺘَـ َﻌﻠﱠ ُﻖ‬،‫ﻮد ُﳘﺎ‬
‫اﻟﻌْﺒ َﺪ َواﻟ ﱠ‬
ُ ‫ ﻓَـﺘَ ُﺠ‬،(‫ﻮرﻳْ ِﻦ )دون اﳌﺄذوﻧﲔ‬
‫ﺼِ ﱠ‬
ُ ‫ﻮز ﻋُ ُﻘ‬
َ ‫إﻻﱠ‬
َ ‫ﱯ )اﻟﺬي ﻳﻌﻘﻞ( اﻟْ َﻤ ْﺤ ُﺠ‬
‫ﻮق‬
ُ ‫اﳊُُﻘ‬.‫ِﲟُﻮّﻛِﻠَْﻴ ِﻬﻤﺎ‬
Mahcûr olan köle ve çocuk hariçtir. Bunların akidleri caizdir ancak akdin
hakları müvekkile râcîdir.
Bunların vekâleten akidleri caizdir. Ancak hakları müvekkillerine râcîdir.
Çünkü kendileri sorumlu kişiler değillerdir.
ِ ِ
ٍ ‫ﻴﻊ إﱃ اﻟْﻤﻮّﻛِ ِﻞ ﻻ ﻳـَﺮﱡدﻩُ اﻟﻮﻛِﻴﻞ ﺑِ َﻌْﻴ‬
،(‫ﺐ إﻻﱠ ﺈﺑ ْذﻧِِﻪ )اﳌﻮّﻛِﻞ‬
ُ ‫َوإذَا ُﺳﻠّ َﻢ اﻟْ َﻤﺒ‬
َُ
ُ َ ُ
Mebî’ müvekkile teslim edilirse, vekil ancak mebî’ ayıplı çıkarsa
müvekkilinin izniyle malı geri iade edebilir.
An-ikrârın sulh bedele göre bey’ gibi de olabilir icare gibi de olabilir. Mesela 1000 lira
alacağa karşılık karşı taraftan eşya talebi bey’e, alacağı 1000 lira karşılığında karşı tarafla
anlaşarak bir iş yaptırmak icareye örnektir.
146
168
Vekilin sorumluluğu mahalli teslim edinceye kadardır. Teslim ettiyse
muhataplıktan çıkar, teslim etmediyse muhatap olmaya devam eder.
ِ
ِ
ِ
ِ
ِ ِ
.‫ﺟﺎز‬
َ (‫)اﻟﺜﻤﻦ( إﻟَْﻴﻪ )إﱃ اﳌﻮّﻛﻞ‬
ُ‫ ﻓﺈ ْن َدﻓَـ َﻌﻪ‬،‫َوﻟ ْﻠ ُﻤ ْﺸ َِﱰي أ ْن ﳝَْﺘَﻨ َﻊ ﻣ ْﻦ َدﻓْﻊ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ إﱃ اﻟْ ُﻤ َﻮّﻛ ِﻞ‬
َ
Vekil mahalli teslim etmeden
vermeyebilir. Ancak verirse caizdir.
önce
müşteri
semeni
müvekkile
ِ ‫وُﻛ ﱡﻞ ﻋ ْﻘ ٍﺪ ﻳ‬
‫ﺼ ْﻠ ِﺢ َﻋ ْﻦ َدِم ا َﻟﻌ ْﻤ ِﺪ‬
ِ ِّ‫ ﻛﺎﻟﻨ‬:‫ﻀﻴ ُﻔﻪُ إﱃ ُﻣ َﻮّﻛِﻠِ ِﻪ ﻓَ ُﺤ ُﻘﻮﻗُﻪُ ﺗَـﺘَـ َﻌﻠﱠ ُﻖ ِﲟَُﻮّﻛِﻠِ ِﻪ‬
‫ﻜﺎح َواﳋُْﻠ ِﻊ َواﻟ ﱡ‬
ُ َ َ
ِ ‫ﻣﺎل( و‬
ِ ‫ﻣﺎل )و‬
ٍ ‫اﻟﻄﻼق ﻋﻠﻰ‬
ٍ ‫واﻟﻌِْﺘ ِﻖ َﻋﻠﻰ‬
‫ﺼ َﺪﻗَِﺔ‬
‫ﺼ ْﻠ ِﺢ َﻋ ْﻦ إِﻧْ َﻜﺎ ٍر )ﻛﺎﳍﺒﺔ( َواﳍِﺒَ ِﺔ واﻟ ﱠ‬
‫اﻟﻜﺘﺎﺑَِﺔ َواﻟ ﱡ‬
َ
َ
ِ
ِ ‫اﻹﻋﺎرةِ َواﻟﱠﺮْﻫ ِﻦ واﻹﻗْﺮ‬
.‫ﻀ َﺎرﺑَِﺔ‬
َ ‫اض واﻟ ﱠﺸ ِﺮَﻛﺔ واﻟْ ُﻤ‬
َ ‫َو‬
Vekil, müvekkili adına her ne zaman şu akidlerden birini yapsa, o akdin
hakları müvekkile râcîdir: Nikah, muhâlaa, kasten öldürmelerde kısastan
vazgeçip diyeti tercih etme ya da diyetten vazgeçip karşılığında birşeyler alma,
mal karşılığında ya da kitabet ile köle azat etme, an-inkarin-sulh, hibe, sadaka,
iâre, emanet bırakma, rehin, borç verme, şirket ve mudârabede.
Vekilin bu muamelerde bulunurken "filan kimsenin adına... " diyerek
müvekkilin adını söylemesi ve akdi onun adına izafe etmesi zorunludur. Ve bunların
sorumlulukları müvekkile aittir.
ِ ٍ ِ ِ
‫ﱠ‬
‫ إﻻﱠ أ ْن‬،‫ﻛﻞ( ِﺻ َﻔﺘَﻪُ َوِﺟْﻨ َﺴﻪُ ْأو َﻣْﺒـﻠَ َﻎ َﲦَﻨِ ِﻪ‬
ُ ‫َوَﻣ ْﻦ َوﻛ َﻞ َر ُﺟ ًﻼ ﺑ َﺸﺮاء َﺷ ْﻲء ﻳـَْﻨـﺒَﻐﻲ أ ْن ﻳَ ْﺬ ُﻛَﺮ )اﳌﻮ‬
،"‫ﺖ‬
َ ‫ﻳـَ ُﻘ‬
َ ْ‫ﻮل ﻟَﻪُ "اﺑْـﺘَ ْﻊ ﱄ ﻣﺎ رأﻳ‬
Kim bir şey satın almak için bir kişiye vekâlet verir ancak “neyi uygun
görüyorsan onu bana satın al” gibi umumi bir vekâlet vermezse, müvekkilin
vekile satın alacağı malın sıfatını, cinsini ve fiyatını söylemesi gerekir.
ِ ‫َوإ ْن َوﱠﻛﻠَﻪُ ﺑِ ِﺸَﺮ ِاء َﺷﻲ ٍء ﺑِ َﻌْﻴﻨِ ِﻪ ﻟَْﻴﺲ ﻟَﻪُ )ﻟﻠﻮ‬
،‫ﻛﻴﻞ( أ ْن ﻳَ ْﺸ َِﱰﻳَﻪُ ﻟِﻨَـ ْﻔ ِﺴ ِﻪ‬
ْ
َ
Bizatihi birşeyin satın alınması hakkında vekâlet verecek olursa, vekil
bunu kendisine alamaz.
Mesela “Ahmet’in yanında şöyle bir mal var, git bu malı vekil olarak bana al”
derse böyledir. Müvekkil vekile bir aynı almasını söylediyse o ayn taayyün eder.
Çünkü al dediği şey bir mebî’dir. Mebî’ ise tayin ile taayyün eder.
169
ِ ِِ
‫ﻛﻞ( ﻟَﻪُ )ﻟﻠﻮﻛﻴﻞ( ِﻣ ْﻦ‬
َ ‫ﻓﺈن ا ْﺷﺘَـَﺮاﻩُ ﺑِﻐَ ِْﲑ اﻟﻨ‬
ُ ‫ﱠﻘﺪﻳْ ِﻦ )اﻟﺪرﻫﻢ واﻟﺪﻳﻨﺎر( ْأو ﲞﻼف ﻣﺎ َﲰﱠﻰ )اﳌﻮ‬
ِ ‫ِﺟْﻨ‬
ِ ‫اﻟﺸَﺮاءُ ﻟَﻪُ )ﻟﻠﻮ‬
،(‫ﻛﻴﻞ اﻷول‬
ِّ ‫آﺧَﺮ ﺑِ ِﺸَﺮاﺋِِﻪ َوﻗَ َﻊ‬
َ ‫ﺲ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ ْأو َوﱠﻛ َﻞ‬
Vekil, dirhem ve dinar dışındaki şeylerle bir şey alırsa ya da müvekkilin
semen cinsinden söylediği paranın dışındaki başka bir parayla bir şey alırsa ya
da vekil de başkasını vekil tayin ettiyse alışveriş (ilk) vekil namına olur.
Bu zikredilenlerle vekilin alışverişi kendi adına yaptığı anlaşılır ve onun adına
sayılır. Çünkü müvekkile bir muhalefet söz konusudur. İsterse müvekkile verebilir.
‫ إﻻﱠ أ ْن ﻳَ ْﺪﻓَ َﻊ اﻟﺜ َﱠﻤ َﻦ ِﻣ ْﻦ‬،(‫)وﱠﻛﻞ ﺑﺸﺮاء ﺷﻲء( ﺑِﻐَ ِْﲑ َﻋْﻴﻨِ ِﻪ ﻓﺎ ْﺷﺘَـَﺮاﻩُ ﻓَـ ُﻬ َﻮ ﻟَﻪُ )ﻟﻠﻮﻛﻴﻞ‬
َ ‫َوإ ْن ﻛﺎ َن‬
ِ ِ
.(‫اﻟﺸَﺮاءَ ﻟَﻪُ )ﻟﻠﻤﻮﻛﻞ‬
ِّ ‫ي‬
َ ‫ﻣﺎل اﻟْ ُﻤ َﻮّﻛ ِﻞ ْأو ﻳـَْﻨ ِﻮ‬
Eğer müvekkil bizzat bir mal söylemeden “şu evsafta bir mal al” dese, o da
alsa, vekil onu kendi adına almış olur. Ama parasını müvekkilin parasından
ödemişse ya da müvekkil adına alışveriş yaptığına niyet ederse bu durumda
müvekkil için satın almış olur.
ِ ‫واﻟﻮﻛِﻴﻞ ﰲ اﻟ ﱠ‬
ِ ‫ﻔﺎرﻗَـﺘُﻪُ )اﻟﻮ‬
.‫ﻛﻴﻞ ﻣﻦ اﺠﻤﻟﻠﺲ( ﻻ ُﻣ َﻔ َﺎرﻗَﺔُ اﻟْ ُﻤ َﻮّﻛِ ِﻞ‬
َ ‫ﺼ ْﺮف َواﻟ ﱠﺴﻠَﻢ ﺗُـ ْﻌﺘَﱪُ ُﻣ‬
ُ ََ
Sarf ve selemde 147 vekilin meclisi terk etmesi esastır, müvekkilin değil.
Yani müvekkil parayı vermeden çekip gittiği zaman vekil orada olduğu için
sarf ve selem bâtıl olmaz. Vekil ayrılırsa bâtıl olur.
ِ ‫وإ ْن دﻓَﻊ )اﳌﻮﻛﻞ( إﻟَﻴ ِﻪ )إﱃ اﻟﻮﻛﻴﻞ( در ِاﻫﻢ ﻟِﻴ ْﺸ ِﱰ‬
‫ﻌﺎﻣﺎ ﻓَـ ُﻬ َﻮ َﻋﻠﻰ اﳊِْﻨﻄَِﺔ َوَدﻗِ ِﻴﻘﻬﺎ؛‬
ْ
ً َ‫ي ﻬﺑَﺎ ﻃ‬
ََ َ
َ َ َ َ ََ
ِ
.‫ َوْﻣﺘَـ َﻮ ِّﺳﻄَﺔً ﻓَـ َﻌﻠﻰ اﻟﺪﱠﻗِ ِﻴﻖ‬،‫ َوﻗَﻠﻴﻠَﺔً ﻓَـ َﻌﻠﻰ اﳋُْﺒ ِﺰ‬،‫ﺖ )اﻟﺪراﻫﻢ( َﻛﺜِ َﲑًة ﻓَـ َﻌﻠﻰ اﳊِْﻨﻄَِﺔ‬
ْ َ‫ﻴﻞ إ ْن ﻛﺎﻧ‬
َ ‫َوﻗ‬
Müvekkil vekile buğday alması için dirhemler verse bu, buğday ve buğday
ununa yorumlanır.
Bir de şöyle denmiştir: eğer bu dirhemler çok ise buğdaya, az ise ekmeğe
ve orta derecede ise buğday ununa yorumlanır.
Sarf ve selemi örnek vermesinin sebebi ikisinde de semenin peşin olarak
ödenmesindendir. Aynı mecliste bir taraf semeni ödemeden meclis dağılırsa, akid batıl olur.
147
170
Burada malın depolandığı takdirde dayanabilme süresi göz önünde
bulundurulmuştur. Ekmek çabuk bayatlar, un birkaç ay dayanabilir, buğday ise uzun
zaman depolanabilir. Depolanma dayanıklılığına göre bir şey az veya çok alınır.
ِِ ِ
ِ ‫وإ ْن دﻓَﻊ‬
‫ﺲ اﻟْ َﻤﺒِﻴ ِﻊ ﱠ‬
ُ‫ ﻓﺈ ْن َﺣﺒَ َﺴﻪ‬،(‫ﺾ اﻟﺜ َﱠﻤ َﻦ )ﻣﻦ اﳌﻮﻛﻞ‬
َ ِ‫ﺣﱴ ﻳَـ ْﻘﺒ‬
َ ََ َ
ُ ‫اﻟﻮﻛ‬
ُ ‫ﻴﻞ اﻟﺜ َﱠﻤ َﻦ ﻣ ْﻦ َﻣﺎﻟﻪ ﻓَـﻠَﻪُ َﺣْﺒ‬
(‫ﻚ ﻓَـ ُﻬ َﻮ ﻛﺎﻟْ َﻤﺒِﻴ ِﻊ )س ز‬
َ َ‫َوَﻫﻠ‬
Vekil semeni kendi cebinden öderse müvekkilden semeni alıncaya kadar
mebîi alıkoyabilir. Çünkü vekil, kendi parasıyla malı satın aldıysa müvekkile göre
bâyi’ konumundadır. Bâyi’ de parayı almadıkça mebîi vermeyebilir.
Alıkoyduğunda mal vekilin yanındayken yok olursa mebî’ gibidir.
Mal mazmûn bi-gayrih(bi-semen) olduğundan dolayı mebî’ yok olduğunda
semen de kaybedilir. Dolayısıyla vekil malı alıkoyar da mal yanında helak olursa,
müvekkilden para istenmez. Çünkü vekil bâyi’, müvekkil müşteri konumundadır.
ِ
ٍ ِِ ٍ ِ ِ ِ ِِ
‫ﻳﻦ ﳑﱠﺎ ﻳُﺒﺎعُ ِﻣْﻨﻪُ َﻋ َﺸَﺮةٌ ﺑِ ِﺪ ْرَﻫ ٍﻢ ﻟَ ِﺰَم اﻟْ ُﻤ َﻮّﻛِ َﻞ‬
َ ‫َوإ ْن َوﱠﻛﻠَﻪُ ﺑﺸَﺮاء َﻋ َﺸَﺮة ْأرﻃﺎل َﳊْﻢ ﺑﺪ ْرَﻫﻢ ﻓﺎ ْﺷﺘَـَﺮى ﻋ ْﺸ ِﺮ‬
ِ
ِ‫ﺼ‬
.(‫ﻒ ِد ْرَﻫ ٍﻢ )ﺳﻢ‬
ْ ‫َﻋ َﺸَﺮةٌ ﺑِﻨ‬
1 dirheme 10 rıtıl alınabilecek etten 20 rıtıl alacak olsa müvekkilin 10 rıtıla
karşılık yarım dirhem borcu olur. Niza çıkmıyorsa buna gerek yoktur.
ِ
ِ ِ
ِ ‫و‬
ِ ‫ﺎﺑﻟﻌَﺮ‬
‫�ﺧ ُﺬ ﺎﺑﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ‬
ُ ُ‫ﻴﻞ ﺎﺑﻟْﺒَـْﻴ ِﻊ َﳚ‬
ُ ‫ َو‬،(‫ض )ﺳﻢ‬
َ ‫ﻮز ﺑـَْﻴـﻌُﻪُ ﺎﺑﻟ َﻘﻠ ِﻴﻞ )ﺳﻢ( َوﺎﺑﻟﻨﱠﺴﻴﺌَﺔ )ﺳﻢ( َو‬
ََ
ُ ‫اﻟﻮﻛ‬
.‫َرْﻫﻨًﺎ )ﺳﻢ( )أَ( ْو َﻛ ِﻔ ًﻴﻼ‬
Satmaya vekil; aza satabilir, veresiye satabilir, takas yapabilir, rehin
alabilir, kefil alabilir.
Kaide: Veli, vekil ve kefil kimi temsil ediyorlarsa onun gibidirler(menûbun
anh).
ِ
ِ ‫ و‬،‫ﺼ ﱡﺢ ﺿﻤﺎﻧُﻪ اﻟﺜﱠﻤﻦ ﻋ ِﻦ اﻟْﻤ ْﺸ ِﱰي‬
ِ ‫وﻻ ﻳ‬
‫ﻮز ِﺷَﺮ ُاؤﻩُ إﻻﱠ ﺑِِﻘ َﻴﻤ ِﺔ اﻟْ ِﻤﺜْ ِﻞ‬
ُ ُ‫ﻴﻞ ﺎﺑﻟﺸَﱠﺮاء ﻻ َﳚ‬
َ َ
َ َ َ ُ َ ََ ُ َ
ُ ‫اﻟﻮﻛ‬
ِ ‫وض ﰲ اﻟﻌ َﺸﺮِة ِز‬
ِ‫ﺼ‬
ِ ‫ َوﻣﺎ ﻻ ﻳـُﺘَﻐﺎﺑَ ُﻦ ﻓِ ِﻴﻪ ﰲ اﻟﻌُُﺮ‬،‫�د ٍة ﻳـُﺘَﻐﺎﺑَ ُﻦ ﻓِﻴﻬﺎ‬
‫ وﰲ اﳊَﻴَـ َﻮ ِان‬،‫ﻒ ِد ْرَﻫ ٍﻢ‬
َ َ َ
َ ‫وِز‬
ْ ‫�دةُ ﻧ‬
ِ
ِ ْ َ‫اﻟﻌﻘﺎ ِر )ز�دةُ( ِد ْرَﳘ‬
.‫ﲔ‬
َ ‫ وﰲ‬،‫)ز�دةُ( د ْرَﻫ ٍﻢ‬
Bâyiin vekili, müşterinin kefili olamaz.
171
Veli, vekil ve kefil kimi temsil ediyorlarsa onun gibidirler demiştik. Bâyiin
vekili bâyi’ gibidir, müşterinin kefili müşteri gibidir. Bu kurala binaen ibareye
dönecek olursak bir kişi iki tarafı temsil edemez.
Satın almaya vekil olan, ancak piyasa değeri ile satın alabilir ya da
herkesin aldanabileceği bir miktar fazlalıkla satın alabilir. Bu aldanma sınırı
eşyalarda 10 dirhem yerine 10.5 dirheme (%5), hayvanlarda 11 dirheme (%10),
akarda ise 12 dirheme (%20) karşılık gelir. 148
Not: Bâyi’e vekil olan kişi, bâyi’ o örfte neleri yapabiliyorsa hepsini yapar.
Mesela vekil, gelen müşterilere çay ısmarlayabilir, gelen tüccar misafirlerini misafir
edebilir. Gelen dilenciye örfe göre bir miktar para verebilir. Ama kalkıpta 30 bin lira
bağışlayamaz. Örfü aşıp, müvekkilin rızasını gerektiren şeyleri yapamaz. Tâfih
şeyleri 149 yapabilir.
ِ َ‫وﻟَﻮ وَﻛﻠﱠﻪ ﺑِﺒـﻴ ِﻊ ﻋﺒ ٍﺪ ﻓ‬
‫اﻟﺸ ِﺮ ِاء )ووﻛﻠﻪ ﺑﺸﺮاء ﻋﺒﺪ ﻓﺎﺷﱰى‬
ِّ ‫ وﰲ‬،(‫ﺟﺎز )ز‬
َ (‫ﺼ َﻔﻪُ )ﺳﻢ‬
َ َْ ْ َ ُ َ ْ َ
ْ ‫ﺒﺎع ﻧ‬
ِ
ِ
.‫ﺟﺎز‬
َ ‫ ﻓﺈ ْن ا ْﺷﺘَـَﺮى ﺎﺑﻗﻴَﻪُ ﻗَـْﺒ َﻞ أ ْن َﳜْﺘَﺼﻤﺎ‬،‫ﻒ‬
ُ ‫ﻧﺼﻔﻪ( ﻳـُﺘَـ َﻮﻗﱠ‬
Bir köleyi satması için birine vekâlet verse o da yarısını satsa, caizdir.
Bir köle satın almada vekil olan kişi gidip kölenin yarısını satın alsa
mevkûftur. Müvekkil ile muhakemeleşmeden diğer yarısını da satın alırsa
caizdir.
Mesela yarısını aldı geldi, müvekkil kabul etti ne olur? Köleyi satan kişi ile
müvekkil arasında köle ortak olur(şirket-i mülk). Peki müvekkil yarısı alınmış
köleyi hangi hakka dayanarak reddedebilir? Ayıp ya da vasf muhayyerliği ile
reddedebilir.
ِ ِ
ِ ‫وﻻ ﻳـﻌ ِﻘ ُﺪ‬
ِ
ِ ‫ﻬﺎدﺗُﻪُ )اﻟﻮ‬
‫ﻴﻤ ِﺔ‬
َ ‫ﻴﻞ َﻣ َﻊ َﻣ ْﻦ ﻻ ﺗـُ ْﻘﺒَ ُﻞ َﺷ‬
َ ‫ﻛﻴﻞ( ﻟَﻪُ إﻻﱠ أ ْن ﻳَﺒ َﻴﻌﻪُ ﺄﺑ ْﻛﺜَـَﺮ ﻣ َﻦ اﻟﻘ‬
َ َْ َ
ُ ‫اﻟﻮﻛ‬
.(‫)ﺳﻢ‬
Vekil, lehine şehadet edemedeği kimselerle akid yapamaz. Çünkü istismar
olabilir. Fakat onlara mebîin kıymetinden daha fazlasına satış yapabilir. Çünkü
burada istismar olmadığı aşıkardır.
Mecelle md. 165: Gabn-ı fâhiş urûzda nısf-ı öşr ve hayvânâtda öşr ve akârda hums
mikdârı veyâ daha ziyâde aldanmaktır.
148
149
Lafı edilmeyecek derecede önemsiz olan.
172
ِ ‫ف دو َن رﻓِ ِﻴﻘ ِﻪ )س( إﻻﱠ ﰲ اﳋُﺼﻮﻣ ِﺔ )ز( واﻟﻄﱠ‬
ِ ْ َ‫ﻷﺣ ِﺪ اﻟﻮﻛِﻴﻠ‬
‫ﻼق )دون‬
َ َ‫ﲔ أ ْن ﻳـَﺘ‬
َُ
َ
َ ُ َ ‫ﺼﱠﺮ‬
َ َ ‫َوﻟَْﻴﺲ‬
ِ ٍ ‫ﺘﺎق )دون اﻟﻜﺘﺎﺑﺔ( ﺑِﻐ ِﲑ ِﻋﻮ‬
ِ
ِ ‫اﳋﻠﻊ( واﻟﻌ‬
.‫ﻗﻀ ِﺎء اﻟﺪﱠﻳْ ِﻦ‬
َ ‫اﻟﻮدﻳِ َﻌﺔ َو‬
َ َ
َ ‫ َوَرّد‬،‫ض‬
َ
(Müvekkil iki kişiye vekâlet vermiş) İki vekilden birisi, diğerinin haberi
olmadan tasarrufta bulunamaz. Fakat husumette, karşılıksız boşamalarda,
bedelsiz azat etmede, emaneti iade etmede ve borcu ödemede tek başına
hareket edebilir.
ِ
ِ ‫وﻟَﻴ‬
ِ‫ وإ ْن وﱠﻛﻞ ﺑِﻐَ ِْﲑ ْأﻣ ِﺮﻩ‬،"‫ﻚ‬
َ ِ‫ " ْاﻋ َﻤﻞ ﺑِﺮأﻳ‬:‫ﺲ ﻟ ْﻠ َﻮﻛِ ِﻴﻞ أ ْن ﻳـُ َﻮّﻛِ ِﻞ إﻻﱠ ﺎﺑ ْذ ِن اﻟْ ُﻤ َﻮّﻛِ ِﻞ ْأو ﺑَِﻘ ْﻮﻟ ِﻪ‬
َ َ
َ َْ
ِ ‫ﻛﻞ( ﻓَـ َﻌ َﻘ َﺪ اﻟﺜ‬
ِ ‫)اﳌﻮ‬
.‫ﺟﺎز‬
ْ َ‫ﱠﺎﱐ ﲝ‬
َ ‫ﻀﺮةِ اﻷ ﱠوِل‬
Müvekkilin izni olmadan ya da müvekkil, vekile “nasıl uygun görürsen
öyle yap/davran” demeden vekil başkasını vekil tayin edemez.
Eğer müvekkilin izni olmadan vekil başkasına vekâlet verirse, ikinci vekil
birinci vekilin yanında o akdi yaparsa (ancak bu halde) caizdir.
Bu durum, sanki ikinci vekilin yaptığını birinci vekil onaylıyor gibidir.
ِِ ِ
ِ ِ
،(‫ﻒ َﻋﻠﻰ ِﻋ ْﻠ ِﻤ ِﻪ )اﻟﻮﻛﻴﻞ‬
ُ ‫ َوﻳـَﺘَـ َﻮﻗﱠ‬،‫َوﻟ ْﻠ ُﻤ َﻮّﻛ ِﻞ َﻋ ْﺰُل َوﻛﻴﻠﻪ‬
Müvekkil istediği zaman vekilini azledebilir. Ancak azletme vekilin
bilgisine bağlıdır. Yani haberdar olana kadar yaptığı tasarruflar müvekkil adına
yapılmış kabul edilir. Bununla birlikte vekil de kendini azledebilir ancak bu da yine
müvekkilin bilgisine bağlıdır.
Not: Vekâlet akdi her iki taraftan da gayr-i lâzım olan bir akiddir. Taraflardan
her biri tek başına akidden vazgeçebilir. Ancak vaz geçtiklerini karşı tarafa
bildirmelidirler. Eğer vekâlet lâzım olan bir akde dayalı olarak yapıldıysa o vekâlet
de lâzım olur. Aslın hükmü fer’ için de geçerlidir.
ِِ ‫ت‬
ِ ِ
ِِ
ِ ‫ و َﳊﺎﻗِ ِﻪ ﺑِ َﺪا ِر اﳊﺮ‬،‫ﻮ� ﻣﻄْﺒِ ًﻘﺎ‬
.‫ب ُﻣ ْﺮﺗَﺪًّا‬
ُ ‫أﺣﺪﳘﺎ‬
َ ‫اﻟﻮﻛﺎﻟَﺔُ ﲟَْﻮ‬
ُ ً ُ‫وﺟﻨُﻮﻧﻪ ُﺟﻨ‬
َْ
َ ‫َوﺗَـْﺒﻄُ ُﻞ‬
Vekâlet taraflardan(vekil/müvekkil) birisinin ölmesiyle, zırdeli olmasıyla
ya da mürted olarak darulharbe kaçmasıyla 150 bâtıl olur.
Tasarruflar konusunda zırdeli ve mürted ölü gibidir.
150
Bu üçü aynı hükme tabiidir. Edâ ehliyetini sıfırlar.
173
ِ
ِ
ِ
ِ
ْ‫ َوإ ْن َﱂ‬،‫ﺐ ْأو ُﺣﺠَﺮ َﻋﻠﻰ اﳌﺄذُون أو اﻓْـﺘَـَﺮ َق اﻟ ﱠﺸ ِﺮﻳﻜﺎن ﺑَﻄَ َﻞ ﺗَـ ْﻮﻛﻴﻠُ ُﻬ ْﻢ‬
ُ َ‫َوإذَا َﻋ َﺠَﺰ اﻟْ ُﻤﻜﺎﺗ‬
ِ ‫ﻳـﻌﻠَﻢ ﺑِِﻪ‬
‫ﻴﻞ؛‬
َ ْ َْ
ُ ‫اﻟﻮﻛ‬
Mükâteb aciz kalırsa (anlaştığı fiyatı ödemeyecek duruma gelirse) ya da
me’zûna hacr konursa 151 ya da iki ortaktan152 birisi ayrılırsa vekâletleri bâtıl
olur.
Vekil, müvekkillerinin bu hallerini duymasa bile kendisine verilen vekâlet
bâtıl olur.
ِ ِ
ِِ
ِ
.ُ‫اﻟﻮﻛﺎﻟَﺔ‬
َ َ‫َوإذا ﺗ‬
َ ‫ﺼﱠﺮف اﻟْ ُﻤ َﻮّﻛ ُﻞ ﻓﻴﻤﺎ َوﱠﻛ َﻞ ﺑﻪ )ﻗﺒﻞ ﺗﺼﺮف اﻟﻮﻛﻴﻞ( ﺑَﻄَﻠَﺖ‬
Müvekkil, müvekkelun bihi vekilden önce yerine getirirse vekâlet bâtıl
olur.
ِ ِ ‫ واﻟﻮﻛِﻴﻞ ﺎﺑﳋﺼ‬،(‫ﺾ اﻟﺪﱠﻳ ِﻦ وﻛِﻴﻞ ﺎﺑﳋﺼﻮﻣ ِﺔ )ﺳﻢ( ﻓِ ِﻴﻪ )ﰲ اﻟﺪﻳ ِﻦ‬
ِ ِ‫واﻟﻮﻛ‬
‫ﻴﻞ‬
َُُ ُ ََ
َ ُ ُ ٌ َ ْ ِ ‫ﻴﻞ ﺑ َﻘْﺒ‬
ٌ ‫ﻮﻣﺔ َوﻛ‬
ُ ََ
ِ ‫ﺎﺑﻟْ َﻘْﺒ‬
،‫ َواﻟْ َﻔْﺘـ َﻮى َﻋﻠﻰ ﻗَـ ْﻮِل ُزﻓَـَﺮ‬،‫ﺾ ِﺧﻼﻓًﺎ ﻟُِﺰﻓَـَﺮ‬
Borcu tahsil etmeye vekil olan kişi o konuda muhakemeleşmeye de
vekildir.
Züfer’in görüşünün hilâfına davaya vekil olan kabza da vekildir. Fetva da
Züfer’in kavline göre verilmiştir. Yani husumete vekil olan kişi o husumet
neticesinde elde edilecek olan hakların takisiminde vekil değildir. Dolayısıyla İmam
Züfer’e göre dava için verilen vekâlet sadece dava için geçerlidir. Dava sonucu elde
edilecek bir şey varsa bu vekâlet vekilin kabzı için geçerli değildir.
ِ ‫وﻟَﻮ أﻗَـﱠﺮ اﻟﻮﻛِﻴﻞ ﻋﻠﻰ ﻣﻮّﻛِﻠِ ِﻪ ِﻋْﻨ َﺪ‬
.(‫ َوإﻻﱠ ﻓَﻼ )زس ف‬،‫اﻟﻘﺎﺿﻲ ﻧـَ َﻔ َﺬ‬
َْ
َُ َ ُ َ
Mahkemede vekil, müvekkil aleyhine bir ikrârda bulunursa bu geçerlidir.
Mesela “müvekkilimin filan yere şu kadar borcu var” dese bu ikrâr geçerlidir.
Mahkeme dışında söylerse geçerli değildir. Çünkü mahkemede ki beyan tescil
edilmiş kabul edilir.
151
Me’zûna izin veren tekrar geri hacr koyabilir.
152
Ortaklar birbirlerine vekâlet vermeseler bile birbirlerinin vekili kabul edilirler.
174
ِ ِ ِ ‫ﺐ ﰲ ﻗَـﺒ‬
ِ ِ‫)رﺟﻞ( ا ﱠد َﻋﻰ أﻧﱠﻪُ وﻛِﻴﻞ اﻟﻐﺎﺋ‬
‫ ﻓﺈ ْن‬،‫ﺻ ﱠﺪﻗَﻪُ اﻟﻐَ ِﺮﱘُ أ ُِﻣَﺮ ﺑِ َﺪﻓْﻌِ ِﻪ )ف( إﻟَْﻴ ِﻪ‬
ْ
َ ‫ﺾ َدﻳْﻨﻪ َو‬
ُ َ
ِ ِ
ِ
‫اﻟﻮﻛِ ِﻴﻞ إ ْن ﻛﺎ َن‬
َ ‫ﺐ ﻓﺈ ْن‬
ُ ‫ﺟﺎءَ اﻟﻐﺎﺋ‬
َ ‫ﻛﻴﻞ( َوإﻻ َدﻓَ َﻊ )اﻟﻐﺮﱘُ( إﻟَْﻴﻪ ﺎﺛﻧﻴًﺎ َوَر َﺟ َﻊ )اﻟﻐﺮﱘُ( َﻋﻠﻰ‬
ُ ‫ﺻ ﱠﺪﻗَﻪُ )اﻟﻮ‬
ِ
ِ
ِ
ِ ‫ﰲ ﻳَ ِﺪﻩِ )اﻟﻮ‬
،ُ‫ﺼ ِّﺪﻗْﻪ‬
َ ُ‫ َوإ ْن ﻛﺎ َن ﻫﺎﻟ ًﻜﺎ ﻻ ﻳـَ ْﺮﺟ ُﻊ )ﻛﺎﳍﺒﺔ( إﻻﱠ أ ْن ﻳَ ُﻜﻮ َن َدﻓَـ َﻌﻪُ إﻟَْﻴﻪ َوَﱂْ ﻳ‬،(‫ﻛﻴﻞ‬
Bir adam gaib olan kişinin alacağını tahsil etmede vekil olduğunu iddia
ederse, borçlu da o iddia eden kişiyi tasdik ederse, borçlunun borcunu vekile
vermesiyle cebrolunur.
Gaib gelir ve vekili tasdik ederse borç ödenmiş sayılır. Fakat gaib kişi
tasdik etmez ise, gaibe ikinci defa borcunu verir ve vekile verdiği para hala
vekilde duruyorsa gider onu alır. Eğer vekil parayı harcamış ise (hibede
olduğu) gibi dönüş yapılamaz. Tasdik ederek verdiği takdirde teberrûda bulunmuş
gibi kabul edilir. Teberrûda bulunan kişinin de verdiği mal hibe hükmündedir.
Ancak tasdik etmediği halde verdiyse, vekil parayı harcamış olsa bile
ondan alır.
ِ
ِ
ِ ‫)اﻟﻐﺎﺋﺐ( ﰲ ﻗَـْﺒ‬
ِ ‫)اﳌﺴﺘﻮدع( ﺎﺑﻟ ﱠﺪﻓْ ِﻊ إﻟَْﻴ ِﻪ )اﻟﻮ‬
(‫ﻛﻴﻞ‬
‫اﻟﻮِد َﻳﻌ ِﺔ َﱂْ ﻳـُ ْﺆَﻣ ْﺮ‬
َ
ُ‫َوإ ْن ا ﱠد َﻋﻰ أﻧﱠﻪُ َوﻛﻴﻠُﻪ‬
َ ‫ﺾ‬
ِ ‫ ﻣﺎت اﻟْﻤ‬:(‫ﻗﺎل )اﻟﻮﻛﻴﻞ‬
(‫ﻮدعُ َوﺗَـَﺮَﻛﻬﺎ ِﻣ َﲑا ًﺎﺛ ﻟَﻪُ )ﻟﻠﻮﻛﻴﻞ‬
َ ‫ﻛﻴﻞ(؛ َوﻟَ ْﻮ‬
َ ) ُ‫ﺻ ﱠﺪﻗَﻪ‬
َ ‫َوإ ْن‬
ُ َ
ُ
َ ‫اﳌﺴﺘﻮدعُ اﻟﻮ‬
ِ
ِ ِّ ‫ وﻟَﻮ ا ﱠدﻋﻰ‬،‫وﺻ ﱠﺪﻗَﻪ )اﳌﺴﺘﻮدع( أ ُِﻣﺮ ﺎﺑﻟ ﱠﺪﻓْ ِﻊ إﻟَﻴ ِﻪ‬
.‫ﺻ ﱠﺪﻗَﻪُ َﱂْ ﻳَ ْﺪﻓَـ ْﻌﻬﺎ إﻟَْﻴ ِﻪ‬
َ َْ ْ
ُ ََ
َ ‫اﻟﺸَﺮاءَ ﻣ َﻦ اﻟْ ُﻤﻮد ِع َو‬
َ َ
Bir kişi bir emanet malı kabzetmek üzere vekil olduğunu iddia ederse, bu
durumda emîn olan bunu tasdik etse bile emaneti vekile vermekle emrolunmaz.
Çünkü vedîayı beyan üzere vermek mecburiyetinde değildir. Ama geçtiği üzere
borcu ödemek mecburiyeti var idi.
Vekil “emanet sahibi öldü” derse ve vedîanın miras olarak kaldığını
söylerse, emanetçi de bunu tasdik ederse, vekile bunu vermesi gerekir. Çünkü
vekil kendi malını istemiştir.
Vekil emanet olan malı sahibinden satın aldığını iddia ederse, emanetçi de
bunu tasdik etse, emaneti vekile teslim etmesi emrolunmaz. Çünkü satın alınan
malın hemen teslimi şart değildir. Belki parayı vermemiş olabilir.
175
‫ﻛﺘﺎب اﻟﻜﻔﺎﻟﺔ‬
Kefâlet
Borcun istenmesi konusunda sorumlu olan zimmete (borçlu) başka bir zimmeti
ilave etmektir.
Kefil (zamin, ğarim, zaim ‫ اﻟﻀﺎﻣﻦ‬- ‫)اﻟﺰﻋﯿﻢ – اﻟﻐﺮﯾﻢ‬: Borcu üstlenen kişi.
Mekfûlun leh (mazmûnun leh ‫)اﻟﻤﻀﻤﻮن ﻟﮫ – اﻟﻤﻜﻔﻮل ﻟﮫ‬: Alacaklı kişiye denir.
Mekfûlun anh (asil ‫)اﻷﺻﯿﻞ – اﻟﻤﻜﻔﻮل ﻋﻨﮫ‬: Borçluya denir.
Mekfûlun bih (mazmûn ‫)اﻟﻤﻀﻤﻮن – اﻟﻤﻜﻔﻮل ﺑﮫ‬: Borcun kendisine denir.
Kefâlet zimmeti zimmete zammetmektir. Yani bir insanın sorumluluğuna başka
bir insanın sorumluluğunu eklemektir. Mekfûlun lehin verdiği mekfûlun bihi
kendilerinden istemesi konusunda, kefil ile mekfûlun anhın zimmetleri zammedilir.
Mekfûlun leh borcunu kefilden ya da mekfûlun anhtan isteyebilecektir.
Kefâlet akdinin vasfı: Akid bozulduğu zaman zarar görecek taraf için gayr-i
lâzımken, zarar görmeyecek taraf için lâzımdır.
Zarar görecek taraf dâin olduğundan dolayı onun için gayr-i lâzımdır ve
kefâleti karşı tarafın rızası olmadan da bozabilir. Ancak kefil ve borçlu zarar
görmeyecekleri için alacaklının rızasını almadan kefâleti bozamazlar.
ِ ‫وِﻫﻲ ﺿ ﱡﻢ ِذ ﱠﻣ ِﺔ اﻟ َﻜ ِﻔ ِﻴﻞ إﱃ ِذ ﱠﻣ ِﺔ‬
،‫اﻷﺻ ِﻴﻞ ﰲ اﻟْ ُﻤﻄﺎﻟَﺒَ ِﺔ‬
َ َ َ
Kefilin zimmetini asîlin(borçlu) zimmetine borcu isteme konusunda
eklemektir. Borcun bizzat kendisi konusunda değildir. Yani borca ortak değildir.
Kefil ödediği zaman asîlden onu tahsil edebiliyor.
ِ
ِ ِ
ِ َ‫وﻻ ﺗ‬
ِ ‫ﻮز ﺎﺑﻟﻨﱠـ ْﻔ‬
.(‫ﺲ واﻟْ َﻤ ِﺎل )وﺎﺑﻟﺪرك‬
ُ ‫ﺼ ﱡﺢ إﻻﱠ ﳑ ْﱠﻦ ﳝَْﻠ‬
ُ ُ‫ َوَﲡ‬،(‫ع )اﻟﺮﺷﻴﺪ‬
َ ‫ﻚ اﻟﺘﱠـﺒَـﱡﺮ‬
َ
Kefâlet, teberrû akidlerine yetkili olan için geçerli olur.
Yani reşid olması şarttır. Dolayısıyla me’zûn kişi kefil olamaz.
Kefâlet bi’n-nefs ve kefâlet bi’l-mâl caizdir.
Kefâletin mahalli iki türlü olabilir:
1)Kefâlet bi-mâl: Birinin borcunu ödemeye kefil olunması.
176
2)Kefâlet bi-nefs: Adamı getirmeye kefil olunması. Mesela mahkemelik olan
veya tutuklu olduğu halde bir sebepten ötürü salınan birini geri getirmeye kefil
olmak böyledir.
-Bunlardan birisini garanti etmeye kefil olduysa bu da kefâlet bi-derektir.
ِ
ِِ
،‫ﻀ ٍﻮ ﻳـُ َﻌﺒﱠـ ُﺮ ﺑِِﻪ َﻋ ِﻦ اﻟﺒَ َﺪ ِن‬
ْ ُ‫ َوﺑِ ُﻜ ِّﻞ ﻋ‬،‫ﺖ ﺑِﻨَـ ْﻔ ِﺴ ِﻪ ْأو ﺑَِﺮﻗَـﺒَﺘِ ِﻪ‬
ُ ‫ ﺗَ َﻜﻔ ْﻠ‬:‫َوﺗَـْﻨـ َﻌﻘ ُﺪ ﺎﺑﻟﻨﱠـ ْﻔﺲ ﺑَِﻘ ْﻮﻟﻪ‬
ِِ
ِ ِ ِ
ِ " :‫ وﺑَِﻘﻮﻟِِﻪ‬،‫ﺲ واﻟﻌ ْﺸ ِﺮ‬
،"‫ "وأ� َز ِﻋﻴِ ٌﻢ‬،"‫إﱄ‬
‫ " َو ﱠ‬،"‫ﻠﻲ‬
َ
‫ " َﻋ ﱠ‬:‫ َوﺑَِﻘ ْﻮﻟﻪ‬،"ُ‫ﺿﻤْﻨـﺘُﻪ‬
ْ َ ُ ِ ‫َوﺎﺑﳉُْﺰء اﻟﺸﱠﺎﺋﻊ ﻛﺎﳋُ ْﻤ‬
ِ
،"‫ﻴﻞ‬
ٌ ‫ْأو "ﻗَﺒ‬
Kefâlet bi’n-nefs şu sözlerle münakid olur: “onun canına kefilim”, “onun
boynunu getirip teslim etmek bana aittir”.
Ve beden yerine kullanılan bütün uzuvlar ile de kefâlet olur. 1/5 veya 1/10
gibi cüz-i şâii söylemek ile de kefâlet bi’n-nefs münakid olur. 153
“Ondan ben sorumluyum”, “O benim üzerimde”, “onu bana bırakın”,
“ben kefilim” ifadeleri ile de olur.
ِ ‫و‬
ٍ ‫ﻀﺎرﻩ وﺗَﺴﻠِﻴﻤﻪ ﰲ ﻣ‬
‫ ﻓﺈ َذا‬،‫ﻜﺎن ﻳـُ ْﻘ َﺪ ُر َﻋﻠﻰ ُﳏَﺎ َﻛ َﻤﺘِ ِﻪ‬
ْ (‫ﺐ )ﰲ اﻟﻜﻔﺎﻟﺔ ﺎﺑﻟﻨﻔﺲ‬
َ ُ ُ ْ َ ُُ َ ‫إﺣ‬
ُ ‫اﻟﻮاﺟ‬
ََ
ِ
ِ
‫ﻴﻤﻪُ ﰲ‬
َ ‫آﺧَﺮ ﺑَِﺮ‬
َ ‫ﻓَـ َﻌ َﻞ‬
ْ ‫ َوﻟَ ْﻮ َﺳﻠﱠ َﻤﻪُ ﰲ ﻣ‬،‫ذﻟﻚ ﺑ ِﺮئ‬
َ ‫ﺼ ٍﺮ‬
َ ‫ ﻓﺈ ْن َﺷَﺮ َط )اﻟﻘﺎﺿﻲ أو اﻟﺪاﺋﻦ( ﺗَ ْﺴﻠ‬،‫ئ‬
ٍ ْ‫وﻗ‬
ٍ ‫ﺖ ُﻣ َﻌ ﱠ‬
ِ
،(‫اﻟﻜﻔﻴﻞ‬
‫اﳌﻜﻔﻮل ﻋﻨﻪ( ِﻣْﻨﻪُ )ﻣﻦ‬
‫اﻟﺪاﺋﻦ‬
‫ﻀ ُﺎرﻩُ ﻓِ ِﻴﻪ إ َذا ﻃَﻠَﺒَﻪُ )اﻟﻘﺎﺿﻲ أو‬
َ
َ ‫إﺣ‬
ْ ُ‫ﲔ ﻟَ ِﺰَﻣﻪ‬
َ
ُ
ِ
ِ ‫ ﻓﺈذَا ﻣ‬،‫ﻓﺈ ْن أَﺣﻀﺮﻩ وإﻻﱠ ﺣﺒﺴﻪ اﳊﺎﻛِﻢ‬
‫ﺖ ِﻋْﻨ َﺪ‬
َ َ
َ َ‫ وإذَا َﺣﺒَ َﺴﻪُ َوﺛـَﺒ‬،ُ‫ﻀﺖ اﻟْ ُﻤ ﱠﺪةُ َوَﱂْ ُْﳛﻀ ْﺮﻩُ َﺣﺒَ َﺴﻪ‬
ُ َ َ َ َ َُ َ ْ
ُ
،ُ‫ﻀﺎ ِرﻩِ َﺧﻠﱠﻰ َﺳﺒِﻴﻠَﻪ‬
َ ‫إﺣ‬
ْ ‫اﻟﻘﺎﺿﻲ َﻋ ْﺠ ُﺰﻩُ َﻋ ْﻦ‬
Kefâlet bi’n-nefste kefilin görevi, kefil olduğu kişiyi getirip muhakeme
edilmeye güç yetirilecek bir yere teslim etmektir.
Yani mesela dağ başındaki kişiye, elinde silahı vs. olmayan resmi bir görevliye
getirip teslim etse, kefâletini yerine getirmiş olmaz. Öyle bir yere teslim edecek ki o
adamın kaçması mümkün olmayacak ve muhakeme edilebilecek.
Bunu yapacak olursa kefâletten beri olur. Başka bir beldede teslim etse de
kefâletten beri olur. Kadı ya da alacaklı o kişinin belirli bir vakitte teslimini
şart koşsa ve kadı o vakite teslimini isterse, illa o vakitte teslim etmesi şarttır.
153
Mecelle madde 63: Mütecezzî olmayan birşeyin ba’zını zikretmek küllünü zikr gibidir.
177
Kefil, adamı getirmez ise hâkim kefili hapseder. Aradan zaman geçince
kefil yine de adamı getirmemişse hâkim kefili yine hapseder. Eğer hepseder ve
kadı kefilin bu adamı getirmekten aciz olduğuna kanaat getirirse kefili serbest
bırakır.
ِ ‫وﺗَـﺒﻄُﻞ ِﲟَﻮ‬
ِ ‫ت اﻟ َﻜ ِﻔ ِﻴﻞ واﻟْﻤ ْﻜ ُﻔ‬
.‫ﺐ ﺑِِﻪ‬
‫ﻮل ﺑِِﻪ )ﻋﻨﻪ( وإذَا َﱂْ ﻳـَ ْﻌﻠَ ْﻢ‬
ْ ُ َْ
َ
ُ َ‫)اﻟﻜﻔﻴﻞ( َﻣﻜﺎﻧَﻪُ ﻻ ﻳُﻄﺎﻟ‬
ُ
ِِ ‫ﻮل ﻟَﻪ؛ وإ ْن ﺗَ َﻜﻔ‬
ِ
ٍ
.‫ئ‬
َ ‫ﱠﻬ ِﺮ ﺑَِﺮ‬
ْ ‫ﻓﺴﻠﱠﻤﻪُ ﻗَـْﺒ َﻞ اﻟﺸ‬
ُ ‫ُدو َن اﻟْ َﻤ ْﻜ ُﻔ‬
َ ‫ﱠﻞ ﺑﻪ إﱃ َﺷ ْﻬﺮ‬
َ
Kefil getireceği kişinin yerini bilmiyorsa, kendisinden istenmez.
Kefâlet, kefilin veya teslim edilecek kişinin ölümüyle son bulur. Mekfûlun
lehin ölmesiyle ise son bulmaz. Çünkü alacaklı ölürse o hak olduğu gibi mirasçılara
kalır.
Kefil kişi bir aya kadar getireceğine kefil olsa, ay dolmadan teslim etse
yine kefâleti yerine getirilmiş sayılır.
ِ َ ِّ‫ "إ ْن َﱂ أوﻓ‬:(‫ﻗﺎل )اﻟﻜﻔﻴﻞ‬
‫ ﻓَـ َﻌﻠَْﻴ ِﻪ‬،‫ف ﺑِِﻪ‬
َ ‫َوإ ْن‬
ِّ ‫ﻒ اﻟّﱵ َﻋﻠَْﻴ ِﻪ" ﻓَـﻠَ ْﻢ ﻳـُ َﻮ‬
‫ﻚ ﺑِﻪ ﻓَـ َﻌ ﱠ‬
ُ ْ‫ﻠﻲ اﻷﻟ‬
َ ْ
ُ
‫ﻒ َواﻟ َﻜﻔﺎﻟَﺔُ ﺎﺑﻗِﻴَﺔٌ؛‬
ُ ْ‫)اﻟﻜﻔﻴﻞ( اﻷﻟ‬
Kefil: “o kişiyi gelip sana teslim etmezsem ondan alacağın bini ben
üstleniyorum” derse ve adamı getirip teslim edemezse, borcu ödemesi gerekir.
Kefil ödedikten sonra mekfûlun anhı bulabilirse ondan bu ödediği borcu ister.
ِ ‫واﻟ َﻜ َﻔﺎﻟَﺔُ ﺎﺑﻟْﻤ ِﺎل ﺟﺎﺋِﺰةٌ إذَا ﻛﺎ َن دﻳـﻨًﺎ‬
‫ﺣﱴ ﻻ‬
‫ﻴﺤﺎ )ﻣﺎ ﻻ ﻳﺴﻘﻂ إﻻ ﺎﺑﻷداء أو اﻹﺑﺮاء( ﱠ‬
َ
َ َْ
ً ‫ﺻﺤ‬
َ
َ
ِ ِ
ِ
ِ ِ ‫اﻟﻜﺘﺎﺑ ِﺔ و‬
ِ ِ ِ ِ
ِ ‫ﻘﺼ‬
.‫ﺎص‬
َ ‫اﻟﺴﻌﺎﻳَﺔ َواﻷﻣﺎ�ت َواﳊُ ُﺪود َواﻟ‬
ّ َ َ ‫ﺗَﺼ ﱡﺢ ﺑﺒَ َﺪل‬
Kefâlet bi’l-mâl eğer deyn, deyn-i sahih154 ise caizdir. Öyle ki (edâ ve ibrâ
dışında da sâkıt olduğu dolayısıyla deyn-i sahih olmadığı için) kitabet bedelinde,
siâyede(bir vergi çeşidi), emanetlerde 155, hadlerde, kısasta kefâlet sahih olmaz.
‫ﻣﺎ ﻻ ﯾﺴﻘﻂ إﻻ ﺑﺎﻷداء و اﻹﺑﺮاء‬: Ancak ödeyerek veya alacaklının ibrâsı ile düşen borca deyn-i
sahih denir.
154
Çünkü emanet gayr-ı mazmûndur. Dolayısıyla teaddî ve taksir olmadan yok olduğunda
tazmini sâkıt olur.
155
178
ِ
ِ
ِ ‫وإ َذا ﺻ ﱠﺤ‬
‫ َوﻟَ ْﻮ‬،‫ﻴﻞ‬
ُ ‫ﺖ اﻟ َﻜ َﻔﺎﻟَﺔُ ﻓﺎﻟْ َﻤ ْﻜ ُﻔ‬
َ َ
َ َ‫ﻴﻞ وإ ْن ﺷﺎءَ ﻃﺎﻟ‬
َ َ‫ﻮل ﻟَﻪُ إ ْن ﺷﺎءَ ﻃﺎﻟ‬
َ ‫ﺐ اﻷﺻ‬
َ ‫ﺐ اﻟ َﻜﻔ‬
ِ ِ ِ
‫ﻛﻤﺎ إ َذا َﺷَﺮ َط ﰲ اﳊََﻮاﻟَِﺔ ُﻣﻄﺎﻟَﺒَ َﺔ اﻟْ ُﻤ ِﺤ ِﻴﻞ ﺗ ُﻜﻮ ُن‬
َ (‫َﺷَﺮ َط َﻋ َﺪ َم ُﻣﻄﺎﻟَﺒَﺔ اﻷﺻ ِﻴﻞ ﻓَﻬ َﻲ َﺣ َﻮاﻟَﺔٌ )ف‬
.(‫َﻛ َﻔﺎﻟَﺔً )ف‬
Kefâlet sahih olunca mekfûlun leh ister kefilden isterse de asîlden borcunu
isteyebilir.
Bir kişi alacaklıya “bu borcu asîlden değil, sadece benden isteyeceksin”
diye şart koşsa, bu kefâlet adıyla yapılsa bile havâledir. Çünkü havâle, borcu bir
zimmetten öbür zimmete nakletmektir. Yani havâlede asîlden borç istenmez, borç
olduğu gibi üstlenen kişinin zimmetine geçer. Burada da böyledir.
Tersini düşünelim. Havâle adıyla “bu parayı sen borçludan da
isteyebilirsin” şartıyla bir anlaşma yapılsa bu da havâle adında kefâlet akdi
olur.
ِ ‫ﻮز ِﺄﺑﻣ ِﺮ اﻟْﻤ ْﻜ ُﻔ‬
‫ﺖ ِﺄﺑ ْﻣ ِﺮِﻩ ﻓَﺄَ ﱠدى َر َﺟ َﻊ َﻋﻠَْﻴ ِﻪ )ﻋﻠﻰ اﻷﺻﻴﻞ‬
ْ َ‫ ﻓﺈ ْن ﻛﺎﻧ‬،‫ﻮل َﻋْﻨﻪُ َوﺑِﻐَ ِْﲑ ْأﻣ ِﺮِﻩ‬
َ ْ ُ ُ‫َوﲡ‬
،‫ﺖ ﺑِﻐَ ِْﲑ أ َْﻣ ِﺮِﻩ )ﻓﻬﻮ ﻛﺎﻟﺘَـﺒَـﱡﺮع( َﱂْ ﻳـَ ْﺮِﺟ ْﻊ َﻋﻠَْﻴ ِﻪ‬
ْ َ‫ َوإ ْن ﻛﺎﻧ‬،(‫ﻛﻤﺎ ﰲ اﻟﻘﺮض‬
Kefil, mekfûlun anhın isteği ile de olabilir, isteği olmadan da olabilir. Eğer
mekfûlun anhın isteği ile kefil olduysa, kefil borcu ödeyince mekfûlun anhtan
gidip borcunu isteyebilecektir. Fakat mekfûlun anhın isteği olmadan kefil
olduysa, borcu ödedikten sonra gidip ödediği kadarını mekfûlun anhtan
isteyemeyecektir. Çünkü istek olmadan kefâlet teberrû gibidir.
ِ
ِ
ِ
‫ َوإ ْن أَ ﱠدى اﻷﺻﻴِ ُﻞ ْأو‬،ُ‫وﻻزﻣﻪ‬
‫ﺐ‬
َ ‫)اﻟﻜﻔﻴﻞ( اﳌ ْﻜ ُﻔ‬
َ ُ‫ﻮل َﻋْﻨﻪ‬
َ َ‫ﻴﻞ وﻟُﻮزَم ﻃَﺎﻟ‬
َ ‫َوإ َذا ﻃُﻮﻟ‬
ُ
ُ ‫ﺐ اﻟ َﻜﻔ‬
،‫ﻔﻴﻞ )ﻣﻦ ﻗِﺒَﻞ اﻟﺪاﺋﻦ( َﱂْ ﻳـَْﺒـَﺮأْ اﻷﺻﻴِ ُﻞ‬
‫أﺑْﺮأﻩُ َر ﱡ‬
َ ‫ َوإ ْن أُﺑْ ِﺮ‬،‫ﻔﻴﻞ‬
َ ‫ب اﻟﺪﱠﻳْ ِﻦ ﺑَِﺮ‬
ُ ‫ئ اﻟ َﻜ‬
ُ ‫ئ اﻟ َﻜ‬
Kefilden borç istendiğinde ve yakasına yapışıldığında, kefil de mekfûlun
anhtan ister ve onun yakasına yapışır.
Asîl borcu öderse ya da alacaklı bunu ibrâ ederse, kefil de bundan beri
olmuş olur. Çünkü asîl asıldır, kefil fer’ sayılır ve fer’ de asla tabidir.
Alacaklı tarafından kefil ibrâ edilirse, asîl ibrâ olunmuş olmaz. Bu
durumda dâin kefâleti neshetmiş sayılır.
179
ِ
ِ ‫ُﺧَﺮ َﻋ ِﻦ اﻷﺻﻴِ ِﻞ َﺄﺗَ ﱠﺧَﺮ َﻋ ِﻦ اﻟ َﻜ ِﻔ ِﻴﻞ َوﺎﺑﻟْ َﻌﻜ‬
.‫ْﺲ ﻻ‬
ّ ‫َوإ ْن أ‬
Asîle mühlet verilirse, kefilden de borç tehir edilmiş olur. Ama kefile süre
verilirse, bu süre asîl için geçerli değildir.
ِ ِ
ِ ‫وإ ْن َ ﱠ‬
‫)اﻟﻜﻔﻴﻞ( ﺑِِﻪ َﻋﻠﻰ‬
‫إﱄ ِﻣ َﻦ اﻟْ َﻤ ِﺎل" َر َﺟ َﻊ‬
‫ﺐ‬
‫ﺖ ﱠ‬
َ ْ‫)اﻟﺪاﺋﻦ( ﻟ ْﻠ َﻜﻔ ِﻴﻞ "ﺑَِﺮﺋ‬
َ
ُ
ُ ‫ﻗﺎل اﻟﻄﺎﻟ‬
ُ
ِ
،‫ﻚ" َﱂْ ﻳـَ ْﺮِﺟ ْﻊ‬
َ ‫ َوإ ْن‬،‫اﻷﺻ ِﻴﻞ‬
َ ُ‫ "أﺑْﺮأﺗ‬:(‫ﻗﺎل )ﻟﻠﻜﻔﻴﻞ‬
Alacaklı, kefile “benden yana sen borçtan berisin” dese, kefil gidip bunu
borçludan isteyebilir. Aldığı zaman da gidip bunu borçluya verir.
Alacaklı sadece bunu kefil için yapmıştır. Bundan ötürü asîl beri olmaz. Kefil
de asîlden alıp dâine vererek burada ona yardımcı olmuş olur.
Kefile “seni ibrâ ettim” derse rücû edemez.
Kaide: İbrâ-ı iskatta rücû yok, ibrâ-ı edâ da ise rücû vardır (bkz. Mecelle Md.
1536).
Not: ‫ﺑﺮئ‬
ِ ibrâ-ı edâ içindir. Yani borcun sadece muhataptan istenmeyeceği
anlamı vardır. ‫ أﺑﺮأ‬ise ibrâ-ı iskât için kullanılır. Yani borçtan tümden kurtulma
manası vardır.
ِ ِ
،‫ﻴﻖ اﻟﺒَـَﺮاءَ ِة ِﻣْﻨﻬﺎ ﺑِ َﺸ ْﺮ ٍط‬
ُ ‫َوﻻ ﻳَﺼ ﱡﺢ ﺗَـ ْﻌﻠ‬
İbrâ etmeyi ilerdeki bir şarta talik etmek sahih değildir. Mesela “bir
haftaya kadar yağmur yağarsa sen borçtan berisin” demek gibi. Berâet tenciz
sigası 156 ile olur.
ِ ِ
ِ
ِ ‫ﺎﺑﻷﻋﻴ‬
ِ ‫اﻟﺸﺮ ِاء واﻟْﻤ ْﻐﺼ‬
ِ ُ‫ﻀ ُﻤﻮﻧَِﺔ ﺑِﻨَـ ْﻔ ِﺴﻬﺎ ﻛﺎﻟْ َﻤ ْﻘﺒ‬
‫ﻮب‬
ْ ‫ﺎن اﻟْ َﻤ‬
ُ َ َ ّ ‫ﻮض َﻋﻠﻰ َﺳ ْﻮم‬
َ ْ ُ‫َوﺗَﺼ ﱡﺢ اﻟﻜ َﻔﺎﻟَﺔ‬
ِ ‫واﻟْﻤﺒِﻴ ِﻊ‬
‫ﻓﺎﺳ ًﺪا؛‬
َ
Kefâlet, mazmûn bi-nefsihi olan mallar karşılığında sahih olur. Sevm-i
şirâ
ile kabzedilmiş mal, gasp edilmiş mal, fâsid alışverişteki mebî’ gibi
157
156
Talik ve istikbale izafe olmadan hemen hüküm doğuran siga.
Mesela “bu malın fiyatı 1000 liradır. Al götür bi bak, göster, beğenirsen alırsın.” demek
sevm-i şiraya örnektir. Bu mazmun bi-nefsihidir ve emanet hükmünde değildir.
157
180
mazmûn bi-nefsihi olanlara kefâlet geçerlidir. Bunların hepsi mazmûn bi-nefsihidir.
Dikkat edilirse fâsid alışverişte mebî’a kefâlet varken, sahih alışverişte mebî’a
kefâlet yoktur. Çünkü fâsid alışverişte mebî’ mazmûn bi-nefsihi iken, sahih
alışverişte mebî’ mazmûn bi-gayrihi(semen)dir. O yüzden sahih alışverişte mebî’a
kefil olunmaz, mazmûn bi-gayrihi olduğu için semene kefil olunur.
ِ
ِ ‫ﻀﻤﻮﻧَِﺔ ﺑِﻐَ ِﲑﻫﺎ ﻛﺎﻟْﻤﺒِﻴ ِﻊ )ﰲ اﻟﺒﻴﻊ اﻟﺼﺤﻴﺢ واﻟﺒﺎﻃﻞ( واﻟْﻤﺮﻫ‬
،‫ﻮن‬
ْ
َُْ
َ
ُ ْ ‫َوﻻ ﺗَﺼ ﱡﺢ ﺎﺑﻟْ َﻤ‬
Mazmûn bi-gayrihi olanlar karşılığında ise kefâlet olmaz. Sahih
alışverişteki mebî’ ve merhûn gibi.
Sahih alışverişte mebî’ mazmûn bi-semen, merhûn ise mazmûn bi-deyndir.
ِ
ِ ‫ﻮل اﻟْﻤ ْﻜ ُﻔ‬
ِ
ِ ِ‫ﻮل ﻟَﻪُ )دون اﳌﻜﻔﻮل ﻋﻨﻪ( )ف( ﰲ اﻟْ َﻤ ْﺠﻠ‬
‫ﻗﺎل‬
َ ‫ﺲ )س( إﻻﱠ إذَا‬
َ ُ‫َوﻻ ﺗَﺼ ﱡﺢ إﻻﱠ ﺑـَ َﻘﺒ‬
ِ ‫ ﻓَـﺘَ َﻜﻔﱠﻞ واﻟﻐَ ِﺮﱘ ﻏﺎﺋِﺐ ﻓَـﻴ‬،"‫ "ﺗَ َﻜﻔﱠﻞ ِﲟَﺎ ﻋﻠﻲ ِﻣﻦ اﻟﺪﱠﻳ ِﻦ‬:‫اﳌﺮﻳﺾ ﻟِﻮا ِرﺛِِﻪ‬
(‫ﻳﺾ‬
َ ‫ َوﻟَ ْﻮ‬.‫ﺼ ﱡﺢ‬
ْ َ ‫ْ َ ﱠ‬
ُ ‫ﻗﺎل )اﳌﺮ‬
َ ٌ ُ ََ
َ ُ
ِِ
ِْ
‫ﺘﻼف اﻟْ َﻤﺸﺎﻳِ ِﺦ؛‬
ُ ‫اﺧ‬
ْ ‫ﱯ )ﻋﻦ اﻟﻮرﺛﺔ( ﻓﻴﻪ‬
ٍّ َ‫ﻷﺟﻨ‬
Mecliste mekfûlun lehin kabulü şarttır. Mekfûlun anhın kabulü şart
değildir.
Maraz-ı mevt hastası varisine “benim borcuma kefil ol” dese, varis de kefil
olsa ve mekfûlun leh uzakta olsa -kabulü mümkün olmasa- dahi sahihtir. Çünkü
alacaklı o meclise ulaşıncaya kadar borçlu ölebilir.
Varisi olmayan birine böyle derse, Hanefîlerde bu konuda ihtilaf vardır.
ِ ِ‫ﺼ ﱡﺢ اﻟ َﻜﻔﺎﻟَﺔُ ﻋ ِﻦ اﻟْﻤﻴ‬
ِ َ‫وﻻ ﺗ‬
.(‫ﺖ )ﺳﻢ( اﻟْ ُﻤ ْﻔﻠِﺲ )ف‬
َّ َ
َ
Müflis olan ölü namına kefil olmak sahih değildir.
Mecelle md. 298: Sevm-i şirâ tarîkiyle ya’nî tesmiye-i semen olunarak iştirâ etmek üzere
müşterî kabz edip götürdüğü mal müşterî yedinde telef zâyi’ oldukda kıyemiyâttan olduğu
takdirde kıymetini ve misliyâttan olduğu takdirde mislini bâyi’a vermesi lâzım gelir
Mecelle md. 299: Sevm-i nazar tarîkiyle yani görmek yahut göstermek üzre kabzolunan mal
gerek bahâsı beyân olunsun ve gerek beyân olunmasın kâbızın yedinde emânet olarak bilâte’add telef ve zâyi’ olsa, zamân lâzım gelmez
181
ِ ‫وَﳚ‬
ِ ‫ﻴﻖ اﻟ َﻜﻔﺎﻟَِﺔ ﺑِ َﺸﺮ ٍط ﻣ َﻼﺋٍِﻢ )ف( َﻛ َﺸﺮ ِط وﺟ‬
‫ﺖ‬
َُُ
َ ‫ "ﻣﺎ َﺎﺑﻳـَ ْﻌ‬:ُ‫ َوُﻫ َﻮ ﻗَـ ْﻮﻟُﻪ‬،‫ﻮب اﳊَ ّﻖ‬
ُ ‫ﻮز ﺗَـ ْﻌﻠ‬
ُُ ْ
ُ ْ
ِ َ َ‫ أو "ﻣﺎ َذاب )وﺟﺐ وﺛﺒﺖ( ﻟ‬،"‫ﻼ� ﻓَـﻌﻠﻲ‬
‫ ْأو ﺑِ َﺸ ْﺮ ِط‬،"‫ﻠﻲ‬
‫ﺼﺒَﻚ ﻓَـ َﻌ ﱠ‬
‫ﻚ َﻋﻠَْﻴﻪ ﻓَـ َﻌ ﱠ‬
َ ‫ﻠﻲ" ْأو "ﻣﺎ َﻏ‬
َ
ْ ‫ﻓُ ً َ ﱠ‬
ِ ِ ‫ﻜﺎن‬
ِ
ِْ ‫ أو ﺑِ َﺸﺮ ِط ﺗَـﻌ ﱡﺬ ِر‬،‫ﻮل ﻋْﻨﻪ‬
ِِ
ِ ‫إﻣ‬
‫اﻻ ْﺳﺘِﻴ َﻔ ِﺎء‬
‫ "إ ْن ﻗَﺪ َم ﻓَﻼ ٌن ﻓَـ َﻌ ﱠ‬:‫ َﻛ َﻘ ْﻮﻟﻪ‬،‫اﻻﺳﺘﻴﻔﺎء‬
ْ
ْ
َ ْ ْ ُ َ ٌ ‫ﻠﻲ" َوُﻫ َﻮ َﻣ ْﻜ ُﻔ‬
ِِ
،"‫ﻠﻲ‬
‫ﻏﺎب ﻓَـ َﻌ ﱠ‬
َ ‫ "إ ْن‬:‫َﻛ َﻘ ْﻮﻟﻪ‬
Kefâletin şarta taliki mutlak olarak caiz değilken, ibarede altı çizili 3 şartta
caizdir.
Kefâletin mülaim/uygun bir şarta taliki caizdir. Şu üç şekilde olduğu gibi:
1. Hakkın vücûbu şartı. Mesela “filan ile alışveriş yap, bir şey çıkarsa ben
kefilim” ya da “senin için ondan bir alacak çıkacak olursa benim
üzerimedir” ya da “ senden gasbedilecek olursa ben öderim” gibi. Yani
hakkın meydana gelmesi şartı ile kefil olmak.
2. Borcu tahsil edebilme imkanının şartı. “Borçlu olan filan kişi geldiğinde
bana haber ver, ondan borcunu almak bana aittir.” Filan dediği kişi
mekfûlun anhtır.
3. Borcu alma imkansızlığının olduğu şartlar. “borçlu kaybolursa –yani
alacağını alman imkansızlaşırsa- borcu bana aittir” demek gibi.
ِ ِ ‫وﻻ َﳚ‬
ِِ ِ
ِ
‫أﺟ ًﻼ ﺄﺑ ْن‬
ُُ َ
َ ‫ ﻓَـﻠَ ْﻮ َﺟ َﻌﻠَ ُﻬﻤﺎ‬،"‫ﻳﺢ" ْأو "ﺟﺎءَ اﻟْ َﻤﻄَُﺮ‬
ُ ‫ "إ ْن َﻫﺒﱠﺖ اﻟﺮ‬:‫ﻮز ﲟُ َﺠﱠﺮد اﻟﺸ ْﱠﺮط َﻛ َﻘ ْﻮﻟﻪ‬
ِ ِ
ِ
ِ ُ ‫ﺼﺢ )اﻟﺸﺮ‬
ِ
ًّ ‫ﺎل‬
.‫ﺣﺎﻻ‬
ِ ‫اﻟﺮ‬
ُ ‫ﺐ اﻟْ َﻤ‬
َ
ّ َ‫ﻳﺢ ﻻ ﻳ‬
ّ ‫ َﻛ َﻔ ْﻠﺘُﻪُ إﱃ َﳎﻲء اﻟْ َﻤﻄَ ِﺮ ْأو إﱃ ُﻫﺒُﻮب‬:‫ﻗﺎل‬
ُ ‫ َوﳚ‬،(‫ط‬
Mutlak herhangi bir şart ile kefâlet olmaz. Mesela “rüzgar eserse ben
kefilim” ya da “yağmur yağarsa ben kefilim” gibi şartlar.
“Rüzgarın esişine kadar” veya “yağmurun gelişine kadar kefilim” derse,
şart sahih olmaz ama kefâlet sahih olur. Bu durumda mal borçtur ve hemen
ödenmesi gerekir.
ٍ
ِ َ‫ﻚ ﻋﻠَﻴ ِﻪ" ﻓ‬
ِ ‫ "ﺗَ َﻜ ﱠﻔ ْﻠ‬:‫ﻗﺎل‬
َ ‫ﻓَِﺈ ْن‬
ُ
ْ َ َ َ‫ﺖ ﲟَﺎ ﻟ‬
ُ‫ َوإ ْن َﱂْ ﺗَ ُﻜ ْﻦ ﻟَﻪ‬،(‫)اﻟﻜﻔﻴﻞ‬
ُ‫ﻘﺎﻣﺖ اﻟﺒَـﻴِّﻨَﺔُ ﺑِ َﺸ ْﻲء ﻟَ ِﺰَﻣﻪ‬
َ
َ
ِ ‫اﳌﻘﱠﺮ واﻟﻜﻔﻴﻞ‬
ِ ‫ﺑـﻴِﻨﺔٌ ﻓﺎﻟْ َﻘﻮ ُل ﻗَـﻮ ُل اﻟ َﻜ ِﻔ ِﻴﻞ )ﻷن اﻹﻗﺮار ﻳﻠﺰم‬
ِ
‫اﻷﺻﻴﻞ َﻋﻠَْﻴ ِﻪ‬
‫ َوﻻ ﻳُ ْﺴ َﻤ ُﻊ ﻗَـ ْﻮ ُل‬،(‫ﻣﻘﱞﺮ‬
ََّ
ْ ْ
.(‫)ﻋﻠﻰ اﻟﻜﻔﻴﻞ‬
“Senin filandan alacağına ben kefil oldum” derse ve alacaklı kişi de
alacaklı olduğuna dair bir delil/şahit getirse, o borç kefilim diyen kişinin borcu
182
olur. Borçlu olanın bir delili/şahidi bulunmaz ise, söz kefilin sözüdür. Çünkü
burada kefil ikrârda bulunmuş gibi oluyor. Bu yüzden onun sözü geçerli olur.
Borçlunun kefil aleyhine sözü dinlenmez. Yani bu durumda alacaklı ile
kefilin sözü muteber, borçlunun sözü ise muteber değildir.
ِ َ‫ وﺗ‬،‫ﺼ ﱡﺢ اﻟ َﻜﻔﺎﻟَﺔُ ﺎﺑﳊﻤ ِﻞ ﻋﻠﻰ داﺑﱠٍﺔ ﺑِﻌﻴﻨِﻬﺎ‬
ِ َ‫وﻻ ﺗ‬
.‫ﺼ ﱡﺢ ﺑَـﻐَ ِْﲑ َﻋْﻴﻨِﻬﺎ‬
َ َْ
َ َْ
َ
Kefile “bunu şurdan şuraya sadece şu hayvan ile götüreceksin” dense bu
olmaz. Çünkü yükü, belirli bir hayvan ile götürmeyi kimse garanti edemez. O
hayvanın ölme ihtimali vardır. Öyleyse muayyen bir vasıta ile değil, herhangi bir
vasıta ile kefil olunur.
ِ
ٍِِ
ِ
‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ َﱂْ ﻳـَْﺮِﺟ ْﻊ َﻋﻠﻰ‬
َ ‫ﻴﻞ َﻋ ِﻦ‬
َ ُ‫ ﻓَ َﻤﺎ أ ﱠداﻩ‬،‫اﻵﺧ ِﺮ‬
ٌ ‫ َوُﻛ ﱡﻞ َواﺣﺪ ﻣْﻨـ ُﻬﻤﺎ َﻛﻔ‬،‫)رﺟﻼن( َﻋﻠَْﻴﻬﻤﺎ َدﻳْ ٌﻦ‬
ِ ِ ‫ﺎﺣﺒِ ِﻪ ﺣﱴ ﻳ ِﺰﻳﺪ ﻋﻠﻰ اﻟﻨِّﺼ‬
ِ‫ﺻ‬
،ِ‫ﺎﺑﻟﺰ�دة‬
َ ‫ﻒ ﻓَـﻴَـ ْﺮﺟ ُﻊ‬
َ َ َ‫ﱠ‬
ْ
َ
İki adamın bir yere borcu var. Ayrıca herbiri diğerine kefil olmuş. Bu
ikisinden birisi ne ödediyse ortağına rücû edemez. Ta ki ödediği miktar borcun
yarısını aşıncaya kadar. O zaman ortağına rücû edebilir.
Mesela 1000 lira borca iki kişi ortak girmiş. İkisi de birbirine kefil olmuş.
Birisi 250 lira ödedi diyelim. 125 lirayı diğerinden isteyemez. Çünkü henüz kendi
hissesini ödememiştir. Ama 500 lirayı tamamlayıp bi 100 lira daha fazla öderse o
zaman ortağından ister.
ِ
ِ
ٍِِ
ِ
‫ﺼ ِﻔ ِﻪ‬
ْ ‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ َر َﺟ َﻊ ﺑِﻨ‬
َ ‫ﻴﻞ َﻋ ِﻦ‬
َ ُ‫ ﻓَ َﻤﺎ أ ﱠداﻩ‬،‫اﻵﺧ ِﺮ‬
ٌ ‫ﻓَﺈ ْن ﺗَ َﻜﻔﱠﻼ َﻋ ْﻦ َر ُﺟ ٍﻞ َوُﻛ ﱡﻞ َواﺣﺪ ﻣْﻨـ ُﻬﻤﺎ َﻛﻔ‬
.‫اﻵﺧ ِﺮ‬
َ ‫َﻋﻠﻰ‬
İki kişi bir adama kefil olsa ve bu iki kişi de aralarında kefil iseler;
bunlardan birisi ne öderse ödesin yarısını diğer ortağından ister.
ِ ‫وإِ ْن ﺿ ِﻤﻦ ﻋ ِﻦ رﺟ ٍﻞ ﺧﺮ‬
ِ ِ
ِ
‫ﺐ ِﲝَ ٍّﻖ )ﺑﺒﺪل( َﻛ َﻜ ْﺮ ِي‬
َ ‫اﺟﻪُ َوﻗ ْﺴ َﻤﺘَﻪُ َوﻧـَ َﻮاﺋﺒَﻪ‬
َ ََ ُ َ َ َ َ َ
ُ ‫ﺟﺎز إ ْن ﻛﺎﻧَﺖ اﻟﻨـ َﱠﻮاﺋ‬
ِ ِ ِ ‫اﻟﻨـﱠﻬ ِﺮ وأُﺟﺮِة اﳊﺎ ِر ِس وﲡ ِﻬﻴ ِﺰ اﳉﻴ‬
ِ
ِ َ‫ ﺗ‬:‫ ﻗﺎﻟﻮا‬،‫ﻛﺎﳉﺒﺎ�ت‬
‫ﺼ ﱡﺢ‬
‫ﺳﺎرى َوإ ْن َﱂْ ﺗَ ُﻜ ْﻦ ِﲝَ ٍّﻖ‬
َْ
َْ
َ ُ‫ﺶ َوﻓ َﺪاء اﻷ‬
ُ
َْ ْ
.‫)اﻟﻜﻔﺎﻟﺔُ( ﰲ َزﻣﺎﻧِﻨﺎ‬
183
Biri bir adamın haracına (mahsul vergisi), kısmetine, 158 hak(bedel)
karşılığında tahakkuk edilen nevâib vergilerine kefil olabilir. Nevaibe örnekler:
Sulamak için ırmağın temizlenmesi, bekçi ücreti, orduyu donatmak, düşman
elindeki esirleri kurtarmak için para toplamak. Bunlara kefil olunabilir.
Eğer bu vergiler devletin koyduğu vergiler gibi bir hak karşılığında değil
ise de zamanımızda bunlarda da kefâlet sahihtir.
Mesela bir köyden bir sulama kanalı geçirecektir. O köyden geçirilecek olan sulama
kanalının masrafları köy halkı arasında paylaştırılır. Burada kısmetten maksat budur.
158
184
‫اﳉﺰء اﻟﺜﺎﻟﺚ‬
(‫َﻣ ْﻦ ﻳُِﺮِد ﷲُ ﺑِِﻪ َﺧْﻴـًﺮا ﻳـُ َﻔ ِّﻘ ْﻬﻪُ ﰲ اﻟ ّﺪﻳ ِﻦ )ﺣﺪﻳﺚ ﺻﺤﻴﺢ‬
ِ ‫ﺑِﺴ ِﻢ‬
‫ﷲ اﻟ ﱠﺮ ْﲪَ ِﻦ اﻟ ﱠﺮِﺣ ِﻴﻢ‬
ْ
‫ﻛﺘﺎب اﳊﻮاﻟﺔ‬
Havâle
Havâlenin tarifi: (‫ )ﻧﻘﻞ اﻟﺪﯾﻦ ﻣﻦ ذﻣﺔ إﻟﻰ ذﻣﺔ‬Borcu bir zimmeten başka bir zimmete
aktarmaktır. Kefâlette zimmeti zimmete eklemek varken havâlede aktarma vardır.
Istılahları:
Muhîl (‫)اﻟﻤﺤﯿﻞ‬: havâle eden, borçlu
Muhtâl-Muhâlun leh (‫ اﻟﻤﺤﺎل ﻟﮫ‬- ‫)اﻟﻤﺤﺘﺎل‬: Alacaklı olan
Muhtâlun aleyh-Muhâlun aleyh (‫)اﻟﻤﺤﺘﺎل ﻋﻠﯿﮫ – اﻟﻤﺤﺎل ﻋﻠﯿﮫ‬: havâle edilen,
havâleyi üstlenen kişi.
Muhâlun bih (‫)اﻟﻤﺤﺎل ﺑﮫ‬: Havâlenin konusu, borç.
Tevâ (‫)اﻟﺘﻮى‬: Havâlenin muhâlun aleyh tarafından inkarı ve ispatsızlığı veya
muhâlun aleyhin iflas etmesi.
ِ
ِ
ِ ‫ﺘﺎل واﻟْﻤ‬
ِ ‫ﺿﺎ اﻟْﻤ ِﺤ ِﻴﻞ واﻟْﻤﺤ‬
ِ ِ ِ
‫ﺤﺎل َﻋﻠَْﻴ ِﻪ؛‬
ُْ
ُ
ُ َ ‫ َوﺗَﺼ ﱡﺢ ﺑ ِﺮ‬،‫ﻫﻲ ﺟﺎﺋَﺰةٌ ﺎﺑﻟﺪﱡﻳُﻮن ُدو َن اﻷﻋﻴَﺎن‬
َ ‫َو‬
Havâle aynlarda değil, deynlerde caizdir. Çünkü aynın nakle imkanı yoktur.
Yeri neyse oraya aittir. Ancak deynin yeri zimmettir.
Havâle; muhîl, muhtâl ve muhâlun aleyhin rızası ile olur.
Muhîlin isteği olmadan yapılırsa bu teberrû olur.
ِ ‫وإذا َﲤﱠ‬
‫)اﻟﺪاﺋﻦ( ِﻣ ْﻦ‬
‫ﺘﺎل‬
‫ﻣﺎت‬
ُ ‫)اﶈﻴﻞ( ﻻ �ْ ُﺧ ُﺬ اﻟْ ُﻤ ْﺤ‬
‫ئ )ز( اﻟْ ُﻤﺤﻴِ ُﻞ ﱠ‬
َ ‫ﺖ اﳊََﻮاﻟَﺔُ ﺑَِﺮ‬
َ ‫ﺣﱴ ﻟَْﻮ‬
َ
ُ
ُ
ِ ‫ ﻟَ ِﻜﻦ �ْﺧ ُﺬ )اﻟﺪاﺋﻦ( َﻛ ِﻔ ًﻴﻼ ِﻣﻦ اﻟﻮرﺛَِﺔ أو ِﻣﻦ اﻟﻐﺮ‬،‫ﺗ ِﺮَﻛﺘِ ِﻪ‬
،‫ﻣﺎء )اﻟﺪاﺋﻨﻮن اﻵ َﺧُﺮون( َﳐﺎﻓَ َﺔ اﻟﺘـ َﱠﻮى‬
َ
ُ ْ
ُ
َُ َ ْ َ َ َ
185
Havâle tamam olunca, muhîl borçtan sorumlu olmaz. Hatta muhîl ölse,
muhtâl muhîlin terikesinden borcunu alamaz.
Fakat muhtâl, varislerden ya da terikeden pay alacak diğer alacaklılardan
muhtâlun aleyhin iflas etmesi korkusundan dolayı kefil alır.
ِ ‫َوﻻ ﻳـَْﺮِﺟ ُﻊ َﻋﻠَ ِﻴﻪ )ﻋﻠﻰ‬
،(‫ﺤﺎل َﻋﻠَْﻴ ِﻪ ُﻣ ْﻔﻠِ ًﺴﺎ )ﺳﻢ ف( )اﻟﺘﻮى‬
ُ ‫ﻮت اﻟْ ُﻤ‬
ُ ‫اﶈﻴﻞ( اﻟْ ُﻤ ْﺤ‬
َ ُ‫ﺘﺎل إﻻﱠ أ ْن َﳝ‬
ِ ‫)اﶈﺘﺎل ﻋﻠﻴﻪ( )ف( وﻻ ﺑـﻴِﻨَ َﺔ َﻋﻠَﻴ ِﻪ )ﻋﻠﻰ‬
.(‫ﻗﺒﻮل اﳊﻮاﻟﺔ‬
‫ْأو َْﳚ َﺤ َﺪ‬
ُ
ْ َّ َ
Muhtâl, muhîle şu iki durumda rücû edebilir:
1) muhtâlun aleyh müflisen öldüğünde
2) muhtâlun aleyh havâleyi inkâr edip, kabul ettiğine dair de aleyhine bir
delil bulunmadığında.
ِ ِ ُ ‫ﻓﺈ ْن ﻃﺎﻟَﺐ )رﺟﻊ( اﻟْﻤﺤ‬
َ َ‫ﻴﻞ ﻓ‬
َ ‫ﺖ ﺑِ َﺪﻳْ ٍﻦ ﱄ َﻋﻠَْﻴ‬
ُ ‫أﺣ ْﻠ‬
ُْ
ْ‫ﻚ" َﱂ‬
َ ‫ "إﱠﳕَﺎ‬:(‫ﻘﺎل )اﶈﻴﻞ‬
َ
َ ‫ﺘﺎل َﻋﻠَْﻴﻪ اﻟْ ُﻤﺤ‬
ِ
ِ ‫)ﻗﻮل‬
‫ﻘﺎل‬
‫أﺣ ْﻠﺘَِﲏ‬
َ َ‫ﺘﺎل ِﲟَﺎ أﺣﺎﻟَﻪُ ﺑِِﻪ ﻓ‬
ُ ‫ﻳـُ ْﻘﺒَ ْﻞ‬
ُ
َ ‫ﻴﻞ اﻟْ ُﻤ ْﺤ‬
َ ‫ "إﱠﳕَﺎ‬:(‫)اﶈﺘﺎل‬
َ َ‫ َوإ ْن ﻃﺎﻟ‬،(‫اﶈﻴﻞ‬
ُ ‫ﺐ اﻟْ ُﻤﺤ‬
.(‫)ﻗﻮل اﶈﺘﺎل‬
ُ ‫ﻚ" َﱂْ ﻳـُ ْﻘﺒَ ْﻞ‬
َ ‫ﺑِ َﺪﻳْ ٍﻦ ﱄ َﻋﻠَْﻴ‬
Muhtâlun aleyh, muhîlden borcu isterse ve muhîl de “benim senden alacak
olduğum bir borç mukabilinde ben seni o adama havâle etmiştim” dese, bu
durumda muhîlin sözü kabul edilmez. Yani muhtâlun aleyh muhîle rücû edebilir.
Muhîl, muhtâle borcunu muhtâlun aleyhten almasını söylese ve muhtâl
“benim senden alacağım bir borç karşılığında sen beni havâle etmiştin” dese,
muhtâlin sözü kabul edilmez. Bunun sebebi halk arasında havâle kelimesi, vekâlet
yerinde kullanılabildiği içindir.
Muhîl ile muhâlün leh ihtilaf edip muhîl "ben seni muhâlün aleyhde olan
alacağımı
almak için havâle ettim" deyip muhâlün leh de "hayır benim sende olan borcu
almaklığım için beni havâle ettin" dese söz, muhîlin olur çünkü borçlu
olduğunu
münkirdir. Havâle tabiri ise vekâlet yerinde istimâl olunabilir. (bkz. İstilahat-ı
Fıkhiyye Kamusu, 6/309 paragraf 69)
186
‫ﻛﺘﺎب اﻟﺼﻠﺢ‬
Sulh
Sulh karşılıklı rıza ile bir alacaktan vazgeçip yerine başka bir şey tahsil
etmektir.
Istılahları:
Musâlih (‫)اﻟﻤﺼﺎﻟﺢ‬: sulh yapan taraflar
Musâlahun anh (‫)اﻟﻤﺼﺎﻟﺢ ﻋﻨﮫ‬: vazgeçilen bedel
Musâlahun bih-müddeâ bih (‫ اﻟﻤﺪﻋﻰ ﺑﮫ‬-‫)اﻟﻤﺼﺎﻟﺢ ﺑﮫ‬: borç
Musâlahun aleyh-bih (‫)اﻟﻤﺼﺎﻟﺢ ﻋﻠﯿﮫ – اﻟﻤﺼﺎﻟﺢ ﺑﮫ‬: sulhun bedeli(tahsil edilecek
yeni bedel).
Sulh üçe ayrılır:
1. Sulh an-ikrâr: Her iki taraf için de muâvezâttandır ve mübâdele
hükmündedir. Yani burada ya bey’ ya da icâre hükümleri geçerli olacaktır.
Mesela,
“Benim senden 100 lira alacağım var.”
“Evet var.”
“100 lira yerine filan malını ver/bana 1 gün çalış”
“Tamam verdim/tamam çalışırım.”
2. Sulh an-sükût: Müddeî için muâveza, müddeâ aleyh için yeminden
kurtuluş gibidir ve fedakarlıktır.
Mesela,
“Benim senden 100 lira alacağım var, bunun yerine filan malını
ver/sen bana 1 gün çalış”
Sükût ediyor ve “tamam çalışayım” diyor.
3. Sulh an-inkâr: Müddeî için muâveza, müddeâ aleyh için yeminden kurtuluş
gibidir ve fedakarlıktır.
Mesela,
“Benim senden 100 lira alacağım var, bunun yerine filan malını ver/sen
bana 1 gün çalış.”
“Senin benden alacağın yok ama yine de işini yapayım.”
Aralarındaki fark şudur: Musâlahun anh tarla, musâlahun aleyh/bih de ev olsun.
187
 Sulh an-ikrârda her ikisi için de muâvezât olduğundan ötürü hem tarla hem
de ev için şuf’a meydana gelir.
 Sulh an-sükût ve sulh an-ikrâr da ise; tarla için şuf’a meydana gelmezken,
ev için şuf’a meydana gelir. Yani müddeî şuf’a konusunda taraf olurken,
müddeâ aleyh taraf olmaz.
ِ ‫ُﳚﻮز )اﻟﺼﻠﺢ( ﻣﻊ اﻹﻗْﺮا ِر واﻟ ﱡﺴ ُﻜ‬
‫ﻮت )ف( َواﻹﻧْﻜﺎ ِر )ف(؛ ﻓﺈ ْن ﻛﺎ َن َﻋ ْﻦ إِﻗْـَﺮا ٍر َوُﻫ َﻮ ِﲟَ ٍﺎل‬
ُ
ََ
ٍ ‫)ﻋﻠﻰ‬
ٍ ‫ وإ ْن ﻛﺎ َن ِﲟَﻨَﺎﻓﻊ )ﻋﻠﻰ ﻣﻨﺎﻓﻊ( َﻋﻦ‬،‫ﻣﺎل( َﻋﻦ ﻣ ٍﺎل ﻓَـﻬﻮ ﻛﺎﻟْﺒـﻴ ِﻊ‬
‫ﻛﺎﻹﺟﺎرة‬
‫ﻣﺎل ﻓَـ ُﻬ َﻮ‬
ْ
َ
َ
َ َْ َ ُ َ ْ
Sulh; ikrâr, sükût ve inkar ile caizdir. İmam Şafiî son ikisini kabul etmez.
Sulh an-ikrârda bir maldan vazgeçip bir mal almak üzere anlaşsalar bu
alışveriş gibi olur. Bir maldan vazgeçip bir emek alınacaksa, bu icâre gibidir.
Mecelle md. 1548: Bir mâl-i mu’ayyen da’vâsından an-ikrârin sulh eğer mal
üzerine vâki’ olur ise bey’ hükmündedir.
ِ ‫ و ِإن‬،‫ض‬
ِ ِ ‫ﻓﺈن اُﺳﺘُ ِﺤ ﱠﻖ ﻓِ ِﻴﻪ ﺑـﻌﺾ اﻟْﻤﺼﺎ َِﱀ ﻋْﻨﻪ رﱠد ِﺣ ﱠ‬
ِ
ِ
‫ﻴﻊ َرﱠد‬
ْ َ ِ ‫ﺼﺘَﻪُ ﻣ َﻦ اﻟﻌ َﻮ‬
ْ
ُ ‫اﺳﺘُﺤ ﱠﻖ اﳉَﻤ‬
َ ُ َ َ ُ ُ َْ
ِ
ِ ‫ وإن‬،‫اﳉ ِﻤﻴﻊ‬
ِ
ِ ‫ َوِﰲ اﻟﺒَـ ْﻌ‬،ُ‫ﺼﺎ َِﱀ َﻋْﻨﻪ‬
.‫ﺼﺘِ ِﻪ‬
‫ﺾ ِِﲝ ﱠ‬
ْ َ َ َ
َ ‫ﺼﺎ َِﱀ َﻋﻠَْﻴﻪ َر َﺟ َﻊ )اﳌﺪﻋﻲ( ﺑ ُﻜ ّﻞ اﻟْ ُﻤ‬
َ ‫اﺳﺘُﺤ ﱠﻖ ُﻛ ﱡﻞ اﻟْ ُﻤ‬
Musâlahun anhın bir kısmı başkasına ait çıkarsa, başkasına ait çıkan
kısmın hissesi kadarını o kişiye iade eder.
Tamamı başkasına ait çıksa, musâlahun aleyhin tamamını iade eder.
Musâlahun aleyh başkasına ait çıksa, musâlahun anhtaki iddiasına geri
döner. Yani sulh iptal edilir eski iddiaya geri dönülür. Bir kısmı başkasına ait
çıksa o kadar oranı iade eder.
ٍ
ِ
ٍ
‫ﱠﻋﻰ‬
‫َواﻟ ﱡ‬
َ ‫ﻌﺎو‬
َ ‫ ِوﰲ َﺣ ّﻖ اﻟْ ُﻤﺪ‬،(‫ﺿﺔٌ ﰲ َﺣ ّﻖ اﻟْ ُﻤﺪﱠﻋﻲ )اﻟﺪاﺋ ِﻦ‬
َ ‫ﺼ ْﻠ ُﺢ َﻋ ْﻦ ُﺳ ُﻜﻮت ْأو إﻧْﻜﺎر ُﻣ‬
ِ ِ‫ﻋﻠَﻴ ِﻪ )ﻋﻠﻰ اﳌﺪﻳ ِﻦ( ِﻻﻓْﺘ‬
ِ ‫ﺪاء اﻟﻴَ ِﻤ‬
،‫ﲔ‬
َْ
Sulh an-sükût ya da sulh an-inkâr, alacaklı konusunda muâvezâdır.
Borçlu konusunda ise yeminden kurtuluş gibidir.
188
ِ ِ ِ ‫و ِإن‬
‫)اﻟﺪاﺋﻦ( إﱃ‬
‫ﺼﺎ َﱀُ َﻋﻠَْﻴ ِﻪ َر َﺟ َﻊ‬
ْ َ
َ ‫اﺳﺘُﺤ ﱠﻖ ﻓﻴﻪ )ﰲ اﻟﺼﻠﺢ ﻋﻦ ﺳﻜﻮت أو إﻧﻜﺎر( اﻟْ ُﻤ‬
ُ
ِ ‫ و ِإن‬،‫ و ِإن اﺳﺘُ ِﺤ ﱠﻖ اﻟْﻤﺼﺎ َﱀ ﻋْﻨﻪ رﱠد اﻟﻌِﻮض‬،ِ‫ﺾ ﺑَِﻘ ْﺪ ِرﻩ‬
ِ ‫ﱠﻋ َﻮى ﰲ ُﻛﻠِّ ِﻪ وﰲ اﻟﺒَـ ْﻌ‬
ْ ‫اﻟﺪ‬
ُ ‫اﺳﺘُﺤ ﱠﻖ ﺑَـ ْﻌ‬
ُ‫ﻀﻪ‬
ْ َ َ َ ََُُ َ ُ
ْ َ
،‫ﻮﻣ ِﺔ ﻓِ ِﻴﻪ‬
‫َرﱠد ِﺣ ﱠ‬
ُ ُ‫ﺼﺘَﻪُ َوَر َﺟ َﻊ ﺎﺑﳋ‬
َ‫ﺼ‬
Sulh an-sükût ve an inkârda, musâlahun aleyh başkasına ait çıkarsa,
müddeî en baştaki davasına geri döner. Bir kısmı başkasına ait çıkarsa o
oranda eski borca döner.
Musâlahun ahn başkasına ait çıkarsa, ivazın tamamını iade eder. Bir kısmı
başkasına ait çıkarsa, bu durumda onun hissesini iade eder ama o konuda
iddiasına devam eder.
ِ ِ ِ ‫ﻼك اﻟﺒ َﺪ ِل‬
ِ ْ َ‫ﺼﻠ‬
.‫ﲔ‬
ْ ‫ﻛﺎﺳﺘ ْﺤ َﻘﺎﻗﻪ ﰲ اﻟ َﻔ‬
ْ
َ ُ ‫َوَﻫ‬
Bedelin helak olması her iki meselede de istihkâkı hükmündedir.
Yani musâlahun aleyh başkasına ait çıktığında hüküm ne idiyse teslim etmeden
önce yok olduğunda da hüküm odur.
ٍ ‫ﺼ ْﻠﺢ َﻋﻦ َْﳎ‬
،‫ﻮز إﻻﱠ َﻋﻠﻰ َﻣ ْﻌﻠُ ٍﻮم‬
َ
ُ ُ‫ َوﻻ َﳚ‬،(‫ﻬﻮل )ف‬
ُ ُ‫وﳚ‬
ْ ُ ‫ﻮز اﻟ ﱡ‬
Musâlahun anhın meçhul ya da malum olması farketmez. Fakat
musâlahun aleyhin mutlaka malum olması gerekir.
Yani teslim edilmesi gereken bedelin malum olması şarttır. Vazgeçilen bedelin
malum olması şart değildir. Çünkü teslim edilecek bir şey yoktur. Dolayısıyla teslim
edilecek her şey malum olmalıdır. Mesela adam birisine gidip “senin bana borcun
(meçhul) var karşılığında şu dükkanını(malum) bana ver” dese caizdir.
ِ ‫ وﻻ َﳚﻮز ﻋ ِﻦ اﳊ ُﺪ‬،‫وﳚﻮز ﻋﻦ ِﺟﻨﺎﻳ ِﺔ اﻟﻌﻤ ِﺪ واﳋ ِﻄِﺄ‬
،‫ود‬
ُ َ ُ ُ َ َ َ َْ َ ْ َ ُ ُ
Hataen ve kasten yapılmış öldürmelerde sulh caizdir. Yani hem kısas hem
de diyet musâlahun anh olabilir. Hadlerde ise sulh caiz değildir. Çünkü hadler
Allah Teâlâ’nın hakkıdır. O’nun yerine kimse af yetkisini kullanamaz, fedâkarlıkta
bulunamaz.
189
ِ ٍ
ٍِ
ٍ ‫ت ﰒُﱠ ﺻﺎ َﳊْﺘﻪ َﻋﻠﻰ‬
‫ﱠﻋ َﻮى ﺟﺎز‬
ْ ‫ﻣﺎل )ﻣﻌﻠﻮم( ﻟﻴْﺘـ ُﺮَك اﻟﺪ‬
ُ َ َ ْ ‫ﻜﺎﺣﺎ ﻓَ َﺠ َﺤ َﺪ‬
ً ‫َوﻟَ ْﻮ ا ﱠد َﻋﻰ َﻋﻠﻰ ْاﻣَﺮأَة ﻧ‬
ٍ ‫ وﻟَﻮ ﺻﺎ َﳊﻬﺎ َﻋﻠﻰ‬،(‫ ﻻﻧﻪ ﺻﻠﺢ ﻋﻦ إﻧﻜﺎر‬،‫)اﻟﺼﻠﺢ ﻻ اﻟﻨﻜﺎح‬
‫ﺟﺎز‬
ِ ِّ‫ﻣﺎل ﻟِﺘُ ِﻘﱠﺮ ﻟَﻪُ ﺎﺑﻟﻨ‬
َ ‫ﻜﺎح‬
ٌ
َ َ َْ
ُ
ُ
ِ
ِ
،‫ﺟﺎز‬
ُ ‫)و‬
َ ‫ﺼﺎ َﳊَﻬﺎ‬
َ َ‫ﻜﺎح ﻓ‬
َ ّ‫ َوﻟَ ِﻮ ا ﱠد َﻋﺖ اﻟْ َﻤﺮأةُ اﻟﻨ‬،(‫ﻣﻬﺮا‬
ً ‫اﳌﺎل ُْﳚ َﻌ ُﻞ‬
Bir erkek bir kadının kendi karısı olduğunu iddia etse, kadın da bunu
inkar etse, sonra kadın o erkek ile bu davasından vazgeçsin diye bir mal
üzerine sulh etse caizdir. Fakat bu sulh nikahı kabullenme anlamına gelmez.
Erkek, kadına bir mal verme karşılığında bu iddiasını ikrâr etmesini istese
caizdir ve bu verilen bedel mehir gibi olur. Bu yeni nikah yapılıyor demek
değildir. Eski nikahın ispatlanmasıdır.
Kadın, nikahı erkek için iddia etse ve erkek onun ile sulh yapsa caizdir.
ِ
ٍ ‫ﺺ أﻧﱠﻪ َﻋﺒ ُﺪﻩ )ﻓَﺄَﻧْ َﻜﺮﻩ( ﻓَﺼﺎ َﳊﻪ َﻋﻠﻰ‬
.‫ﺟﺎز َوﻻ َوﻻءَ َﻋﻠَْﻴ ِﻪ‬
َ ‫ﻣﺎل‬
ُ َ َُ
ُ ْ ُ ٍ ‫َوإن ا ﱠد َﻋﻰ َﻋﻠﻰ َﺷ ْﺨ‬
Müddeî “falan kişi benim kölemdir” diye iddia etse, müddeâ aleyh olan da
onun ile mal karşılığında bir sulh yapsa caizdir. Fakat müddeînin, müddeâ
aleyhte velâ hakkı olmaz.
ِ ِ ِ‫ﻒ ﻗ‬
ِ
ِ ِ
ِ‫ﺼ‬
ِ ْ َ‫ﲔ ر ُﺟﻠ‬
ْ ‫اﻵﺧ ُﺮ َﻋﻠﻰ أ ْﻛ َﺜﺮ ﻣ ْﻦ ﻧ‬
َ ُ‫ﺼﺎ َﳊَﻪ‬
ْ‫ﻴﻤﺘﻪ َﱂ‬
َ َ‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ َوُﻫ َﻮ ُﻣﻮﺳٌﺮ ﻓ‬
َ ‫ﲔ أَ ْﻋﺘَـ َﻘﻪ‬
َ
َ َ ْ َ‫َﻋْﺒ ٌﺪ ﺑـ‬
.(‫)اﻟﻔﻀﻞ‬
‫َﳚُْﺰ‬
ُ
Bir köle iki adam arasında ortak olsa ve aralarından zengin olanı köleyi
azat etse, diğeri ile kölenin kıymetinin yarısından fazlasına sulh yapsa,
yarısından fazla olan kısım için caiz değildir.
Kaide: Sulhta mutlaka musâlahun aleyh, musâlahun anhten az olmalıdır.
Az olursa musalâhun aleyh kadarını tahsil edip kalanını iskât etti diye kabul
edilir. Fazla olursa bu seferde faiz olacağından dolayı kabul edilmez.
Mesela köle 10 bin lira idi. Birisi azat etti. Diğerinin 5 bin lirasını telef etti
sayılıyor. Sulh yapıp azat edenin diğer ortağa 6 bin vermesi caiz değildir. Çünkü faiz
olur. Fakat 4 bin verirse karşı taraf için bin lirasını iskât etti diye kabul edilir ve caiz
olur.
ِ ‫وﳚﻮز ﺻ ْﻠﺢ اﻟْﻤﺪ‬
ٍ ‫ﱠﻋﻲ اﻟْﻤْﻨ ِﻜﺮ َﻋﻠﻰ‬
‫ﻣﺎل ﻟِﻴُ ِﻘﱠﺮ ﻟَﻪُ ﺎﺑﻟْ َﻌ ْﲔ؛‬
ُ ُ ُ ُ َُ
َ ُ
İddia eden kişi, inkar eden kişi ile bir malın kendisine ait olduğunu ikrâr
etmesi için bir mal üzerine sulh yapabilir.
190
Mesela ben birisinin elindeki kalemin kendime ait olduğunu söylesem, o da
inkar etse, o kalemin bana ait olduğunu ikrâr etmesi için onunla bir silgi üzerine sulh
yapmam caizdir.
ِِ ِ
ٍ ‫ﱄ إ ْن ﺻﺎ َﱀ َﻋﻠﻰ‬
‫ﺻ ﱠﺢ؛ َوإ ْن‬
َ ‫ﺿ ِﻤﻨَﻪُ ْأو َﺳﻠﱠ َﻤﻪُ ْأو‬
‫ﻀ ِﻮ ﱡ‬
َ ‫ﻣﺎل َو‬
ُ ‫َواﻟْ ُﻔ‬
َ َ
َ "‫ " َﻋﻠﻰ أﻟْﻔﻲ َﻫﺬﻩ‬:‫ﻗﺎل‬
ٍ ِ ٍ ْ‫ "ﻋﻠﻰ أﻟ‬:‫ﻗﺎل‬
.(‫ﺼﺎ َِﱀ َﻋْﻨﻪُ )ﻋﻦ اﻟﻄﺮف اﻟﺜﺎﱐ‬
َ ‫ﻒ َﻋﻠﻰ‬
ُ ‫ﻒ ﻟ ُﻔﻼن" ﻳـَﺘَـ َﻮﻗﱠ‬
َ َ
َ ‫إﺟﺎزِة اﻟْ ُﻤ‬
Fuzûlî kişi borçlu konumundaki biri adına alacaklı ile sulh yaparsa, bunu
ödese ya da alacaklı kişiye teslim edip “sen filandaki alacağından vazgeç sana
kendimden şu 1000’i vereyim” dese sahihtir.
Fakat “başkasına ait olan şu 1000’i sana vereyim onun adına sulh
yapalım” dese, namına sulh yaptığı kişinin -yani bin kime ait ise- icâzetine
mevkûftur.
ِ ِ ٌ ‫ﺾ ﺣ ِّﻘ ِﻪ وإﺳﻘﺎ‬
ِ
ِ
‫ﺿﺔً؛‬
‫َواﻟ ﱡ‬
َ ‫ﻌﺎو‬
ْ ‫اﺳﺘَ َﺤ ﱠﻖ ﺑِ َﻌ ْﻘﺪ اﻟْ ُﻤ َﺪاﻳـَﻨَﺔ‬
ْ َ َ ِ ‫أﺧ ٌﺬ ﻟﺒَـ ْﻌ‬
ْ ‫ﺼ ْﻠ ُﺢ َﻋ ﱠﻤﺎ‬
َ ‫ﺲ ُﻣ‬
َ ‫ط ﻟ ْﻠﺒﺎﻗﻲ َوﻟَْﻴ‬
Bir adam alacağı borçtan aşağı bir paraya sulh yapsa sulh yaptığı kadar
kısmını tahsil etmiş, kalan kısmını ise iskât etmiş kabul edilir ve bu muâveza da
sayılmaz.
Borç ile sulh bedeli aynı cinsten olup sulh bedeli daha az olursa, sulh an-ikrâr
bile olsa muâveza değildir. Alacağın bir kısmını tahsil, kalan kısmını iskât anlamına
gelir. Mislîlerde de durum böyledir.
ِ ‫ﻒ ِدرﻫ ٍﻢ ِﲞَﻤ‬
ِ ْ‫ أو َﻋﻦ أﻟ‬،(‫ﺴﻤﺎﺋٍَﺔ )ﻋﻠﻰ ﲬﺴﻤﺎﺋﺔ‬
ِ
(‫ﻒ )درﻫ ٍﻢ‬
َ ‫ﻓَﺈ ْن‬
ْ َ ْ ْ‫ﺻﺎ َﳊَﻪُ َﻋﻠﻰ )ﻋﻦ( أﻟ‬
ْ ْ
ِ ِِ ٍ
ٍ ِ
ٍ
ِ
ٍ ِ
،‫ﺟﺎز‬
َ ً‫ ْأو َﻋ ْﻦ ﺣﺎﻟﱠﺔ ﲟﺜْﻠﻬﺎ )ﻋﻠﻰ ﻣﺜﻠﻬﺎ( ُﻣ َﺆ ﱠﺟﻠَﺔ‬،‫ﺟﻴَﺎد ﲞَ ْﻤﺴﻤﺎﺋَﺔ )ﻋﻠﻰ ﲬﺴﻤﺎﺋﺔ درﻫ ٍﻢ( ُزﻳُﻮف‬
،‫ﺻﺎ َﳊَﻪُ َﻋﻠﻰ َد�ﻧِ َﲑ ُﻣ َﺆ ﱠﺟﻠَ ٍﺔ َﱂْ َﳚُْﺰ‬
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
1000 dirhemden vazgeçip 500’e sulh yapmak ya da 1000 yeni paradan
vazgeçip 500 değeri düşük paraya sulh yapmak ya da ödeme vakti gelmiş
paradan vazgeçip aynı para üzerine vadeli olarak sulh yapsalar caizdir. Çünkü
bütün bu örneklerde musâlahun aleyh, musâlahun anhtan azdır. İlk iki örnekte iskât
ile fedâkarlık, son örnekte ise vadeden fedâkarlık olduğu için bu da caiz
görülmüştür.
Ama vakti gelmiş 1000 dirhem yerine vadeli olarak 1000 dinar ile sulh
yapılsa bu caiz değildir. Çünkü dirhem ile dinarın takası sarftır ve peşin olması
gerekir. Vade olursa ribe’n-nesîe olur.
191
Sulh da olsa cinsleri farklı olduğu için sarf sayılır. Fakat ilk örnekteki gibi
cinsler aynı olduğunda bu sulh, mübâdele sayılmaz.
ٍ ٍ
ٍ
ِ ‫ﻮد ِﲞَﻤ‬
ٍ ِ‫ﲬﺴﻤﺎﺋﺔ( ﺑ‬
‫ﻮز )ﻷﻧﻪ ﻳﻜﻮن ﻣﻌﺎوﺿﺔ‬
‫ﺴﻤﺎﺋٍَﺔ )ﻋﻠﻰ‬
ُ ُ‫ﻴﺾ ﻻ َﳚ‬
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
ْ ‫ﺻﺎ َﳊَﻪُ َﻋ ْﻦ أﻟْﻒ ُﺳ‬
‫ﻗﺎل‬
‫ﱠﻚ ﺑَِﺮيءٌ ِﻣ ْﻦ‬
َ ‫ َوﻟَ ْﻮ‬،(‫ ﻓﻴﻜﻮن رًﺎﺑ‬،‫إﱃ أﺟﻞ‬
‫ "أ َِّد ﱠ‬:ُ‫)اﻟﺪاﺋﻦ( ﻟَﻪ‬
َ ‫إﱄ َﻏ ًﺪا ﲬَْ َﺴ ِﻤﺎﺋٍَﺔ َﻋﻠﻰ أﻧ‬
ُ
ِ ِ
ٍ ِ
.(‫ﻒ ِﲝ ِﺎﳍَﺎ )س( )وﺑﻄﻞ اﻟﺼﻠﺢ‬
ُ ْ‫ ﻓَـﻠَ ْﻢ ﻳـُ َﺆّدﻫﺎ إﻟَْﻴﻪ ﻓﺎﻷﻟ‬،"‫ﲬَْﺴﻤﺎﺋَﺔ‬
1000 değersiz paradan vazgeçip, 500 ak akçe ile sulh yapmak caiz değildir.
Musâlahun aleyh, musâlahun anh’tan az olması gerekiyordu. Değersiz paranın halk
arasında pek kıymeti olmadığı için musâlahun aleyh daha fazla gibi sayılıyor.
Alacaklı, borçluya “bana yarın 500 öde, 1000 lira borcundan beri ol” derse
borçlu da yarın 500’ü ödemezse borcu 1000 olarak durur. Sulh bedeli îfâ edilmezse
sulh bâtıl olur.
ٍ ِ ِِ ِ
ِ ِ
ِ
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
َ َ‫ﺻﺎ َﱀ‬
َ‫ ﻓَ َﺸﺮﻳ ُﻜﻪُ إ ْن ﺷﺎء‬،(‫أﺣ ُﺪ اﻟ ﱠﺸﺮﻳ َﻜﲔ )اﻟﺪاﺋﻨَـ ْﲔ( َﻋ ْﻦ ﻧَﺼﻴﺒﻪ ﺑﺜَـ ْﻮب )ﻋﻠﻰ ﺛﻮب‬
ِ ِ
ِ
ِ ‫ﻒ اﻟﺜـﱠﻮ‬
‫ َوإ ْن ﺷﺎءَ اﺗـﱠﺒَ َﻊ‬،‫ب إﻻﱠ أ ْن ﻳـُ ْﻌ ِﻄﻴَﻪُ ُرﺑْ َﻊ اﻟﺪﱠﻳْ ِﻦ‬
ْ ‫أﺧ َﺬ ﻣْﻨﻪُ )ﻣﻦ اﻟﺸﺮﻳﻚ اﳌﺼﺎﻟﺢ( ﻧ‬
َ
ْ َ ‫ﺼ‬
ِ
،‫ﺼ ِﻔ ِﻪ‬
ْ ‫اﻟْ َﻤ ْﺪﻳُﻮ َن ﺑِﻨ‬
İki ortaktan biri kendi hisselerinden bir kumaş karşılığında vazgeçerek
sulh yapsa… Mesela; şirketin 1000 lira birinden alacağı var. Şirket iki ortaktan
oluşuyor. Ortaklardan biri kendi alacağı 500 liradan vazgeçip karşıyla kumaş
karşılığında sulh yapıyor. Ancak bu sulh da ortaktır çünkü deynler taksime müsait
değildir. Ortağı isterse ondan kumaşın yarısını alır. Ancak kumaşı ile sulh
yapan ortak eğer borcun çeyreğini, yani 500 liralık sulh değerinin yarısını, diğer
ortağına verecek olursa o zaman kumaştan pay isteyemez. Dilerse diğer ortak
borçludan alacağının yarısını ister.
ِ ِ ِ ‫)ﻣﻮﻗﻮف( ﺻ ْﻠﺢ أﺣ ِﺪ ِﳘﺎ ﰲ اﻟ ﱠﺴﻠَ ِﻢ )اﳌﺴﻠَ ِﻢ ﻓﻴﻪ( ﻋﻠﻰ‬
ِ ‫ﻣﻦ ر‬
‫أس اﻟْ َﻤ ِﺎل‬
‫ﻮز‬
ُ ُ‫َوﻻ َﳚ‬
ْ َ
ْ ‫أﺧﺬ ﻧَﺼﻴﺒِﻪ‬
َ ُ ُ ٌ
.(‫)س‬
Ortaklardan birisi müslemun fihteki hissesiyle re’su’l-mâldaki hissesini
iade üzerine sulh yapamaz/mevkûftur. Ortağın icâzetine bağlıdır.
192
Not: Müslemun fih kabzedilmeden üzerinde tasarrufta bulunulamaz. Mesela
ortağımla bana selem akdimiz üzerinden 1000 kalem gelecek. Ben kendi payım olan
500 kalem üzerinden gidip başkasıyla sulh yapamam.
ِ َ‫وإ ْن ﺻﺎ َﱀ اﻟﻮرﺛَﺔُ ﺑـﻌﻀﻬﻢ ﻋﻦ ﻧ‬
ِ‫ و ﱠ‬،ُ‫أﻋﻄَْﻮﻩ‬
‫ﺟﺎز ﻗَﻠِ ًﻴﻼ‬
ْ (‫ﺼﻴﺒِ ِﻪ ِﲟَ ٍﺎل )ﻋﻠﻰ ﻣﺎل‬
َ ‫وض‬
ٌ ‫اﻟﱰَﻛﺔُ ﻋُ ُﺮ‬
ْ َ ْ ُ َ ْ َ ََ َ َ َ
َ
،‫أﻋﻄَْﻮﻩُ ْأو َﻛﺜِ ًﲑا‬
ْ
Varisler içlerinden birisiyle ona verilecek bir mal karşılığında hissesinden
vazgeçmesi üzere sulh yapsalar ve terike de (koyun, inek, tarla, bahçe, ev eşyası
gibi) şeylerden meydana geliyorsa o kişiye verecekleri mal, hissesinden az olsun
fazla olsun caizdir. Çünkü bu malların cinsleri farklı ve kıyemî olup mislî
olmadıkları için biri diğerinden fazladır denilemiyor.
ِ
ِ
‫ﻚ ﻟَ ْﻮ‬
َ ‫ َوَﻛ َﺬﻟ‬،ُ‫ﻓﺄﻋﻄَْﻮﻩُ ِﺧﻼﻓَﻪ‬
ْ (‫أﺣ َﺪ اﻟﻨﱠـ ْﻘ َﺪﻳْ ِﻦ )اﻟﺪﻳﻨﺎر واﻟﺪرﻫﻢ‬
َ ‫َوَﻛ َﺬﻟ‬
ْ َ‫ﻚ إ ْن ﻛﺎﻧ‬
َ (ُ‫ﺖ )اﻟﱰﻛﺔ‬
،(‫ﻓﺄﻋﻄَْﻮﻩُ ِﻣْﻨـ ُﻬﻤﺎ )ﻷن اﳌﻌﺎﻣﻠﺔ ﺑﻄﺮﻳﻖ اﻻﻋﺘﺒﺎر‬
ْ ‫ﺖ )اﻟﱰﻛﺔُ( ﻧـَ ْﻘ َﺪﻳْ ِﻦ‬
ْ َ‫ﻛﺎﻧ‬
Terike dirhem ya da dinardan olsa ve sulh yapacakları hissedâra diğer
cinsden para verseler (dirhemse dinar, dinarsa dirhem) bu da caizdir.
Ama terike bir cinsten oluşsa ve ona verecekleri para da aynı cins olsa bu
takdirde ona verecekleri para, hissesinden fazla olamaz. Mutlaka az olması gerekir.
Terike dirhem ve dinardan oluşsa adama da dirhem ve dinar verseler bu
da caizdir. Bu da tarîk-i i’tibâr olarak değerlendirilir.
Yani aldığı dinarlar terikedeki dirhemlere mukabil, aldığı dirhemler de
terikedeki dinarlara mukabil sayılır.
(‫أﺣ ِﺪ اﻟﻨﱠـ ْﻘ َﺪﻳْ ِﻦ ﻓَﻼ ﺑُ ﱠﺪ أ ْن ﻳَ ُﻜﻮ َن )اﳌﺼﺎ َﱀُ ﻋﻠﻴﻪ‬
ً ‫ﺖ ﻧـَ ْﻘ َﺪﻳْ ِﻦ َوﻋُ ُﺮ‬
ْ َ‫َوﻟَ ْﻮ ﻛﺎﻧ‬
َ َ‫وﺿﺎ ﻓ‬
َ ‫ﺼﺎ َﳊُﻮﻩُ َﻋﻠﻰ‬
ِ َ‫أ ْﻛﺜَـﺮ ِﻣﻦ ﻧ‬
ِ ‫ذﻟﻚ اﳉْﻨ‬
‫ﺼ ْﻠ ِﺢ‬
‫ َوﻟَ ْﻮ ﻛﺎ َن ﺑَ َﺪ ُل اﻟ ﱡ‬،(‫ ﻷﻧﻪ ﺑﻄﺮﻳﻖ اﻻﻋﺘﺒﺎر‬،‫ﺲ ) ﰲ اﻟﱰﻛﺔ‬
َ ‫ﺼﻴﺒِ ِﻪ ِﻣ ْﻦ‬
ْ َ
.‫ﺟﺎز ُﻣﻄْﻠَ ًﻘﺎ‬
َ ‫ﺿﺎ‬
ً ‫)اﳌﺼﺎﱀ ﻋﻠﻴﻪ( َﻋَﺮ‬
Terike dirhem, dinar ve eşyalardan oluşuyorsa; iki paradan bir cinsi
üzerine anlaşırlarsa, musalâhun aleyhin normal hissesindeki aynı cinsten fazla
olması şarttır. Çünkü tarîk-i i’tibâr olması gerekir.
Mesela; 4 varis var. Terike 1000 dirhem, 100 dinar ve eşya var. Diyelim sulh
yapılacak olan alacağı malı dirhemden istesin. 1000 dirhemden alacağı 250 dirhem
193
idi. Ona bundan daha fazla verilmesi gerekir. 250’si dirhemdeki hissesinin, fazlası
da diğer malların karşılığıdır. Tıpkı kabzası dirhemle süslü kılıcın satılması gibi.
Sulh bedeli bu durumda eşya ise mutlak olarak caizdir. Hissesinden az
olsun fazla olsun farketmez.
ِ
ِ ِ‫وإ ْن ﻛﺎ َن ﰲ ﱠ‬
،‫ﻮز‬
ُ ُ‫ﻓﺄﺧَﺮ ُﺟﻮﻩُ ﻣْﻨﻬﺎ َﻋﻠﻰ أ ْن ﺗَ ُﻜﻮ َن )اﻟﱰﻛﺔُ( َﳍُْﻢ ﻻ َﳚ‬
ْ (‫اﻟﱰَﻛﺔ ُدﻳُﻮ ٌن )ﻋﻠﻰ اﻟﻨﺎس‬
َ
ِ
.‫ﺟﺎز‬
َ ‫َوإ ْن َﺷَﺮﻃُﻮا ﺑـََﺮاءَ َة اﻟﻐَُﺮﻣﺎء‬
Terike başkalarından alacaklı ise ve “mevcut terike bizim olsun, sen deyn
olanları al” deseler caiz olmaz. Çünkü deyn kısmete mahal değildir.
Kısmet aynlarda olur, deynlerde olmaz. Ayrıca borçlu, karşısında birçok kişi
olunca ödemeye daha gayret gösterirken, tek kişi olunca aldatması daha kolay olur.
Ama alacaklıların borcunu silseler bu takdirde caizdir.
Kaide: Kısmet aynlarda olur, deynlerden olmaz.
194
‫ﻛﺘﺎب اﻟﺸﺮﻛﺔ‬
Şirket
Birden fazla kimsenin bir mal veya hakta ortak olmasıdır.
Istılahları:
Şerik (‫)اﻟﺸﺮﯾﻚ‬/ Müşterik (‫)اﻟﻤﺸﺘﺮك‬/ Müşârik (‫)اﻟﻤﺸﺎرك‬: Ortaklara denir.
İştirâk (‫)اﻻﺷﺘﺮاك‬: Ortaklığa denir.
Şirket akidleri, müzâraa ve müsâkat ortaklıkları hariç, gayr-i lâzımdır.
Ortaklardan herhangi birisi diğer ortakların rızası olmaksızın tek taraflı olarak
şirketten ayrılabilir. Müzâraa ve müsâkat akidleri ise zararı önlemek için zararlı
çıkacak olanın lehine olarak lâzım olmuştur.
ِ ‫اﻟ ﱠﺸ ِﺮَﻛﺔُ ﻧـَﻮ‬
ٍ ‫ َﺷ ِﺮَﻛﺔُ ِﻣ ْﻠ‬:‫ﻋﺎن‬
.‫ َو َﺷ ِﺮَﻛﺔُ َﻋ ْﻘ ٍﺪ‬،‫ﻚ‬
ْ
Şirketler iki çeşittirler: mülk ve akid. Bir de ibâha vardır. Müellif bunu
ileride belirtecek.
I.
II.
III.
Şirket-i Mülk: Bu şirket; bir malda ortak olmakla, iki tarafın mallarının
karışmasıyla, miras malının henüz bölüşülmemiş olmasıyla oluşabilir. Yani
şirket-i mülk ticaret maksatlı değil, birden fazla kişinin karışık malını ifade
eder.
Şirket-i Akd: Şirketler arasında ticaret maksatlı olan tek şirkettir.
Şirket-i İbâha: Herkesin kullanımına açık olan hakların ortaklığı. Mesela;
yol, kırlar, denizler, sular ırmaklar herkese aittir. Av hayvanları da şirket-i
ibâhadır.
Şirket-i mülk oluştuktan sonra üzerine şirket-i akid de yapılabilir. Fakat
doğrudan şirket-i mülk ticaret maksatlı değildir.
I.
Şirket-i Mülk
ِ ‫ﻚ ﻧـَﻮ‬
ِ ِ
.ٌ‫ َواﺧﺘِﻴﺎ ِرﻳﱠﺔ‬،ٌ‫ َﺟ ِْﱪﻳﱠﺔ‬:‫ﻋﺎن‬
ْ ‫ﻓَ َﺸ ِﺮَﻛﺔُ اﻟْﻤ ْﻠ‬
Şirket-i mülk iki çeşittir: cebriyye ve ihtiyariyye.
195
1. Cebriyye: ortakların isteği dışında meydana gelmiş ortaklıklardır. Mesela
terikede varislerin hepsi ortaktır. Ve bu ortaklık onların isteğiyle
oluşmamıştır. Ya da birisi 5 kişiye bir mal hibe etmiştir. Birden fazla mal
karışmıştır. Bunların hepsi cebriyyedir.
2. İhtiyâriyye: Kişilerin kendi mallarını isteyerek karıştırmalarıdır.
Mesela iki kişi kendilerine ait 5 ve 10 tenekelik buğdaylarını isteyerek
birbirine karıştırsalar ihtiyârî ortaklık, bu buğdaylar sahiplerinin isteği dışında
birbirine karışsa cebrî bir mülk ortaklığı meydana gelir. Bu iki ortağın ortaklık
nisbetleri 1/3 ve 2/3’tür. Bu ortak malın başına gelecek zarar, ortakların hisseleri
nisbetinde karşılanacaktır. Mesela 3 teneke buğday helak olsa bunun l tenekesi
1/3'lük hissesi olandan, 2 tenekesi de 2/3'lük hissesi olandan gitmiş olacaktır.
Ortaklardan birisi “bu üç tenekelik kaybı senin hissenden kapatalım” diyemez.
Ortakların sahip oldukları şey her zaman için ayn olmayabilir. Birden fazla
kişinin bir deyne ortak olmaları da mümkündür. Mesela başkasının
zimmetindeki bir alacakta ortak olmaları deynde şirket-i mülk olur. Hatta şirketi mülk menfaatte de düşünülebilir. Mülklerin rakabelerinde (mülk-i rakabe,
çıplak mülkiyet) değil de menfaatlerindeki (intifâ, mülk-i müt'a) ortaklık
menfaatlerdeki şirket-i mülkü ifade eder. Sadece menfaatlerdeki ortaklıkta
ortaklar nöbetleşe menfaatten istifade ederler. Menfaatlerin nöbetleşe taksim
edilmesine muhâyee (‫ )اﻟﻤﮭﺎﯾﺄة‬denir. Muhâyeede menfaatten ortakların biri 1 gün
istifade ediyorsa 1 gün de diğer ortak istifade eder. Veya 1 ay kirayı birisi
alıyorsa diğer ay öbürü alır. Hülasa menfaat belli ve eşit aralıklarla ortakların
istifadesine sunulur. Bazen de ortaklardan her biri mülkün belli ve eşit
parçalarından birinden istifade ederek menfaat taksimi yapılır.
Şirket-i mülkte ortaklar, mülkleri üzerinde müştereken tasarrufta
bulunabilirler. Fakat her ortak diğerine karşı yabancı durumunda olduğundan,
ortakların rızası olmadıkça yalnız başına tasarrufta bulunamaz. Yani bu
ortaklıkta ortaklar birbirinin vekili değildir. Bir ortağın diğeri namına tasarrufta
bulunabilmesi için yeni bir vekâlet akdi gereklidir.
Müşterek malın geliri ortaklar arasında hisselerine göre taksim edilir. Zarar
da hisseleri ölçüsünde ortaklara yüklenir. Hisse nisbetinden fazla katılım ve kârı
öngören şartlar geçersizdir.
II.
Şirket-i Akd
İki veya daha fazla kişinin kendi aralarında sermaye veya emek (amel) yahut
itibar vasıtasıyla ortakça kazanç sağlamak için yaptıkları sözleşmelerle meydana
gelen şirketlere akid şirketleri denir.
196
Bu şirketler ortaklar arasında karşılıklı rıza ile akid yapmak suretiyle meydana
geldiği için akid şirketleri denilmiştir. Burada akid söz konusu olduğuna göre icâb
ve kabul de söz konusu olur.
Şirket akitleri şu temel esasları taşırlar:
1. Ortaklar birbirlerinin vekilleridir. Mufavada da ise, ortaklar birbirlerinin
hem vekili hem de kefilidirler.
2. Ortaklar arasında kâr yüzde (%...) hesabı ile taksim edilmeli ve bu
yüzde'nin mikdarı malum olmalıdır. Mesela ortaklar %50'şer veya %40,
%30-%30... gibi olmalıdır.
3. Şirket malları ortakların ellerinde emanettir.
4. Şirket akitlerinde mal, amel, teahhüd ve zamân sebebiyle kâr
kazanılır. Şirket-i emvalde ortaklar sermaye sebebiyle, şirket-i a'mal'da
emek (amel) sebebiyle, şirket-i vücuh'da ise ortaklar zamân ve taahhüd
sebebiyle kâr elde etmiş olur. Zira şirket-i vücuhta her ortak borç almış olduğu malın semenini taahhüd etmiştir. Mudarebedede taraflardan biri
sermaye diğeri (müdarib) emeği sebebiyle kâr kazanır. İki kişi bir araya
gelip birisi kendi el emeğiyle mal üretse diğeri de bu malları pazarlasa ve
dışarıya iş taahhüd etse bu ortaklık caiz olup kâr, bir tarafın emeği, diğer
tarafın ise taahhüdü ile elde edilmiş olur. Bu adeta emek ve itibar işbirliği
ile oluşmuş bir şirkettir.
5. Şirket akidleri umumi olarak gayr-i lazım vasfını taşır. Ortaklar tek
taraflı olarak şirketten ayrılabilir. Ancak ortaklardan birinin ayrılması
sebebiyle diğer taraf ve ortaklar zarar göreceklerse onların zararını defetmek için belli bir zamana kadar "ayrılmama" esası konabilir. Bunun
örneklerini müzaraa ve müsakatta göreceğiz.
6. Şirketin konusu meşruu olmalıdır.
Akit şirketlerininhepsi en azından vekaleti ihtiva ettiği için vekaleti sona
erdiren haller umumen şirketleri de sona erdirir. Şirket akidlerini sona erdiren
halleri şöylece sıralayabiliriz:
1. Şirket akidleri gayr-i lazımdır. Ortaklardan herhangi biri dilediği zaman
tek taraflı olarak akidden vazgeçebilir. Ancak gerideki ortakların bu
sebepten bir zararı söz konusu ise belli süre ortağın vazgeçmemesi gibi
çeşitli tedbirlerin alınması İslam Hukuku açısından mümkündür. Bundan
dolayıdır ki müzaraa ve müsâkât için bu noktada farklı hükümleri vardır.
2. Ortaklardan herhangi birisinin ölümü. Şirket iki kişiden meydana
gelmişse herhangi birinin ölümüyle şirket akdi son bulur. Diğer ortağın bu
ölüm haberini alıp almaması durumu değiştirmez. Fakat şirket çok kişiden
oluşuyorsa, ortaklardan birinin ölümü sadece o ortak hakkında şirkete son
197
3.
4.
5.
6.
7.
verir. Diğerleri hakkında şirket eskisi gibi devam eder. Müzaraa ve
müsakatın ölüm halindeki özel durumu kendi bahislerinde gelecektir.
Ortaklardan birisinin irtidad edip daru'l-harbe kaçması. İslam'da
dinden dönme (irtidad) hükmi ölüm kabul edildiğinden irtidad bu konuda
aynen ölüm gibi sonuç doğurur.
Ortaklardan birinin tasarruf ehliyetini kaybetmesi. Mesela ortaklardan
birisi delirse ve vekalet sıfatını yitirecek derecede bir hal alsa o ortak
hakkında şirket sona erer.
Akdin mahallinin yok olması. Şirket akidlerinin mahalli şirketine göre ya
mal ya da emektir. Şirket malı yok olsa şirket kendiliğinden sona erer.
Aynı şekilde emeğe dayalı şirketlerde ortak, emek veremeyecek derecede
hastalansa şirketin bir manası kalmaz. Müzaraada amil iş yapamayacak
şekilde hastalansa şirket sona erer.
Şirket-i müfavadada eşitliğin bozulması. Şirket-i müfavadada eşitlik
bozulur bozulmaz şirket-i müfavada şirket-i inan'a dönüşür. Dolayısıyla
şirket-i müfavada son bulmuş olur.
Belli vaktin bitmesi. Bazı şirketler belli bir vakitle mukayyed olabilir. İşte
bu belli vaktin bitmesiyle şirket de son bulur.
ِ
ِ ‫ﻮد ﻧـَﻮ‬
(‫ َو َﺷ ِﺮَﻛﺔٌ ِﰲ اﻷَ ْﻋﻤﺎل)ف‬،‫ َﺷ ِﺮَﻛﺔٌ ِﰲ اﻟْ َﻤ ِﺎل‬:‫ﻋﺎن‬
ُ ُ‫َو َﺷ ِﺮَﻛﺔ‬
ْ ‫اﻟﻌ ُﻘ‬
Akid şirketleri de ikiye ayrılır: mallarda ortaklık ve iş gücünde ortaklık.
Bir de şirket-i vücûh vardır. Onu şirket-i mâlin çeşidi olarak ileride zikredecek. Biz
buraya alıyoruz.
1. Şirket-i mâl: Mallarda ortaklık.
2. Şirket-i a’mâl: İş gücünde ortaklık. Bu şirkete ebdân, sanâyi', tekabbul adı
da verilmiştir. Son isim iş kabulünü, diğerleri bedeni güç ve emeği ifade
eder.
3. Şirket-i vücûh: Bunda herkes gidip kendi itibarları ile mal alır. Sonra bu
malları karıştırıp satarlar. Buna şirket-i i’tibâr ya da şirket-i mefâlis de
denilir.
1. Şirket-i Mâl
Birden fazla kişinin ortaya sermaye koyup bunu işleterek kâr kazanmak ve karı
belli şartlarla aralarında paylaşmak üzere yaptıkları şirket akdine şirket-i mâl/emvâl
(mal ortaklığı) denir.
ِ
ِ
ِ ‫ َو َﺷ ِﺮَﻛﺔٌ ﰲ اﻟﻌُ ُﺮ‬،(‫وﺟﻮﻩٌ )ف‬
.‫وض‬
َ ‫ﻔﺎو‬
ْ ‫ﻓَﺎﻟ ﱠﺸ ِﺮَﻛﺔُ ﰲ‬
ُ ‫ َو‬،‫ َوﻋﻨﺎ ٌن‬،(‫ﺿﺔٌ )ف‬
َ ‫ ُﻣ‬:ٌ‫اﻷﻣ َﻮال أﻧْـ َﻮاع‬
198
Mal şirketleri de 4 çeşittir. Müfâvada, inân, vücûh ve eşyada ortaklıktır.
Biz buna şöyle dedik:
Şirket-i akd; konusu bakımından üçe ayrılır: şirket-i mâl/a’mâl/vücûh.
Şirket-i mâl; yapılışı bakımından ikiye ayrılır: mufâvada ve inân.
 Mufâvada kelime manası olarak başıbozukluktur. Bu şirket tipinde herkes
her şeyde eşittir. Sermayeler ve kâr-zarar ortaklıkları vs. hepsi eşittir.
 İnânda ise eşitlik yoktur. Sermayeler farklı olabilir. Kâr-zarar ortaklıkları
farklı olabilir.
Şirket-i müfavadayı kurmak ve kurduktan sonra devam ettirmek çok zordur.
Buna mukabil inân şirketi çok daha kolay ve yaygındır. Şirket şekillerinden aslolan
inândır. Mutlak şirket akdi inâna yorumlanır.
ِ ‫ و‬،(‫ﺼﻨَﺎﺋِ ِﻊ )ف‬
ِ ‫اﻷﻋﻤ ِﺎل ﻧـَﻮ‬
‫ﻓﺎﺳ َﺪةٌ َوِﻫ َﻲ اﻟ ﱠﺸ ِﺮَﻛﺔُ ﰲ‬
‫ ﺟﺎﺋَِﺰةٌ َوِﻫ َﻲ َﺷ ِﺮَﻛﺔُ اﻟ ﱠ‬:‫ﻋﺎن‬
ْ َ ْ ‫واﻟ ﱠﺸ ِﺮَﻛﺔُ ﰲ‬
َ
ِ ‫اﻟْﻤ‬
.‫ﺒﺎﺣﺎت‬
ُ
Şirket-i a’mâl iki çeşittir: caiz olan (iş yapma üzerine yapılmış şirket) ve
fâsid (yani mübah olan şeylerde yapılan) şirkettir.
Hanefîlerde fâsid olan şirket-i ibâhadır. Mesela 3 kişi toplandı ve balık
avlamaya gittiler. Sonra “bunu aramızda bölüşürüz” dediler. İşte mübah olan
şeylerde şirket, Hanefîlerde caiz değildir. Burada fâsid icâre hükümleri işler.
Şirket-i a’mâlde emekler birleştiriliyor, ortakça iş yapılıyor, iş neticesinde ücret
emek sahibi ortaklar tarafından pay ediliyor. Burada görüldüğü gibi şirket-i a’mâl,
emeğe dayalı olarak kuruluyor ve kârın sebebi emek oluyor. Buna sermayesi emek
(amel) olan bir şirkettir de denebilir. Mesela 500 kişilik bir öğrenci yurdunun veya
askeri birliğin elbise dikim ve ayakkabı yapım işini birkaç usta üstlenip kazancı
aralarında belli bir yüzde ile paylaşmak üzere anlaşsalar bir şirket-i a'mâl yapmış
olurlar.
ِ ‫أ ﱠﻣﺎ اﻟْﻤﻔﺎوﺿﺔُ ﻓَـﻬﻮ أ ْن ﻳـﺘﺴﺎو� ﰲ اﻟﺘ‬
ِ َ‫ف واﻟ ِّﺪﻳ ِﻦ )س( واﻟْﻤ ِﺎل اﻟﱠ ِﺬي ﺗ‬
.ُ‫ﺼ ﱡﺢ ﻓِ ِﻴﻪ اﻟ ﱠﺸ ِﺮَﻛﺔ‬
َ
َ
َ ‫ﱠﺼﱡﺮ‬
َ ََ َ ُ َ َ ُ
Mufâvadaya gelince; mufâvada tasarruf yetkisinde, dinde ve (kendisinde
ortaklığın caiz olduğu bir) sermayede 159 eşit olmalarıdır. Öyleki ortaklar sermaye
olabilecek bütün mallarını ortaya koyarlar, sermaye olabilecek hiçbir malı
alıkoymazlar, hepsinin sermaye katkıları eşit olur. Bu eşitlik kâr alma ve zararı
159
Bütün masraflar çıktıktan sonra geriye kalan maldır.
199
karşılama eşitliğini de beraberinde getirecektir. Sermaye olabilecek mal nakittir.
Tedâvülde para olarak kullanılan her şey böyledir.
ِ
ِ ْ ‫ﲔ أ ِو اﻟ ّﺬ ِّﻣﻴﱠـ‬
ِ ْ ‫ﲔ )ﺳﻢ( اﻟْﻤﺴﻠِﻤ‬
ِ ْ َ‫ﲔ اﻟﻌﺎﻗِﻠ‬
ِ ْ َ‫ﲔ اﳊُﱠﺮﻳْ ِﻦ اﻟﺒﺎﻟِﻐ‬
‫ َوﻻ ﺗَـْﻨـ َﻌ ِﻘ ُﺪ إﻻﱠ‬،‫ﲔ‬
َ ْ َ‫َوﻻ ﺗَﺼ ﱡﺢ إﻻﱠ ﺑـ‬
َ ُْ
ِ ُ ‫ وﻻ ﻳ ْﺸﺘـﺮ‬،‫ﲨﻴ ِﻊ ﻣ ْﻘﺘﻀﺎﻫﺎ‬
ِ ‫ﺑِﻠَ ْﻔ ِﻆ اﻟْﻤﻔﺎو‬
ِ ِِ
،‫ﻴﻢ اﻟْ َﻤ ِﺎل َوﻻ َﺧ ْﻠﻄُ ُﻬﻤﺎ‬
ََ ُ
ُ ‫ط ﺗَ ْﺴﻠ‬
َ َ ُ َ َ َ ُ َ ‫ ْأو ﺗَـْﺒﻴﲔ‬،‫ﺿﺔ‬
Mufâvada iki reşid hür müslüman arasında ya da iki reşid hür zimmî
arasında olabilir.
Tasarruf yetkisi eşitliği tasarruf ehliyeti konusundaki eşitliktir. Bir ortağın
yapabildiği muameleyi öbür ortak da yapabilmelidir. Onun içindir ki bir müslüman
ile bir kâfirin şirket-i mufâvada yapması mümkün değildir. Çünkü kâfir içki,
domuz... ticareti yapabildiği halde müslüman bunu yapamaz. Dolayısıyla aralarında
tasarruf yetkisi farklılığı bulunmuş olur. Aynı şekilde reşid ile mümeyyiz çocuk da
şirket-i mufâvada akdedemezler. Çünkü ehliyetleri farklıdır. Demek oluyor ki
tasarruf eşitliği her ortağın aynı mikdarda tasarrufta bulunması değildir.
Mufâvada lafzıyla ya da mufâvada akdinin gerektirdiklerini bir bir sayıp
üzerinde anlaşmakla inikâd olur.
Sermayenin (şirkete) teslim edilmesi şart değildir. Tıpkı bey’de mebî’ teslim
edilmeden de akdin münakid olması gibi.
Onları karıştırmak da şart değildir.
Mesela varisler başka hiçbir mala sahip olmadıkları halde terike için “bunu
bölüşmeyelim bu terikeyi böyle devam ettirelim” deseler bu şirketi müfavedâdır.
Burada sermaye, kâr-zarar vb. şeylerin hepsi eşittir. Ama daha sonra bu varislerden
birinin hanımı ölse ve ondan da bu varise miras kalsa; böyle olduğu takdirde eşitlik
bozulur ve şirketi mufâvada hemen inâna dönüşür. Mülkiyete giren yeni mal
sermaye olmaya elverişli değilse şirket-i müfâvadayı bozmaz. Aynı şekilde kârdan
ortağın birine fazlaca verilmesi şart koşulsa şirket yine inâna dönüşür.
ِ ‫ ﻓَﻤﺎ ﻳ ْﺸ ِﱰ ِﻳﻪ ُﻛ ﱡﻞ و‬،‫وﺗَـْﻨـﻌ ِﻘ ُﺪ ﻋﻠﻰ اﻟﻮﻛﺎﻟَ ِﺔ واﻟْ َﻜ َﻔﺎﻟَِﺔ‬
‫اﺣ ٍﺪ ِﻣْﻨـ ُﻬﻤﺎ )ﻓﻬﻮ( َﻋﻠﻰ اﻟ ﱠﺸ ِﺮَﻛ ِﺔ إﻻﱠ ﻃَ َﻌ َﺎم‬
َ َ َ
َ
َ َ َ َ َ
ِِ
،ُ‫وإد َاﻣ ُﻬ ْﻢ َوﻛِ ْﺴ َﻮﺗَـ ُﻬ ْﻢ َوﻛِ ْﺴ َﻮﺗَﻪ‬
َ ‫ْأﻫﻠﻪ‬
Mufâvadada ortaklar birbirlerinin hem vekili hem de kefilidir.
Dolayısıyla kefil ya da vekil olamayanlar ortaklık kuramazlar. Ayrıca şirketi
oluşturan ortakların vekâletin yanısıra kefâlet (kefil olma) şartlarını da kendilerinde
bulundurmaları gerekir.
Mufâvadada ortaklardan her birinin aldıkları mal kendi kendine şirket malı
kabul edilir. Dolayısıyla bunun parası şirketten ödenir. Zaten ortakların şirket
200
dışında herhangi bir paraları yoktur. Dolayısıyla her ne alıp verirlerse bu şirketten
kabul edilir. Bundan ailesine aldığı yiyecekler, gıda maddeleri ev halkının ve
kendisinin elbisesi müstesnadır. Bunlar kişinin kendine ait sayıldığından şirketten
kabul edilmezler.
ِ ِ
ِِ
ِ ْ ‫)أﺣﺪ اﻟﺸﺮﻳ َﻜ‬
ِ ْ ‫ﲔ( ِﲟَ ٍﺎل َﻋ ْﻦ‬
‫ﱯ ﻟَ ِﺰَم‬
ُ ‫ﱠﻞ‬
َ ‫ َوإ ْن ﺗَ َﻜﻔ‬،‫َوﻟ ْﻠﺒﺎﺋ ِﻊ ُﻣﻄﺎﻟَﺒَﺔُ أَﻳّﻬ َﻤﺎ ﺷﺎءَ ﺎﺑﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ‬
ٍّ َ‫أﺟﻨ‬
ِ‫ﺻ‬
،(‫ﺎﺣﺒَﻪُ )ﺳﻢ‬
َ
Bâyi’ ortaklardan birine ne sattıysa bunun semenini ortakların her
birinden isteyebilir. Çünkü ortaklar birbirlerinin hem kefili hemde vekilidir.
Ortaklardan birisi ortakların dışında birine kefil olsa bu kefâlet öbür
ortağı da bağlar.
ِِ ِ
‫ت ﻓِ ِﻴﻪ‬
ً ‫ت ِﻋ‬
َ َ‫ﻓَﺈ ْن َﻣﻠ‬
ْ ‫ َوَﻛ َﺬا ِﰲ ُﻛ ِّﻞ َﻣ ْﻮ ِﺿ ٍﻊ ﻓَ َﺴ َﺪ‬،�‫ﻨﺎ‬
ْ ‫ﺻ َﺎر‬
َ ُ‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ ﻣﺎ ﺗَﺼ ﱡﺢ ﻓﻴﻪ اﻟ ﱠﺸ ِﺮَﻛﺔ‬
َ ‫ﻚ‬
ِ ‫اﻟْﻤﻔﺎوﺿﺔُ ﻟ َﻔﻮ‬
ِ ِ‫ط ﰲ اﻟﻌ‬
.‫ﻨﺎن‬
ُ ‫ات َﺷ ْﺮ ٍط ﻻ ﻳُ ْﺸﺘَـَﺮ‬
َ ََ ُ
Ortaklardan birisi hariçten sermaye olabilecek bir şeye mâlik olsa
mufâvada inâna dönüşür. Çünkü eşitlik bozulur. Mülkiyete giren yeni mal
sermaye olmaya elverişli değilse şirket-i müfâvadayı bozmaz.
Mufâvadanın, inânda şart koşulmayan (mufâvadada şart koşulan) bir şartın
ortadan kalkması sebebiyle fâsid olduğu her yerde şirket inâna dönüşür.
Not: Mufâvada şirketi fâsid olduğu zaman inâna dönüşür. İnân şirketi fâsid
olduğu zaman fâsid icâreye dönüşür. Fâsid icârenin hükmü emek verene ecr-i misil
verilmesidir.
Not: mufâvada şirketi dışındaki bütün sahih şirketler inân şirketidir.
ِ ‫وﻻ ﺗَـْﻨـﻌ ِﻘﺪ اﻟْﻤﻔﺎوﺿﺔُ واﻟﻌِﻨﺎ ُن إﻻﱠ ِﺎﺑﻟﺪ‬
ِ ِ
‫ﱠﻌﺎﻣ ُﻞ ﺑِِﻪ‬
ََ ُ ُ َ َ
ُ ‫ﱠراﻫ ِﻢ َواﻟﺪﱠ�ﻧ ِﲑ َوﺗْﺒـَﺮﻳْ ِﻬﻤﺎ إ ْن َﺟَﺮى اﻟﺘ‬
َ
ِ ُ‫َوﺎﺑﻟ ُﻔﻠ‬
،‫ﻮس اﻟﱠﺮاﺋِ َﺠ ِﺔ‬
Mufâvada ve inân; dirhemle, dinarla ve bunların tedâvülde olan külçe ve
fülûslarıyla yapılabilir.
ِ ِِ
ِ
ِ َ‫وﻻ ﺗ‬
ِ‫ﺼ‬
ِ
ِ ‫ﻒ ﻋُُﺮ‬
ِ ‫ﺼ ﱡﺢ ﺎﺑﻟْﻌُُﺮ‬
‫اﻵﺧ ِﺮ إذَا‬
َ‫ﺼ‬
ْ ‫ﻒ ﻋُُﺮوﺿﻪ ﺑِﻨ‬
ْ ‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ ﻧ‬
َ ‫وض‬
َ ‫ﻴﻊ‬
َ ‫وض )ف( إﻻﱠ أ ْن ﻳَﺒ‬
َ
.َ‫ ﰒُﱠ ﻳَـ ْﻌ ِﻘ َﺪ ِان اﻟ ﱠﺸ ِﺮَﻛﺔ‬،‫ﺎﳘﺎ َﻋﻠﻰ اﻟ ﱠﺴ َﻮ ِاء‬
ُ َ‫ﺖ ﻗِ َﻴﻤﺘ‬
ْ َ‫ﻛﺎﻧ‬
201
Eşyada şirket olmaz “benim 3 kitabım var seninki ile karıştırılarım ortak
olalım” demek gibi. Ancak şöyle olur: birisi eşyalarının yarısını diğerine
eşyasının yarısı karşılığında satar, mallarının kıymetleri eşitse böylece mallar
şirket-i mülk haline getirilir. Bunun üzerine akid şirketi kurulabilir.
ِ
ِ ِ ِ‫و َﺷ ِﺮَﻛﺔُ اﻟﻌ‬
‫ﺎﺿ ِﻞ ﰲ اﻟْ َﻤ ِﺎل واﻟﺘﱠﺴﺎ ِوي ﰲ‬
ُ ‫ وﺗَﺼ ﱡﺢ َﻣ َﻊ اﻟﺘَـ َﻔ‬،‫ﱠﻔﺎﺿ ِﻞ ﰲ اﻟْ َﻤ ِﺎل‬
ُ ‫ﻨﺎن ﺗَﺼ ﱡﺢ َﻣ َﻊ اﻟﺘ‬
َ
ِ ‫اﻟﺮﺑ ِﺢ إذا ﻋ ِﻤﻼ أو َﺷﺮﻃﺎ ِز�د َة اﻟ ِﺮﺑﺢ ﻟِْﻠ‬
،(‫ﻌﺎﻣ ِﻞ )زف‬
ّْ َ
ِّْ
َ ْ َ
İnân şirketi sermayalerdeki farklılık ile sahih olur.
Yani biri ortaya sermaye olarak 100 lira diğeri sermaye olarak 25 lira koyabilir.
Sermaye farklı olsa bile kârda eşit olabilirler. Bunun şartı ikisinin de
bizzat çalışması ya da birisinin çalışıp fazlalığın ona verilmesidir.
Yani fazlalık, amelini ortaya koyanın lehine koşulmuş olacaktır. Bu durumda
amelini ortaya koyan, parasının bir kısmını sermayesi karşılığında diğer kısmını ise
emeği karşılığında almış olur.
Kaide: Amel takvim(kıymet biçmek) ile mütekavvim olur (Mecelle md. 1345).
Yani emek karşılığını aralarında belirlerler. İşin içine amel girdiğinde kârın
oranı fazlalığa tabidir. Bunun standart bir oranı yoktur.
ِ
ِّ ‫اﻟﺮﺑْ ِﺢ َواﻟﻮ ِﺿ َﻴﻌ ِﺔ‬
ِّ ‫ت ﰲ‬
ُ‫اﻟﻮ ِﺿ َﻴﻌﺔ‬
َ ‫ﱠﻔﺎو‬
ُ ‫ﺴﺎو� ﰲ اﻟْ َﻤﺎل َو َﺷَﺮﻃﺎ اﻟﺘ‬
َ َ‫َوإ َذا ﺗ‬
َ ‫ﻓﺎﻟﺮﺑْ ُﺢ َﻋﻠﻰ ﻣﺎ َﺷَﺮﻃﺎ َو‬
َ
ِ َ‫َﻋﻠﻰ ﻗَ ْﺪ ِر اﻟْﻤﺎﻟ‬
،‫ﲔ‬
َ
Sermayede eşit oldukları takdirde kâr ve zararda fazlalığı şart koşsalar;
kâr şart ettikleri gibi bölüştürülürken, zarar sermayeleri oranında
bölüştürülür. Burada zararın fazla olmamasını diğerin bağışlaması gibi
düşüneceğiz.
ِ
ِ
ِ
ِ
ِ
ِ ِ
‫اﻟﻮﻛﺎﻟَﺔُ ﺑِِﻪ‬
َ ‫ َوﻻ ﺗَﺼ ﱡﺢ ﻓﻴﻤﺎ ﻻ ﺗَﺼ ﱡﺢ‬،‫ َوﻻ ﺗَـْﻨـ َﻌﻘ ُﺪ َﻋﻠﻰ اﻟ َﻜﻔﺎﻟَﺔ‬،‫اﻟﻮﻛﺎﻟَﺔ‬
َ ‫َوﺗَـْﻨـ َﻌﻘ ُﺪ َﻋﻠﻰ‬
ِ ‫ﻄﺎب و‬
ِ ِ‫ﻛﺎﻻﺣﺘ‬
ِ ِ‫اﻻ ْﺣﺘ‬
،(‫ﺸﺎش )ﰲ اﳌﺒﺎﺣﺎت‬
ْ
َ
İnân şirketinde sadece vekâlet esasları geçerlidir. Dolayısıyla bu şirkette
kefâlet esasları geçerli değildir. Yani ortaklar birbirlerinin kefili değil sadece
vekilleridir.
Vekâletin sahih olmadığı konularda şirket-i inân yapılamaz. Mübâhâttan
olan kırlardan odun ve ot toplamak gibi (şirket-i ibâha).
202
Mubâhâtta her birinin topladığı şey sadece ona aittir. Biri diğerine yardım
ettiyse, ona ecr-i misil vardır. Mesela “beraber odun toplamaya gidelim, ne elde
ettiysek onu bölüşelim” diye anlaşsalar, Hanefîler bunu kabul etmezler. Böyle bir
şirket Hanefîlerde fâsid bir şirkettir. Yani kısaca Hanefîler mubâhâttan olan
şeylerdeki şirketi fâsid sayarlar. Dolayısıyla böyle durumlarda herkes kendi ne
topladıysa ona sahip olur. Eğer bölüşürlerse bu hibe sayılır ve hibe hükümleri
uygulanır, şirket hükümleri uygulanmaz. Hibeden de rücû caizdir, geri isteyebilir.
Eğer biri toplar öbürü de sadece yardım ettiyse yine bölüşmezler. Toplayan
topladığını alır, yardım edene de ecr-i misil verir.
Not: Mâlikîlerde bunlar caizdir çünkü onlara göre mübâhâtta şirket sahihtir.
ِ
ِ َ‫اﻟﺸﺮ ِاء ﺑﻄَﻠ‬
ِ ِ ِ
ِ
.ُ‫ﺖ اﻟ ﱠﺸ ِﺮَﻛﺔ‬
َ َ‫َوإ ْن َﻫﻠ‬
َ َ ّ ‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ ﰲ َﺷ ِﺮَﻛﺔ اﻟﻌﻨﺎن ﻗَـْﺒ َﻞ‬
َ ‫ﻚ اﻟْ َﻤﺎﻻن ْأو‬
Şirket-i inânda alışverişe sokmadan önce malların ikisi ya da birisi helak
olsa şirket bâtıl olur.
•
•
Şirket münakid olduktan sonra istikrarı sermayenin kısmen de olsa faal
ticarete sokulmasıyla olur. Sermayede tasarrufta bulunulmadan önce şirket,
sanki kabz gerçekleşmemiş olan teberruât gibidir.
Şirket: sermaye + [icâb ve kabul] ile münakid, bu sermayenin ticarete
sokulmasıyla tamam olmuş olur ve hüküm ifade eder. 160 Çünkü şirket malı
emanet nevindendir. Emanette de kabz şarttır. Şirkette kabz, sermayeyle
şirket adına tasarrufta bulunmakla gerçekleşir.
Not: Teberruâta benzerlik göstermesinin nedeni şirketin vekâlete
dayanmasıdır.
ِ
ِ
‫ َوﻳـَ ْﺮِﺟ ُﻊ‬،‫اﻵﺧ ِﺮ ﻓﺎﻟْ ُﻤ ْﺸﺘَـَﺮى ﺑـَْﻴـﻨَـ ُﻬ َﻤﺎ َﻋﻠﻰ ﻣﺎ َﺷَﺮﻃﺎ‬
ُ ‫ﻚ‬
َ َ‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ ِﲟَﺎﻟ ِﻪ ﰒُﱠ َﻫﻠ‬
َ ‫ﻣﺎل‬
َ ‫َوإن ا ْﺷﺘَـَﺮى‬
ِ ِ‫ﺎﺣﺒِ ِﻪ ِﲝ ﱠ‬
ِ ‫ﻋﻠﻰ ﺻ‬
،‫ﻣﻦ اﻟﺜ َﱠﻤ ِﻦ‬
َ َ
َ ‫ﺼﺘﻪ‬
İki ortaktan birisi kendi koyduğu sermaye ile bir alşverişte bulunsa sonra
diğerinin malı yok olsa; birisinin satın aldığı mal aralarında ortak olur. Çünkü
tasarrufta bulunmakla şirket sabit olmuş olur. Dolayısıyla bundan sonra kâr-zarar
ortak olur. Alınan da şirketedir, yok olan da şirkettendir.
Mal satın alan kişi ortağına döner semenden hissesini ister. Yani “ben şu
malı aldım. Şartnamemize göre senin şu kadar para vermen gerekiyor” der.
160
Tıpkı teberrûâtın icâb ve kabul ile münakid olup kabz ile tamam olması gibi.
203
ِ ‫ﲔ ﰒُﱠ ا ْﺷﺘَـﺮى أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ ﻓﺎﻟْﻤ ْﺸﺘَـﺮى ﻟِﺼ‬
ِ ْ َ‫أﺣ ُﺪ اﻟْﻤﺎﻟ‬
ِ ‫ﺎﺣ‬
.ً‫ﺻﺔ‬
‫ﺐ اﻟْ َﻤ ِﺎل ﺧﺎ ﱠ‬
َ َ‫َوإِ ْن َﻫﻠ‬
َ َ ُ
َ َ
َ َ ‫ﻚ‬
Mallardan biri yok olsa, sonra ortaklardan biri bir şey satın alsa; satın
alınan şey özellikle parasını verene aittir. Çünkü sermaye işletilmeden helak
gerçekleştiği için şirket bâtıl olmuştur.
‫ﻷﺣ ِﺪ ِﳘﺎ َد َر ِاﻫ َﻢ ُﻣ َﺴ ﱠﻤﺎ ًة ِﻣ َﻦ اﻟِّﺮﺑْ ِﺢ؛‬
ُ ُ‫َوﻻ َﳚ‬
َ ‫ﻮز )ﻳﻔﺴﺪ( أ ْن ﻳَ ْﺸ َِﱰﻃﺎ‬
Ortaklardan birisine maktû’ bir para (yani kârdan belirli bir miktar) şart
etmek fâsiddir. Mesela “ikimiz ortak olduk, kârı bölüşeceğiz ama ben kârdan 5 bin
lira alırım” demek böyledir. Bu şekilde bir şart şirketi iptal eder çünkü cehâlet ve
ğarar vardır. Şirketin ne kadar para kazanacağı belli değildir.
ِ
ِ
ِ
ِ
ِ ِ‫ﻳﻚ اﻟﻌ‬
ِ ‫وﻟِ َﺸ ِﺮ‬
ِ ‫ﻨﺎن واﻟْ ُﻤﻔﺎ ِو‬
‫ َوُﻫ َﻮ‬،‫اﻟﻌ َﻤ ِﻞ‬
َ ُ‫ض أ ْن ﻳُﻮّﻛ َﻞ َوﻳـُْﺒﻀ َﻊ َوﻳ‬
َ ‫ب َوﻳُﻮد‬
َ ‫ع َوﻳَ ْﺴﺘَﺄْﺟَﺮ َﻋﻠﻰ‬
َ ‫ﻀﺎ ِر‬
َ
.‫أﻣﲔ ﰲ اﻟْ َﻤ ِﺎل‬
ٌ
Şirket-i inân ve mufâvadada ortaklar; vekâlet verebilir, bidâa 161 yapabilir,
şirket parasını başkasına mudârabeye verebilir, başkasına emanet bırakabilir,
iş yaptırmak için başkalarını ücretli tutabilir.
Şirket malı ortağın elinde emanettir. Teaddî ve taksir olmadan bu mal yok
olursa şirketten gider, eğer böyle bir şey varsa ortak bunu tazmin eder.
2. Şirket-i A’mâl
ِ ‫اﺗـﱠ َﻔﻘﺎ ﰲ اﻟ ﱠ‬- ‫ﻌﺎن‬
ِ ِ‫أ ْن ﻳ ْﺸ ِﱰ َك ﺻﺎﻧ‬
‫ َﻋﻠﻰ أ ْن ﻳـَﺘَـ َﻘﺒﱠﻼ‬-‫اﺧﺘَـﻠَﻔﺎ‬
ْ ‫ﺼْﻨـ َﻌﺔ أ ِو‬
َ َ َ
‫ﺐ ُﻛ ﱡﻞ‬
ُ َ‫ﺐ ﺑـَْﻴـﻨَـ ُﻬﻤﺎ ﻓَـﻴ‬
َ ُ‫وﻣﺎ ﻳﺘَـ َﻘﺒﱠـﻠُﻪ‬
َ ،(‫ﺠﻮز )زف‬
ُ َ‫ ﻓَـﻴُﻄﺎﻟ‬،‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ ﻳـَْﻠَﺰُﻣ ُﻬ َﻤﺎ‬
ُ ‫اﻟ َﻜ ْﺴ‬
ٍِِ
.‫ﺐ ﺎﺑﻷَ ْﺟ ِﺮ‬
ُ َ‫َواﺣﺪ ﻣْﻨـ ُﻬﻤﺎ ﺎﺑﻟْ َﻌ َﻤ ِﻞ َوﻳُﻄﺎﻟ‬
:‫ﺼﻨَﺎﺋِ ِﻊ‬
‫َوﺷ ِﺮَﻛﺔُ اﻟ ﱠ‬
‫ﺎل َوﻳَ ُﻜﻮ َن‬
َ ‫َﻋ َﻤ‬
ْ ‫اﻷ‬
Emek şirketi iki ustanın sanatları aynı olsun ya da farklı olsun, iş kabul
edip kazancın aralarında ortak olması şeklinde birleşmeleridir ve bu caizdir.
Mâlikîler meslek birliğini şart koşarlar.
162
Mesela birine para veriyoruz. O bu parayı işletiyor. Kendisine bir şey almadan verdiğimiz
parayı da, karı da bize getiriyor. Bidâa budur.
161
162
İş kabul ettiklerinden dolayı, “tekabbül şirketi” de denmiştir.
204
Bunlardan birinin kabul ettiği iş ikisini de bağlar. Birbirlerine vekil
oldukları için bunlardan herhangi birinden o işin yapılması istenebilir ve yine
herhangi birinden bunlar adına dışardan iş yapmış biri tarafından ecir istenebilir.
Mesela pazarlamacı ve ayakkabı ustası aralarında ortak oldu. Burada
pazarlamacı bir iş kabul ederse, bu iş ayakkabıcıyı da bağlar.
Yine mesela bir terzi ve bir ayakkabı ustası böyle bir ortaklık yaptı. Ayakkabı
ustası gidip elbise iş görüşmesi yapsa terzi için de geçerlidir. Aynı şekilde terzi gidip
ayakkabı işi alsa ayakkabı ustası için de geçerlidir. Çünkü bunlar birbirinin
vekilidirler ve kârlardan hisse alırlar.
Şirket-i a'mâlde ortakların yapacakları işler farklı olabilir. Bir bina inşaatındaki
duvarcılık, sıvacılık, kalıpçılık, demircilik, döşemecilik... gibi. Emek eşitliği şart
koşulsa bile kâr oranları farklı olabilir. Çünkü işin sağlamlık ve çabukluğu insandan
insana farklıdır. Bu şirkette ortakların aynı yerde çalışır olmaları şart değildir. Farklı
işler gereği olarak iş yerleri de farklı olabilir. Hatta iş aynı bile olsa ayrı yerlerde
çalışmayı gerektirebilir.
Bu hususlarda İmam Mâlik ve İmam Züfer biraz farklı düşünmüş ve aldanmayı
önlemek için amelin aynı cinsten olmasını, hiç değilse eğirme ve dokuma gibi
birbirine dayalı olmasını şart koşmuştur. Ayrıca onlara göre kâr ile emek de orantılı
olmalıdır. İmam Mâlik ve Züfer amel birliğini şart koşunca, dolaylı olarak iş yeri
birliğini de şart koşmuş olmaktadırlar. Onlara göre ortaklar aynı yerde çalışmalı ki
emekleri birbirine yakın olsun.
Ortaklar birbirinin vekili olduklarından birinin yapacağı iş başka bir ortaktan
istenebilir. İş yapmakla görevli ortak da iş kabul edebilir. Ortaklardan herhangi biri,
iş yapmış oldukları şahıstan ücreti talep edebilir. O şahıs ücreti herhangi bir ortağa
verse borçtan kurtulur.
Şirket-i a'mâlin mufâvadasına gelince bu, ortaklar eşit şekilde iş kabul edip kâr
ve zarara eşit şekilde ortak olmalarıyla gerçekleşir. Şirket-i a'mâlin kendisine has bir
durumu vardır. Sermayesi iş(emek)tir. İşin hakiki manada eşit olması düşünülemez.
Öyle olunca işin kendisinde değil zaman (taahhüd), kâr ve zararda eşitlik aranır.
İşteki eşitlik itibaridir. Ortakların yaptıkları işler değişik neviden olabilir.
Eğer bir kimse, kendisiyle birlikte kalan oğlu ile beraber çalışsalar, kazancın
tamamı o kimsenin (babanın) olup oğul babaya yardımcı kabul edilir. Oğlun babaya
yardımcı kabul edilmesi için şu şartların bulunması gereklidir:
1. Baba ve oğul arasında iş birliği (aynılığı) olması. Baba ve oğul aynı işi ve
sanatı icra ediyorlarsa oğul, baba hesabına çalışmış olur. Ama baba çiftçi,
oğul fırıncı olması gibi farklı işleri yapıyorlarsa herkesin kazancı kendisine
ait olur. Ama aynı işi gören baba-oğul kazancı babaya ait kabul edilir.
Beraberce çiftçilik yapmaları gibi.
205
2. Daha önce oğlun malının bulunmaması. Oğlun kendisine ait bir malı varsa
baba "Benim evde oturuyorsun" diyerek o malda hak iddia edemez. Oğula
bir yerden miras yoluyla mal kalması gibi.
3. Oğlun baba evinde kalması.
Oğlun kazancının babaya ait olması hallerinde oğul, ba¬baya yardımcı
kabul edilir. Aynı şartlarla karı kocasına, kar¬deş kardeşine yardımcı kabul
edilir.
Kaide: Amel takvim ile mütekavvim olur (Mecelle md. 1345).
Dolayısıyla amel için ne belirlendiyse kıymeti odur. Malın kıymeti
kendindendir.
Kaide: Damân-ı amel bir nevi ameldir (Mecelle md. 1346).
Yani bir işi taahhüt etmek, bizzat o işi yapmak gibidir. Dolayısıyla yukarıdaki
örnek üzerinden gidecek olursak, ayakkabı ustası ortağının dikeceği elbiseyi taahhüt
etmesiyle bizzat elbisede çalışmış gibi kabul edilir. Yine hakeza belediyenin açtığı
ihaleyi alan bir firmanın daha ucuz paraya taşeron firmaya işi yaptırıp kalan parayı
alması caizdir.
3. Şirket-i Vücûh
ِ ‫ وِﻫﻲ أ ْن ﻳ ْﺸ ِﱰﻛﺎ ﻋﻠﻰ أ ْن ﻳ ْﺸ ِﱰ� ﺑِﻮﺟ‬،(‫وﺷ ِﺮَﻛﺔُ اﻟﻮﺟﻮﻩِ ﺟﺎﺋِﺰةٌ )ف‬
‫ َوﺗَـْﻨـ َﻌ ِﻘ ُﺪ‬،‫ﻮﻫ ِﻬﻤﺎ َوﻳَﺒِﻴﻌﺎ‬
َ َ َ َ
َ
ُُ َ َ
ُُ ََ
ِ
ِّ ‫َﻋﻠﻰ اﻟﻮﻛﺎﻟَﺔ؛ َوإ ْن َﺷﺮﻃﺎ أَ ﱠن اﻟْ ُﻤ ْﺸﺘَـﺮى ﺑـَْﻴـﻨَـ ُﻬﻤﺎ‬
‫�دةُ ﻓِ ِﻴﻪ )ﰲ اﻟﺮﺑﺢ(؛‬
َ ‫ﻓﺎﻟﺮﺑْ ُﺢ َﻛ َﺬﻟ‬
ُ ُ‫ َوﻻ َﲡ‬،‫ﻚ‬
َ ‫اﻟﺰ‬
ّ ‫ﻮز‬
َ
َ
َ
Vücûh şirketi caizdir. Bu şirket, iki kişinin itibarları ile mal satın almaları
ve bu malları satmaları üzerine anlaşmalarıdır. Bu şirket vekâlet üzerine
meydana gelir. Yani ortaklar birbirlerinin vekilidirler.
“Satın alınacak şeyler arada ortaktır” deseler, kazançları da aralarında
eşitçe ortaktır. Eğer böyle bir şart koşulmazsa kârda ziyade caiz değildir. Yani
herkesin getirdiği mal oranında kârlar bölüşülür. Çünkü bunların sermayeleri
aldıkları maldır.
Ortaklar zaman ve taahhüd sebebiyle kâr alır. Çünkü her ortak borç olarak
aldığı malın semenini taahhüd eder. Dolayısıyla her ortak taahhüd ettiği semen
miktarı kadar sermaye kazanmış kabul edilir. Ortakların eşit miktarda semen
taahhüd etmeleri şart değildir.
Ortaklar kâr ve zarara taahhüd ettikleri semen oranında katılırlar. Mesela
ortaklardan biri 10 milyon, diğeri 20 milyonluk bir borcu taahhüd etmişse kâr da
aralarında 1/3 ve 2/3 şeklinde taksim edilecektir. Zarar da aynen kârın hükmüne
206
tabidir. 1/3 lik kâr alacak ortak, zararın 1/3’ini diğeri 2/3’sini karşılayacaktır. Şirketi vücûhta kâr ve zarar konusunda aksi şarta itibar edilmez.
ِ ‫ واﻟ َﻜﺴﺐ ﻟِْﻠ‬،‫ﺼ ﱡﺢ‬
ِ ‫وإ ْن ا ْﺷﺘَـﺮﻛﺎ و ِﻷﺣ ِﺪ ِﳘﺎ ﺑـ ْﻐﻞ وﻟِﻶﺧ ِﺮ را ِوﻳﺔٌ ﻳﺴﺘَ ِﻘﻲ اﻟْﻤﺎء ﻻ ﻳ‬
‫ َو َﻋﻠَْﻴ ِﻪ‬،‫ﻌﺎﻣ ِﻞ‬
َ ََ
َْ َ َ َ َ ٌ َ َ َ َ
َ
ُ ْ َ
.‫اﻵﺧ ِﺮ ْأو َرا ِوﻳَﺘِ ِﻪ‬
َ ‫أُ ْﺟَﺮةُ ﺑـَ ْﻐ ِﻞ‬
Birinde katır diğerinde su tulumu olan iki kişi uzak bir yerden su getirip
satmak için şirket kursalar sahih olmaz. Bu mübâhâttan olduğu için fâsid bir
şirkettir. Kazancın tamamı iş yapana aittir. Diğer tarafın; katır ya da
tulumunun ecr-i misli verilir. Yani kazanç emek verene aittir. Diğerine ise sahip
olduğu malın ücreti verilir.
Yine bazı örnekler verecek olursak: biri berber dükkanı açtı ve içinde çalışması
için bir berber ile de kârı bölüşmek üzere anlaştı. Hanefîlere göre bu fâsid bir
şirkettir. Kazancın tamamını berber alır. Dükkân sahibine ise malzemelerin ecr-i
misli verilir. O berber hiçbir şey kazanamasa da malzemenin ücretini verecektir.
Yani alet-emek ortaklığı da Hanefîlere göre fâsiddir. Aynı şekilde biri dolmuşunu
bir şoföre verip kazancı aralarında bölüşmek üzere anlaştı. Kazanç olduğu gibi
şoföre aittir. Dolmuş sahibi ecr-i misil alır.
ِ ‫ط اﻟﺰ‬
ِ ِ ِ
ِ ْ ‫أﺣ ُﺪ اﻟ ﱠﺸ ِﺮﻳ َﻜ‬
‫ﲔ‬
َ ّ ُ ‫َواﻟِّﺮﺑْ ُﺢ ﰲ اﻟ ﱠﺸ ِﺮَﻛﺔ اﻟﻔﺎﺳ َﺪة َﻋﻠﻰ ﻗَ ْﺪ ِر اﻟْ َﻤ ِﺎل َوﻳـَْﺒﻄُﻞ َﺷ ْﺮ‬
َ ‫�دة َوإذا‬
َ ‫ﻣﺎت‬
ِ َ‫ب ﻣﺮﺗَﺪًّا ﺑﻄَﻠ‬
ِ
.ُ‫ﺖ اﻟ ﱠﺸ ِﺮَﻛﺔ‬
َ ‫ْأو َﳊِ َﻖ‬
َ ْ ُ ‫ﺑﺪا ِر اﳊَْﺮ‬
Fâsid şirkette kâr, sermaye oranına göredir. Ziyade şartı bâtıldır.
Ortaklardan biri ölse ya da darulharbe irtidad edip kaçıp gitse, şirket bâtıl
olur.
ِ ِ ‫وﻟَﻴ‬
ِ
ِ
ِ
،(‫اﻵﺧ ِﺮ إﻻﱠ ﺈﺑِِ ْذﻧِِﻪ )دون اﻹﺟﺎزة‬
َ ‫ي َزﻛﺎةَ ﻣﺎل‬
َ ‫ﺲ ﻷَ َﺣﺪ اﻟ ﱠﺸ ِﺮﻳ َﻜ ْﲔ أَ ْن ﻳـُ َﺆّد‬
َ َْ
Ortaklardan birine diğerinin malının zekatını ödeme mecburiyeti ya da
hakkı yoktur. İlla izni gerekir.
Zekat konusunda şirket muhatap değildir. Eğer verilen zekat malı henüz
harcanmadıysa verilecek icâzet ile de sahih olur. Fakat harcandıysa bunda kesinlikle
icâzet geçerli olmaz. Mesela ortağım benim adıma birisine zekat verdi. Ben o fakir
kişi zekat parasını harcamadan icâzet verip zekata niyet etsem bu olur. Ancak eğer
harcadıysa icâzet versem de o zekat olmaz.
207
ِ ‫ﺼﻴﺐ ﺻ‬
ٍِِ
ِ ‫اﺣ ٍﺪ ِﻣْﻨـﻬﻤﺎ ﻟِﺼ‬
ِ ‫ﻓِﺈ ْن أَ ِذ َن ُﻛ ﱡﻞ و‬
ِ
ِ ‫ﺎﺣﺒِ ِﻪ ﻓﺄ ﱠد� ﻣﻌﺎ‬
،‫ﺎﺣ ِﺒﻪ‬
َ ًَ
َ َ َ‫ﺿﻤ َﻦ ُﻛ ﱡﻞ َواﺣﺪ ﻣْﻨـ ُﻬﻤﺎ ﻧ‬
َ ُ
َ
ِ
.(‫ﺿ ِﻤ َﻦ اﻟﺜﱠﺎﱐ ﻟِﻸَﱠوِل َﻋﻠِﻢ ِﺄﺑ َداﺋِِﻪ ْأو َﱂْ ﻳـَ ْﻌﻠَ ْﻢ )ﺳﻢ‬
َ ‫َوإ ْن أ ﱠد َ� ُﻣﺘَﻌﺎﻗﺒًﺎ‬
Her birisi kendi ortağına zekatının verilmesi konusunda izin vermiş ve
beraberce zekatı ödemiş olsalar, herbir ortak diğer ortağın hissesini tazmin
eder.
Ard arda, biri önce diğeri sonra ödemişse, ikinci ödeyen birinciye
tazminde bulunur. Burada birincinin ödediğini bilsin ya da bilmesin farketmez.
Yani şirket kurulurken ortaklar birbirine zekat konusunda izin verdiler diyelim.
Birisi diğeri adına zekat verdikten sonra, ona bildirsin bildirmesin farketmez, o da
gider yine kendi adına zekat verirse onu tazmin eder.
208
‫ﻛﺘﺎب اﳌﻀﺎرﺑﺔ‬
Mudârabe
Mudârabe "‫"اﻟﻀﺮب ﻓﻲ اﻷرض‬: ‘Yol tepmek'ten alınmış bir isimdir. Mudâribin,
kazanç elde etmek için diyar diyar dolaşıp yol tepmesinden dolayı bu ortaklığa
mudârabe denilmiştir. Mudârib, mudârabe akdinde sermayeyi işleten kişidir, eğer
kendiside para koyarsa şirket-i a’mâl olur.
Istılahta bir taraftan sermaye diğer taraftan bu sermayeyi işletmek ve kârda
ortak olmak şeklindeki şirkete mudârabe adı verilir.
Bu akde kırâz (‫)اﻟﻘﺮاض‬, mukâraza (‫)اﻟﻤﻘﺎرﺿﺔ‬, mücazât (‫ )اﻟﻤﺠﺎزاة‬da denilir.
Istılahları:
Mudârib (‫)اﻟﻤﻀﺎرب‬: Sermayeyi işleten.
Rabbu'l-mâl (‫)رب اﻟﻤﺎل‬: Sermaye sahibi.
Re’su’l-mâl (‫)رأس اﻟﻤﺎل‬: Sermaye.
Bu son iki ıstılah selemde de aynen kullanılır. Birbirinden ayırdedebilmek için
birine mudârabe, diğerine selem (‫ )رأس ﻣﺎل اﻟﺴﻠﻢ – رأس ﻣﺎل اﻟﻤﻀﺎرﺑﺔ‬isimleri ilave edilir.
ِ
ِِ ‫ﻳﻚ ر ِب اﻟْﻤ ِﺎل ِﰲ اﻟ ِﺮﺑ ِﺢ ور‬
ِ ‫اﻷر‬
‫أس اﻟْ َﻤ ِﺎل‬
َ ‫اَﻟْ ُﻤ‬
ْ ‫ب ِﰲ‬
ُ ‫أس ﻣﺎﻟﻪ اﻟﻀ ْﱠﺮ‬
ُ ‫ﻀﺎ ِر‬
َ ّ َ ُ ‫ب َﺷ ِﺮ‬
ُ ‫ ﻓﺈذا ُﺳﻠّ َﻢ ر‬،‫ض‬
ُ َ ّْ
ِ
ِ ِ َ ‫ ﻓﺈذا ﺗَﺼﱠﺮ‬،ٌ‫إﻟَﻴ ِﻪ )إﱃ اﳌﻀﺎ ِرب( ﻓَـﻬﻮ أﻣﺎﻧَﺔ‬
،‫ﺻ َﺎر َﺷ ِﺮﻳ ًﻜﺎ‬
ْ
َ ‫ ﻓﺈ َذا َرﺑِ َﺢ‬،‫ﻴﻞ‬
َ
ٌ ‫ف ﻓﻴﻪ ﻓَـ ُﻬ َﻮ َوﻛ‬
َُ
Mudârib, kârda rabbu’l-mâlın (sermaye sahibinin) ortağıdır. Mudâribin
sermayesi de ticaret için gidip gelmek yani yol tepmektir.
Sermaye mudâribe teslim edildiği zaman sermaye emanettir. Mudârib
bunda tasarruf ettiği zaman vekil olur. Kâr elde etmeye başladığı an ortak olur.
ِ
ِ
ٌ‫ﺎﻋﺔ‬
َ ِ‫ب اﻟْ َﻤ ِﺎل ﻓَـ ُﻬ َﻮ ﺑ‬
َ ‫اﻟﺮﺑْ ُﺢ ﻟْﻠ ُﻤ‬
ٌ ‫ﻀﺎ ِر ِب ﻓَـ ُﻬ َﻮ ﻗَـ ْﺮ‬
َ‫ﻀ‬
ِّ ‫ وإ ْن ُﺷ ِﺮ َط ﻟَﺮ‬،(‫ض )ف‬
ّ ‫ﻓﺈ ْن ُﺷ ِﺮ َط‬
Kâr tamamen mudâribe şart edildiği zaman bu karzdır. Kâr tamamen
rabbu’l-mâle şart edildiği zaman ise bidâa olur.
209
ِ
ِ ِ ‫ﻒ )اﳌﻀﺎ ِرب ﺷﺮو َط‬
ِ َ ‫ت اﻟْﻤ‬
‫ﺻ َﺎر‬
َ ٌ‫إﺟﺎرة‬
َ َ‫ َوإ َذا ﺧﺎﻟ‬،ٌ‫ﻓﺎﺳﺪة‬
ّ
َ (‫رب اﳌﺎل‬
َ ‫ﻀ َﺎرﺑَﺔُ ﻓَﻬ َﻲ‬
ُ ‫ َوإ َذا ﻓَ َﺴ َﺪ‬،
ِ
.‫ﻏﺎﺻﺒًﺎ‬
Mudârabe fâsid olduğu zaman fâsid icâreye dönüşür. Yani mudârib ecr-i
misil alır, kâr rabbu’l-mâlındır.
Mudârib muhalefet ettiği zaman ğâsıb olmuş olur. Elindeki mal emanet
olmaktan çıkar mazmûn bi-nefsihi hale gelir.
Mesela rabbu’l-mâl beyaz eşya alıp satacaksın demesine rağmen mudâribin
beyaz eşya dışında başka şeyler alıp satması buna örnektir.
ِ ِ ِ ‫ﺼ ﱡﺢ إﻻﱠ أ ْن ﻳ ُﻜﻮ َن اﻟﺮﺑﺢ ﺑـﻴـﻨـﻬﻤﺎ ﻣﺸﺎﻋﺎ؛ ﻓﺈ ْن ﺷ ِﺮ َط‬
ِ َ‫وﻻ ﺗ‬
،‫ت‬
ُ
ْ ‫ﻷﺣﺪﳘﺎ َد َراﻫ ُﻢ ُﻣ َﺴ ﱠﻤﺎةٌ ﻓَ َﺴ َﺪ‬
ً َ ُ ُ َ َْ ُ ْ ّ
َ
َ
َ
ِ
ِ ‫و‬
،‫ﻀﺎ ِر ِب أَ ْﺟ ُﺮ ِﻣﺜْﻠِ ِﻪ‬
َ ‫ َوﻟْﻠ ُﻤ‬،‫ب اﻟْ َﻤﺎل‬
ّ ‫اﻟﺮﺑْ ُﺢ ﻟَﺮ‬
َّ
Aralarındaki kâr yüzdeli olmalı. Nisbî ya da maktû olmamalı.
Eğer taraflardan birine maktû bir para şart edilse mudârabe fâsid olur.
Bu durumda kârın tamamı rabbu’l-mâlın olur, mudârib için emeğinin ecr-i
misli vardır.
Mudâribin ecr-i misl alması, şirketin kâr etmiş olmasına bağlı değildir. Şirket
kâr etmiş olsun olmasın mudârib ecr-i mislini hak eder.
Not: Fâsid şirketlerde kâr daima sermaye sahibine aittir.
ِ ‫ب‬
ِ ِ ‫ط‬
ِ
ِ ‫ﻀﺎ ِر‬
‫ﺎل ُﻣ َﺴﻠﱠ ًﻤﺎ‬
ُ ‫ َوﻻ ﺑُ ﱠﺪ أ ْن ﻳَ ُﻜﻮ َن اﻟْ َﻤ‬،(‫اﻟﻌﻘﺪ‬
ُ ‫ﺎﺑﻃ ٌﻞ )اﻟﺸﺮ‬
ُ ‫طﻻ‬
َ ‫اﻟﻮﺿ َﻴﻌﺔ َﻋﻠﻰ اﻟْ ُﻤ‬
َ ُ ‫َوا ْﺷ َﱰا‬
ِ ‫ﻀﺎ ِر‬
.‫ب‬
َ ‫إﱃ اﻟْ ُﻤ‬
Zararın mudâribe ait olması şartı koşulsa bu şart bâtıldır. Çünkü zarar
önce kârdan karşılanır, kârı aşarsa sermayeden karşılanır. Bu haksızlık değil midir?
Hayır. Çünkü sermaye zarar ettiğinde mudârib de emeğini kaybetmiş oluyor. Yani
mudârabe malına bir kusur ve ihmalden dolayı gelen zarar, kusurlu tarafça
karşılanır. Böyle teaddî ve taksir olmaksızın gelen zararlar ise öncelikle kârdan
karşılanır, sermayeye dokunulmaz. Zarar kârdan fazla olursa kâr tamamen
verildikten sonra fazla kalan zarar sermayeden kapatılır. Ayrıca mudârib ödeme
yapmaz. Çünkü o da emeğini kaybetmiştir. Yani mudârib kâr ve amelini, rabbu'l-mâl
kâr ve sermayesini kaybetmiş olmaktadır.
Sermayenin mudâribe mutlaka teslim edilmesi gerekir. Teslim edilmeden
önce hiçbir hükmü yoktur.
210
ِ
ِ
ِ ِ ِ ِ
ِ
ِ َ َ‫ﻀﺎ ِر ِب أَ ْن ﻳ‬
‫ب‬
َ ُ‫ َوﻻ ﻳ‬،‫ي ﺎﺑﻟﻨﱠـ ْﻘﺪ َواﻟﻨﱠﺴﻴﺌﺔ َوﻳُﻮّﻛ َﻞ َوﻳُﺴﺎﻓَﺮ َوﻳـُْﺒﻀ َﻊ‬
َ ‫وﻟْﻠ ُﻤ‬
ُ ‫ب )اﳌﻀﺎ ِر‬
ُ ‫ﻀﺎ ِر‬
َ ‫ﺒﻴﻊ َوﻳَ ْﺸ َﱰ‬
ِ
ِ
،"‫ﻚ‬
َ
َ ِ‫ " ْاﻋ َﻤ ْﻞ َﺑﺮأْﻳ‬:‫ ْأو ﺑَِﻘ ْﻮﻟ ِﻪ‬،‫رب اﻟْ َﻤ ِﺎل‬
ِّ ‫ﻋﻘﺪ اﳌﻀﺎرﺑﺔ( إﻻﱠ ﺈﺑِ ْذن‬
Mudârib, peşin ve veresiye olarak alıp satabilir, vekâlet verebilir, başka
illere kâr için sefer düzenleyebilir, sermayeyi bidâa olarak başkasına verebilir.
Ama sermayeyi sermaye sahibinin izni olmadıkça ya da “nasıl istersen öyle
yap” diye umumi izin çıkmadıkça başkasına mudârabeye veremez.
ِ
ِ
ِ ‫ﻌﺎﻣﻞ اﻟﱠ ِﺬي َﻋﻴﱠـﻨَﻪ ر ﱡ‬
‫ﺖ َﳍَﺎ‬
َ ‫ َوإ ْن َوﻗﱠ‬،‫ب اﻟْ َﻤﺎل‬
َ ُ
ّ ‫َوﻟَْﻴﺲ ﻟَﻪُ أ ْن ﻳـَﺘَـ َﻌﺪﱠى اﻟﺒَـﻠَ َﺪ َو‬
َ ‫اﻟﺴْﻠ َﻌﺔَ واﻟْ ُﻤ‬
ِ ُ‫)ﻟﻠﻤﻀﺎرﺑﺔ( وﻗْـﺘًﺎ ﺑﻄَﻠَﺖ ِﲟ‬
ِ
‫ﻀﻴِّ ِﻪ‬
.(‫)اﻟﻮﻗﺖ‬
ْ َ َ
Mudâribin; rabbu’l-mâlin belirlediği belde, mal ve ticaret yapacağı kişiler
dışına çıkma hakkı yoktur.
Rabbu’l-mâl mudârabe akdine bir süre koyduysa, bu sürenin geçmesiyle
mudârabe akdi bâtıl olur.
ِ ‫ﻣﺎل اﻟْﻤ‬
ِ َ ‫وﻟَﻴﺲ ﻟَﻪ أ ْن ﻳـﺰِوج ﻋﺒ ًﺪا وﻻ أﻣﺔً ) َﻛ‬
ِ
‫ب‬
َ ُ ِ ‫ﺎ�( ﻣ ْﻦ‬
ّ ‫ﺘﻖ َﻋﻠﻰ َر‬
ُ ‫ي َﻣ ْﻦ ﻳَـ ْﻌ‬
َ َ َْ َ ّ َُ ُ ْ َ
َ ‫ َوﻻ ﻳَ ْﺸ َﱰ‬،‫ﻀ َﺎرﺑَﺔ‬
ِ
‫ َوﻻ َﻣ ْﻦ ﻳـَ ْﻌﺘِ ُﻖ َﻋﻠَﻴِﻪ )ﻋﻠﻰ اﳌﻀﺎ ِرب( إ ْن ﻛﺎ َن ﰲ اﻟْ َﻤ ِﺎل‬،(‫ﺿ ِﻤﻨَﻪُ )ف‬
َ (‫ ﻓﺈ ْن ﻓَـ َﻌ َﻞ )ا ْﺷﺘَـَﺮى‬،‫اﻟْ َﻤ ِﺎل‬
ِ
ِ
ِ
‫ ﻓﺈ ْن َرﺑِ َﺢ‬،‫ﺻ ﱠﺢ اﻟﺒَـْﻴ ُﻊ‬
َ (‫ ﻓﺈ ْن َﱂْ ﻳَ ُﻜ ْﻦ ﰲ اﻟْ َﻤﺎل ِرﺑْ ٌﺢ ﻓﺎ ْﺷﺘَـَﺮى َﻣ ْﻦ ﻳـَ ْﻌﺘ ُﻖ َﻋﻠَْﻴﻪ )ﻋﻠﻰ اﳌﻀﺎ ِرب‬،‫ِرﺑْ ٌﺢ‬
ِ َ‫ﺼﻴﺒﻪ وﻳﺴﻌﻰ اﻟﻌﺒ ُﺪ ﰲ ﻗِﻴﻤ ِﺔ ﻧ‬
ِ
ِ ‫ﺼ‬
.‫ب اﻟْ َﻤ ِﺎل‬
َْ َ ْ َ َ ُ ُ َ‫َﻋﺘَ َﻖ ﻧ‬
ِّ ‫ﻴﺐ َر‬
َ
Mudârib mudârabe malından olan bir köleyi ya da cariyeyi evlendiremez.
Mudârib sermaye parası ile rabbu’l-mâl aleyhine hemen azat olacak birini
satın alamaz. Yani rabbu’l-mâlın usûl ve furuunu köle olarak alamaz. Çünkü
kölelik ve akrabalık bir arada bulunmayacağı için otomatik azat olur. Eğer yaparsa
bunu tazmin eder.
Eğer şirkette kâr var ise mudârib aleyhine olacak birini de(akrabasını)
satın alamaz. Çünkü şirket kâr kazandığından itibaren mudârib de ortak
sayılmaktadır. Kâr yoksa sadece sermaye sahibinin vekilidir. Öyleyse kâr
kazanılmamışken bu durumda mudârib kendi akrabasını satın alsa bu caizdir.
Sonradan kâr kazanacak olursa mudâribin hissesi azat olur ve köle
rabbu’l-mâlın hissesinin kıymetini ödemek için çalıştırılır. Yani köle tümden hür
olmuştur fakat sermaye sahibinin hissesini ödeyecektir ki sermaye sahibi zarar
görmesin.
211
ِ ‫ "ﻣﺎ رَز َق ﷲ ﺑـﻴـﻨَﻨﺎ ﻧِﺼ‬:‫ﻗﺎل‬
‫ﻔﺎن" و ِأذ َن ﻟَﻪُ ﰲ اﻟ ﱠﺪﻓْ ِﻊ‬
َ ‫ﻀ َﺎرﺑَﺔً َو‬
َ ‫ﻓَـﻠَ ْﻮ َدﻓَ َﻊ إﻟَْﻴ ِﻪ اﻟْ َﻤ‬
َ ‫ﺎل ُﻣ‬
ْ
َْ ُ
َ
ِ ‫ واﻟ ﱡﺴﺪ‬،‫ﺚ ﻓَﻨِﺼﻒ اﻟﺮﺑﺢ ﻟِﺮب اﻟْﻤ ِﺎل ﺎﺑﻟﺸﱠﺮ ِط‬
ِ ُ‫ ﻓَ َﺪﻓَﻊ إﱃ آﺧﺮ ﺎﺑﻟﺜـﱡﻠ‬،ً‫ﻣﻀﺎرﺑﺔ‬
‫ﺚ‬
ُ ُ‫ واﻟﺜـﱡﻠ‬،‫س ﻟﻸ ﱠوِل‬
ََ َ ُ
َ
ْ
َ ّ َ ّْ ُ ْ
ُ ُ
ََ
،‫ﻟِﻠﺜﱠﺎﱐ‬
Sermaye sahibi, birine mudârabe olarak sermayeyi verse ve “Allah ne
verdiyse aramızda eşittir ve bu sermayeyi başkasına da mudârabe olarak
verebilirsin” dese; sonra mudârib bu sermayeyi başkasına sermaye olarak
verip “1/3’ü senin” dese; bu durumda kârın yarısı şart gereği rabbu’l-mâla
aittir. Birinci mudraib 1/6, ikinci mudârib de 1/3 alır. 1/2 + 1/3 + 1/6 = 1
ِ
ِ‫ﺼ‬
،(‫ﻒ ﻓَﻼ َﺷ ْﻲءَ ﻟَﻪُ )ﻟﻠﻤﻀﺎ ِرب اﻷول‬
ْ ّ‫َوإ ْن َدﻓَ َﻊ اﻷ ﱠو ُل َإﱃ اﻟﺜﱠﺎﱐ ﺎﺑﻟﻨ‬
Birinci mudârib ikinciye yarı yarıya verirse, birinci mudâribe bir şey
kalmaz. Çünkü yarısı sermaye sahibinindi, diğer yarısı da ikinci mudâribe verilince
birinci mudâribe bir şey kalmamış oldu.
ِ
ِ
ِ
ِ ‫ﲔ‬
‫اﻟﺮﺑْ ِﺢ؛‬
َ ِ ْ ‫َوإ ْن َدﻓَـ َﻌﻪُ َﻋﻠﻰ أ ﱠن ﻟﻠﺜﱠﺎﱐ اﻟﺜـﱡﻠُﺜَـ‬
ّ ‫ﺿﻤ َﻦ اﻷ ﱠو ُل ﻟﻠﺜﱠﺎﱐ ﻗَ ْﺪ َر اﻟ ﱡﺴ ُﺪ ِس ﻣ َﻦ‬
Birinci mudârib ikinci mudâribe “2/3’ü senin” diye malı mudârabe ile
verse –kazancın yarısı zaten rabbu’l-mâlındı- birinci mudârib ikinciye kârdan
1/6 ödemesi gerekir. Çünkü ikinci mudârib ile anlaşılan oranın 1/6’sının karşılığı
kalmadı.
ِ ِ
‫ﺼ ُﻔﻪُ" ﻓَ َﻤﺎ َﺷ َﺮﻃَﻪُ ﻟﻠﺜﱠﺎﱐ‬
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
َ َ‫ "ﻣﺎ َرَزﻗ‬:(‫ﻗﺎل )رب اﳌﺎل ﻟﻠﻤﻀﺎرب اﻷول‬
ْ ‫ﻚ ﷲُ ﻓَﻠ َﻲ ﻧ‬
ِ ِ‫ﻀﺎ ِرب اﻷ ﱠوِل ﻧ‬
‫ب اﻟْ َﻤ ِﺎل (؛‬
َ ‫واﻟْ ُﻤ‬
َ ْ َ‫ َواﻟﺒﺎﻗﻲ ﺑـ‬،ُ‫ ﻓَـ ُﻬ َﻮ ﻟَﻪ‬1/6 + 1/6) ‫ﺼ َﻔﺎن‬
ْ
ِّ ‫ﲔ َر‬
Rabbu’l-mâl birinci mudâribe “Allah sana ne verdiyse yarısı benimdir”
derse; birinci mudârib, ikinci mudâribe yine ne şart ettiyse (2/3) aynen
verecektir. Kendisine kalan şeyi ise rabbu’l-mâl ile yarıyarıya bölüşür. Yani
ikisi de 1/6 alır.
ِ
ِ ِ‫ "ﻋﻠﻰ أ ﱠن ﻣﺎ رَز َق ﷲ ﺑـﻴـﻨَﻨﺎ ﻧ‬:‫ﻗﺎل‬
ِ‫ﺼ‬
‫ﻒ ﻓَ َﺪﻓَـ َﻌﻪُ اﻟﺜﱠﺎﱐ‬
َ َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
ْ ّ‫آﺧ َﺮ ﺎﺑﻟﻨ‬
ْ
َْ ُ
َ ‫ﺼﻔﺎن" ﻓَ َﺪﻓَـ َﻌﻪُ إﱃ‬
َ
ِ
ِ ِ
ِ ِ‫ وﻟﻠﺜﱠﺎﻟ‬،‫ب اﻟْﻤ ِﺎل‬
ٍِ
ِ ُِ ‫ﺼ‬
.‫ َوﻻ َﺷ ْﻲءَ ﻟِﻸَﱠوِل‬،‫س‬
ُ ُ‫ﺚ اﻟﺜـﱡﻠ‬
ْ ّ‫إﱃ ﺎﺛﻟﺚ ﺎﺑﻟﺜـﱡﻠُﺚ ﻓﺎﻟﻨ‬
َ َ ّ ‫ﻒ ﻟ َﺮ‬
ُ ‫ َوﻟﻠﺜﱠﺎﱐ اﻟ ﱡﺴ ُﺪ‬،‫ﺚ‬
212
Rabbu’l-mâl “Allah ne verdiyse yarı yarıya” dese; ve birinci mudârib de
ikinciye yarı yarıya verse; ikinci mudârib de üçüncü mudâribe 1/3 ile verse; bu
durumda kârın yarısı sermaye sahibinindir. Üçüncü mudâribe 1/3 kalır. İkinci
mudârib 1/6 kalır. Birinciye de bir şey kalmaz.
1/2 + x + 1/6 + 1/3
ِ ،‫ب اﻟْﻤ ِﺎل‬
ِ
ِ ِ
ِ ِ‫ت ر‬
ِ ِ
ِ ‫ﻀﺎ ِر‬
‫وﳊَﺎﻗِ ِﻪ )دار‬
َ ‫ ﲟَْﻮت اﻟْ ُﻤ‬:ُ‫ﻀ َﺎرﺑَﺔ‬
َ ‫َوﺗَـْﺒﻄُ ُﻞ اﻟْ ُﻤ‬
ّ َ ‫ َوِﲟَْﻮ‬،‫ب‬
َ ّ ‫ َوﺑِ ِﺮﱠدة َر‬،‫ب اﻟْ َﻤﺎل‬
ِ
ِ ‫ﻀﺎ ِر‬
،(‫ﻛﻴﻞ‬
ٌ ‫ب )ﻷﻧﻪ و‬
َ ‫اﳊﺮب( ُﻣ ْﺮﺗَ ًّﺪا؛ َوﻻ ﺗَـْﺒﻄُ ُﻞ ﺑِ ِﺮﱠدة اﻟْ ُﻤ‬
Mudârabe; mudâribin ölmesiyle, rabbu’l-mâlın ölmesiyle, rabbu’l-mâlın
irtidat edip darulharbe kaçmasıyla bâtıl olur.
Mudârib vekil olduğundan dolayı riddetiyle mudârabe bâtıl olmaz.
ِِ
‫اﻟﻌ ْﺰِل ﻗَـْﺒﻞ‬
َ ‫ب(؛ ﻓَـﻠَ ْﻮ‬
ِّ ‫َوﻻ ﻳـَْﻨـ َﻌ ِﺰُل ﺑِ َﻌ ْﺰﻟﻪ‬
َ ‫ﺎﺑع َوا ْﺷﺘَـَﺮى ﺑـَ ْﻌ َﺪ‬
ُ ‫)رب اﳌﺎل( ﻣﺎ َﱂْ ﻳـَ ْﻌﻠَ ْﻢ )اﳌﻀﺎ ِر‬
ِ ِ‫ﺲر‬
ِ ‫ﺎل ِﻣ ْﻦ ِﺟْﻨ‬
‫ َوإ ْن ﻛﺎ َن‬،‫ف ﻓِ ِﻴﻪ‬
ُ ‫ ﻓﺈ ْن َﻋﻠِﻢ ﺎﺑﻟْ َﻌ ْﺰِل واﻟْ َﻤ‬،‫اﻟﻌِْﻠ ِﻢ ﻧـَ َﻔ َﺬ‬
َ ‫ﺼﱠﺮ‬
َ َ‫أس اﻟْ َﻤﺎل َﱂْ َﳚُْﺰ ﻟَﻪُ أ ْن ﻳـَﺘ‬
ِ ‫ﺼﲑ ِﻣﻦ ِﺟْﻨ‬
ِ ‫ﺧﻼف ِﺟْﻨ ِﺴ ِﻪ ﻓَـﻠَﻪ أ ْن ﻳﺒِﻴﻌﻪ ﱠ‬
.‫ﺴﻪ‬
َ
َُ َ ُ
ْ َ َ‫ﺣﱴ ﻳ‬
Mudârib haber almadıkça rabbu’l-mâlın onu azletmesiyle azlolmaz.
Çünkü vekilin vekâletten azledilmesinde haber alması şarttır.
Mudârib azilden sonra haberi yokken alışverişe devam etse, bunlar şirket
namına nâfizdir.
Azli öğrendikten sonra –bu durumda malın hepsi paraya çevrilmiş iseartık mudârib bu parayla başka ticaret yapamaz. Eğer elinde paraya
dönüşmemiş mal varsa hepsini paraya dönüştürene kadar elindeki malı
satabilir.
ِ
ِ
ِ
ِ
،‫ﺎﺋﻬﺎ‬
‫ﺲ ﻓِ ِﻴﻪ ِرﺑْ ٌﺢ َوﱠﻛ َﻞ َر ﱠ‬
َ ‫ب اﻟْ َﻤ ِﺎل َﻋﻠﻰ اﻗْﺘ‬
َ ‫ﻀ‬
َ ‫َوإذَا اﻓْـﺘَـَﺮﻗﺎ وﰲ اﻟْ َﻤﺎل ُدﻳُﻮ ٌن )ﻋﻠﻰ اﻟﻨﺎس( َوﻟَْﻴ‬
ِ
ِ ِ ‫ﻠﻚ ِﻣﻦ ﻣ ِﺎل اﻟْﻤ‬
ِ ْ ‫وإ ْن ﻛﺎ َن ﻓِ ِﻴﻪ ِرﺑْﺢ أ‬
،‫اﻟﺮﺑْ ِﺢ‬
َ ُ َ ْ َ ‫ َوﻣﺎ َﻫ‬،‫ﻀﺎﺋﻬﺎ‬
َ ‫ب( َﻋﻠﻰ اﻗْﺘ‬
ُ ‫ُﺟ َﱪ )اﳌﻀﺎ ِر‬
ٌ
َ
ّ ‫ﻀ َﺎرﺑَﺔ ﻓَﻤ َﻦ‬
ِ ‫ﻓَِﺈن َزاد ﻓَ ِﻤ ْﻦ ر‬
.‫أس اﻟْ َﻤ ِﺎل‬
Kâr olmadığı bir halde şirketin insanlardan alacağı varken rabbu’l-mâl ve
mudârib ayrılsa mudârib, rabbu’l-mâli borçları istemesi için vekil tayin eder.
Eğer şirkette kâr varsa mudârib o borçları talep etmeye cebredilir. Çünkü
kendisi ortaktır.
213
Mudârabe malından ne yok olduysa önce kârdan karşılanır. Eğer zarar,
kârı geçerse sermayeden karşılanır.
214
(‫اﳌﻌﺎﻣﻠﺔ‬/‫ﻛﺘﺎب اﳌﺰارﻋﺔ )اﳌﺨﺎﺑﺮة‬
Müzâraat
Bir taraftan tarla, diğer taraftan bu tarlayı ekmek ve mahsulde ortak olmak
şeklindeki akdin adına müzâraa denir. Demek oluyor ki müzâraa tarla-emek
ortaklığından ibarettir. Tarlayı ekip biçecek olan tarafa müzâri' veya âmil denir.
Toprakta kökü olanlar için müsâkat, toprakta kökü olmayıp yeniden dikilip
ekilecekler için müzâraa kullanılır.
ِ
ِ ِ
ِ ‫َوِﻫﻲ َﻋ ْﻘ ٌﺪ َﻋﻠﻰ اﻟﱠﺰْرِع ﺑِﺒَـ ْﻌ‬
‫ َوﻋْﻨ َﺪ أﰊ‬،‫ﻒ َوُﳏَ ﱠﻤ ٍﺪ‬
َ ‫ﻮﺳ‬
ُ ُ‫ َوﻫ َﻲ ﺟﺎﺋَﺰةٌ ﻋْﻨ َﺪ أﰊ ﻳ‬،‫ﺾ اﳋﺎرِِج‬
َ
ِ ‫ﺣﻨِﻴﻔﺔَ ِﻫﻲ‬
.‫ َواﻟْ َﻔْﺘـ َﻮى َﻋﻠﻰ ﻗَـ ْﻮﳍِِﻤﺎ‬،(‫ﻓﺎﺳ َﺪةٌ )ف‬
َ
َ
Mahsulün bir kısmı karşılığında ekin ekmek üzere yapılmış bir akiddir.
Bır kısmından kasıt oranlı bir paydır, maktû değildir. Ebû Yûsuf ve
Muhammed’e göre caiz, İmâm-ı A’zam’a göre fâsiddir. Fetva İmâmeynin
kavline göredir. Dolayısıyla İmâm-ı A’zam’a göre bu fâsid icâre olur ve mahsul
tarla sahibine aittir, âmile ecr-i misil verilir.
ِ ِ ‫ﻼﺣﻴ ِﺔ اﻷر‬
ِ
ِ ِ ِ
ِ ِ
‫ َوَﻣ ْﻌ ِﺮﻓَِﺔ‬،‫ َوِﻣﻦ َﻣﻌ ِﺮﻓَِﺔ ِﻣ ْﻘ َﺪا ِر اﻟﺒَ ْﺬ ِر‬،‫اﻋ ِﺔ‬
َ ‫ض ﻟ ّﻠﺰَر‬
َ ‫ وﻣ ْﻦ‬،‫َوﻻ ﺑُ ﱠﺪ ﻓ َﻴﻬﺎ ﻣ َﻦ اﻟﺘﱠﺄْﻗﻴﺖ‬
ْ َ ‫ﺻ‬
ِ ِ ‫ واﻟﺘ‬،‫ﺼﻴﺐ اﻵﺧ ِﺮ‬
ِِ ِ
ِ ‫اﻷر‬
ِ ‫ض َو‬
‫ِج ُﻣ ْﺸﺘَـَﺮًﻛﺎ ﺑـَْﻴـﻨَـ ُﻬﻤﺎ ﺣﱴ‬
ْ َ َ ِ َ‫ َوﻧ‬،‫ﺟْﻨﺴﻪ‬
َ ْ َ‫ﱠﺨﻠﻴَﺔ ﺑـ‬
ْ ‫ﲔ‬
ُ ‫ َوأ ْن ﻳَ ُﻜﻮ َن اﳋﺎر‬،‫اﻟﻌﺎﻣﻞ‬
ِِ ِ
ِ
‫ب‬
‫�ﺧ َﺬ َر ﱡ‬
ُ ‫ ْأو أ ْن‬،(‫ ْأو ﻣﺎ َﻋﻠﻰ اﻟ ﱠﺴ َﻮاﻗﻲ )اﻷراﺿﻲ اﻟﺴﺎﻗﻴﺔ‬،ً‫ﻮﻣﺔ‬
َ ُ‫ﻟَ ْﻮ َﺷَﺮﻃﺎ ﻷ َﺣﺪﳘﺎ ﻗُـ ْﻔَﺰ ًا� َﻣ ْﻌﻠ‬
ِ
،‫ت‬
ْ ‫اج ﻓَ َﺴ َﺪ‬
َ ‫ أ ِو اﳋََﺮ‬،ُ‫اﻟﺒَ ْﺬر ﺑَ ْﺬ َرﻩ‬
Müzâraa akdi için şu şartlar gereklidir:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Süre mutlaka konuşulacak.
Tarla ekilmeye müsait olacak.
Tohumun miktarı bilinecek.
Tohumun cinsi bilinecek.
Karşı tarafın hissesi bilinecek.
Âmil tarlaya el koymuş olacak.
Mahsul aralarında ortak olacak. Hatta ortaklardan birine malum bir
ölçek mahsul şart koşulsa ya da biri sulak yerlerdeki mahsulü istese ya
da tohum sahibi tohumu alıp üstünün bölüşülmesi üzerine şart koşulsa
215
ya da “haracı 163 buradan ödeyeceğiz” gibi şartlar koşulsa müzâraa akdi
fâsid olur.
Şirket akdi fâsid olunca otomatik olarak fâsid icâreye dönüşür. Fâsid
müzâraa da mahsul daima tohum sahibine aittir. Karşı taraf ise ecr-i misil
alır.
Müzâraada iki tane icâre gizlidir.
Birincisi âmilin tarlayı kiralaması, ikincisi tarla sahibinin âmili kiralaması.
Bu iki icârede mahaller; birincisinde tarla, diğerinde emektir. Öyleyse bu
iki temel unsur karşı taraflarda bulunursa bu müzâraaların tümü sahihtir. İkisi bir
tarafta birikirse, bunların hepsi fâsiddir.
‫اﺑﻦ ﺧﺼﻢ ُﺷ ﱠﺞ‬
Müzâraa
akdinin
Arapça olarak ‫ﺞ‬
‫ُﺷ ﱠ‬
şartları,
‫اﺑﻦ ﺧﺼﻢ‬
Şeklinde şifrelendirilmiştir.
‫أﻫﻠﻴﺔ اﻟﻌﺎﻗﺪﻳﻦ‬
‫ا‬
‫ﺑﻴﺎن رب اﻟﺒﺬر‬
‫ب‬
‫ﻧﺼﻴﺐ اﻟﻌﺎﻗﺪﻳﻦ‬
‫ن‬
(‫ﲣﻠﻴﺔ اﻷرض )إﱃ اﻟﻌﺎﻣﻞ‬
‫خ‬
‫ﺻﻼﺣﻴﺔ اﻻرض ﻟﻠﺰراﻋﺔ‬
‫ص‬
‫ﻣﺪة‬
‫م‬
‫اﻟﺸﺮﻛﺔ ﰲ اﳋﺎرج‬
‫ش‬
‫ﺟﻨﺲ اﻟﺒﺬر و ﻣﻘﺪارﻩ‬
‫ج‬
Hanefîlerde öşr ve haracı toprak sahibi öder. Başkasına şart koşulması akdi fasit eyler.
Diğer üç mezheb ise işleten tarafından verileceğini söyler. Osmanlı’da 4 ekim 1926 ‘dan
önce tarlalar devlete ait olduğu için işletenler zekat vermiyordu. Çünkü Hanefîlere göre tarla
sahibi zekatı verecektir. Günümüzde ise herkes aldığı mahsul üzerinden zekatını vermelidir.
163
216
.‫ﺟﺎز‬
َ ‫َوإ ْن َﺷَﺮ َط َرﻓْ َﻊ اﻟﻌُ ْﺸ ِﺮ‬
“Öşrü(zekatı) buradan ödeyelim” diye şart koşulsa caizdir.
Öşür, tarlada icâre ile mahsul elde edildiği takdirde Hanefîlere göre tarla
sahibinin vazifesidir. Diğer mezheblerde eken kişinindir.
ِ ‫ﺖ اﻷرض ﻟِﻮ‬
ِ ‫ﺖ اﻷرض واﻟﺒ ْﺬر ﻟِﻮ‬
ِ َ‫ أو ﻛﺎﻧ‬،‫ واﻟﻌﻤﻞ واﻟﺒـ َﻘﺮ ﻵﺧﺮ‬،‫اﺣ ٍﺪ‬
ِ َ‫وإذَا ﻛﺎﻧ‬
‫اﺣ ٍﺪ َواﻟﺒﺎﻗﻲ‬
ْ ََ ُ َ َ ُ َ َ َ
َ
َ ُ ْ
َ ُ ََ ْ
ِ ‫اﺣ ٍﺪ واﻟﺒﺎﻗﻲ ﻵﺧﺮ ﻓَ ِﻬﻲ‬
ِ ِ
.ٌ‫ﻴﺤﺔ‬
َ
َ َ ََ
َ ‫ أ ْو ﻛﺎ َن‬،‫ﻵﺧَﺮ‬
َ ‫ﺻﺤ‬
َ ‫اﻟﻌ َﻤ ُﻞ ﻣ ْﻦ َو‬
Toprak ve tohum birinin, emek ve traktör öbürünün olsa ya da tarla
birinden geri kalan öbüründen olsa ya da emek birinden geri kalan taraf
diğerinden olsa bunlar sahihtir. Çünkü iki icârenin mahalleri ayrı taraflardadır.
Müzâraa ortaklığının zımnında iki tane icâre mevcuttur.
1-Tarla sahibi müzârii kiralıyor.
2- Müzâri’ tarlayı kiralıyor.
Bu icârelerden birincisinin mahalli amel, ikincisinin mahalli tarladır. Yani
me’cûr birinde tarla, diğerinde iştir. Yapılan müzâraalarda bu mahaller ayrı ayrı
taraflardan mesela tarla bir taraftan amel diğer taraftan olursa o müzâraaların bütün
şekilleri sahihtir. Ama her ikisi tek taraftan olursa o müzâraaların hepsi fasiddir.
Fasid müzâraalarda mahsul tamamen tohum sahibinin olur. Karşı taraf eğer
muzâri' ise raic ücretini (ecr-i misil); tarla sahibi ise tarlasının ecr-i mislini (normal
kira ücreti) alır.
ِ ‫ ﻓﺈ ْن َﱂ َﳜْﺮج َﺷﻲء ﻓَﻼ َﺷﻲء ﻟِْﻠ‬،‫ﺖ اﻟْﻤﺰارﻋﺔُ ﻓﺎﳋﺎرِج ﻋﻠﻰ اﻟﺸﱠﺮ ِط‬
ِ
.‫ﻌﺎﻣ ِﻞ‬
َ ُ
َ َ َ ُ ‫ﺻ ﱠﺤ‬
َ ‫َوإذَا‬
ٌْ ُْ ْ
ْ
َْ
Müzâraa sahih olunca mahsul şarta göre taksim edilir. Eğer herhangi bir
şey çıkmaz ise emek verene bir şey yoktur. Tarla sahibine de bir şey yoktur.
Çünkü tarla sahibi bir senelik ümit edilen mahsulü kaybederken, âmil de emeğini
kaybetmiştir.
ِ ‫ وإ َذا ﻓَﺴ َﺪت ﻓﺎﳋﺎرِج ﻟِﺼ‬،(‫ﻓﺎﺳ َﺪةٌ )س‬
ِ ‫وﻣﺎ ﻋ َﺪا ﻫ ِﺬﻩِ اﻟﻮﺟﻮﻩ‬
ِ ‫ﺎﺣ‬
‫ﻟﻶﺧ ِﺮ أَ ْﺟ ُﺮ‬
َ ‫ َو‬،‫ﺐ اﻟﺒَ ْﺬ ِر‬
َ ُُ َ َ َ
َ ُ َ ْ َ َ
ِِ
،(‫أﺟ ُﺮ ْأر ِﺿ ِﻪ ﻻ ﻳـَُﺰ ُاد َﻋﻠﻰ ﻗَ ْﺪ ِر اﻟْ ُﻤ َﺴ ﱠﻤﻰ )م( )ﻷن اﻟﻔﺴﺎد ﻣﻦ اﻟﺸﺮط اﻟﻔﺎﺳﺪ‬
ْ ‫َﻋ َﻤﻠﻪ ْأو‬
Bu şekillerin dışındakiler -yani iki mahallerinde farklı taraflarda olduğu
durumların dışındakiler- fâsiddirler. Yani mesela tarla ve emek bir taraftan, geriye
kalan bütün masraflar diğer taraftan dense bu fâsiddir.
217
Neden burada “kadr” dendi? Çünkü icârede miktar bellidir ama fâsid
müzâraada çıkacak olan miktar belli değildir. Ortaya bir miktar çıkmalıdır ki onun
üzerinden hesap yapılsın. Yani müzâraada miktar sonradan belli olurken icârede
baştan bellidir.
Müzâraa fâsid olunca mahsul tohum sahibine aittir. Diğeri de emeğinin
ücretini ya da tarlasının ücretini alır. Bu da ortak hisseyi/ecr-i müsemmâyı
aşamaz. Fesat, fâsid şarttan kaynaklanıyorsa ecr-i müsemmâyı aşmayan ecir gerekir.
Fesat, cehaletten kaynaklanıyorsa bâliğan-mâ-belağ ecr-i misil gerekir.
ِ ‫ وإ ْن َﺷﺮﻃﺎﻩ ﻟِﻶﺧ ِﺮ ﻻ ﻳ‬،‫وﻟَﻮ َﺷﺮﻃﺎ اﻟﺘِّﱭ ﻟِﺮب اﻟﺒ ْﺬ ِر ﺻ ﱠﺢ‬
.‫ﺼ ﱡﺢ‬
َ َ ُ َ َ َ َ ّ َ َْ َ ْ َ
Samanı tohum sahibine şart koşsalar sahihitir. 164
Zamanımızda Hanefî ölçülere göre bunun da caiz olmaması gerekir. Çünkü o
zamanlar samanın herhangi bir değeri olmadığı için samanın ortaklığı yapılmıyordu.
Her yer olak olduğundan hayvanlar dışarıda otluyordu. Ama günümüzde öyle
değildir. Dolayısıyla günümüzde samanın nisbî olarak dağıtılması gerekmektedir.
Eğer tohum sahibi değil de öbürüne şart etseler sahih değildir. Çünkü karşı
tarafa şart koşulması ona ekstra bir menfaat demek olur.
‫أﺟِ َﱪ إﻻﱠ أ ْن ﻳَ ُﻜﻮ َن َﻋ ْﺬ ٌر‬
ْ ‫اﻵﺧ ُﺮ‬
َ ‫ َوإ ْن ْاﻣﺘَـﻨَ َﻊ‬،‫ﺎﺣﺐ اﻟﺒَ ْﺬ ِر َﱂْ ُْﳚﺒَـ ْﺮ‬
ْ ‫َوإ ْن َﻋ َﻘ َﺪاﻫﺎ‬
َ ‫ﻓﺎﻣﺘَـﻨَ َﻊ‬
ُ ‫ﺻ‬
.ُ‫اﻹﺟﺎرةُ ﻓﺘُـ ْﻔ َﺴ ُﺦ ﺑِِﻪ اﻟْ ُﻤَﺰ َار َﻋﺔ‬
‫ﺗـُ ْﻔ َﺴ ُﺦ ﺑِِﻪ‬
َ
Müzâraayı akdetseler ama tohum sahibi çekinip tohumu vermezse
cebredilmez.
Müzâraa akdi tohum tarlaya atılmadan önce tohum sahibi için gayr-i lâzımdır.
Öbür taraf için ise başından beri lâzımdır. Tohum tarlaya atılınca her ikisi için de
lâzım olur.
Müsâkât akdi ise baştan iki taraf için lâzımdır. Çünkü zaten tohum atılmıştır.
Diğer taraf eğer geri durursa, icâre akdini fesheden bir özür olmadıkça
cebredilir.
taşır.
İcâreyi fesheden özürlerden dolayı müzâraa feshedilir.
İcâre özelliği taşıyan ortaklıklar caizdir. Amele dayalı şirketler icâre özelliği
Çünkü fasit müzâraada mahsul tohum sahibine ait olduğundan dolayı samanından haliyle
ona ait olması gerekir.
164
218
ِّ ‫ﻓﺎع و‬
ِ ‫ وأُﺟﺮةُ اﳊ‬،‫اب وﺣ ْﻔ ِﺮ اﻷﻧْـﻬﺎ ِر‬
ِ ‫وﻟَﻴﺲ ﻟِْﻠ‬
ِ ِ ْ ‫ﻌﺎﻣ ِﻞ أ ْن ﻳﻄﺎﻟِﺒﻪُ ِﺄﺑ‬
ِ ‫اﻟﺪ‬
‫�س‬
َ َ َْ
َ
َ َ ‫ُﺟَﺮِة اﻟﻜَﺮ‬
َ ُ
َ ِ ‫ﺼﺎد َواﻟِّﺮ‬
َ َْ
ِ
ِ
ِ ‫ﺼ‬
‫ﻒ َﺟ َﻮ ُازﻩُ َو َﻋﻠَْﻴ ِﻪ‬
َ ‫ َوﻟَ ْﻮ َﺷَﺮﻃﺎ‬،‫ﺺ‬
ُ ُ‫ذﻟﻚ َﻋﻠﻰ اﻟﻌﺎﻣ ِﻞ ﻻ َﳚ‬
َ ‫ﻮﺳ‬
َ ‫َواﻟﺘﱠ ْﺬ ِرﻳَﺔ َﻋﻠَْﻴ ِﻬﻤﺎ ﺎﺑﳊ‬
ُ ُ‫؛و َﻋ ْﻦ أﰊ ﻳ‬
َ ‫ﻮز‬
.‫اﻟ َﻔْﺘـ َﻮى‬
Âmil tarla sahibinden tarlayı alt-üst etme ücretini, tarlayı sulayacak
arkları temizleme ücretini isteyemez. Çünkü bunları zaten yapacaktır.
Ekini biçme ücreti tarladan başakları alıp harman yerine getirme ücreti,
harmanı dövme ücreti ve harmanı savurma ücreti hisseler oranında iki tarafa
aittir. Bunların hepsi âmile şart edilse caiz değildir (fâsiddir). Ancak Ebû
Yûsuf’a göre bu caizdir ve fetva da buna göredir.
ِ
‫ﺖ )ﻗﺒﻞ إﻟﻘﺎء اﻟﺒﺬر ﰲ اﻷرض(؛‬
ْ َ‫أﺣ ُﺪ اﻟْ ُﻤﺘﻌﺎﻗ َﺪﻳ ِﻦ ﺑَﻄَﻠ‬
َ ‫َوإ َذا‬
َ ‫ﻣﺎت‬
Tohum tarlaya atılmadan önce taraflardan birisi öldüğü zaman müzâraa
akdi bâtıl olur.
Ekin ekilmeden önce taraflardan birisi ölse müzâraa akdi son bulur. Bu
takdirde tarla sürülmüş ve bir takım masraflar yapılmışsa emeğini karşılayacak
mikdarda müzâri’a bir şeyler verip gönlü hoş edilmelidir.
Ekin ekilip henüz yeşil iken arazi sahibi ölse varisleri kendisinin yerine geçer
ve muzâri’ işe devam eder. Tarla sahibi olan varisler ona mani olamazlar. Muzâri'
ölse bu sefer muzâriin varisleri kendisinin yerine geçip muhayyer olurlar. İsterlerse
işe devam ederler ve isterlerse akdi bozarlar. Akdi bozmaya karar verecek olurlarsa
bu defa da arazi sahibi muhayyer olup şu üç şıktan birini seçer:
1) Yeşil ekini yolmaya, biçmeye... muvâfakat etmek,
2) Varislerin yeşil ekindeki hisse kıymetini kendilerine verip tüm ekine sahip
olmak,
3) Ekinin bundan sonraki masrafını çekip zamanı gelince varislerden bu
masrafı istemek ve ekine aralarında ortak olmak.
ِِ ِ
ِ
ِ ‫وإذَا اﻧْـ َﻘ‬
ِ ‫اﻷر‬
،‫ﺼ َﺪ‬
َ
َ ‫ض ﺣﱴ ﻳُ ْﺴﺘَ ْﺤ‬
ْ ‫ﻀﺖ اﻟْ ُﻤ ﱠﺪةُ َوَﱂْ ﻳُ ْﺪ ِرك اﻟﱠﺰْرعُ ﻓَـ َﻌﻠﻰ اﻟْ ُﻤَﺰا ِرِع أُ ْﺟَﺮةُ ﻧَﺼﻴﺒِﻪ ﻣ َﻦ‬
َ
.‫ﺼ َﺪ‬
َ ‫َوﻧـَ َﻔ َﻘﺔُ اﻟﱠﺰْرِع َﻋﻠَْﻴ ِﻬﻤﺎ ﺣﱴ ﻳُ ْﺴﺘَ ْﺤ‬
Ekin daha biçilecek hale gelmemişken müddet dolduğunda, âmil hasat
gününe kadar olan tarlanın ücretini kendi hissesine göre tarla sahibine
verecektir. Mesela müzâraa süresi 7 aydı. 7 ayda bitmedi 9 aya uzadı. 2 ay o
tarlanın ecr-i misli neyse ve muzâriin hissesine ne düşüyorsa onu ödeyecektir.
219
Süre bitip ekin biçilinceye kadar ekinin masrafı iki tarafa aittir.
220
(‫ﻛﺘﺎب اﳌﺴﺎﻗﺎة )اﳌﺨﺎﺑﺮة‬
Müsâkât
Müsâkât: ‫( اﻟﺴﻘﻲ‬sulamak) ve ‫( اﻟﺴﺎق‬gövdesi üzerine duran) kelimelerinden
gelmektedir. Bahçe ortaklığıdır. Tarlaya/bahçeye yeni tohum ekilmesi burada söz
konusu değildir. Burada söz konusu olan ağaçlarla dolu bahçenin bakımının
yapılması karşılığında meyvenin bölüşülmesidir. Yani müsâkât bahçe-emek (bakım)
ortaklığıdır. Müsâkâtta emek veren tarafa ‘müsâkî’ veya ‘âmil’ denir. Bu akde
muâmele (‫ )اﻟﻤﻌﺎﻣﻠﺔ‬adı da verilir.
Müsâkât ahkâm yönünden müzâraaya çok benzer. Müsâkâtın vasfı, her iki
taraftan lâzım olmaktır. Hatırlanacak olursa müzâraada tohum ekildikten sonra her
iki taraf için lâzım hale geliyordu. Burada tohumun yerini ağaçlar tutmuştur ki
ağaçlar da zaten dikili bulunmaktadır.
ِ ِ‫ وﻋﻠﻴﻪ اﻟﻔﺘﻮى( ﰲ اﳋ‬:‫وإ ْن وِﻫﻲ ﻛﺎﻟْﻤﺰارﻋ ِﺔ )ﺳﻢ ف‬
ِ ‫ﻼف واﳊ ْﻜ ِﻢ وﰲ اﻟﺸﱡﺮ‬
.‫وط إﻻﱠ اﻟْ ُﻤ ﱠﺪ َة‬
َ َ َُ َ َ َ
ُ
ِ ‫َﲰﱠﻴﺎ ﻣ ﱠﺪ ًة ﻻ َﲣْﺮج اﻟﺜﱠﻤﺮةُ ﰲ ِﻣﺜْﻠِﻬﺎ ﻓَ ِﻬﻲ‬
ٌ‫ﻓﺎﺳ َﺪة‬
ُ
ََ ُ ُ
َ
Muhalefet konusunda aynen müzâraa gibidir. Yani İmâm-ı Â’zam fâsid
görüyor, İmâmeyn caiz görüyor. Fetva da İmâmeyn’e göredir.
Hüküm konusunda müzâraa gibidir. Şartlar konusunda da müzâraa
gibidir fakat süre hariçtir. Müzârâtta süre konuşulur, müsâkâtta meyvenin
geleceği süre bellidir. Dolayısıyla süre konuşmaya gerek yoktur.
Meyvenin yetişemeceyeceği şekilde bir süre konuşurlarsa o fâsiddir.
Fasid müsâkâtta mahsul tamamen bahçe sahibinin olur. Fâsid müzâraada da
hatırlanacak olursa mahsul tohum sahibinin idi. Çıkan mahsulü ne miktarda olursa
olsun bahçe sahibi alır. Âmil ise; ne tutarsa tutsun emeğinin raiç ücretini (ecr-i misil)
hak eder. Böylece bahçe sahibi mahsulü, âmil emeğinin ücretini almış olur.
Bahçenin mahsul verip vermemesi ücret vermeyi engellemez.
ِ ٍ َ ‫وإ ْن دﻓَﻊ َﳔْ ًﻼ أو أُﺻ‬
ٍ ِ ِ
،‫ﻮﻣ ٍﺔ‬
ُ ُ‫ﻮم َﻋﻠَْﻴﻬﺎ وأﻃْﻠَ َﻖ ﻻ َﳚ‬
َ ‫ﻮل َرﻃْﺒَﺔ ﻟﻴَـ ُﻘ‬
ُ ْ
َ ُ‫ﻮز ﰲ اﻟﱠﺮﻃْﺒَﺔ إﻻﱠ ﲟُﺪﱠة َﻣ ْﻌﻠ‬
ََ َ
Hurma bahçesi ya da yonca kökleri olan bir arsayı mutlak olarak âmil ona
baksın diye verirse, malum bir müddet olmadıkça yoncada caiz olmaz.
221
Akidde böyle bir malum süre zikredilmediyse örf geçerlidir. Örfte de böyle bir
süre yoksa akid fâsid sayılır.
Yoncayı örnek vermesinin sebebi yoncanın istediği zaman biçilmesidir. Fakat
mesela elmada istendiği zaman toplanılamaz.
ِ ‫ﻮل‬
ِ ‫اﻟﺒﺎذ ْﳒ‬
ِ ‫ﻃﺎب وأﺻ‬
ِ ‫ﻮز اﻟْﻤﺴﺎﻗﺎةُ ﰲ اﻟﺸﱠﺠ ِﺮ واﻟ َﻜﺮِم واﻟ ِﺮ‬
‫ﺎن )ﺑﺸﺮط أن ﻳﻜﻮن أﺻﻞ‬
َ
ُ
ُ ُ ُ‫َوَﲡ‬
َّ ْ َ َ
‫ﺖ‬
ْ َ‫ ﻳﻌﲏ ﺑﺸﺮط ﺑﻘﺎء اﻷﺻﻞ ﰲ اﻷرض ﻃﻮل اﻟﺴﻨﻮات( إذَا ﻛﺎﻧ‬،‫اﻟﻨﺒﺎت أن ﻳﺘﱠﺼﻞ ﺎﺑﻷرض ﻟﻠﻘﺮار‬
ِ ‫ وﺗَـﺒﻄُﻞ ﺎﺑﻟْﻤﻮ‬،‫ﻳﺪ ﺎﺑﻟ ﱠﺴ ْﻘﻲ واﻟﻌﻤ ِﻞ‬
.‫ت‬
ُ ‫ﺗَ ِﺰ‬
َْ ُ ْ َ ََ َ
Müsâkât; ağaçta, üzümde, yoncalarda, patlıcan köklerinde sulama ve
bakımla artıyor ise caizdir. Eğer farketmiyorsa, bunda müsâkât caiz olmaz. Çünkü
karşı tarafında ortaya koyacağı bir amel yoktur.
Bir biçimlik süreden fazla dayanan köklere ittisâl-i karâr hükmü uygulanır.
Müsâkât ölümle son bulur.
Âmilin işe başlamasından ve mahsulün çıkmasından önce taraflardan biri ölse
akid münfesih olur. Kimsenin kimseden bir alacağı olmaz. Fakat mahsul henüz ham
iken bahçe sahibi ölse, mahsul erinceye kadar akid baki kalıp âmil işe devam eder.
Varisler âmilin işini engelleyemez. Âmil ölecek olursa varisleri muhayyer olur;
isterlerse akdi devam ettirip işi tamamlar veya isterlerse akdi feshederler. Ağaç
sahibi bunların muhayyerliğine mani olamaz. Fakat akdi feshetmeye karar verdikleri
takdirde bu sefer bahçe sahibi şu üç şıktan birini seçmede muhayyer olur:
1) Ham mahsulü varisler ile paylaşmak,
2) Varislerin ham mahsulden hisselerinin kıymetini vermek,
3) Mahsul erinceye kadar masrafını çekip masrafı varislerden alarak mahsulü
paylaşmak.
222
‫ﻛﺘﺎب اﳍﺒﺔ‬
Hibe
Hibe şer'an kendisinden istifade edilebilen bir şeyi başkasına meccânen derhal
temlik etmektir.
Tarifteki;
"Meccânen" (karşılıksız) kaydı, hibeyi bey'den ayırmak için getirilmiştir.
Çünkü bey' bir şeyi bedel karşılığında temlik etmektir.
"Derhal" kaydı ile de hibe, vasiyetten ayrılmıştır. Çünkü vasiyet derhal değil
ölümden sonra temliki ifade eder.
"Bir şeyin temliki" kaydıyla hibe, âriyet (iâre, ödünç)ten ayrılmıştır. Zira âriyet
menfaatin temliki, hibe rakabe(çıplak mülkiyet)nin temlikidir.
Istılahları:
Vâhib (‫)اﻟﻮاھﺐ‬: Hibe eden şahıs.
Mevhûb (‫)اﻟﻤﻮھﻮب‬: Hibe edilen şey.
Mevhûbun leh (‫)اﻟﻤﻮھﻮب ﻟﮫ‬: Kendisine hibe edilen şahıs.
Hibe zengine 165, sadaka ise fakire verilir. Hibeden rücû caizken, sadakadan
rücû caiz değildir. Çünkü sadakada ibadet manası vardır. Vakıf ile sadakanın farkı
da vakfın gayrimenkul ve ebedi olmasıdır. Yine vakıfta da ibadet manası
olduğundan rücû caiz değildir. Teberruâttan olan akidler icâb-kabul ile münakid,
kabz ile tamam olduklarından dolayı kabz gerçekleşmeden vakıf ve sadakadan
vazgeçilebilir.
ِ َ‫وﺗ‬
ِ ‫ﺎﺑﻹﳚﺎب واﻟ َﻘﺒ‬
ِ
ِ ِ‫)اﳌﻮﻫﻮب ﻟﻪ( ﰲ اﻟْ َﻤ ْﺠﻠ‬
ِ ‫ﻮل َواﻟ َﻘْﺒ‬
‫ﺲ ﺑِﻐَ ِْﲑ إِ ْذﻧِِﻪ‬
‫ﻀ َﻬﺎ‬
‫ﺼ ﱡﺢ‬
َ َ‫ ﻓﺈ ْن ﻗَـﺒ‬.‫ﺾ‬
ُ
ُ َ
َ
ِ ‫)اﻟﻮ‬
،‫ َوﺑـَ ْﻌ َﺪ اﻻﻓِْ َﱰ ِاق ﻳـَ ْﻔﺘَ ِﻘ ُﺮ إﱃ إِ ْذﻧِِﻪ‬،‫ﺟﺎز‬
َ (‫اﻫﺐ‬
Zengin havâic-i asliye + nisaba mâlik olan kişidir. Havâic-i asliye insanın temin etmesi
zorunda olduğu ve temin etmediği zaman sıkıntı çektiği şeylerdir. Ev, ev eşyası, taşıt,
kitaplar, demirbaş el aletleri, vermesi zorunlu resmi vergi bunlardandır.
165
223
İcâb, kabul ve kabz ile sahih olur. Mecliste vâhibin izni 166 olmadan
kabzederse caizdir. Fakat meclis değiştiğinde artık iznine ihtiyaç olur.
Teberruâtta böyledir.
ِ ِ
ِ‫وإ ْن ﻛﺎﻧَﺖ ﰲ ﻳ ِﺪﻩ‬
ِ
،‫)ﻋ ْﻘ ِﺪ( اﳍِﺒَ ِﺔ‬
َ ‫)اﳌﻮﻫﻮب ﻟﻪ( َﻣﻠَ َﻜﻬﺎ ﲟُ َﺠﱠﺮد‬
َ ْ
َ
Eğer hibe edilecek şey mevhûbun lehin elinde ise hibe lafzı ile mâlik olur.
Mesela bizim birinde bir eşyamız vardır. Biz de “ben onu sana hibe ettim”
dediğimizde anında mevhûbun leh eşyaya mâlik olur.
ِ ِ ‫ﺼﻐِ ِﲑ ﺗَﺘِﻢ ِﲟﺠﱠﺮِد‬
ِ ‫ﻚ اﻟ ﱠ‬
ِ ‫ﺾ وﻟِﻴِ ِﻪ وأ ُِﻣﻪ وﺑَِﻘﺒ‬
ِ َ‫وِﻫﺒﺔُ اﻷ‬
‫ﻀ ِﻪ‬
‫ب ﻻﺑْﻨِ ِﻪ اﻟ ﱠ‬
ُ ‫ َوﳝَْﻠ‬،‫اﻟﻌ ْﻘﺪ‬
ْ َ ّ ّ َ ِ ‫ﺼﻐ ُﲑ اﳍﺒَﺔَ ﺑَِﻘْﺒ‬
َ َُ
ََ
.(‫ﺑِﻨَـ ْﻔ ِﺴ ِﻪ )اﻟﺼﻐﲑ اﻟﺬي ﻳﻌﻘﻞ‬
Babanın küçük çocuğuna yaptığı hibe sadece akid ile tamam olur. Çünkü
gayr-i mümeyyiz çocuk mutlaka mahcûrdur. Babasının da hacri altındadır. Velisi de
babasıdır. Bu şartlarda bu çocuğun kabzı geçerli değildir, onun yerine velisi
kabzeder. Vâhib de veli de aynı kişi olduğu için burada hibe sadece mücerred bir
akidle tamam olmuş olur.
Gayr-i mümeyyiz çocuk hibeye velisinin ve annesinin kabzıyla mâlik olur.
Mümeyyiz çocuk ise kendi kabzetmesiyle mevhûba mâlik olur.
ِ ِ
ِِ
‫ﻚ‬
َ ُ‫ َو َﲪَْﻠﺘ‬،‫ﻚ‬
َ ُ‫ﻌﺎم وأَ ْﻋ َﻤ ْﺮﺗ‬
َ ُ‫ﺖ وأﻃْ َﻌ ْﻤﺘ‬
ْ‫ﺖو‬
ُ ‫أﻋﻄَْﻴ‬
ُ ‫ﺖ َوﳓَْﻠ‬
ُ ‫ َوَﻫْﺒ‬:‫َوﺗَـْﻨـ َﻌﻘ ُﺪ اﳍﺒَﺔُ ﺑَِﻘ ْﻮﻟﻪ‬
َ ‫ﻚ َﻫ َﺬا اﻟﻄﱠ‬
ِ َ‫ﻋﻠﻰ ﻫ ِﺬ ِﻩ اﻟﺪﱠاﺑﱠِﺔ إ َذا ﻧ‬
.‫ب‬
َ ُ‫ َوَﻛ َﺴ ْﻮﺗ‬،َ‫ﻮى اﳍﺒَﺔ‬
َ َ
َ ‫ﻚ َﻫ َﺬا اﻟﺜـ ْﱠﻮ‬
َ
Hibe şu sözler ile münakid olur: hibe ettim, hediye ettim, verdim, sana bu
yemekten yedirttim, ömür boyu sana verdim, bu hayvana seni bindirdim –bu
lafzı söylerken hibeye niyet etmesi lazım. Eğer etmez ise bu âriyet olur, hibe olmaz-,
sana bu elbiseyi giydirdim.
ِ
ِ ِ ‫وِﻫﺒﺔُ اﻟْﻤ‬
ِ
‫ﻮز )ﻣﻮﻗﻮف إﱃ اﻟﻘﺴﻤﺔ‬
ُ ُ‫ﺸﺎع ﻓﻴﻤﺎ ﻻ ﻳـُ ْﻘ َﺴ ُﻢ ﺟﺎﺋَﺰةٌ )ف( َوﻓﻴﻤﺎ ﻳـُ ْﻘ َﺴ ُﻢ ﻻ َﲡ‬
ُ ََ
ِ ‫ﺼ‬
ِ َ ‫ واﻟﻠﱠ‬،‫ﺟﺎز )ﻧﻔﺬ( َﻛﺴ ْﻬ ٍﻢ ﰲ َدا ٍر‬
‫ﻮف َﻋﻠﻰ‬
‫ َواﻟ ﱡ‬،‫ﱭ ﰲ اﻟﻀ ْﱠﺮِع‬
َ ‫ ﻓﺈ ْن ﻗَ َﺴ َﻢ َو َﺳﻠﱠ َﻢ‬،(‫واﻟﺘﺴﻠﻴﻢ( )ف‬
َ
َ
İcazet yerine izin kelimesinin kullanılmasının sebebi, oluşmuş akde değil daha
gerçekleşmemiş kabza önceden müsaade edilmesinden ötürüdür.
166
224
ٍ ََ‫ ْأو ﲰَْﻨًﺎ ﰲ ﻟ‬،‫ وﻟَﻮ وَﻫﺒَﻪُ َدﻗِﻴ ًﻘﺎ ﰲ ِﺣْﻨﻄٍَﺔ‬،‫ض‬
‫ ْأو‬،‫ﱭ‬
ْ ‫ َواﻟﺘ ْﱠﻤ ِﺮ َﻋﻠﻰ اﻟﻨ‬،‫اﻟﻈﱠ ْﻬ ِﺮ‬
ْ ‫ َواﻟﱠﺰْرِع ﰲ‬،‫ﱠﺨ ِﻞ‬
َ ْ َ ِ ‫اﻷر‬
ِ ِ
.(‫ﻮز )ﻷﻧﻪ ﻣﻌﺪوم‬
ُ ُ‫ﻓﺎﺳﺘَ ْﺨَﺮ َﺟﻪُ َو َﺳﻠﱠ َﻤﻪُ ﻻ َﳚ‬
ْ ‫ُد ْﻫﻨًﺎ ﰲ ﲰْﺴ ٍﻢ‬
Mal hisseli ise ona muşâ’ mal denir. Muşâ’ malın hibesi, taksimi kabul
etmeyenlerde caiz iken, taksim edilebilenlerde caiz değildir. Eğer taksim edilip,
teslim edilse caizdir. Örnekler: aynı konaktaki bir hisse, 167 memedeki süt, 168
hayvanın sırtındaki yün (Sırtındayken hibe edilemez çünkü büyüyegilir), ağaçtaki
hurma (Toplanmadıkça hibe edilemez çünkü büyüyegelir.), tarlaya ekilmiş ve
henüz biçilmemiş ekinler (Biçilmedikçe hibe edilmez çünkü büyüyegelir.) gibi.
Buğdayın içindeki unu, sütün içindeki yağı, susamın içindeki yağı, -çayın
içindeki şekeri- hibe etse ardından hemen ayırıp, çıkarıp orada teslim etse caiz
olmaz. Çünkü madumdurlar.
Fakat bütün bunları çıkardıktan sonra artık madumluktan kurtuldukları için
bunlar hibe edilebilir.
Not: Zeyd sütün içindeki yağı Amr’a hibe etti. Zeyd yağı çıkarttıktan sonra
Amr da gelip yağı götürdü. Fakat Zeyd buna ses çıkarmadı. Bu durumda hibe olmuş
olur mu?
İlk hibe edişi geçersizdir. Fakat yağ çıktıktan sonra Amr’ın onu götürüşüne ses
çıkarmayan Zeyd, teâtî yoluyla bunu hibe etmiş olur. Amr bir kısmını yedikten sonra
Zeyd rücû edemez. Çünkü akidde rücû, fesih demektir. Feshin şartı da mahallin
olduğu gibi duruyor olmasıdır ki mahallin aynı iade edilebilsin.
ِ
ٍ ِ ِ ِ ْ‫وﻟَﻮ وﻫﺐ اﺛ‬
ِ ‫ َوﺎﺑﻟْ َﻌﻜ‬،‫ﺟﺎز‬
،‫ﺟﺎز‬
َ ‫ﺼﺪ‬
َ ‫ﱠق َﻋﻠﻰ ﻓَﻘ َﲑﻳْ ِﻦ‬
ُ ُ‫ْﺲ ﻻ َﳚ‬
َ ‫ﻨﺎن ﻣ ْﻦ َواﺣﺪ‬
َ َ‫ﻮز )ﺳﻢ( َوﻟَ ْﻮ ﺗ‬
َ ََ ْ َ
ِ ْ ‫و َﻋﻠﻰ َﻏﻨِﻴﱠـ‬
،(‫ﻮز )ﺳﻢ‬
ُ ُ‫ﲔ ﻻ َﳚ‬
َ
İki kişi bir kişiye hibede bulunsa caizdir. Fakat bir kişi aynı malı iki kişiye
hibede bulunamaz. Çünkü iki kişi aynı malı kabzedemezler.
Fakat iki kişiye bir sadaka verse caizdir. Ama bu zengine verildiğinde caiz
olmaz. Çünkü zengine verilen sadaka değil, hibe olur.
ِ ِ
.ُ‫اﻻﺳﺘِﺜْﻨﺎء‬
ْ ‫ﺻ ﱠﺤﺖ اﳍﺒَﺔُ َوﺑَﻄَ َﻞ‬
َ ‫ﺐ ﺟﺎ ِرﻳَﺔً إﻻﱠ ﲪَْﻠَﻬﺎ‬
َ ‫َوَﻣ ْﻦ َوَﻫ‬
167
Bu ibarenin şimdiki evlere uygulanması yanlış olur.
Memedeki süt sağılmadan bağışlanamaz çünkü memede o süt çoğalagelir. Sağdıktan
sonra bağışlanabilir.
168
225
Kim bir cariyeyi hibe etse fakat bundan karnındaki çocuğu istisna etse,
hibe sahihtir. İstisna ise bâtıldır.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻟﺮﺟﻮع ﻋﻦ اﳍﺒﺔ – ﻓﺴﺦ اﳍﺒﺔ‬
Hibeden Rücû ve Hibenin Feshi
Kabzdan önce hibe bir hüküm ifade etmediği için vâhib hangi şartlarda
bulunursa bulunsun hibeden rücû edebilir. Bu hususta manilerin bulunup
bulunmaması önemli değildir. Fakat kabz gerçekleşmişse o zaman durum değişir.
Hanefîlerde hibeden rücûda iki ilke geçerlidir;
1. Fesih ilkeleri. Dolayısıyla mahalde hükmî ya da hakiki değişiklik olursa
hibe feshedilemez.
2. Sıla-i rahim ilkeleri. Dolayısıyla yakın akrabalar – zî-rahim-mahrem 169 arasında yapıldıysa rücû caiz değildir. Bu mahremlerden süt ve sihrî mahremler
hariçtir. Dolayısıyla insan kendi annesine ve kardeşine yaptığı hibeden rücû edemez
ama kaynanasına veya süt ana yahut süt kardeşine yaptığı hibeden dönebilir. Sahih
nikahla 170 evli karı-koca arasında da yapılan hibeden vazgeçilemez.
ِ
ِ ْ ِ‫ﻮز اﻟﱡﺮ ُﺟﻮعُ ﻓِﻴﻤﺎ ﻳـَ َﻬﺒُﻪُ ﻟ‬
‫ﻣﺎت‬
ْ ‫ﺿﻪُ ْأو َز َاد‬
َ ‫ ﻓﺈ ْن َﻋ ﱠﻮ‬،ُ‫ﱯ )ف( َوﻳُﻜَْﺮﻩ‬
ُ ُ‫َوَﳚ‬
َ ‫ت ِز‬
َ ‫�دةً ُﻣﺘﱠﺼﻠَ ًﺔ ْأو‬
ٍّ َ‫ﻸﺟﻨ‬
ِ ِ ْ ‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ أو ﺧﺮﺟ‬
ِ ‫ﻚ اﻟْﻤﻮ‬
،‫ﻮع‬
َ ‫ﻫﻮب ﻟَﻪُ ﻓَﻼ ُر ُﺟ‬
َ ََ ْ
َ
ْ َ ‫ﺖ َﻋ ْﻦ ﻣ ْﻠ‬
Zî-rahim-mahremin dışındakilere verilen hibede rücû caizdir fakat
mekruhtur.
Mevhûbun leh hibenin karşısında bir ivaz verdiyse 171 ya da muttasıl bir
değişiklik –hakiki değişiklik yaparak mahalli farklı- yaptıysa ya da adamlardan
169
Usul ve furû’da evlenilmeleri caiz olmayan kimselerdir.
Sahih nikah ile miras hakkı doğduğu için hibe de buna bağlıdır. O yüzden fasit nikah
zikredilmedi. Çünkü fasit nikahta zifaftan sonra bile miras hakkı doğmaz.
170
İvazlı hibe bey’ hükmündedir ve dolayısıyla rücû ile tek taraflı feshi caiz değildir ama
ikale caizdir. Bey’ hükmünde olması iki tarafın da hibeleri kabzetmeleri ile olur. Dolayısıyla
ben arkadaşıma bir şey hibe etsem ve o da kabz etse, sonra “ben de sana şu kitabı hediye
edeyim” dese; kabzetmeden önce yine rücû hakkım vardır. Çünkü muaveza ben
kabzetmeden gerçekleşmez.
171
226
birisi öldü ya da hibe mevhûbun lehin mülkünden çıktı ise tüm bunlarda
hibede rücû yoktur.
‫ﻮب‬
َ ‫ﻮع ﻓِﻴﻤﺎ ﻳـَ َﻬﺒُﻪُ ﻟِ ِﺬي َرِﺣ ٍﻢ َْﳏَﺮٍم ِﻣْﻨﻪُ )ف( ْأو َزْو َﺟ ٍﺔ ْأو َزْو ٍج )ف(؛ َوﻟَ ْﻮ‬
َ ‫َوﻻ ُر ُﺟ‬
ُ ‫ﻗﺎل اﻟْ َﻤ ْﻮُﻫ‬
ِ
ِ
َ ِ‫ﻟَﻪُ " ُﺧ ْﺬ َﻫ َﺬا ﺑَ َﺪًﻻ َﻋ ْﻦ ﻫﺒَﺘ‬
َ َ‫ﱯ ُﻣﺘَ ِّﱪ ًﻋﺎ ﻓَـ َﻘﺒ‬
َ ‫ﺿﻬﺎ" ْأو " ُﻣﻘﺎﺑِﻠَﻬﺎ" ْأو َﻋ ﱠﻮ‬
َ ‫ﻚ" ْأو "ﻋ َﻮ‬
‫أﺟﻨَِ ﱞ‬
ْ ُ‫ﺿﻪ‬
ُ‫ﻀﻪ‬
.‫)ﺣ ﱡﻖ( اﻟﱡﺮ ُﺟﻮع‬
َ ‫اﻫﺐ( َﺳ َﻘ َﻂ‬
ُ ‫)اﻟﻮ‬
Zî-rahim-mahreme yapılan ve karı-koca arasında yapılan hibelerde rücû
yoktur.
Mevhûbun leh “şunu yaptığın hibeye bedel olarak” ya da “bedeli olarak
al” ya da “mukabil olarak al” derse ya da Zeyd’in başkasına verdiği hibe
mükabelinde, Amr da kendiliğinden Zeyd’e bir şey hibe ederse, Zeyd de bunu
kabzederse tüm bunlarda rücû hakkı sâkıt olur.
ِ ‫ وإ ْن‬.‫ض‬
ِ ِ ِ‫وﻟَﻮ اﺳﺘُ ِﺤ ﱠﻖ ﻧِﺼﻒ اﳍِﺒ ِﺔ رﺟﻊ ﺑِﻨ‬
ِ ‫ﺾ اﻟﻌِ َﻮ‬
‫ض ﻻ ﻳـَ ْﺮِﺟ ُﻊ‬
ْ َ َ َ ُ ْ
ُ ‫اﺳﺘُﺤ ﱠﻖ ﺑـَ ْﻌ‬
ْ َ ِ ‫ﺼﻒ اﻟﻌ َﻮ‬
ْ َْ
ِ ِ ‫ و ِإن‬،(‫)اﻟﻮاﻫﺐ( ﺑِ َﺸﻲ ٍء ِﻣْﻨﻪ )ز‬
ِ ِ‫ﻴﻊ اﻟﻌ‬
‫اﻫﺐ( ﺎﺑﳍِﺒَﺔ؛‬
ْ َ
ُ ‫اﺳﺘُﺤ ﱠﻖ َﲨ‬
ُ ‫ﻮض َر َﺟ َﻊ )اﻟﻮ‬
ُ
ْ
Hibenin yarısı başkasına ait çıkarsa verdiği ivazın yarısından rücû
edebilir. Çünkü ivazın bu yarılık kısmı, hibenin yarısı başka birine ait olunca
karşılıksız kalmıştır. Bu yüzden yarısından rücû edebilir.
İvazın bir kısmı başkasına ait çıkarsa vâhib rücû edemez.
Bu şekilde vâhibin hibesinin bir kısmı ivaza karşı muâveza, bir kısmı hibe
kabul edilir ve rücû etme hakkı olmaz.
İvazın tamamı başkasına ait çıksa vâhib hibeden dönüş yapabilir.
ِ ‫ض ﻳـﺮ‬
ِ
ِ ِ
ِ ‫)اﻟﻘﺒﺾ(؛ وﻻ ﻳ‬
ِ ‫ْﻢ اﳍِﺒَ ِﺔ ﻗَـْﺒﻞ اﻟ َﻘْﺒ‬
‫ﺼ ﱡﺢ‬
َ َُ ِ ‫َواﳍﺒَﺔُ ﺑِ َﺸ ْﺮط اﻟﻌ َﻮ‬
ُ‫ﺾ َواﻟﺒَـْﻴ ِﻊ ﺑَـ ْﻌ َﺪﻩ‬
َ َ ِ
ُ ‫اﻋﻰ ﻓﻴﻬﺎ ُﺣﻜ‬
َ
ِ‫ وإ ْن ﻫﻠَ َﻜﺖ ﰲ ﻳ ِﺪﻩ‬،(‫اﺿﻴ ِﻬﻤﺎ )اﻹﻗﺎﻟﺔ( أو ِﲝ ْﻜ ِﻢ اﳊﺎﻛِ ِﻢ )اﻟﻔﺴﺦ‬
ِ ‫اﻟﱡﺮﺟﻮع إﻻﱠ ﺑِﱰ‬
ِ
(‫)اﳌﻮﻫﻮب ﻟﻪ‬
َ ُ ُ
ُ ْ
َ ْ َ َ
.(‫ﻀ َﻤ ْﻦ )ﻷﻧﻪ أﻣﺎﻧﺔ ﰲ ﻳﺪﻩ‬
ْ َ‫ﺑـَ ْﻌ َﺪ اﳊُ ْﻜ ِﻢ َﱂْ ﻳ‬
İvaz şartı ile yapılan hibeleşmede; kabzdan önce hibe hükmü, kabzdan
sonra bey’ hükmü gözetilir.
Bey’ hükmüne girdikten sonra ancak karşılıklı rıza ile (ikâle) ya da
hâkimin hükmü ile (fesh) rücû olabilir.
227
Kadı hüküm verdikten sonra elinde helak olsa, o hibeyi iade edecek olan
kişi tazmin etmez. Çünkü bu teslim edene kadar elinde emanet olarak kabul edilir.
(‫ﻓﺼﻞ )ﰲ اﻟﻌﻤﺮى واﻟﺮﻗﱮ‬
Umrâ ve Rukbâ
Bir şahsın, başkasına ömür boyu faydalanması ve o ölünce kendisine iade
olunması şartıyla bir malını vermesidir.
Mal verilen şahsa mu'mer (‫ )اﻟﻤﻌﻤﺮ‬denir.
ِ ِ
ِ ِ ِ‫ وﻟ‬،‫ﺣﺎل ﺣﻴﺎﺗِِﻪ‬
ِِ
ِ
ُ‫ﻫﻲ أ ْن َْﳚ َﻌ َﻞ )اﳌﻌﻤﺮ( َد َارﻩُ ﻟَﻪ‬
َ َ َ َ َ ‫اﻟﻌُ ْﻤَﺮى ﺟﺎﺋَﺰةٌ ﻟ ْﻠ ُﻤ ْﻌ َﻤ ِﺮ‬
َ ‫ َو‬،‫ﻮرﺛَﺘﻪ ﺑـَ ْﻌ َﺪ ﳑََﺎﺗﻪ‬
ِ ‫)اﳌﻌﻤﺮ( ﺗـُﺮﱡد ﻋﻠَﻴ ِﻪ )ﻋﻠﻰ‬
ِ ‫ ﻓﺈ َذا ﻣﺎت‬،‫)ﻟﻠﻤﻌﻤﺮ( ﻋﻤﺮﻩ‬
.(‫اﳌﻌﻤﺮ‬
َ
َْ َ
َُ ْ ُ َ
Mu’mer (mevhûbun leh) hayatta iken umrâ ile verilen şey onundur, vefat
edince varislerine geçer. Bu da şudur: evini ona ömür boyu verir. Fakat
mevhûbun leh ölünce mal mevhûbun lehin varislerine geri döner. Umrâ bağışı
budur.
ِ ‫واﻟﱡﺮﻗْـﱮ‬
ِ ‫ "إ ْن ِﻣ ﱠ‬:‫ﻮل‬
."‫ﻚ‬
‫ َوإ ْن ِﻣ ﱡ‬،‫)اﻟﺪار( ﱄ‬
َ ‫ َوِﻫﻲ أ ْن ﺗَـ ُﻘ‬،(‫ﺎﺑﻃﻠَﺔٌ )س ف‬
َ َ‫ﺖ ﻓَ ِﻬ َﻲ ﻟ‬
ُ ‫ﺖ ﻓَﻬ َﻲ‬
َ َ
Rukbâ bâtıldır. Bu vâhibin “sen ölürsen verdiğim hibe benimdir, eğer ben
ölürsem senindir” demesidir.
Hanefilerden İmam Ebu Yusuf rukbayı caiz görmüş ancak rukba umraya
dönüşür demiştir. Bu ihtilaf lafızda bir ihtilaf olarak değerlendirilebilir. Hanefilerden
İmam-ı Azam ve Muhammed ise derhal temliki ifade etmediği gerekçesiyle rukbayı
caiz görmemişlerdir. Derhal temlik şartı umrada mevcuttur.
Kendisine rukbâ malı verilen şahıs öldüğü zaman, bu mal kendisinin varislerine
kalır. Eski sahibine iade olunmaz. Nitekim umrâda da durum aynı idi.
ِِ
.(‫ﻮع ﻓِﻴﻬﺎ )ﻷ�ﺎ ﻋﺒﺎدة‬
‫َواﻟ ﱠ‬
َ ‫ﺼ َﺪﻗَﺔُ ﻛﺎﳍﺒَﺔ )ﻳﺘﺼﺪق ﻋﻠﻰ اﻟﻔﻘﲑ ﻓﻘﻂ( إﻻﱠ أﻧﱠﻪُ ﻻ ُر ُﺟ‬
Sadaka hibe gibidir. Fakat sadakada rücû yoktur. Çünkü ibadettir.
ِ ‫ﻣﺎل اﻟﱠﺰ‬
ِ ‫ﺲ‬
ِ ‫ﱠق ِﲟَﺎﻟِِﻪ ﻓَـ ُﻬ َﻮ َﻋﻠﻰ ِﺟْﻨ‬
،‫ َوِﲟِْﻠ ِﻜ ِﻪ )ﻓـ( َﻋﻠﻰ اﳉَ ِﻤﻴ ِﻊ‬،(‫ﻛﺎة )ز‬
َ ‫ﺼﺪ‬
َ َ‫َوَﻣ ْﻦ ﻧَ َﺬ َر أ ْن ﻳـَﺘ‬
ِ
.‫ﻚ‬
‫ﻚ ﻣﺎ ﻳـُْﻨ ِﻔ ُﻘﻪ ﱠ‬
ُ ‫ﺼﺪ‬
َ ‫ﱠق ﲟِِﺜْ ِﻞ ﻣﺎ ْأﻣ َﺴ‬
ُ ‫وﳝُْ ِﺴ‬
َ َ‫ ﰒُﱠ ﻳـَﺘ‬،‫ﺐ‬
َ ‫ﺣﱴ ﻳَﻜْﺘَﺴ‬
228
Kim malını ‘mal kelimesini’ kullanarak tasadduk etmeyi nezrederse
“malımı sadaka olarak nezrettim” , bu mal zekatı verilmesi gereken mallara
yorumlanır.
Mülkünün hepsini kastederek nezrederse malının hepsini kapsar. Bu
durumda malın tümünü verir fakat nafaka kazanması için bir kısım malını
alıkoyar. Nafakasını kazandıktan sonra alıkoyduğu kadar malın mislini verir.
Yani sadaka verdiği maldan borç almış gibi olur.
229
‫ﻛﺘﺎب اﻟﻮدﻳﻌﺔ‬
Vedîa
Vedîa, bir şahsın kendi malını muhafaza etmesi için başka birisine
bırakmasından ibaret olan akiddir. Vedîa aynı zamanda emanet malın kendisi
manasında da kullanılır. Yani vedîa hem akid hem de akdin mahalli olarak kullanılır.
Mûdi’ veya Müstevdi’ (‫ اﻟﻤﺴﺘﻮدِع‬- ‫)اﻟﻤﻮدِع‬: Emanet eden mal sahibi.
Mûda’, Müstevda’ veya Vedî’ (‫ اﻟﻮدﯾﻊ‬- ‫)اﻟﻤﻮدَع – اﻟﻤﺴﺘﻮدَع‬: Emanet edilen şahıs.
Emanetler konusunda ne kadar emanet varsa hepsinde geçerli olan 4 cümle
vardır.
1.
2.
3.
4.
Emanetler gayr-i lâzımdır. İki taraf da istediği zaman bozabilir.
Emanetler gayr-i mazmûndur.
Teaddî ve taksir ile mazmûn bi-nefsihi hale gelir.
Vifâktan 172 sonra vedîanın hükmü ile iârenin hükmü farklıdır. Vedîada
vifâktan sonra 173 emanet hükmünü geri alır. Yani gayr-i mazmûn olur.
İârede ise vifâktan sonra 174 emanet hükmünü geri almaz yani gayr-i mazmûn
hale gelmez.
Vedîa akdinin sıhhatında mudi ile müstevda'ın reşid olmaları şart değildir.
Mûdiin âkil (mümeyyiz), müstevda'ın me'zûn olması yeterlidir. Dolayısıyla mahcûr
mümeyyizin vedîa kabulü geçerli değildir.
Vedîada hasıl olan ziyadeler mûdi'a aittir.
Müstevda'ın vefatıyla vedîa akdi sona ermez. Müstevda’ın varisleri kendisinin
yerine geçer ve malı korumaya devam ederler.
172
Teaddî ve taksirden sonra normal korumaya dönüş.
Mesela komşumuz bize zinet eşyalarını verdi diyelim. Bizde onu duvara astık. Bu bir
taksirdir. Duvara astıktan sonra onu ordan alıp, kendi zinet eşyalarımızın arasına koyup
orada saklamaya başladık. Böylece vifâk gerçekleşmiş oldu.
173
Mesela Konya’dan Ankara’ya gitmek için bir araba ödünç aldık. Eğer biz Ankara’dan
sonra bu arabayla İstanbul’a da gitmeye kalkarsak, teaddî olmuş olur. Yoldayken vazgeçip
tekrar Ankara’ya gelsek vifâk olur.
174
230
ٍ
- ُ‫)اﳌﺴﺘﻮدع‬
‫ﻀ َﻤ ْﻦ‬
ْ َ‫ﻣﻦ َﻏ ِْﲑ ﺗَـ َﻌ ّﺪ )وﻻ ﺗﻘﺼ ٍﲑ( َﱂْ ﻳ‬
ْ ‫ﻫﻲ أﻣﺎﻧَﺔٌ إ َذا َﻫﻠَ َﻜ‬
َ
ُ
ُ‫ َوﻟَﻪ‬،(‫اﻷﻣﲔ‬
ْ ‫ﺖ‬
َ ‫َو‬
ِ ‫ﺴﻪ وﻣﻦ ِﰲ‬
ِ
‫ﻋﻴﺎﻟﻪ )ﻛﺄوﻻدﻩ وأﺟﲑﻩ اﳋﺎص ورﻗﻴﻘﻪ( َوإ ْن ﻧـَ َﻬﺎﻩُ )�ﻰ‬
‫)ﻟ‬
َ
ْ َ َ ‫ﻠﻤﺴﺘﻮدع( أ ْن َْﳛ َﻔﻈَﻬﺎ ﺑﻨَـ ْﻔ‬
ِ
،(‫ع‬
َ
َ ‫اﳌﺴﺘﻮد‬
ُ‫اﳌﻮدع‬
Vedîa emanettir. Teaddî 175 ve taksir 176 olmadan mahal helak olursa tazmin
edilmez.
Müstevda’ emaneti kendisi koruyabilir, emanet sahibi istemese dahi
ailesinden birisi vasıtasıyla da koruyabilir. Dolayısıyla adam koruduğu emaneti
mesela evden çıkarken hanımına teslim etse, hırsız da emaneti çalsa, adam bunu
tazmin etmez. Ecîr-i hâss da tıpkı ailesi gibi buna dahildir. Mürtehin rehni kimlerin
vasıtasyıla koruyabiliyorsa, müstevda’ da o kişilerin vasıtasıyla emaneti koruyabilir.
Not: Vedîa diye anılıp karşılığında para istenilirse bu icâredir.
‫ أ ِو‬،ِ‫ﻳﻖ ﻓَـﻴُ َﺴﻠِّ َﻤ َﻬﺎ إﱃ ﺟﺎ ِرﻩ‬
‫ﺲ ﻟَﻪُ )ﻟ‬
َ َ‫ﻠﻤﺴﺘﻮدع( أ ْن َْﳛ َﻔﻈَﻬﺎ ﺑِﻐَ ِْﲑِﻫ ْﻢ إﻻﱠ أ ْن َﳜ‬
َ
َ ‫ﺎف اﳊَِﺮ‬
َ ‫َوﻟَْﻴ‬
ِ
ٍ
‫ وَﻛ َﺬا إِ ْن أَﻧْـ َﻔ َﻖ‬،‫ﺿ ِﻤﻨَﻬﺎ‬
َ ‫ ﻓِﺈ ْن َﺧﻠَﻄَﻬﺎ ﺑِﻐَ ِْﲑﻫﺎ َﺣ ﱠﱴ ﻻ ﺗَـﺘَ َﻤﻴﱠـَﺰ‬،‫ُﺧَﺮى‬
ْ ‫اﻟﻐََﺮ َق ﻓَـﻴُـ ْﻠﻘﻴَـ َﻬﺎ إﱃ َﺳﻔﻴﻨَﺔ أ‬
ِ
،‫ﺿﻪُ َو َﺧﻠَﻄَﻪُ ﺎﺑﻟْﺒﺎﻗِﻲ‬
َ ‫ﻀﻬﺎ ﰒُﱠ َرﱠد ﻋ َﻮ‬
َ ‫ﺑـَ ْﻌ‬
Müstevda’ vedîayı sayılanlardan başkası vasıtasıyla koruyamaz. Başkası
vasıtasıyla korursa bu taksir olur.
Fakat kendi evindeki yangından korkarsa vedîayı komşusuna teslim
edebilir. Denizde giderken boğulmaktan korkarsa vedîayı başka bir geminin
içine atabilir.
Emaneti kendi cinsinden ona benzer başka şeylerle birbirinden ayırt
edilemeyecek şekilde karıştırırsa bu durumda emaneti tazmin eder. Çünkü
emaneti emanetin cinsinden mallarla karıştırmak taksirdir.
Eğer emanetten bir kısmını harcasa ve onun yerine bir mal koysa sonrada
onu kalan emanet malları ile karıştırsa yine tazmin eder. Bu da taksirdir.
Öyleyse emanet olan parayı da kullanmak yasaktır.
Mal sahibinin koyduğu şartları aşmaktır. Bu da genelde kullanım ile olur. Genelde teaddî,
iâre için söz konusudur.
175
176
Muhafazada yapılan kusurdur. Genelde taksir, vedîa için söz konusudur.
231
‫ َوﻟَ ْﻮ‬،(‫ﺷﺮﻛﺔ اﻟْ ِﻤﻠﻚ‬/‫ﻳﻚ ﰲ اﳌﻠﻚ‬
‫ﺻْﻨﻌِ ِﻪ‬
ٌ ‫ﻳﻚ )ﺷﺮ‬
ٌ ‫)اﳌﺴﺘﻮد ِع( ﻓَـ ُﻬ َﻮ َﺷ ِﺮ‬
َ
ْ ‫َوإن‬
ُ ‫اﺧﺘَـﻠَ َﻂ ﺑـَﻐَ ِْﲑ‬
ِ
ِ ِ ‫ﺲ أ ِو‬
ِ ‫)اﻟﻮدﻳﻌﺔ( ﺎﺑﻟﺮُﻛ‬
ِ ‫ﻮب أ ِو اﻟﻠﱡْﺒ‬
‫)اﳌﺴﺘﻮدعُ( ﻓِﻴِﻬﺎ‬
‫ﺗَـ َﻌﺪﱠى‬
‫ﱠﻌ ِّﺪي‬
َ
ْ
َ ‫اﻻﺳﺘ ْﺨ َﺪام ْأو ْأوَد َﻋ َﻬﺎ ﰒُﱠ َز َال اﻟﺘـ‬
‫ﻀ َﻤ ْﻦ؛‬
ْ َ‫)اﻟﻮﻓﺎق( َﱂْ ﻳ‬
Emanet mal kendi iradesi dışında karışırsa, sahibi mülk şirketi ile karışan
mallarda ortak olur.
Emanete binmek ile giymek ile köleyi çalıştırmak ile ya da emaneti başka
birisine emanet bırakmak suretiyle teaddîde bulunsa ve sonra bu teaddî kalksa
yani vifâka dönse tazmin etmez. Çünkü müstevda’ın eli mûdîin eli gibidir.
ِ ‫ﱠﺎﱐ ﻓﺎﻟﻀﱠﻤﺎ ُن ﻋﻠﻰ اﻷ ﱠوِل )ﺳﻢ( ﻓﺈ ْن ﻃَﻠَﺒﻬﺎ ﺻ‬
ِ ‫ﺖ ِﻋْﻨ َﺪ اﻟﺜ‬
‫ﺎﺣﺒُﻬﺎ‬
ْ ‫َوﻟَ ْﻮ ْأوَد َﻋﻬﺎ ﻓَـ َﻬﻠَ َﻜ‬
َ َ
َ
.‫ﺿ ِﻤ َﻦ‬
َ ‫ﻋﺎد ْاﻋﺘَـَﺮ‬
َ ‫ف‬
َ ‫ﻓَ َﺠ َﺤ َﺪﻫﺎ ﰒُﱠ‬
Başkasına emanet olarak bıraksa ve ikinci kişinin yanındayken yok olsa,
tazmin birinciye aittir. Birinci de ikinciye rücû edebilir.
Mûdi’ vediâsını geri istedikten sonra müstevda’ vedîayı inkar etse ya da
istediği halde vermezse bunlar taksir/teaddî sayılır.
İnkardan sonra itiraf edip dönerse emaneti tazmin eder.
،‫ِآﻣﻨًﺎ‬
ِ
ِ
ِ ِ
‫ﻳﻖ‬
َ ‫َوﻟ ْﻠ ُﻤ‬
ُ ‫ َوإ ْن ﻛﺎ َن َﳍَﺎ ﲪَْ ٌﻞ َوَﻣ ُﺆوﻧَﺔٌ )ﺳﻢ( ﻣﺎ َﱂْ ﻳـَْﻨـ َﻬﻪُ إذَا ﻛﺎ َن اﻟﻄﱠ ِﺮ‬،‫ﻮد ِع أ ْن ﻳُﺴﺎﻓَﺮ ﺎﺑﻟْ َﻮد َﻳﻌﺔ‬
Müstevda’ vedîa ile -vedîanın seyahat masrafları olsa dahi- seyahat
edebilir. Fakat bunun için mudîin, müstevda’ı bundan men etmemiş olması ve
seyehat ettiği yolun güvenli bir yol olması gerekir.
ِ َ‫)ﻣﺎﻻ ﻣﺜﻠﻴًّﺎ( ﰒُﱠ ﺣﻀﺮ أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ ﻳﻄْﻠُﺐ ﻧ‬
‫ﺼﻴﺒَﻪُ َﱂْ ﻳـُ ْﺆَﻣ ْﺮ‬
ً �‫و‬
ً ‫َوﻟَ ْﻮ ْأوَدﻋﺎ ِﻋْﻨ َﺪ َر ُﺟ ٍﻞ َﻣ ِﻜ ًﻴﻼ ْأو َﻣ ْﻮُز‬
ُ َ َ ََ َ
ِ
،‫اﻵﺧ ُﺮ‬
ُ ‫ﺎﺑﻟ ﱠﺪﻓْ ِﻊ إﻟَْﻴﻪ ﻣﺎ َﱂْ َْﳛ‬
َ ‫ﻀ ِﺮ‬
İki kişi bir adamın yanına keylî ve veznî (yani mislî) mallarını emanet
olarak bıraksalar, sonra bunlardan biri gelse ve hissesini istese, diğeri
gelmedikçe müstevda’ ilk kişiye vedîasını vermekle emrolunmaz. O halde vedîa
tecezzî kabul etmiyor demektir.
Kaide: *Talepten sonraki vifâk hükümsüzdür.
232
*Emaneti inkar teaddîdir.
*Bütün emanetlerde teaddî ve taksir esnasında dayanan zararlar tazmin
edilir.
ِ
ٍ ُ‫ﻗﺎل اﻟْﻤﻮدع أﻣﺮﺗَِﲏ أ ْن ْأدﻓَـﻌﻬﺎ إِﱃ ﻓ‬
‫ﺿ ِﻤ َﻦ إﻻﱠ أ ْن ﻳُِﻘ َﻴﻢ اﻟﺒَـﻴِّﻨَﺔَ َﻋﻠﻰ‬
ُ ‫ﻼن وَﻛ ﱠﺬﺑَﻪُ اﻟْ َﻤﺎﻟ‬
َ ‫ﻚ‬
َ
ْ َ ُ َ ُ َ ‫ﻓﺈ ْن‬
ِ ‫ﺎﻟﻚ َﻋ ِﻦ اﻟﻴَ ِﻤ‬
‫ﲔ؛‬
ُ ‫ذﻟﻚ ْأو ﻳـَْﻨ ُﻜ َﻞ اﻟْ َﻤ‬
َ
Müstevda’ “sen bunu filana vermemi söylemiştin” dese ve malın sahibi de
onu tekzib etse, müstevda’ dediği şeye delil getirmediği ya da emanet sahibi
yemin etmekten çekinmediği sürece müstevda’ malı tazmin eder.
ِ
ِ َ ‫ﲔ َﺷﻴـﺌﺎ ﳑﱠﺎ ﻳـ ْﻘﺴﻢ اﻗْـﺘَﺴﻤﺎﻩ وﺣ ِﻔ‬
ِ
‫ َوإ ْن ﻛﺎ َن )ﳑﺎ( ﻻ‬،ُ‫ﺼ َﻔﻪ‬
َ ‫َوﻟَ ْﻮ ْأوَد‬
ْ ‫ﻆ ُﻛﻞﱞ ﻣْﻨـ ُﻬ َﻤﺎ ﻧ‬
ََُ َ
ُ َ ُ ً ْ ْ َ‫ع ﻋْﻨ َﺪ َر ُﺟﻠ‬
ِ
.‫اﻵﺧ ِﺮ‬
َ ‫أﺣ ُﺪ ُﳘﺎ ِﺄﺑَْﻣ ِﺮ‬
َ ُ‫ﻳـُ ْﻘ َﺴ ُﻢ َﺣﻔﻈَﻪ‬
Mûdi’ iki adamın yanına taksim edilen bir emanet bıraksa kişiler bunu
bölüşüp her biri yarısını muhafaza eder.
Taksim edilemeyen bir mal ise iki emanetçiden biri, diğerinin vekâletiyle
muhafaza eder.
ِ
ٍ
ِ
َ ‫َوﻟَ ْﻮ‬
ْ َ‫آﺧَﺮ ﰲ اﻟﺪﱠا ِر َﱂْ ﻳ‬
َ ‫اﺣ َﻔﻈْﻬﺎ ﰲ َﻫ َﺬا اﻟﺒَـْﻴﺖ" ﻓَ َﺤﻔﻈَﻬﺎ ﰲ ﺑـَْﻴﺖ‬
ْ " ‫ﻗﺎل‬
ُ‫ َوﻟَ ْﻮ ﺧﺎﻟََﻔﻪ‬،‫ﻀ َﻤ ْﻦ‬
ِ
ِ ‫ وﻟَﻮ رﱠد‬،‫ﰲ اﻟﺪﱠا ِر ﺿ ِﻤﻦ‬
ِ
ِِ
.‫ﺿ ِﻤ َﻦ‬
َ ‫اﻟﻮد َﻳﻌﺔَ إﱃ دا ِر ﻣﺎﻟﻜﻬﺎ َوَﱂْ ﻳُ َﺴﻠّ ْﻤﻬﺎ إﻟَْﻴﻪ‬
َ َ َْ َ َ
Mal sahibi “bunu şu odada muhafaza edeceksin” diye şart koşsa,
müstevda’ ise aynı evin içerisinde başka bir odada muhafaza etse sonra da
vedîanın başına bir şey gelse müstevda’ bunu tazmin etmez. Çünkü bu taksir
değildir. Mal sahibinin şartı lüzumsuzluk kabul edilir.
Eğer mûdi’, müstevda’a “şu evinde saklayacaksın” diye şart koşarsa,
müstevda’ ise başka bir evinde saklasa ve malın başına bir şey gelse bunu
tazmin eder. Çünkü bu taksir olur. Odalar arası farklılık taksir sayılmazken evler
arası farklılık taksir sayılmıştır.
Müstevda’ vedîayı, mudîin kendisine teslim etmeyip evine bıraksa ve mal
telef olsa müstevda’ bunu tazmin eder. Çünkü evin bir köşesine bırakıp gitmek
sahibine teslime etmek manasına gelmez. Ancak bunu her mal için söyleyemeyiz.
Mesela birinin atını emanet aldıysak, onu ahırına bırakmak teslim sayılır.
233
‫ﻛﺘﺎب اﻟﻌﺎرﻳﺔ‬
Âriye
Bir malı kullanmak ve tekrar iade etmek üzere başkasına verme şeklinde bir
akiddir. Türkçe ödünç kelimesi iâre(âriyet)nin tam karşılığıdır. Âriyet aynı zamanda
ödünç malın adıdır. Yani iâre veya âriyet vedîada olduğu gibi hem akdin hem de
akid mahallinin adıdır.
Istılahları:
Muîr (‫)اﻟﻤﻌﯿﺮ‬: Ödünç malı veren, malın sahibi.
Müsteîr (‫)اﻟﻤﺴﺘﻌﯿﺮ‬: Ödünç malı alan.
Âriyet, Muâr, Müsteâr (‫ اﻟﻤﺴﺘﻌﺎر‬- ‫)اﻟﻌﺎرﯾﺔ – اﻟﻤﻌﺎر‬: Ödünç mal.
İstiâre (‫)اﻻﺳﺘﻌﺎرة‬: Ödünç mal alma.
İâre bir menfaatin hibesi olduğuna göre hibede olduğu gibi muîrin reşid olması
şarttır. Ama müsteîrin sadece mümeyyiz (âkil) olması yeterlidir.
Tarafların ölmesiyle iâre akdi sona erer.
ِ ‫ وﻻ ﺗ ُﻜﻮ ُن إﻻﱠ ﻓِﻴﻤﺎ ﻳـْﻨـﺘـﻔﻊ ﺑِِﻪ ﻣﻊ ﺑ‬،(‫ﻋﻮض‬
ِ
ِ ِ
.‫ﻘﺎء َﻋْﻴﻨِ ِﻪ‬
َ َ َ ُ ََ ُ
َ ٍ ‫َوﻫ َﻲ ﻫﺒَﺔُ اﻟْ َﻤﻨَﺎﻓ ِﻊ )ﺑﻼ‬
İâre menfaatların hibesidir.
İcâre ise menfaatlerin satışıdır. Yani iâre ile icâre birbirlerine bezemektedirler.
Aralarındaki fark; icâredeki süre bağlayıcıyken, iâredeki süre bağlayıcı değildir.
Çünkü icâre muâvezâttan, iâre teberruâttandır.
İâre bizzat aynı sabit durmak ile birlikte, aynın menfaatinde olur. Yani
müntefeun bih olanlar da olur. Karzda kullanılan şeyin misli verilirken, iârede aynı
verilir.
Kaide: *Vakfın iâresidinde süre lâzımdır. Çünkü sadakadan rücû caiz değildir.
*Âriyette muârın/müsteârın mislî ya da kıyemî olması önemli değildir.
Fakat karzda mislî olması gerekir. Çünkü deynleşecek ve onu ödemesi
gerekecektir.
*İcâresi caiz olan şeyin âriyeti de caizdir.
234
ِ
ِِ
ِِ
ِ
،‫اﻟﻌْﺒ َﺪ‬
َ ُ‫أﺧ َﺪ ْﻣﺘ‬
َ ُ‫أﻋ ْﺮﺗ‬
ْ ‫ و‬،‫ض‬
َ ‫ َوﺗَﺼ ﱡﺢ ﺑَِﻘ ْﻮﻟﻪ‬.(‫َوﻫ َﻲ أﻣﺎﻧَﺔٌ )ف‬
َ ‫ﻚ وأﻃْ َﻌ ْﻤﺘُﻚ َﻫﺬﻩ اﻷَْر‬
َ ‫ﻚ َﻫ َﺬا‬
،َ‫ﻚ َﻋﻠﻰ َﻫ ِﺬﻩِ اﻟﺪﱠاﺑﱠِﺔ إ َذا َﱂْ ﻳُِﺮْد ﻬﺑِِﻤﺎ اﳍﺒَﺔ‬
َ ،‫ب‬
َ ُ‫وﲪَْﻠﺘ‬
َ ُ‫َوَﻣﻨَ ْﺤﺘ‬
َ ‫ﻚ َﻫ َﺬا اﻟﺜـ ْﱠﻮ‬
İâre emanettir ve şu sözlerle olur: “bu tarlayı sana ödünç verdim ek-biç
mahsulü senindir”, “bu köleyi sana hizmetçi verdim”, “bu elbiseyi sana
bağışladım”, “seni bu hayvana bindirdim”. Son iki örnekte hibeyi
kastetmemişse bunların hepsi iâredir.
.‫ْﲎ ُﻋ ْﻤَﺮى‬
َ َ‫َودا ِري ﻟ‬
َ ‫ْﲎ ْأو ُﺳﻜ‬
َ ‫ﻚ ُﺳﻜ‬
“Evimin suknâ hakkı senindir” ya da “evim ömür boyu senin oturman
içindir” dese bunlar da iâre olur.
ِِ
ِ ِ ‫وﻟِْﻠﻤﺴﺘﻌِ ِﲑ أ ْن ﻳﻌِﲑﻫﺎ إ ْن ﱂ ﳜْﺘﻠِﻒ‬
‫آﺟَﺮﻫﺎ‬
َْ ُ
ْ ْ َ ْ
َ ‫ﺎﺑﺧﺘﻼف اﻟْ ُﻤ ْﺴﺘَـ ْﻌﻤﻠ‬
َ ‫إﺟﺎرُﻬﺗﺎ؛ ﻓﺈ ْن‬
َ ُ‫ َوﻟَْﻴﺲ ﻟَﻪ‬،‫ﲔ‬
َ ُ
ِ ‫ وﻻ ﻳـﺮِﺟﻊ )اﳌﺴﺘﻌﲑ( ﻋﻠﻰ اﻟْﻤﺴﺘ‬،‫ وﻟِْﻠﻤﻌِ ِﲑ أ ْن ﻳﻀ ِﻤﻦ اﻟْﻤﺴﺘﻌِﲑ‬،‫ﻓَـﻬﻠَ َﻜﺖ ﺿ ِﻤﻦ‬
‫ﺄﺟ ِﺮ َوﻳـَ ْﺮِﺟ ُﻊ‬
َْ ُ َ ُ
ُ َْ َ َ َ ْ ُ َ ّ َ ُ
ُ َ َ َ ْ َ
ِ
،‫)اﳌﺴﺘﺄﺟﺮ( َﻋﻠﻰ اﻟْ ُﻤ ْﺴﺘَﻌِ ِﲑ‬
Müsteîr, müsteârı başkasına iâre olarak verebilir fakat müsteârın
menfaati kullanandan kullanana değişmeyen bir şey olması gerekir.
Müsteîrin, müsteârı başkasına icâreye verme hakkı yoktur. Çünkü lâzım
bir akid, gayr-i lâzım bir akid üzerine kurulamaz. Eğer başkasına icâreye verir de
yok olursa tazmin eder.
Muîrin, müsteîre tazmin ettirme hakkı vardır. Fakat müsteîr bunun
tazminini müste’cirden –senin yüzünden oldu diye- isteyemez. Ancak müste’cir,
muîrin istemesiyle müsteârı tazmin etse, bunu müsteîrden isteyebilir.
ٍ ‫أو ﻣ‬
‫ﺿ ِﻤ َﻦ )اﳌﺴﺘﻌﲑُ( ﺎﺑﻟْ ُﻤﺨﺎﻟََﻔ ِﺔ إﻻﱠ إﱃ َﺧ ٍْﲑ‬
َ ‫ﻜﺎن‬
َ ْ
ِ ‫ِﻬﺑﺎ ﰲ‬
(ُ‫ﲨﻴ ِﻊ أﻧْـ َﻮ ِاع َﻣْﻨـ َﻔ َﻌﺘِﻬﺎ ﻣﺎ ﺷﺎءَ ﻣﺎ ﱂ ﻳُﻄَﺎﻟِْﺒﻪُ )اﳌﻌﲑ‬
َ
.‫ﺎﺑﻟﱠﺮِّد‬
‫ْأو َﻣْﻨـ َﻔ َﻌ ٍﺔ‬
‫أ ْن ﻳـَْﻨـﺘَ ِﻔ َﻊ‬
ٍ ْ‫ﻓﺈ ْن ﻗَـﻴﱠﺪﻫﺎ )اﳌﻌﲑ( ﺑِﻮﻗ‬
‫ﺖ‬
َ
َ ُ
ِ
ِ
ُ‫)ﻣﻨﻪ(؛ َوﻋْﻨ َﺪ اﻹﻃْﻼق ﻟَﻪ‬
235
İâreyi vakit ile ya da menfaat ile ya da bir mekan ile takyîd etse 177 müsteîr
de takyide uymasa ve mal helak olsa, eğer müsteîr daha iyi olan ile muhalefet
etmediyse malı tazmin eder.
Bu şekilde ileri sürülen ve kabul edilen bütün şartlara müsteîrin riayet etmesi
gerekir. Aksi kullanımlar teaddîdir ve zarar halinde tazmini gerektir. Fakat daha iyi
ile muhalefet muhalefet değildir.
Mal, mutlak bir iâre ile verildiği zaman, muîr onu geri almayı istemedikçe
müsteîr istediği gibi, istediği kadar ondan intifâ edebilir. Burada mutlağı
sınırlandıracak olan örf olur.
ِ ِ ‫وﻟَﻮ أَﻋﺎر أر‬
ِ
ِ
،‫)اﳌﺴﺘﻌﲑ( ﻗَـْﻠ َﻌ ُﻬﻤﺎ‬
َ ْ ََ َْ
ُ‫ﺿﻪُ ﻟْﻠﺒِﻨَﺎء َواﻟﻐَْﺮ ِس ﻓَـﻠَﻪُ أ ْن ﻳـَْﺮﺟ َﻊ َوﻳُ َﻜﻠَّﻔﻪ‬
َ
Eğer tarlayı bina yapmak için ya da ağaç dikmek için ödünç olarak
verirse, mal sahibi isterse bu iâresinden dönebilir ve o arsa üzerinde yapılan
şeyleri müsteîre tazmin eder.
ِ ْ‫وإ ْن وﻗﱠﺖ وأَﺧ َﺬﻫﺎ ﻗَـﺒﻞ اﻟﻮﻗ‬
،‫ذﻟﻚ‬
َ ُ‫ﺖ ُﻛ ِﺮَﻩ ﻟَﻪ‬
َ َ َ َ َ
َ َْ
Mal sahibi bir vakit koyup sonra koyduğu vakitten önce alırsa bu
mekruhtur.
ِ
ِ ِ ِ
ِِ
ِ ِ
‫ﺿَﺮٌر‬
ْ َ‫َوﻳ‬
َ ‫ َوﻟْﻠ ُﻤ ْﺴﺘَﻌ ِﲑ ﻗَـْﻠﻌُﻪُ إﻻﱠ أ ْن ﻳَ ُﻜﻮ َن ﻓﻴﻪ‬،ُ‫)ﻣﻘﻠﻮﻋﺎ( َوﳝْﻠ ُﻜﻪ‬
ً
ُ‫ﻀ َﻤ ُﻦ )اﳌﻌﲑُ( ﻟْﻠ ُﻤ ْﺴﺘَﻌ ِﲑ ﻗْﻴ َﻤﺘَﻪ‬
ِ
ِ ‫ﺎﺑﻷر‬
.‫ﺿﻤﺎ َن‬
َ ‫ ﻓﺈ ْن ﻗَـﻠَ َﻌ ُﻬﻤﺎ )اﳌﻌﲑُ( ﻓَﻼ‬،‫ض‬
ْ ‫َﻛﺜ ٌﲑ‬
Muîr, müsteîre diktiği şeylerin enkaz vaziyetteki 178 kıymetini tazmin edip
o şeylere sahip olabilir.
Müsteîr eğer tarlaya çok büyük zarar vermeyecekse, diktiği şeyleri söküp
götürme hakkına sahiptir. Bina ve ağaçları muîr sökerse bunları tazmin etmez.
Çünkü söktürme hakkı vardır, kendi de sökebilir.
ِ
ِ ‫ﻓﺈ ْن أﻋﺎرﻫﺎ ﻟِﻠﺰراﻋ ِﺔ ﻓَـﻠَﻴﺲ ﻟَﻪ أﺧ ُﺬﻫﺎ ﻗَـﺒﻞ ﺣ‬
.‫ﺖ‬
ْ ّ‫ﺼﺪﻩ َوإ ْن َﱂْ ﻳـَُﻮﻗ‬
ْ ُ ْ َ َّ َ
ْ َ َْ
“3 saatliğine istifade et”, “bundan şu keylde yararlan”, “şu mekandan başka yerde
kullanma”
177
178
Çünkü mal sahibinin söktürme hakkı vardır. Bu yüzden enkaz vasiyetteki kıymetini öder.
236
Mal sahibi tarlasını birisine ekin ekilmek üzere iâreye verse, vakit
koymamış bile olsa hasattan önce tarlasını alma hakkı yoktur. İâre akdi gayr-i
lâzımdır. Taraflar istedikleri anda tek taraflı olarak akdi bozabilirler. Ancak maksud
menfaat elde edilmemişse o menfaat elde edilinceye kadar iâre kendiliğinden uzar.
Dolayısıyla böyle bir iârede müddet tarafları bağlayıcıdır. Mesela tarla iâresinde iâre
hasat vaktine kadar devam eder. Bu süre tarafları ilzâm edici(bağlayıcı)dir.
Kaide: *Asîlin menfaatine olan muhalefetler muhalefet sayılmazlar.
*İâre icâreye çevrilemez, icâre iâreye çevrilebilir. Çünkü müsteîr,
âriyetin menfaatine meccânen (karşılıksız olarak) mâlik olur. Muîr
tarafından sonradan ücret istenemez.
*İttisâl-i karâr ile bağlı olanlarda süreye riayet şart değildir.
ِ ‫وأُﺟﺮةُ رِد اﻟﻌﺎ ِرﻳ ِﺔ ﻋﻠﻰ اﻟْﻤﺴﺘﻌِ ِﲑ واﻟْﻤﺴﺘﺄْﺟ ِﺮ ﻋﻠﻰ‬
‫اﻵﺟ ِﺮ؛‬
َْ ُ َ َ َّ َ ْ
َ َ ُْ
Âriyenin iade ücreti müsteîre aittir. Çünkü menfaatinden faydalanmaktadır.
Kiralanmış malın sahibine iade edilmesi masrafları ise kiraya veren kişiye
aittir.
İstifade süresince âriyet malın masrafı (nafakası) müsteîre aittir. Nimet külfet
mukabilidir. Mesela ödünç hayvana yem vermek müsteîre aittir. Yem vermemek
taksirdir ve zarar halinde tazmini gerektirir. Şafiî ve Hanbelîlerce nafaka muîre yani
malın sahibine aittir.
‫ئ؛ وَﻛ َﺬا َرﱡد اﻟﺜـ ْﱠﻮ ِب إﱃ َدا ِرِﻩ )اﳌﻌ ِﲑ( َوَﻣ َﻊ َﻣ ْﻦ ﰲ ِﻋﻴﺎﻟِِﻪ‬
َ ‫اﺻﻄَْﺒ ِﻞ ﻣﺎﻟِ ِﻜﻬﺎ ﺑَِﺮ‬
ْ ‫َوإ َذا َرﱠد اﻟﺪﱠاﺑﱠﺔَ إِ َﱃ‬
ِ ِ ِِ
.‫ئ‬
َ ‫اﳋﺎص ﺑَِﺮ‬
ِّ ‫)اﳌﺴﺘﻌﲑ( ْأو َﻋْﺒﺪﻩ ْأو أﺟ ِﲑﻩ‬
Hayvanı sahibinin ahırına bıraktığı zaman tazminattan kurutulur.
Elbisede de evine bıraktığında böyledir.
İâreyi ailesinden biriyle, kölesiyle ya da ecîr-i hâssıyla da koruyabilir.
Study collections