Türk Anayasalarında insan Hakları-Uzmanlık Tezi-Mehmet Altuntaş-Başbakanlık Uzmanı
advertisement
T.C. BAġBAKANLIK Ġnsan Hakları BaĢkanlığı TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI Uzmanlık Tezi HAZIRLAYAN: MEHMET ALTUNTAġ TEZ DANIġMANI: Mehmet ERGÜN ANKARA Kasım 2002 BaĢbakanlık Ġnsan Hakları BaĢkanlığı Adres: Yüksel Caddesi No:23, Kat 3, YeniĢehir 06650 Ankara Tel: (0312) 422 29 20-422 29 00 - Faks: (0312) 422 29 96 e-posta: [email protected] Elektronik ağ: www.insanhaklari.gov.tr 10.12.2012 Ankara Not: ÇalıĢmadan alıntı yapılacaksa kaynak gösteriniz. I T.C. BAġBAKANLIK TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI Uzmanlık Tezi HAZIRLAYAN: MEHMET ALTUNTAġ TEZ DANIġMANI: Mehmet ERGÜN ANKARA Kasım 2002 II ĠÇĠNDEKĠLER ĠÇĠNDEKĠLER ....................................................................................................................... I KISALTMA DĠZĠNĠ ............................................................................................................ IV GĠRĠġ ...................................................................................................................................... 1 BĠRĠNCĠ KISIM: ................................................................................................................... 7 DÜNYADA ANAYASA VE ĠNSAN HAKLARI KAVRAM VE ĠLKELERĠ ĠLE TARĠHSEL GELĠġĠMLERĠ................................................................................................. 7 I. ANAYASA KAVRAMI, ĠLKELERĠ VE ANAYASA HUKUKUNUN TARĠHSEL GELĠġĠMĠ .............................................................................................................................. 8 A. B. ANAYASA KAVRAMI ............................................................................................................... 8 ANAYASA ĠLE ĠLGĠLĠ KAVRAM VE ĠLKELER ............................................................................ 9 Devlet ..................................................................................................................................... 9 Anayasal Devlet.................................................................................................................... 10 Hukuk Devleti İlkesi ............................................................................................................. 10 Anayasal Hükümet Kavramı ................................................................................................. 12 Anayasal Demokrasi Kavramı .............................................................................................. 12 Hukukun Üstünlüğü İlkesi .................................................................................................... 13 Bağımsız Yargı İlkesi ............................................................................................................ 14 ANAYASA KAVRAMININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ ....................................................................... 16 Dünyadaki Anayasal Gelişmeler .......................................................................................... 16 İnsan Haklarının Anayasal Düzeye Gelişi............................................................................ 17 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. C. 1. 2. II. ĠNSAN HAKLARI KAVRAMI VE ĠLKELERĠ ĠLE ĠNSAN HAKLARININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ ....................................................................................................... 18 ĠNSAN HAKLARI KAVRAMI.................................................................................................... 18 İnsan ..................................................................................................................................... 20 Hak ....................................................................................................................................... 22 A. 1. 2. a) Yetki .................................................................................................................... 23 b) Talep .................................................................................................................... 24 c) Tanınma ve Saygı Gösterilme .............................................................................. 24 ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ KAVRAM VE ĠLKELER ................................................................. 25 Hak ve Özgürlük Kavramları ............................................................................................... 25 Temel Hak ve Özgürlükler .................................................................................................... 29 Eşitlik Kavramı ve İlkesi....................................................................................................... 29 Yurttaşlık Hakları ................................................................................................................. 31 Medeni Haklar...................................................................................................................... 31 Bireysel Haklar ve Kamu Hakları ........................................................................................ 31 Kamu Özgürlükleri ............................................................................................................... 32 İnsan Hakları Kavramının Anlamı ve Benzer Kavramlardan Farkı .................................... 32 İnsan Haklarının Temelleri ve Özellikleri ............................................................................ 35 B. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. a) Ġnsan Haklarının Felsefi Temelleri ...................................................................... 35 (1) (2) (3) (4) Ġnsan, Etik ve Ahlak ................................................................................................. 35 Doğal Hukuk GörüĢü ve Doğal Haklar .................................................................... 37 Toplum SözleĢmesi .................................................................................................. 38 “Ġnsan Onuru” Kavramı ............................................................................................ 39 b) Ġnsan Haklarının Özellikleri................................................................................. 41 (1) (2) (3) (4) (5) Ġnsan Haklarının Doğal Hukuktan Kaynaklanan Özellikleri .................................... 41 Ġnsan Haklarının Önceliği......................................................................................... 43 Ġnsan Haklarının Bağımsızlığı .................................................................................. 43 Ġnsan Hakları Talebi ve Direnme Hakkı ................................................................... 44 Ġnsan Haklarının “Dikey Etkisi” ve “Yatay Etkisi” .................................................. 45 c) Ġnsan Haklarını Diğer Haklardan Ayıran Özellikler ............................................ 45 d) Ġnsan Haklarının Evrenselliği .............................................................................. 46 10. a) İnsan Haklarının Sınıflandırılması ................................................................................... 50 “Pozitif-Negatif Statü” Haklar Sınıflandırması ................................................... 51 (1) Negatif Statü Hakları/Koruma Hakları ..................................................................... 51 I (2) (3) Aktif statü hakları/Katılma Hakları .......................................................................... 51 Pozitif statü hakları/Ġsteme Hakları .......................................................................... 52 b) Tarihsel Sınıflandırma ......................................................................................... 52 (1) (2) (3) c) Birinci KuĢak Haklar / Medeni ve Siyasi Haklar .................................................... 52 Ġkinci KuĢak Haklar / Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar / Toplu Haklar) ......... 53 Üçüncü KuĢak Haklar / DayanıĢma Hakları ............................................................. 54 Diğer Sınıflandırmalar ......................................................................................... 58 (1) Klasik ve Sosyal Haklar ........................................................................................... 58 (2) Temel ve Esas Haklar ............................................................................................... 60 (3) Bireysel ve Toplu Haklar.......................................................................................... 61 (4) 1982 Anayasasındaki Sınıflandırma ......................................................................... 61 ĠNSAN HAKLARININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ .............................................................................. 62 Genel Olarak ........................................................................................................................ 62 Dünyada İnsan Haklarının Gelişimi .................................................................................... 63 C. 1. 2. a) Batıda Temel Hakların Ortaya ÇıkıĢı .................................................................. 64 (1) (2) (3) Ġngiltere‟deki GeliĢmeler .......................................................................................... 65 Amerika BirleĢik Devletlerindeki GeliĢmeler .......................................................... 68 Fransa‟da ki geliĢmeler............................................................................................. 70 b) Evrensel GeliĢmeler ............................................................................................. 71 c) Avrupa Birliğinde Ġnsan Hakları.......................................................................... 72 ĠKĠNCĠ KISIM ..................................................................................................................... 76 TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI ........................................................... 76 I. TÜRKĠYE’DE ĠNSAN HAKLARININ ANAYASAL GELĠġĠMĠ ........................... 77 II. TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI................................................. 80 FERMANLAR DÖNEMĠ............................................................................................................ 81 Sened-i İttifak ....................................................................................................................... 82 Tanzimat Fermanı ................................................................................................................ 82 Islahat Fermanı .................................................................................................................... 85 KANUN-U ESASĠ DÖNEMĠ ...................................................................................................... 86 Birinci Meşrutiyet ................................................................................................................. 86 A. 1. 2. 3. B. 1. a) Kanun-u Esasinin Hazırlanması ........................................................................... 86 b) Kanun-u Esasi‟de Ġnsan Hakları .......................................................................... 87 İkinci Meşrutiyet (1909 Anayasası) ...................................................................................... 90 1921 VE 1924 ANAYASALARINDAN 1961‟E KADAR SÜREN DÖNEM ..................................... 92 1921 Anayasası ve İnsan Hakları ......................................................................................... 92 1924 Anayasası ve İnsan Hakları ......................................................................................... 94 2. C. 1. 2. a) b) c) d) 1924 Anayasası‟nın Niteliği ................................................................................ 94 1924 Anayasasında Özgürlük AnlayıĢı ................................................................ 95 1924 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlüklerin Yeri ....................................... 96 1924 Anayasasında Yer Alan Ġnsan Hakları Maddeleri....................................... 98 1961 ANAYASASI DÖNEMĠ .................................................................................................. 100 1961 Anayasası ve İnsan Hakları ....................................................................................... 100 1961 Anayasasının 1924 Anayasasından Farkı ................................................................. 102 1961 Anayasasında Özgürlük Anlayışı ............................................................................... 104 1961 Anayasası’nda Temel Hak ve Özgürlükler ................................................................ 104 1961 Anayasasında “İnsan Haklarına Dayalı” Devlet Anlayışı ........................................ 106 1961 Anayasasında İnsan Haklarının Sınırlanması ........................................................... 106 E. 1982 ANAYASASI DÖNEMĠ ............................................................................................... 107 1. 1928 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlükler.................................................................. 107 2. 1961Anayasası ile 1982 Anayasası Arasıdaki Benzerlikler ............................................... 108 3. 1961Anayasası ile 1982 Anayasası Arasıdaki Farklılıklar ................................................ 108 4. 1982 Anayasasında Birey-Devlet İlişkisi ............................................................................ 110 5. 1981 Anayasasında “İnsan Haklarına Saygılı” Devlet Anlayışı........................................ 111 6. 1982 Anayasasında Sosyal Devlet Anlayışı ........................................................................ 112 7. 1982 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınıflandırılması ................................... 113 D. 1. 2. 3. 4. 5. 6. a) KiĢisel Haklar (Koruyucu Haklar) ..................................................................... 113 II b) Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar (Ġsteme Hakları) .................................... 114 (1) (2) (3) c) 8. Ekonomik Haklar (Pozitif Statü Hakları) ............................................................... 114 Sosyal Haklar (Pozitif Statü Hakları) ..................................................................... 115 Kültürel Haklar ....................................................................................................... 115 Siyasal Haklar (Aktif Statü Hakları) .................................................................. 116 1982 Anayasası’nda İnsan Haklarının Sınırları ................................................................ 117 a) Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlanması ........................................................ 119 b) Temel Hak ve Özgürlüklerin Kötüye Kullanılmaması ...................................... 120 c) Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullanılmasının Durdurulması ............................. 120 III. TÜRKĠYE’DE ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ ANAYASAL DEĞĠġĠKLĠKLER VE YASAL DÜZENLEMELER ...................................................................................... 120 A. B. C. D. E. F. G. H. 4388 SAYILI KANUN ........................................................................................................... 121 4483 SAYILI KANUN .................................................. HATA! YER ĠġARETĠ TANIMLANMAMIġ. 4489 SAYILI KANUN ........................................................................................................... 121 4643 SAYILI KANUN ........................................................................................................... 122 4709 SAYILI KANUN ............................................................................................................... 122 4744 SAYILI KANUN ............................................................................................................... 123 4748 SAYILI KANUN ........................................................................................................... 124 4771 SAYILI KANUN ........................................................................................................... 125 IV. TÜRKĠYE’NĠN ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ ULUSLARARASI YÜKÜMLÜLÜKLERĠ ...................................................................................................... 126 ULUSLARARASI SÖZLEġMELER ........................................................................................... 126 1982 ANAYASASI‟NA GÖRE ULUSLARARASI SÖZLEġMELERĠN HÜKMÜ .............................. 126 TÜRKĠYE‟NĠN ĠNSAN HAKLARIYLA ĠLGĠLĠ YÜKÜMLÜLÜKLERĠ ............................................ 127 TÜRKĠYE‟NĠN ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ TARAF OLDUĞU ULUSLARARASI BELGELER ...... 129 1. Birleşmiş Milletler Kapsamında ......................................................................................... 129 2. Avrupa Konseyi ve AGİT Kapsamında ............................................................................... 130 3. Uluslararası Çalışma Örgütü Belgeleri ............................................................................. 134 E. TÜRKĠYE‟NĠN AVRUPA BĠRLĠĞĠ ÜYELĠĞĠ VE ĠNSAN HAKLARI ................................................. 134 F. KOPENHAG KRĠTERLERĠ VE ĠNSAN HAKLARI .......................................................................... 135 1. "Kısa Vadeli Siyasal Kriterler (2001) ................................................................................ 137 2. "Orta Vadeli Siyasal Kriterler (2004) ................................................................................ 137 A. B. C. D. ÜÇÜNCÜ KISIM ............................................................................................................... 140 TÜRKĠYE’DE ĠNSAN HAKLARININ KURUMSAL YAPISI .................................... 140 I. ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASININ ÖNEMĠ .............................................. 141 II. ĠNSAN HAKLARIYLA ĠLGĠLĠ RESMĠ KURUMLAR ..................................... 142 A. B. C. 1. 2. TBMM ĠNSAN HAKLARINI ĠNCELEME KOMĠSYONUNU ....................................................... 142 ĠNSAN HAKLARINDAN SORUMLU DEVLET BAKANLIĞI ....................................................... 142 ĠNSAN HAKLARI (KOORDĠNATÖR) ÜST KURULU ................................................................. 143 İHKUK’un Kuruluşu, Görevi ve Yapısı .............................................................................. 143 İnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulunun Yaptığı Çalışmalar ......................................... 144 a) ĠHKUK‟un Ġnsan Haklarına ĠliĢkin Anayasal DeğiĢiklik Önerileri ................... 144 b) Ġnsan Haklarına ĠliĢkin Yasal Önerileri ............................................................. 146 D. E. F. G. H. III. A. B. ĠNSAN HAKLARI EĞĠTĠMĠ ON YILI ULUSAL KOMĠTESĠ......................................................... 151 ĠNSAN HAKLARI BAġKANLIĞI ................................................................................................. 151 ĠNSAN HAKLARI DANIġMA KURULU ....................................................................................... 152 ĠNSAN HAKLARI ĠHLAL ĠDDĠALARINI ĠNCELEME HEYETLERĠ ............................................... 153 ĠNSAN HAKLARI ĠL VE ĠLÇE KURULLARI ............................................................................. 153 ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ DĠĞER KURULUġLAR ................................. 154 ÜNĠVERSĠTELERDEKĠ ĠNSAN HAKLARI MERKEZLERĠ ........................................................... 154 ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ SĠVĠL TOPLUM KURULUġLARI .................................................. 154 SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME .................................................................................... 155 Ek-1: TABLO ........................................................................................................... 161 KAYNAKÇA ...................................................................................................................... 164 III KISALTMA DĠZĠNĠ a.g.e : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale AB : Avrupa Birliği A.B.D. : Amerika BirleĢik Devletleri AĠHD : Avrupa Ġnsan Hakları Divanı A.Ġ.H.S. : Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi AÜ SBF ĠHMD: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Ġnsan Hakları Merkezi Dergisi AĠHK :Avrupa Ġnsan Hakları Komisyonu Ġ.H.M. : Ġnsan Hakları Merkezi BM : BirleĢmiĢ Milletler Bknz. : Bakınız C. : Cilt CMUK : Ceza Muhakemeleri Usulü Hakkında Kanun Çev. : Çeviren f : Fıkra H.Ü.Y. : Hacettepe Üniversitesi Yayını Ġ.H.E.B. : Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi m. : Madde No : Numara R.G. : Resmi Gazete SBF : Siyasal Bilgiler Fakültesi S. : Sayı s. : Sayfa T.C. : Türkiye Cumhuriyeti T.C.K. : Türk Ceza Kanunu TBMM ĠHĠK :Türkiye Büyük Millet Meclisi Ġnsan Haklarını Ġnceleme Komisyonu TODAĠE ĠHY :Türkiye Ve Ortadoğu Amme Ġdaresi Enstitüsü Ġnsan Hakları Yıllığı UAÖ :Uluslararası Af Örgütü (Amnesty International) v.b. : ve bunun gibi v.d. : ve diğerleri Yay. : Yayını y.y. : Yüz yıl IV GĠRĠġ Ġnsan Hakları kavramı, geride bıraktığımız yüzyıla damgasını vuran en önemli kavramlardan biridir. Kaynağını ister Eski Yunan düĢüncesinde, ister tabii hukukta ister insan onurunda ya da farklı bakıĢ açıları doğrultusunda farklı yerlerde arayalım, bu kavram dinamik ve hayli uzun bir süreç sonucunda siyasi düĢüncenin en önemli yapıtaĢlarından biri haline gelmiĢtir. Kimilerince “Ġnsan Hakları Çağı” olarak adlandırılan 20. Yüzyıl, önceki dönemlerden devraldığı mirasın, hayli süratli ve yoğun bir Ģekilde yaĢanan geliĢmelere sahne olmuĢtur. Bunun sonucunda, ulusal, bölgesel ve evrensel boyutlarda, bireyler, topluluklar, resmi ve sivil örgütler ve devletlerarasındaki iliĢkilerin merkezine konumlanmasına tanıklık etmiĢtir. Ġdeolojilerin ve siyasi rejimlerin meĢruiyet kriteri haline gelen insan hakları, uluslararası iliĢkilerin yapısal bir dönüĢüme uğramasında itici bir rol oynamıĢ ve bu yönüyle gerek realist ve gerek idealist teorisyen ve siyaset bilimcilerin analizlerinde yoğunlaĢtıkları konular arasında ayrıcalıklı bir konuma yükselmiĢtir. Kavramın kendisi üzerindeki uzlaĢımı ifade etmesi bakımından Weissbrodt‟un yorumu anlamlıdır.1 Weissbrodt, evrensel olarak kabul görmüĢ hiç bir din, ideoloji ya da felsefi görüĢ olmamasına rağmen, insan hakları kavramının her din, felsefi düĢünce veya ideolojiye mensup insanların kabul ettiğini ve dünyanın ilk evrensel ideolojisi olma özelliğini kazandığını ifade eder. Ancak bu uzlaĢı, kavramın “iyi ve önemli bir Ģey oluĢu” ile sınırlı kalmıĢ, içerik konusunda benzer bir mutabakat sağlanamamıĢtır. Kavramın, oluĢum ya da keĢif sürecine paralel olarak; liberal perspektif “insan haklarının birinci kuĢağı” olarak adlandırılan sivil ve siyasi haklara vurgu yaparken, sosyalist-kollektivist perspektif ekonomik ve sosyal hakları yani “ikinci kuĢak haklar”ı öncelemiĢ, nihayet rölativist, üçüncü dünyacı, kalkınmacı, sosyalist ve kollektivist aydınlar ve devlet adamları “insan haklarının üçüncü kuĢağı”nı yani dayanıĢma haklarını formüle etmiĢlerdir. 1 Bununla birlikte, J.S.Mill‟in abidevi eseri Özgürlük Üstüne‟de2 vurguladığı “alıĢılmıĢ olmayanı baskı altında tutmaya çalıĢırken sayıların ağırlığını kullanmaya çalıĢan toplumsal baskı” karĢısında anayasacılık hareketleri ile güçlenen normatif hukuki düzenlemelerle ulusal düzeyde korunan insan hakları, uluslararası düzeyde de koruma altına alınmaya çalıĢılmıĢtır. Viyana Kongresi‟nde (1815) köleliğin ve köle ticaretinin yasaklanmasına yönelik çalıĢmalarla baĢlayan uluslararasılaĢma süreci hukuki bağlayıcılık ve yaptırım gücünden yoksundu. Ancak buna rağmen insan hakları moral niteliği ile büyük önem arzeden 1948 Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ile evrensel bir boyut kazanmıĢ, daha sonraki dönemlerde koruma alanı ile koruma düzeyi arasındaki ters orantıya rağmen yeni sözleĢmeler ve yeni koruma mekanizmaları ile insanlara daha yaĢanılır bir dünya sağlama yolunda önemli katkılar sağlamıĢtır. YaĢanan tüm bu geliĢmeler, doğal olarak her aĢaması ile coğrafyamızı etkilemiĢ, idari ve siyasi hayatımızın Ģekillenmesine katkıda bulunmuĢtur. Ġnsan hakları konusu, Türkiye‟de özellikle son yirmi yılda gündemin en önemli maddelerinden biri haline gelmiĢtir. Batı ile entegrasyon ve Avrupa Birliğine üyelik sürecindeki Türkiye Cumhuriyeti insan hakları konusunda, çeĢitli yasal ve idari düzenlemelerle ileri adımlar atmıĢtır. Onurlu bireyler, huzurlu bir toplum ve güçlü bir devletin varlığı için, insan haklarına saygılı ve ondan öte insan haklarına dayalı bir anayasal sisteme sahip olma gerekliliği, her Ģeyden önce ele alınması gereken bir konudur. Bu yöndeki talepler ahlaki olmakla birlikte, insan olmanın da doğal sonucudur. 200 yılı aĢkın bir süredir pek çok alanda kaydettiği ilerlemelerini örnek almaya çalıĢtığımız çağdaĢ batı uygarlığını oluĢturan temellerden biri de insan hakları kavramıdır. Türkiye‟de insan haklarının, Tanzimat Fermanıyla baĢlayan Türk AnayasalaĢma sürecine paralel bir geliĢme gösterdiği söylenebilir. Fermanlarla 1 David Weissbrodt, “Human Rights: An Historical Perspective”, Human Rights içinde, Derleyen: Peter Davies, London: Routledge, 1988, s.1. 2 J.Stuart Mill, Özgürlük Üstüne. (Çev.Osman Nuri Dostel), MEB Yayınları, Ankara,1967, s.2. 2 baĢlayan bu süreçte, 1961 Anayasası ile ilk yapısal dönüĢüm baĢlamıĢ ve AB‟ye üyelik süreciyle birlikte hızlı bir ivme kazanmıĢtır. Çağımız bir açıdan insan hakları çağı olarak kabul edilmektedir. Nitekim temel hak ve özgürlüklerin belirgin bir Ģekilde ortaya çıkması, geride bıraktığımız 20. yüzyılın ilk yarısında ortaya çıkan Anayasalı devletlerle doğrudan ilgilidir. Ancak insan hakları kavramının uluslararası platformda çifte standarttan uzak, ideal anlamda uygulandığını söyleyebilmek çok zordur. 20. Yüzyıl büyük insan hakları ihlallerine sahne olmakla birlikte yine de, insan hak ve özgürlüklerinin geliĢimi ile bu özgürlüklerin anayasalarda güvence altına alınması bağlamında altın bir çağ olarak kabul edilmektedir. Günümüzde uygar ülkelerin kabul ettiği demokrasi kavramı, insan hakları, hukukun üstünlüğü gibi evrensel değerleri içermektedir. Bu değerlerin baĢında insan haklarına saygı gelir. ġüphesiz insan hakları, çağımızın vazgeçilmez değerleri arasındadır. Bu değerlerin yaĢama geçirilebilmesi ve korunabilmesi için devletlere önemli görevler düĢmektedir. Ġnsan haklarının korunabilmesi ancak devletlerin anayasalarında gerekli düzenlemeleri yapmalarıyla gerçekleĢebilir. Bir toplumda en güçlü oluĢum ve aynı zamanda insan hakları ihlallerine sebebiyet verme olasılığı en yüksek unsur, kamu yetkilileri, memur ve görevlileriyle birlikte devletin kendisidir. Herhangi bir demokratik toplumda birey hak ve özgürlüklerini korunması için anayasa ve yasaların bulunması gerekmektedir. Bireylerin devlete karĢı korunmasını sağlayacak bir anayasal sistem olmalıdır. Çünkü herhangi bir hak ihlali karĢısında hak arama yolları sağlayan yasalar kaçınılmaz bir ihtiyaçtır. Evrensel insan hakları değerleri, birer mihenk taĢı gibidir. Bir devletin insan haklarına verdiği değeri görebilmek için öncelikle o devletin anayasasına, daha sonra da anayasasına paralel hazırlanan kanunlarına bakmak gerekmektedir. Ġnsan haklarının anayasa ve kanunlarda yer alması yeterli olmayabilir; ayrıca bunların uygulanmasına olanak veren, tüzük, yönetmelik gibi idari düzenlemelerine de bakılmalıdır. Bunlara ilaveten bireylerin hakları konusunda yasal düzenlemeleri 3 uygulayacak olan kamu görevlilerinin ve mahkemelerde kanunları yorumlayacak adli görevlilerin evrensel insan hakları düĢüncesine sahip olmaları da önemlidir. ÇağdaĢ ülkelerde devlet-vatandaĢ iliĢkilerini belirleyen anayasal kurallar tespit edilirken, bireyi devlete karĢı koruma amacı güdüldüğü görülmektedir ki, bu durum, anayasal geliĢmelerle insan hakları arasında çok sıkı bir bağ olduğunu ortaya koymaktadır. Bu yüzden “insan haklarına saygı” ifadesi gerçekte bireyin devlet karĢısında ezilmesini önleyecek Ģekilde anayasada temel hak ve özgürlüklerin açık seçik ifadesini bulmasıyla hayatiyet kazanır. Genel olarak bakıldığında ülkeler, insan haklarına saygıyı, insan haklarının korunmasını ve geliĢtirilmesini ne ölçüde yerine getiriyorsa, o ölçüde uygar dünya ile bütünleĢebildikleri görülmektedir. Bu çerçevede, dünyanın hangi ülkesinde olursa olsun tüm insanların, doğuĢtan, hatta doğmadan önce, kadın-erkek herhangi bir ayırım yapılmaksızın, eĢit ve özgür bireyler olarak dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez, bölünmez evrensel nitelikte haklara sahip olmaları gerektiği kabul edilmektedir. Yukarıda belirtildiği gibi anayasa ile insan hakları arasında çok sıkı bir bağ vardır. Ġnsan haklarının tanınması ve korunması, anayasal demokratik sistemin esaslarındandır.3 Anayasalar her ne kadar kanunların kendilerinden türetildiği bir kaynak gibi algılansa da, esas itibariyle siyasal alana iliĢkindirler ve insan hakları ile devlet örgütlenmesinin dayandığı ilkeleri içerirler.4 Bir anayasanın baĢlıca amacı insanların bir araya gelerek oluĢturdukları bir organizasyon olan devleti yönetenlerin muhtemel tecavüzlerine karĢı bireylerin hukukunu korumak, devlet yetkilerinin bireylerle ilgili olarak haksız kullanımına sınır getirmektir. Özet olarak, anayasal düzenin tesis edilmesi sırasında devletin insan haklarına dayandırılması ve her türlü uygulamasında insan haklarını koruma temel düĢüncesi ile hareket etmesi gerekliliği konumuzun özünü teĢkil etmektedir. Bilindiği üzere, uluslararası kuruluĢlarca formüle edilen insan hakları kavramı ve buna dayalı olarak inĢa edilen sistem, bütün kusur ve eksikliklerine rağmen günümüz koĢullarında en geniĢ genel kabul görmüĢ kavram ve sistemdir. Bu 3 4 Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, Ankara, Eylül 2001, s.115. Erdoğan, a.g.e., s.3 4 sebeple çalıĢmanın düĢünsel temellerinde günümüzde evrensel bir boyut kazanmıĢ olan evrensel insan hakları doktrini belirleyici olacaktır. Ġnceleme Planı: Yukarıda bahsedilen çerçevede çalıĢmanın konusu, insan hakları kavramının tarihsel geliĢim sürecini de göz önüne alarak, Türkiye‟de insan hakları ve anayasal geliĢmeleri ele alarak Türk Anayasalarının insan hakları alanında getirdiği düzenlemeleri ve elde ettiği kazanımları ortaya koymaktır. Türk Anayasalarında Ġnsan Hakları baĢlıklı bu çalıĢmada incelenecek konular, tarihsel süreç bağlamında ele alınmaktadır. Bu çerçevede yapılan sınırlama, hem konunun oldukça geniĢ hacimli olması, hem de temel hak ve özgürlüklerin tek tek incelenmesinin zorluğu nedeniyle kaçınılmazdır. Bu çalıĢmada, genel hatlarıyla Türkiye‟de batılılaĢmanın anayasal düzeyde ilk etkisinin görüldüğü Tanzimat Fermanıyla baĢlayıp 1982 Anayasasına kadar bütün belgelerde yer alan insan hakları konularına değinilmiĢ, anayasa kavramı açıklandıktan sonra, insan hakları kavramının tarihsel arka planıyla birlikte Türk Anayasalarındaki yeri ve öneminin daha iyi kavranabilmesi amaçlanmıĢtır. ÇalıĢma, genel bir giriĢten sonra üç kısımdan oluĢmaktadır. Birinci kısımda anayasa ve insan hakları kavramlarına ve bu kavramlarla ilgili ilkelere, ayrıca söz konusu kavramların tarihi geliĢimine yer verilmiĢtir. Birinci kısım iki bölümden oluĢmaktadır. Birinci bölümde öncelikle, anayasa kavramı ve ilgili kavramlar ve ilkeler ile anayasa hukukunun tarihsel geliĢimi” baĢlığı altında anayasa kavramı ve iliĢkili olabilecek devlet, anayasal devlet, hukuk devleti, anayasal hükümet gibi diğer kavram ve ilkelere yer verilmiĢtir. Anayasa ve insan hakları kavramları çerçevesinde insan haklarının anayasal devlet açısından önemine değinilerek, hukuk devleti, anayasal demokrasi kavramları açıklanmıĢ ve insan hakları ile iliĢkisi incelenmiĢtir. Birinci kısmın ikinci bölümünde, insan hakları kavramı baĢlığı altında insan, hak, özgürlük ve eĢitlik kavramları açıklanarak, temel hak ve özgürlükler, kamu özgürlükleri, kiĢi hak ve özgürlükleri ile insan hakları kavramı arasındaki farklı 5 çizgiler ortaya konulmakta ve neden insan hakları kavramının tercih edildiği açıklanmaktadır. Ġkinci alt baĢlıkta, insan haklarının felsefi ve etik temelleri, üçüncü alt baĢlıkta insan haklarının özellikleri, insan haklarının sınıflandırılması ve bu sınıflandırmaların anlamına değinilmektedir. Üçüncü baĢlıkta dünyada insan haklarının tarihsel geliĢimi insan hakları düĢüncesinin geçirdiği evreler incelenerek batı siyasi tarihi çerçevesinde “Magna Carta Libertatum”dan baĢlayıp günümüze uzanan süreç ortaya konulmaktadır. Ġkinci kısımda Türk Anayasalarında insan hakları baĢlığı altında dört bölüm bulunmaktadır. Birinci bölümde Türkiye‟de insan haklarının anayasal geliĢimine değinilmektedir. Ġkinci bölümde Türk Anayasalarında insan hakları baĢlığı altında Senedi Ġttifak ve Tanzimat, Kanun-u Esasi, 1921-1924, 1961 ve 1982 Anayasaları Dönemleri baĢlıkları altında insan haklarının anayasalarımızda yer alan geliĢimine değinilmektedir. Ġkinci kısmın üçüncü bölümünde, Türkiye‟de insan hakları ile ilgili anayasal ve yasal değiĢiklik ve düzenlemeler, dördüncü bölümünde Türkiye‟nin insan hakları ile ilgili uluslararası yükümlülükleri yer almaktadır. Üçüncü kısımda ise Türkiye‟de insan haklarının kurumsal yapısı baĢlığı altında üç bölüm yer almaktadır. Birinci bölümde insan haklarının korunmasının önemi, ikinci bölümde insan haklarıyla ilgili resmi kurumlar, üçüncü bölümde ise insan haklarıyla ilgili diğer akademik ve resmi olmayan sivil toplum kuruluĢlarına yer verilmektedir. Bu çalıĢma genel bir sonuç ve değerlendirme ile tamamlanmaktadır. 6 BĠRĠNCĠ KISIM: DÜNYADA ANAYASA VE ĠNSAN HAKLARI KAVRAM VE ĠLKELERĠ ĠLE TARĠHSEL GELĠġĠMLERĠ 7 I. ANAYASA KAVRAMI, ĠLKELERĠ VE ANAYASA HUKUKUNUN TARĠHSEL GELĠġĠMĠ A. Anayasa Kavramı Anayasa, devletin hukuksal temel düzenidir. Siyasal birliğin oluĢumu ve devlet görevlerinin yerine getirilmesi için ana ilkeleri, organizasyon kurallarını, bir devlet içindeki uyuĢmazlıkların çözümü için ana ilkelerini normlandırır.5 Bir tanıma göre anayasa, özel koĢullar altında meydana gelen, devletin egemenliğine ve değer düzenine iliĢkin temel ilkeleri ve devletin vatandaĢları ile olan iliĢkilerini tek elden düzenleyen, zor koĢullar altında değiĢtirilebilen en yüksek dereceli hukuk kuralları sistemidir.6 Her insan topluluğunda, topluluğun kuruluĢ ve iĢleyiĢini düzenleyen ve topluluğu meydana getiren bireyler tarafından gerekliliğine inanılan bazı kurallar vardır. Toplum hayatında barıĢ ve huzurun, düzen ve güvenliğin sağlanması bakımından gerekli olan bu kurallara uyulmadığı zaman toplum düzeni bozulur ve topluluk amaçlarını gerçekleĢtirmeden dağılır. Ġnsan topluluklarının en geliĢmiĢi olan devletin de gerçekleĢtireceği amaçlar doğrultusunda kuruluĢ ve iĢleyiĢini düzenleyen bazı temel kuralları bulunmaktadır.7 Devlet yönetimini, devletin temel yapısını, örgütleniĢi ve iĢleyiĢini düzenleyen bu temel kuralların yer aldığı metinlere anayasa adı verilmiĢtir. Anayasalar, devletin temel yapısı, örgütleniĢi ve iĢleyiĢi yanında ekonomik ve toplumsal alanda siyasal iktidarlara yön veren temel ilkeleri, bireylere devlet iktidarı karĢısında sağlanan temel hak ve özgürlükleri de gösterir.8 Anayasa kavramı, her Ģeyden önce insan haklarının yaĢam alanı olarak görülebilecek bir platformdur. Çünkü anayasa bir ülkenin hukuk sisteminin kaynağıdır. Ancak tüm kanunların anayasadan türetildiğini söylemek doğru değildir. Esas itibariyle anayasa siyasal alana iliĢkin olup, insan hakları ile devlet örgütlenmelerinin dayandığı ilkeleri gösterir. Bir anayasanın amacı, yönetenlerin 5 Zafer Gören, Anayasa Hukukuna GiriĢ, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, 2. Baskı, Ġzmir, 1999, s.1. Maier W., Staats-und Verfassunsrecht, 3.Baskı, Achim, 1993 s. 49; Zafer Gören, Anayasa Hukukuna GiriĢ, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, 2. Baskı, Ġzmir, 1999, s.1-2.„den naklen. 7 Ġsmet Giritli-Jale SarmaĢık, Anayasa Hukuku, Der Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.1. 8 ġeref Gözübüyük, Anayasa Hukuku, Ankara, 1989, s.1. 6 8 (iktidarların) muhtemel tecavüzlerine karĢı bireyin, halkın hukukunu korumaktır. Bundan dolayı da anayasa hukuku özü itibariyle siyasi bir hukuktur. Anayasa deyimi, devletin kuruluĢ ve iĢleyiĢini, devletin temel siyasi organlarını ve bu organların yetki ve iĢleyiĢini düzenleyen bir hukuki belge anlamındadır. Bu anlamda anayasalar özel iliĢkileri düzenlemezler hatta kamu hukuku da tamamen anayasadan türemez. Bu elbette ki mevcut hukuk düzeninin anayasaya aykırı olabileceği anlamına gelmez. Anayasadan türemediği halde anayasaya aykırı olmayan hukuk kurallarının var olması doğaldır.9 Bir anayasanın devletin bütünlüğünü sağlamak ve devlet için devamlı bir temel düzen oluĢturmak gibi önemli iĢlevleri vardır. Ayrıca anayasanın devlet erkinin (egemenliğinin) kullanılmasını meĢru kılmak, devlet erkini hukuksal bakımdan sınırlamak, denetlenebilir kılmak, en önemlisi de vatandaĢların özgürlük ve eĢitliğini güvence altına alarak iktidarı sınırlamak ve temel hakları garantilemek gibi bir iĢlevi bulunmaktadır. Türk anayasa tarihinde, anayasa kavramı için değiĢik tanımlar kullanılmıĢtır. Osmanlı Anayasası için “Kanun-u Esasi” (1876), Cumhuriyet dönemi anayasalarında 1921 Anayasası için “TeĢkilat-ı Esasiye” (Esas teĢkilat hukuku), daha sonra 1924 Anayasasında TürkçeleĢtirilerek “Anayasa” deyimi kullanılmıĢtır. B. Anayasa Ġle Ġlgili Kavram ve Ġlkeler 1. Devlet Devlet, belirli bir ülkede yaĢayan insan topluluğunun egemenlik ve bağımsızlık temelinde oluĢturduğu siyasal örgütlenmedir. Öteki örgütlü topluluklardan farkı toplum içindeki bütün örgütleri de kapsaması ve hükümetle temsil edilen üstün merkezi bir otoritenin eliyle iĢleyen gerektiğinde jandarma ve polis gücüyle maddi zora baĢvurarak gerçekleĢtirilen hukuksal bir düzene dayanmasıdır. Hukuksal bir varlık olan devlet aynı zamanda bir tüzel kiĢiliktir. Onu yöneten bireylerin kiĢiliklerinden farklı ayrı hak ve yetkilere sahiptir. Gerçek kiĢiler gibi hukuksal iĢlemler yapabilir, süreklidir, siyasal iktidarın hükümetlerin ve kiĢilerin değiĢmesinde bile devam eder. 9 Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, s.17. 9 2. Anayasal Devlet Anayasal devlet, devletin görev alanını sınırlayan, bireysel hakları güvence altına alan ve siyasi otoritenin kötüye kullanımına karĢı baĢvuru yolları tesis eden bir anayasa ve hukuk düzeni çerçevesinde iĢleyen yönetim biçimi, devletin iktidarını sınırlamak ve bireysel özgürlüğü korumak üzere bir dizi hukuki ve kurumsal tehditler çerçevesinde iĢleyen yönetimdir.10 3. Hukuk Devleti Ġlkesi Genel olarak hukuk devleti denildiğinde, yönetilenlere hukuk güvenliği sağlayan devlet düzeni anlaĢılmaktadır. Hukuk devletinin karĢıtı olarak, polis devletinden söz edilir. Polis devleti kavramı, 17. ve 18. yüzyıllardaki, mutlak hükümdarlık döneminde toplumun refahı için her türlü önlemi almak ve vatandaĢların tüm haklarına karıĢmak yetkisine sahip olan rejimler için kullanılmıĢtır. Polis devleti deyimi yönetilenlere hukuk güvenliği vermeyen ve zorbalıkla idare eden rejimleri anlatmak için kullanılmaktadır.11 Hukuk devleti ilkesi, siyasal iktidarın önceden belirlenmiĢ, açık ve genel yasalara ve usullere göre kullanılmasını öngörmektedir. Bu anlamda hukuk devleti ilkesi esas itibariyle hukuki bir kavram değil siyasi ve ideal olanı ifade eden bir kavramdır. Hukuk devleti keyfi yönetimin karĢıtıdır ve meĢruluğunu kendi varlığından alan değil, aksine hukuk sayesinde var olan meĢruluğunu hukuktan alan devlet demektir.12 Devlet hayatında hukukun egemen olması, bütün devlet faaliyetlerinin önceden belli edilmiĢ, genel ve eĢitlikçi kurallar çerçevesinde yürütülmesi hukuk devleti ilkesinin gereğidir. Hukuk devleti ilkesi esas olarak demokratik devletin de özüdür.13 Hukuk devleti, tüm faaliyet iĢlem ve eylemleri hukuk kurallarına ve anayasaya uyan bu kurallarla bağlı olan devlettir. Bir baĢka tanıma göre hukuk devleti, insan haklarına saygı gösteren bu hakları koruyucu adil bir hukuk düzeni kuran ve bunu devam ettirmeye kendini zorunlu sayan ve bütün faaliyetlerinde hukuka ve anayasaya uyan devlettir. 10 Erdoğan, a.g.e., s.305. ġeref Gözübüyük, Anayasa Hukuku, Ankara, 1989, s.153. 12 Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, s.7. 13 Erdoğan, a.g.e., s.307. 11 10 Hukuk kurallarını toplumun kendisi olan bireyler yaratır veya değiĢtirebilir. Devletin ve bireylerin hukuk kurallarına uygun davranması yargı organları tarafından denetlenir. Hukuk devletinin bir anlam kazanabilmesi için ülkede egemen olan hukukun yönetilenlere, devlete karĢı da, hukuk güvenliği sağlanması gerekir. Bunda da en büyük sorumluluk, hukukun ne olduğunu söyleme yetkisine sahip olan yargıçlara düĢer.14 Bunun için yargı denetiminin gerçek, güvenceli, süratli olması ve savunma haklarına saygı göstermesi bu görevi üstlenen organların bağımsızlıklarını ve tarafsızlıklarını koruyacak biçimde düzenlenmiĢ olmaları gerekmektedir. Demokratik rejimlerin kusursuz iĢlemelerinin en büyük güvencesi devletin bir „‟hukuk devleti‟‟ kimliğinde olmasıdır. Bu da, kaynağı ne olursa olsun keyfi karar ve eylemlerin olası zararlarına karĢı kiĢileri ve kurumları koruyacak kural ve kurumların bir sistem halinde benimsenmesi ve yerleĢmesi ile gerçekleĢir. Hukuk devleti, halktan yönetme yetkisini alan siyasal iktidarın elinde tuttuğu yetki ve güç birleĢimini bir hukuki üstünlüğün adil ve toplu yarar için kullanılacak araçları olarak algılaması, baĢta kendisi olmak üzere tüm toplumun istikrar ve geliĢmesinin böyle bir uygulamaya bağlı bulunduğunun bilincinde olması demektir. O halde hukuk devleti kavram ve sisteminin temelinde, adalete olan güvenin toplumda kurumsallaĢmıĢ biçimde yerleĢmesi yatmaktadır. Yasalar toplum iradesini, diğer bir ifadeyle milli iradeyi temsil eden yasama kuvvetince yapılmaktadır; baskıyı, adaletsizliği önlemek, insanların evrensel değerlerini korumak içindir. Dolayısıyla ve doğal olarak önce toplumun benimseyeceği nitelikleri taĢımalı sonra onu uygulayacak organların bu yasaların üzerine çıkamayacağı bir sistemde yaĢatılmalıdır. Kısaca hukuk devleti idare edilenlere temel hukuk güvencelerini verebilen bir çağdaĢ yönetim olarak kabul edilmektedir. Hukuk devleti kavramı ilk kez Anayasamıza 1961 Anayasası ile girmiĢtir. Bu, 1924 Anayasası döneminde hukuk devleti olmadığı anlamına gelmemektedir. Türkiye‟de hukuk devleti çabaları, Tanzimat‟tan bu yana süregelmiĢtir. 1961 Anayasası ile geniĢ bir biçimde düzenlenmiĢ ve anayasal bir yapıya kavuĢturulmuĢtur. Hukuk devleti, 1982 Anayasası ile bazı kısıtlamalara uğramakla birlikte anayasanın temel ilkelerinden biri olma niteliğini korumuĢtur. 15 14 ġeref Gözübüyük, Anayasa Hukuku, Ankara, 1989, s.153. ... 15 Gözübüyük, aynı yer, s.153. 11 “Hikmet-i Hükümet” (raison d‟etat) ise, hukuk devletinin aksine devleti hukuk, ahlak ve adaletten bağımsız olarak bir asli varlık olarak gören ve devletin varlığını sürdürmesini temel siyasal amaç olarak benimseyen siyasi doktrindir. Hukuk devleti insan haklarının güvencesi iken “hikmet-i hükümet” insan haklarının sınırlanması için en çok öne sürülen gerekçelerden birisidir.16 4. Anayasal Hükümet Kavramı Anayasal hükümet, anayasadaki terimlere göre hükümetten fazla bir Ģey ifade etmektedir. Keyfi hükümetin zıttı olarak kurala göre hükümet; iktidarda olanların istekleri ve yetenekleriyle ancak sınırlanabilen hükümet değil, anayasanın hükümlerine göre sınırlandırılmıĢ hükümet anlamına gelmektedir. Anayasaların asıl amacı hükümeti sınırlandırmak ve yönetenlerin yasa ve kurallara uymasını sağlamaktır. Hükümeti sınırlandıran bir anayasaya sahip bir ülkenin aynı zamanda anayasal hükümete de sahip olduğu varsayılabilir.17 Çağımızda anayasal hükümete değer verenler bakımından karĢılaĢılan en önemli sorun, demokratik hükümetin nasıl anayasal hükümet haline dönüĢmesinin sağlanacağıdır. Demokrasilerde insanlar çoğunlukla eĢitliği özgürlükten daha çok severler, hatta eĢitliği sağlamak için özgürlüğü atmak ve bırakmak gerekirse bu bile gündeme getirilir. Eğer demokratik bir hükümet anayasal bir hükümet olacaksa mutlaka özgürlüğü korumak zorundadır. Anayasal hükümetin varlığı için yapılması gereken en önemli Ģart budur.18 5. Anayasal Demokrasi Kavramı Anayasal demokrasi, özellikle Ġkinci Dünya savaĢının ardından siyaset ve anayasa literatüründe kullanılmaya baĢlanan anayasal demokrasi kavramı klasik bir idealin demokratik devlete uyarlanmıĢ halini ifade etmektedir. Yani anayasal demokrasinin amacı, siyasi özgürlüğü garanti etmek üzere, demokratik devleti anayasayla ve anayasal tekniklerle sınırlamak Ģeklinde özetlenebilir. Anayasal demokrasi, “anayasal devlet”le “demokratik devlet”in sentezidir, daha açık bir ifadeyle “halkın yönetimi” yerine “özgür halkın yönetim”ini koymaktadır.19 16 Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, s.307-308. K.C.Wheare, Modern Anayasalar (Çev.Mehmet Turhan), DeğiĢim Yay., 2.Baskı, Ankara, 1985, s.177. 18 Wheare, a.g.e., s.180-181. 19 Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, s.22. 17 12 6. Hukukun Üstünlüğü Ġlkesi “Hukukun üstünlüğü”, insan hakları kavramının ve demokrasinin temelidir. Hukukun üstünlüğü, hakların hukuk tarafından korunmasını ifade eder. Bireysel hak ve özgürlükler, kamu yetkililerinin keyfi kuvvet kullanmasına karĢı korunacaktır. Uluslararası Hukukçular Komisyonu aĢağıdaki tanımı önermiĢtir: “Hukukun üstünlüğü, hukuksal araçların resmi kullanımından daha fazlasını ifade etmektedir. Hukukun üstünlüğü, aynı zamanda, adaletin ve toplumun tüm üyelerinin aĢırı devlet gücüne karĢı korunmasının üstünlüğüdür.”20 Kısaca, hukukun üstünlüğü, devletin kuvvet kullanımının yasalarla belirleneceği ve yönetilenlerin yöneticilerin keyfi iradesine maruz kalmayacakları anlamını taĢımaktadır. Nispeten eski bir kavram olan hukukun üstünlüğünün tarihsel geliĢimini anlayabilmek için, kaynağına, Ortaçağ Ġngilteresi‟ne bakmamız gerekir. Kral William, son Anglo-Sakson Kral II. Harold (1066)‟ı mağlup ettikten sonra merkezi bir idare kurmuĢtu. O dönemde Ġngiltere‟deki siyasi kurumların özelliği olarak iki unsurdan biri, ülke çapında merkezi idarenin karĢı gelinemez üstünlüğü, diğeri ise, hukukun üstünlüğü veya yasaların hâkimiyeti idi. Merkezi idarenin üstünlüğü kralın gücünde temsil edilmekteydi. Tüm yasaların kaynağı Kraldı ve adalet ve yargı Kralın ayrıcalıklarıydı. Ancak, bu, “Kral yasaların önünde gelir” demek değildi; Ġngiltere‟deki ve diğer ülkelerdeki oldukça yaygın bir inanıĢa göre, Ortaçağlarda dünya, ilahi adalete veya toplum tarafından adil olarak kabul edilen kurallara göre yönetilmekteydi. Bu nedenle kral yasalara bağlıydı. Çünkü kralı “kral” yapan öncelikle bu yasalardı. “hukukun üstünlüğü ”nün ortaya çıkıĢ nedeni buydu. 21 Kısmen Ġngiliz halkı arasında var olan bir çeĢit “yüksek” hukuk inanıĢı ve parlamentonun erken geliĢimi, kısmen de asilzadelerin krala karĢı eski haklarını koruma çabaları nedeniyle, mutlak otoriteyi oluĢturma çabası sonuçsuz kalmıĢtır. Gittikçe daha güçlenen yazısız hukuk mahkemeleri ve parlamento, mevcut adalet düzenini yalnızca korumakla kalmamıĢ, buna aynı zamanda toplumda ve halkın değer sistemlerinde meydana gelen değiĢiklikleri yansıtmayı baĢarmıĢtır. Bu geliĢme, mutlak hükümdarla on yedinci yüzyılda yaĢanan anlaĢmazlıktan doğan ve zamandan 20 Ġnsan Hakları Referans Elkitabı, Hollanda DıĢiĢleri Bakanlığı Ġnsan Hakları, Ġyi Yönetim ve DemokratikleĢme Dairesi Yayını, Gözden GeçirilmiĢ Ġkinci Baskı, Ocak,1999, s.43. 21 Ġnsan Hakları Referans... s.44. 13 bağımsız bir ilke olarak önemini koruyan parlamentonun hâkimiyeti doktrini ile uzlaĢtırılabilen yasaların üstünlüğü anlayıĢını doğurmuĢtur. Benzer bir geliĢme Avrupa kıtasında yaĢanmıĢtır. “Devlet Hukuku”, yönetimin yalnızca doğru veya adil kabul ettiği değerler temelinde yasalar veya bağlayıcı düzenlemeler getirebileceğini ifade etmektedir. Dar anlamda söz konusu ilke, yönetimin standartlarının ve eylemlerinin adaletin gerçekleĢtirilmesi yönünde olması gerektiğini ifade etmekteydi. Bu ilke yalnızca çıkarların mümkün olabilecek en iyi düzeyde çıkar dengesine dayanan yasaları değil, aynı zamanda özgürlüklerin ve yönetimin kuvvetlerini denetleyebilecek bağımsız yargının kabulünü de gerektirmekteydi.22 Hukukun üstünlüğünü esas alan devlet, vatandaĢların özgürlük ve haklarının teminatıdır. Dolayısıyla hukuk devleti olmayan ve hukukun hâkim olmadığı bir toplumda demokratik rejimden bahsedilemez. Demokrasinin hukuk yoluyla varlık kazandığı demokratik hukuk devletinde hukukun evrensel ilkelerine saygı, hak arama yollarının açık tutulması, kanun önünde eĢitlik, bireysel hak ve özgürlüklerin korunması, devletin hukuka bağlılığının güvence altına alınması temel değerlerdir. Bu değerlerin hayata geçirilmesi anayasa, yasalar ve bağımsız bir yargı ile mümkündür. 7. Bağımsız Yargı Ġlkesi Ġnsan haklarının korunması için hukukun üstünlüğünü sağlayacak olan bağımsız yargının önemi tartıĢılmazdır. Hukuku, hukukun üstünlüğü ilkesi çerçevesinde uygulayacak hatta yorumlayacak hukukçular anayasalarda yer alan hak ve özgürlüklerin daraltılması veya geniĢletilmesi yönünde karar verebilirler. Ancak hukuk lüks değil herkes için önemli bir ihtiyaçtır. Hukukun üstünlüğünü sağlayacak olanlar da hukuk adına son sözü söyleyen, bağımsız, güvenceli, tarafsız yargıçlardır. Sami Selçuk‟un dediği gibi “Tarafsız yargının süzgecinden geçerek, kirlenmiĢlik kuĢkusundan arınarak meĢrulaĢan, meĢrulaĢtıkça güvenilen bir devlet güçlü ve o devletin “adalet mülkün temelidir” diyebilen bireyleri mutludur.” 23 Öyleyse yargının bağımsızlığını sağlamak insan haklarının korunması için her Ģeyden önemli hale gelmektedir. 22 Ġnsan Hakları Referans..., s.45. ... 14 Uluslararası belgelerde yargının bağımsızlığının gerçekleĢmesi için gerekli olan Ģu on kural önemlidir: 1-Yargının siyasal güç tarafından değil, kendisi tarafından yönetilmesi, 2-Yargıçların atanma, görevde yükselme ve denetlenmelerinin yürütmeden ayrılması, 3-Siyasilerin yargıçlar üzerinde denetim yetkisi olmaması, siyasal güç yargıcın iĢine son verememesi. 4-Yargı mensuplarının yürütmeyle aynı ücreti alması, 5-Yargının bütçesinin ayrılması, 6-Yargının, yardımcı personelini kendisinin ataması ve yetiĢtirmesi, 7-Yargının devlet protokolündeki yerinin, kuvvetler ayrılığı (erkler eĢitliği) ilkesine göre belirlenmesi, 8-Yargıçların mahkemesinde de bağımsız olması, 9-Yargıçlar, hiç bir maddi külfet altında kalmaksızın gerekli kaynaklara ulaĢabilmesi ve kendisini yetiĢtirebilmesi 10-Siyasiler ve baĢka çevrelerin, kiĢilerin yargılamaları konusunda yorum yapmaktan kaçınması. Bunlar öylesine duyarlı olunması gereken konulardır ki, adalet bilinci yüksek olan kimi ülkelerde, önyargı tehlikesine karĢı, duruĢma ve karar yargıcına duruĢmadan önce dosyayı incelemek yasaklanmıĢtır. Yargıç, hangi eylemi ve kimi yargıladığını bilmek için sadece iddianameyi okuyabilmektedir. Çünkü adalet, en ufak kuĢkuyla gölgelenen, kirlenen bir değerdir. 24 Ayrıca önyargısız âdil yargılama ilkesi, suçsuzluk asıldır ilkesi, yargılama ve adalet etiğinin asla çiğnenmemesi de hukukun üstünlüğü açısından vazgeçilmez konulardır. Modern demokrasilerde insan hakları, yalnızca anayasalar ve yasalarla belirlenmekle kalmayan, bireylere haklarını yargı yoluyla koruma imkân ve güvencesini sağlayan bir iĢlev ve görünüm kazanmıĢtır.25 23 Yargıtay BaĢkanı Sami Selçuk'un 6 Eylül 2001 tarihli 2001-2002 Adli Yılı açıĢ konuĢması. Sami Selçuk, 2001-2002 Adli Yılı açıĢ konuĢması. 25 Ġsmail Doğan, Modern Toplumda VatandaĢlık, Demokrasi ve Ġnsan Hakları, Ankara, 2001, s.229. 24 15 C. Anayasa Kavramının Tarihsel GeliĢimi 1. Dünyadaki Anayasal GeliĢmeler Devletin kuruluĢ ve iĢleyiĢini, devletin temel siyasi organlarını ve bu organların yetki ve iĢleyiĢini düzenleyen bir hukuki belge anlamında Anayasa terimi, 18. yüzyılda önce Amerika BirleĢik Devletleri‟nde ortaya çıkmıĢtır.26 Modern çağın bir ürünü olarak ortaya çıkan anayasa kavramı, devlet iktidarının kurallarla sınırlanması ile siyasi iktidarın keyfiliğinin önlenebileceği düĢüncesinden doğmuĢtur. Avrupa‟da mutlakiyetçiliğin gerilemesi ile birlikte devlet gücünün denetlenebilmesi yolunda arayıĢlar sürerken, ilk kez Amerikalılar 1787 Anayasasının hazırlık döneminde bu teknikleri anayasa olarak adlandırmıĢlardır. Devletin temel organlarını, bu organların yetki ve görevlerini düzenleyen bir takım kuralları açıkça tespit edip bir araya getirerek belli bir düzen içerisinde yazılı bir temel yasa olarak ilk kez ortaya konan 1787 tarihli ABD Anayasasını, 1789 Fransız Büyük Devrimi‟nin ürünü olan 1791 Fransız Anayasası izlemiĢtir. Fransızlar, önceleri anayasa kavramını kralın iktidarını sınırlayan bir belge daha sonra da siyasi özgürlük anlamında kullanmıĢlardır. 1920‟lerden sonra tüm dünyada yayılmaya baĢlayan anayasa kavramı, devlet iktidarını sınırlayan, kiĢisel özgürlükleri güvence altına alan hukuki bir çerçevenin yanı sıra devletin örgüt yapısını da gösteren bir belge olarak anlaĢılmaya baĢlanmıĢtır.27 19. yüzyılda, Avrupa‟daki anayasacılık hareketleri hızlanmıĢ, Fransız Devriminden etkilenen 1789 tarihli Hollanda Anayasasını, 1812 Ġspanyol Anayasası, 1815 ve 1848 Ġsviçre Anayasaları, 1830 Belçika Anayasası, 1849 Danimarka Anayasası, 1850 Prusya Anayasası ve 1867 Kuzey Almanya Birliği Anayasası izlemiĢtir. Amerika kıtasında ise, Meksika Anayasası 1857‟de, Arjantin Anayasası 1860‟da, Brezilya Anayasası 1891‟de kabul edilmiĢtir.28 Son olarak sosyal haklara ilk olarak yer veren 1917 Meksika ve 1919 Bonn Anayasalarından da söz etmemek mümkün değildir. 26 Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, Ġstanbul, 1986, s.134-135, Bknz. Ġsmet Giritli-Jale SarmaĢık, Anayasa Hukuku, Der Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.2. ... 27 Erdoğan, a.g.e., s.13. 28 Giritli-SarmaĢık, a.g.e., s.2. 16 2. Ġnsan Haklarının Anayasal Düzeye GeliĢi Ġnsan haklarının geliĢmesinde ve korunmasında “Anayasacılık” hareketlerinin de önemli bir yeri vardır. Keyfi iktidarı sınırlayacak ve bu yolla “sınırlı devlet” idealini gerçekleĢtirecek bir kurumsal düzenleme ile buna tekabül eden temel hukuk ve temel ilkeler bütünü olarak tanımlayabileceğimiz Anayasacılık29, 17. ve 18. yüzyıllarda özellikle “sosyal sözleĢme” fikirlerinin etkisi altında ortaya çıkmıĢ olup, Anayasacılığın vatandaĢların temel haklarını koruma anlamında “siyasi özgürlük” amacını gerçekleĢtirmek için kuvvetler ayrılığı, hukuk devleti, yargı denetimi ve temel hakları güvence altına alma amacına matuf belgeler gibi araçlar öngörülmüĢtür. 30 Ġnsan haklarının anayasal düzeyde güvence altına alınmasının ilk örneği 12 Haziran 1776 tarihli Virginia Anayasasının baĢındaki “Bill of Rights”dır. Philedelphia Kongresi‟nde, bütün kolonilerin birer anayasa hazırlayarak devletler Ģeklinde önerilmesi yolundaki kararına uyan ilk koloni olan Virginia‟nın hazırladığı anayasanın baĢına haklar bildirgesini eklemesinden sonra diğer koloniler de Virginia‟yı takip etmiĢlerdir. Nihayet, 4 Temmuz 1776 tarihli Bağımsızlık Bildirisi ile 13 Amerikan kolonisinin katılımıyla hazırlanan bir Haklar Beyannamesi ilan ediliyordu. 31 Amerika‟daki anayasacılık hareketini Fransız Devrimi‟nin akabinde Fransa izledi. 1789 tarihli Fransız Ġnsan ve VatandaĢ Hakları Bildirisi‟nin, insan haklarının tarihinde Amerikan Bildirilerinden daha önemli bir rol oynadığı, adeta bir dönüm noktası teĢkil ettiği söylenebilir. Kapani, bu durumu o dönemde Fransızcanın Ġngilizceden daha yaygın kullanılan bir dil olması ve Bildiri‟de kullanılan dilin Amerikan Bildirilerine nispetle daha berrak ve çekici ve kullanılan formüllerin daha evrensel olması ile izah etmektedir. 32 1789 tarihli bildiri Fransa‟da tek örnek olarak kalmamıĢ, onu birkaç yıl ara ile ilan edilen diğer bildiriler izlemiĢtir. Amerika ve Fransa örneklerini, Hollanda (1798), Ġsveç (1809), Ġspanya (1812), Norveç (1814), Belçika (1831), Sardinya (1848), Danimarka (1849) ve 29 Sartori”den aktaran Mustafa Erdoğan, Anayasacılık, Silahlı Kuvvetler, Parlamentarizm, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1993 , s.2 30 Erdoğan, a.g.e., s.2-4 31 Kapani, Kamu.. , s.43-4 32 Kapani, a.g.e., s.46 17 Prusya (1850) takip etmiĢtir.33 Bu anayasaların hazırlanmasında Fransız Ġnsan ve VatandaĢ Hakları Bildirisi örnek alınan klasik bir metin konumunda olmuĢtur. 34 Anayasaların insan haklarının korunması noktasında gördüğü iĢlev önemlidir. Çünkü anayasalar devletin temel yapısını, örgütlenmesini, iĢleyiĢini belirleyen kuralları koymak ve o ülkede yaĢayan bireylerin temel haklarını ve özgürlüklerini güvence altına almak için düzenlenmektedir. Devletin örgütleniĢi ve iĢleyiĢi ile ilgili kuralların anayasalara konulması uygulayıcılar için hukuksal bir çerçeve çizilmesini, böylece temel hak ve özgürlüklerin keyfi uygulamalara karĢı korunmasını sağlama amacını taĢımaktır. Dolayısıyla anayasa yapmanın amacı siyasi iktidarı hukuk çerçevesine almak, yönetenleri hukukla bağlamak demektir. Anayasaların, temel hak ve özgürlüklerin korunması yolunda ki bu iĢlevi oldukça önemlidir kuĢkusuz. Ancak Ģu var ki kuralların uygulamaya geçiĢ aĢamasında yaĢanan güçlükler bazen çok önemli problemlere neden olmaktadır. Önemli olan bu durumların anayasalara olan güveni sarsmamasıdır. II. ĠNSAN HAKLARI KAVRAMI VE ĠLKELERĠ ĠLE ĠNSAN HAKLARININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ A. Ġnsan Hakları Kavramı Ġnsan hakları kavramı, “efradını cami, ağyarını mani” bir tanımı yapılması çok zor olan bir kavramdır. Bu zorluk, kavramı oluĢturan unsurlar olan “insan” ve “hak” kavramlarının soyut olması ve üzerlerinde ittifak edilememesinden ileri gelmektedir. Kavramın esas unsurları olan “insan” ve “hak” kavramlarının yanısıra, bu kavramlara yakın anlamlı ve kimi zaman bu kavramların yerine kullanılıyor olan birey, hürriyet, özgürlük gibi kavramların da anlamlarının soyut ve üzerinde ittifak edilememiĢ olması, tanımlamanın zorluğunu arttırmaktadır. Montesquieu‟nün “Hiçbir kelime yoktur ki, hürriyet kelimesi kadar kendisine değiĢik anlamlar verilmiĢ olsun ve düĢüncelere değiĢik Ģekillerde yansımıĢ olsun”35 yargısını insan hakları kavramına uyarlamak yanlıĢ bir anlam doğmasına sebebiyet vermeyecektir. Ġnsan haklarının bilinen en yaygın tanımı “insanın insan olmaktan kaynaklanan ırk, dil, din, mezhep, cinsiyet, ekonomik ve sosyal durum, statü gibi bir 33 David Weissbrodt, “Human Rights: ..”, s.6 Kapani, Kamu Hürriyetleri, s.47. 35 Münci Kapani, Kamu Hürriyetleri, 7. Baskı, Yetkin Yayınları., Ankara, 1993, s.3.... 34 18 ayrım gözetilmeksizin bütün insanların insanlık onuru gereği sahip olmaları gereken hakların tümüdür. Bu haklar insan onurunu korumayı, maddi ve manevi geliĢmesini sağlamayı amaçlayan haklardır. Bu hakların ne olduğu sorusunun yanıtı da aynı kısalıktadır. “Her insan bunları yüreğinde hissettiği için bilir.” Bu yaklaĢım biçimi “Doğal hukuk düĢüncesi” kaynaklıdır. Kim tarafından ve ne zaman konulduğu bilinmeyen yani doğal olan tanım gereği duyulmayan bu haklar insanlık kadar eski sayılır.36 Ġnsanın onurunu güvenceye alan bütün kurallar insan hakları kapsamına girmektedir. Ġnsan hakları konusundaki temel metinlerde genel olarak insan hakları kavramına, her insanın doğuĢtan sahip olduğu haklar olduğu vurgusu yapılmaktadır. Bir baĢka tanımda ise Ġnsan hakları „‟insan değerini korumayı ve insanın maddi ve manevi varlığının geliĢmesini amaçlayan üstün kurallar bütünü‟‟ Ģeklinde ifade edilmektedir. Ġnsan hakları kuralları günümüzde yazılı kurallar biçiminde olup, iç hukukta anayasalarla, uluslararası hukukta ise antlaĢmalarla düzenlenmektedir. Ġnsan hakları kavramı, günümüzdeki anlamına uzun bir tarihi süreç sonunda ulaĢmıĢtır. Kavramın bu tarihi süreç içindeki geliĢimi, aynı zamanda anlam ve içeriğinin de zamanla zenginleĢtiğini gösterir. Buna göre baĢlangıçta kavram, insan haklarında bireysel olanları ön plana çıkarıyordu. Kanuni eĢitlik, kiĢi güvenliği, bireysel özgürlük, düĢünce ve inanç özgürlüğü, siyasi haklar ve mülkiyet hakkı, kavramın baĢlangıçtaki sınırlar içerisinde değerlendirilmiĢti. (Birinci kuĢak haklar) Ġnsan hakları kavramında ikinci önemli geliĢme, ekonomik ve sosyal ve kültürel hakları içine almasıyla geliĢti. (Ġkinci kuĢak haklar) ÇalıĢma, adil ücret, sosyal güvenlik, sendika ve grev, sağlık ve eğitim hakları bu geliĢmenin ürünüdür. Ġnsan hakları kavramının üçüncü aĢamasında ise ortak ve evrensel haklar yer alır. DayanıĢma hakları da denilen bu haklar milletin siyasi, ekonomik sosyal ve kültürel geleceklerini belirleyebilme hakkını, doğal kaynaklardan yararlanabilme hakkını, çevre hakkını ve barıĢ içerisinde yaĢama hakkını kapsar. (Üçüncü kuĢak haklar) 36 Tekin Akıllıoğlu, Temel Haklar ve Özgürlükler, A.Ü.S.B.F. Yayınları, Ankara, Mart, 1993, s.1. 19 Ġnsan hakları kavramı doğal hukuk görüĢünden kaynaklanarak 10 Aralık 1948 tarihli Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesinde ve 4 Kasım 1950 tarihli Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesinde somutlaĢtırılmıĢtır.37 Ġnsan hakları kavramının tanımlanmasında, bu kavramı oluĢturan iki unsur olarak “insan” ve “hak” kavramlarının incelenmesi gerekmektedir. 1. Ġnsan Ġnsan hakları kavramının ilk unsuru olan “insan”, kavramın öznesini ifade etmektedir. Sözcüğün en jenerik anlamıyla insan, insani varlık demektir. Ancak, insani varlığı, insanı sadece fizyolojisine indirgeyen antropolojik anlayıĢ ile değerlendirip, beĢer manasında insan ile sınırlandırmamak gerekir. Haklara sahip olan insan, beden sahibi olduğu gibi, aynı zamanda ruh sahibidir. 38 Ġkinci olarak, insanı sadece soyut bir varlık olarak değerlendirme hatasına da düĢmemek gerekir. Onu, toplum içinde, sosyopolitik ve ekonomik iliĢkiler ve bağlar içinde yaĢayan bir varlık olarak düĢünmek gerekir. 39 Ġnsan hakları düĢüncesi, bu haklara istisnasız tüm insanların sahip olduğu iddiasını gütmektedir. Ġnsan haklarını kazanmak için, insan olmanın dıĢında bir ölçüt bulunmamaktadır. Ġnsanların dinleri, dilleri, cinsiyetleri, renkleri ve benzeri ayırt edici özellikleri insan haklarının kazanılmasında ya da kaybedilmesinde birer ölçüt olarak değerlendirilemez. Bu açıklamalardan sonra, insan hakları düĢüncesinin “insan-merkezci” (antropo-centric) bir düĢünce olduğunu söylemek mümkündür. Yani, insan hakları düĢüncesi, insan olarak varoluĢun özünde objektif olarak “iyi” olduğu varsayımından hareket etmektedir.40 Ġnsan haklarının öznesinin kim ya da kimler olduğu sorusu literatürde oldukça tartıĢma konusu olmuĢ bir sorudur. Bu soruya verilen cevap aynı zamanda, bireyin iĢlev sağlamak amacıyla toplumsal olandan mı, yoksa toplumun bireylerin dıĢında ve üstünde bir anlam ifade etmemekle birlikte bireyden mi türediği sorularına verilecek cevap ile yakından alakalıdır. Liberal düĢünürler, insan haklarına sadece bireylerin sahip olduklarını, bireylerce oluĢturulan ancak onların dıĢında ve üstünde bir değere sahip herhangi bir yapıntının olamayacağını, var olan toplum, aile gibi 37 Zafer Gören, Anayasa Hukukuna GiriĢ, 9 Eylül Üniversitesi Yayını, Ġzmir, 1999, s.357. Jacques Mourgeon, Ġnsan Hakları, ĠletiĢim Yayınları., Ġstanbul, 1990, s.6-7 39 Bahri Savcı, YaĢam Hakkı ve Boyutları, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1980, s.3-5 40 Erdoğan, , a.g.e., s.131. 38 20 kurumların insan haklarına sahip olamayacağı düĢüncesini savunmaktadırlar. Buna karĢılık, toplumcu ya da toplumculukla bireyciliği dengelemeye çalıĢan bazı yazarlar, cinsiyete, kültüre vs. dayanan azınlıklara, meslek gruplarının ve benzeri birey topluluklarının insan haklarına sahip olduğu görüĢünü savunmaktadırlar. Hukuk, insan haklarının sahiplerini “kiĢi” olarak adlandırır. Hukuk dilinde kiĢi, kısaca “hak sahibi” olarak tanımlanabilir. Hukuk karĢısında insan, sadece var olması dolayısıyla bir kiĢidir, yani kiĢi olmak için bilinç veya irade sahibi olma Ģartları aranmaz. 41 Yalnız, kiĢi teriminin, tüzel kiĢilikleri de kapsaması bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Tüzel kiĢiler de insan haklarına sahip olacak mıdır? Burada, hukuki haklarla insan hakları kavramının aralarındaki farkı net bir Ģekilde değerlendirmek gerekmektedir. Tüzel kiĢiliklerin insan haklarına sahip olması kavramın anlamının geniĢletilmesi ve içeriğinin boĢaltılması anlamına gelecektir. Tüzel kiĢilikler hukuki haklara zaten sahiptirler, ancak onların insan haklarına sahip olduklarını iddia etmek, bu kavramı geliĢigüzel kullanıp “tüketmenin” zeminin hazırlayacaktır. Hukuksal rejimler, hakların kiĢi yaĢamı ile olan iliĢkisi konusunda farklı görüĢler taĢımaktadırlar. ÖlmüĢ ya da henüz doğmamıĢ “insan”lar haklardan yararlanmaya yetkili midirler? ÖlmüĢ insanların hakları konusunda, kabir ve kabrin korunması ile ilgili kanunlar ve bedenin “post mortem” (ölüm sonrası) durumuna karar verme hakkı bu soruya olumlu bir cevap vermektedir. Ancak, doğmamıĢ bireyle ilgili olarak aynı olumlu cevabı vermek mümkün değildir. Embriyon halinden itibaren bir bilincin varlığını doğrulayan çağdaĢ tıbbi araĢtırmalara rağmen hukuki yanıt olumsuzdur. Gebeliğin gönüllü olarak sona erdirilmesine izin veren ya da hamile bir kadının öldürülmesi durumunda çocuk katlinin söz konusu olduğunu ifade etmeyen yasalar, vermemektedirler. doğmamıĢın hakları konusunda olumlu iĢaretler 42 Sonuç olarak, insan haklarına kimin sahip olduğu sorusu, literatürde oldukça tartıĢılmıĢ ve cevabı üzerinde ittifak edilememiĢ bir sorudur. Bu soruya verilen cevap, cevap verenin bireye ve topluma bakıĢı ile yakın bir etkileĢim içindedir. Ġnsan hakları klasik anlamı ile birey olarak insanlara tanınan haklar olarak ortaya çıkmıĢtır. 41 42 Yasemin Özdek, Çevre Hakkı, TODAĠE Yayınları, Ankara, 1993, s.14. Mourgeon, Ġnsan.. , a.g.e., s.7-8. ... 21 Daha sonraki geliĢmeler ile insan haklarına kimi yazarlar tarafından daha geniĢ bir anlam yüklenmiĢ, toplu halde kullanılan, topluluğa ait olduğu iddia edilen hakların olduğu ileri sürülmüĢtür. Bu tartıĢma, Donnelly‟nin bir tespiti ele sonuçlandırılabilir. Donnelly‟ye göre, toplu haklar, bir toplumun üyeleri olarak hareket eden bireylerin hakları olarak anlaĢılabilir. Bu durumda, bu haklar ile gerçekleĢtirilmek istenen Ģeylerin, zaten koruma altında olan bireysel hakların iĢletilmesi ile gerçekleĢebileceği görülecektir. Dolayısıyla, toplu haklardan ve insan haklarına toplumun sahip olabileceği anlayıĢından bahsetmeye gerek kalmayacaktır.43 2. Hak Günlük hayatımızda kullandığımız anlamıyla hak kelimesinin iki temel ahlâki ve siyasi anlamı vardır: Doğruluk ve Yetki. Hak kavramını ilk anlamıyla kullandığımızda bir Ģeyin doğru olduğundan ya da doğru bir eylemden sözedilir. Ġkinci anlamında ise, bir kimsenin bir hakka sahip ve onu kullanmaya yetkili olduğunu ifade ederiz.44 Ġnsan hakları kavramının ikinci unsuru olarak “hak” en basit Ģekliyle “hukuk düzeninin kiĢilere tanıdığı ve koruduğu yetki” olarak tanımlanabilir. Hak, hak sahibi ile ödevli arasında, hak objesine dayanan bir iliĢkiyi yansıtır. Buna göre, “(A)‟nın (B ile ilgili olarak) (X)‟e hakkı vardır önermesi bir hak sahibini (A), bir hak objesini (X) ve bir ödevliyi (B) iĢaret eder. Bu önerme ayrıca, bu unsurların nasıl bir iliĢki içinde olduklarını da gösterir. “(A) (B ile ilgili olarak) (X)‟e yetkilidir; (B) (A)‟ya karĢı (X‟le ilgili olarak) mukabil bir yükümlülük altındadır; nihayet (A), bu yükümlülüklerin yerine getirilmesi konusunda (B)‟den taleplerde bulunabilmelidir.” Görüldüğü gibi, ifadeler hak sahibinden hakkın konusuna, talepler de hak sahibinden hakkın yükümlülerine doğru yönelmektedir. “Böylece haklar, haksahibinin merkezinde yer aldığı kurallara-dayalı bir iliĢkiler (etkileĢimler) alanı yaratmaktadır”45 Hak kavramı, yetki kavramı ile yakından iliĢkilidir. Hak kavramı hak sahibine, kullanılması halinde borçlu açısından “hukuki ödev” ya da “hukuki yükümlülük” doğuracak olan bir yetki vermiĢtir. Hak kavramının özünde “yetki” 43 Jack Donnelly, Teoride ve Uygulamada Evrensel Ġnsan Hakları, (Çeviren: Mustafa Erdoğan- Levent Korkut), Yetkin Yayınları., Ankara, 1996, s.157. 44 Donnelly, a.g.e., s.19 45 Donnelly, a.g.e.,s.20 22 unsurunun var olduğuna ilk dikkat çeken düĢünürler Grotius ile Pufendorf‟tur. Bu düĢünürler, hak kavramını ahlâki nitelikli bir yetki olarak tanımlamıĢlardır.46 Hukuki olarak, hakkın diğer bir özelliği, hak sahibinin kullanması açısından bir zorunluluğu değil bir izni ifade etmesidir. Hukuk düzeni hak sahibini, hakkın faydasından yararlanma, hakkını ileri sürme konusunda bir iktidar ile donatmıĢtır. Hak sahibi bu iktidarı kullanıp kullanmamakta özgürdür. Ancak bu durum, kiĢiye hakkının talep etme yetkisini vermeyen bir hakkın var olabileceği anlamına gelmemektedir. 47 Öte yandan, hak kavramı borç kavramı ile de iliĢkilidir. Hak iliĢkisinin karĢı karĢıya getirdiği hak sahibi ile ödevli arasındaki iliĢki, aynı zamanda hak sahibinin istemeye yetkili olduğu hakka karĢı ödevlinin bir borç ödeme yükümü olarak karĢımıza çıkar. Borç, hak sahibinin ödevliye yüklediği yükümlülük olarak tanımlanabilir. 48 Bu yükümlülüğün niteliği, hakkın niteliğine göre, kaçınma ya da sağlama Ģeklinde tezahür edebilir. Raphael‟in kavramlaĢtırılmasıyla ifade edecek olursak, kullanımı baĢka bir kimseye bir Ģey yapması, bir Ģeyi yerine getirmesi Ģeklinde bir yükümlülük meydana getirmeyen yapma hakları söz konusu olduğunda, diğer insanlara düĢen görev kaçınmadır. Yani, hak sahibinin hakkını kullanmasına engel olacak davranıĢlarda bulunmamak Ģeklinde bir yükümlülük söz konusudur. Hak sahibinin kullanması, baĢkalarının hak sahibine bir Ģey sağlamasına bağlı olan alma veya bekleme hakları söz konusu olduğunda ise, ödevlinin hak sahibine karĢı pozitif bir edimde bulunması gerekir.49 Bütün bu açıklamalara dayanarak hak kavramının unsurlarını Ģöyle sıralanması mümkündür. 50 a) Yetki Hak, esas olarak bir Ģeyi yapabilme yetkisi anlamını taĢır. Hakkın özü bir Ģeyi yapabilme yetkisidir; o Ģeyi yapıp yapmamak konusunda hak sahibi serbesttir kiĢi hakkını kullanmaya zorlanamaz. Ancak, yetkiyi kullanmak hak sahibi açısından bir zorunluluğu değil izin niteliğini ifade eder. KiĢi hakkını kullanıp kullanmamakta özgürdür, hakkını kullanmaya zorlanamaz. Ġrade kuramına göre hak, hukuk düzeni 46 Adnan Güriz, Hukuk Felsefesi, AÜHF Yayınları, Ankara, 1985, s.130 .. 47 Erdoğan, “insan Hakları Öğretisine Giriş”, HÜ ĠĠBF Dergisi, C.11, 1993, s.23. Güriz, a.g.e., s.130 49 Erdoğan, “İnsan Hakları..”, s.24-25 50 Erdoğan, a.g.m., s.25. 48 23 tarafından bir kiĢi lehine verilen irade kudret veya hâkimiyettir. KiĢi hukuk düzenince belirlenen sınırlar içinde hareket ettiği sürece, onun iradesi devletçe korunur ve böylece korunmuĢ olan irade, hak niteliği kazanmıĢ olur. 51 b) Talep Her hak sahibine negatif ya da pozitif bir talepte bulunma yetkisini vermektedir. BaĢka bir söyleyiĢle, bir hak borçlusuna ya sadece bir kaçınma yükümlülüğü yükler, ya da hak sahibine kaçınmanın yanında bir edimde bulunmayı talep etme imkânı sağlar. Hohfeld‟in kavramlarıyla, özgürlük hakkı negatif taleplerin, talep hakkı ise hem negatif hem de pozitif taleplerin dayanağı olabilir. Hukuki haklar hem negatif hem pozitif taleplere dayanak oluĢturur. Genellikle özgürlük hakkı ve özgürlükten türeyen haklar negatif taleplerin kaynağıdır.52 c) Tanınma ve Saygı Gösterilme Her hak iddiası, hakkın konusundan yararlanma yetkisinin tanınmasını ve saygı gösterilmesini iddia etmek anlamına gelir. Hukuki haklara söz konusu olduğunda, hak iddiası müeyyideler ile takviye edilir. Ahlâki hakların müeyyidesi ise sadece vicdanda kınama olduğundan, hakkı ihlal edilen kiĢinin sadece ahlâki iddialar ileri sürmesi mümkündür. Bir hak iddiası, hakkın konusundan yararlanma yetkisinin genel olarak veya bir iliĢkiye bağlı (özel) olarak tanınmasını istemek, ona saygı gösterilmesini meĢru olarak beklemek demektir. Sırf ahlaki haklarda bu unsur sadece talebin ahlaken meĢru olduğuna iliĢkin inanç Ģeklinde ortaya çıkarken, hukuki haklarda bu “zorla yerine getirmeyi” gerektirir.53 Kaynağı ne olursa olsun, ister hukuk kuralları ister ahlaki zorunluluk, isterse bir sözleĢme olsun, hak deyimi kullanıldığı zaman bir tutum ya da davranıĢın doğruluğuna ve bu davranıĢa baĢkaları tarafından saygı gösterilmesi zorunluluğuna iĢaret eder.54 Haklarla yükümlülükler veya ödevler arasında sıkı bir iliĢki vardır. Yani her hak bir ödeve karĢılık gelir ve bir yerde hak sahibi varsa onun karĢısında ödevli de vardır. Ancak burada karıĢtırılmaması gereken bir nokta, Ģudur: Ġnsan haklarının 51 Bilge, a.g.e., s.185. ... 52 Muhammet Ecevit Carti, , “1980'den Sonra Türkiye'de Ġnsan Haklarını Koruma Amaçlı Resmi Ve Sivil GiriĢimler” YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, 1996, s.17. 53 Erdoğan, a.g.e., s.117. 54 Giritli, Ġsmet-Güngör, Hasan Atilla, Günümüzde İnsan Hakları, Der Yayınları, Ġstanbul, 2002, s.8. 24 aynı zamanda ödevleri de içerdiği Ģeklindeki anlayıĢın aksine insanların birtakım yasal ödevlerinin bulunmasının sonucu meĢru olarak yürürlüğe konulmuĢ hukuka itaat etmeleri gelir. Ama bu ödevlerin insan haklarıyla bir iliĢkisi yoktur. Ġnsan hakları devlete yönelik iddialar olarak, bireylere ödev yüklemezler, eğer böyle olsaydı, insan haklarına sahip olmanın hiçbir anlamı kalmazdı. Ġnsan hakları devlete yönelik tek taraflı hak talepleridir.55 Hakların önemli bir kısmının maddi içeriği bir Ģeyden yararlanmadır. Menfaat kuramına göre insanoğlu bir amaca ulaĢmak için iradesini kullanır ve harekete geçer. Bu amaç ise çıkardan yani menfaattir. Buna göre hak, hukuk düzenince korunan menfaattir. Hangi menfaatlerin korunmaya değer olduğuna pozitif hukuk ortaya koyar. Sonuç olarak, irade kuramı ile menfaat kuramının uzlaĢtığı bir tarifle “Hak; insana sahibi bulunduğu menfaati (yararı) korunmak üzere tanınmıĢ olan irade kudretidir.” Bu tarife göre, hakkın iki temel unsuru yararlanma ve iradedir.56 B. Ġnsan Hakları ile Ġlgili Kavram ve Ġlkeler Ġnsan hakları kavramının yerli yerince anlaĢılması, benzer kavramlardan ayırt edilmesi ve kavram kargaĢasına sebep olunmaması için “hak”, “özgürlük”, hak ve özgürlüklerin öznesi olan “insan”, “eĢitlik”, “kiĢi hak ve özgürlüğü”, “temel hak ve özgürlükler”, “kamu özgürlükleri” “medeni haklar” ve “yurttaĢlık hakları” gibi konuyla ilgili birtakım kavramlara açıklık getirmekte fayda vardır. Ancak Ģurası bilinmelidir ki, burada kavramlara derinlemesine girmek yerine insan hakları kavramının daha iyi anlaĢılabilmesi amacıyla sınırlı olarak değinilecektir. 1. Hak ve Özgürlük Kavramları Ġnsan haklarıyla ilgili kavramları açıklarken öncelikle “Hak” ve “Özgürlük”57 kavramlarına değinmekte ve aralarındaki farkı ortaya koymakta fayda vardır. Hak, hukuk düzenince tanınmıĢ sınırı, konusu, kullanma Ģekli ve koĢulları gösterilmiĢ yararlanılması toplumca sağlanmıĢ özgürlüktür. 55 Erdoğan, a.g.e., s.118. Bilge, a.g.e., s.185 57 Hak ve Özgürlük kavramları, 1982 Anayasamızda da yer aldığı gibi “Temel hak ve hürriyetler” Ģeklinde de kullanılabilmektedir 56 25 Hak kavramı öğretide değiĢik biçimlerde tanımlanmaktadır. Hak sözcüğü bir görüĢe göre doğruluk, tanrı ve hukukun kiĢilere tanıdığı yetki gibi farklı anlamlarda kullanılmaktadır. Diğer bir görüĢ ise hak kavramını hukuksal iliĢkinin ilk öğesi olarak kabul etmektedir. Bu düĢünceye göre Hak, hukuksal iliĢkinin birinci öğesini oluĢturmaktadır.58 Hak, ayrıca hukuk düzenince tanınan, korunan irade ve menfaatler anlamına gelmektedir. Hak hukuken korunan ve sahibine korunma nedeniyle faydalanma yetkisi tanıyan bir çıkardır. BaĢkalarına karĢı korunan ve sahibine faydalanma hakkı ve yetkisi sağlayan Hak, hukukun kiĢiye tanıdığı üstün bir irade ve menfaat birliğinden ibarettir. Hak denilen yararlanma üstünlüğü ancak hukukun geçerli olduğu, müsaade ettiği alanlarda söz konusudur. Hukukun ilgi duymadığı alanlarda haktan söz edilemez. 59 Özgürlük bir haktır fakat bütün haklar özgürlük değildir. Özgürlük herkese tanınmıĢ bir inan hakkıdır. Hukukça yasaklanmamıĢ, yasal ve serbesttir. Özgür olmak, aynı zamanda baĢkasına karĢı öne sürülebilen haklara sahip olmaktır. Bir baĢka ifadeyle “hak” biçimi sağlar ve özgürlük fiili olarak hakla ifadesini bulur.60 Özgürlük, sahip olunan hakkın gerçekleĢme biçimidir. Hakkı teori olarak kabul edersek, özgürlük iĢin pratiğidir. Özgürlük kavramı hukuk öncesi düzenlenmemiĢ serbestlikleri ifade eder. Hak kavramı ise hukuk düzeni tarafından tanınan ve korunan irade ve menfaatler anlamına gelmektedir. Özgürlük hakka göre daha soyut ve belirsizdir. Özgürlükler payda ise haklar paydır. Hukuk düzeninin yasaklamadığı davranıĢ biçimleri dolaylı olarak haklardır. Matematiksel ifade ile hak ve özgürlük arasında bir orantı kuran formülün sonucu hiçbir zaman birden büyük olamayacaktır.61 Çünkü haklar sonuç olarak insanlığın sahip olduğu mevcut özgürlüklerden kaynaklanmak zorundadır. Özgürlükler temel haklara göre güvence bakımından daha zayıftır. Yasa koyucu her an yapabileceği bir düzenleme, getirebileceği kayıtlar ile bu özgürlük alanını daraltabilir, tümden kaldırabilir.62 Haklar devletçe tanınabilir, sınırlanabilir, 58 Necip Bilge, Hukuk BaĢlangıcı Hukukun Temel Ġlkeleri, Turhan Kitabevi, 4.Baskı, Ankara, 1983, s.185. Ali ġafak, Hukuk BaĢlangıcı, Alkım Yayınları, 3. Baskı, Ankara, 1994, s. 95. 60 Ö.Ġbrahim Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku, Afa Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.12. 59 61 Matematik formülüyle düĢünecek olursak H A K L A R / ÖZGÜRLÜK = 1 ise özgürlüğün sınırsız olduğu Ġdeal ve doğal düzeni Yani bütün özgürlüklerin hak olarak tanındığı bir ortamı ifade eder.. 62 Akıllıoğlu,a.g.e., s.4. 26 kaldırılabilir. Temel hakların içindeki özgürlükler ise binlerce yıllık demokrasi mücadelesi sonucu ortaya çıktığı için ortadan kaldırılamaz devredilemez. Öyle ise, özgürlük, öyle bir haktır ki onu belki sınırlamak mümkündür ancak yok etmek imkânsızdır. 63 Anayasa hukukunu çatıĢmacı bir sistem olarak algılayan yaklaĢıma göre birey-devlet iliĢkileri iktidar-özgürlük kavramları ile açıklanabilir. Ġktidar sınırlayıcı, özgürlükler ise sınır tanımayan bir güçtür. Anayasal düzen bu iki çeliĢen değer kavramının dengesine dayanmaktadır.64 Dolayısıyla birey-devlet iliĢkisini düzenleyen hak ve özgürlükler anayasal çerçevede ele alınmaktadır. Özgürlük (Hürriyet), kiĢinin her türlü dıĢ etkenden bağımsız kendi düĢüncesine dayanarak bir Ģeyi yapma veya yapmama serbestliğidir. Onurlu bir insan varlığının önkoĢulları genellikle özgürlüklerle tanımlanmaktadır. (Seyahat özgürlüğü, iĢkenceye maruz kalmama; keyfi gözaltına alınmama vb.) Özgürlük reddedilerek insan tanımlanamaz.65 Ġnsanlık tarihi aynı zamanda bir tür özgürlük mücadelesinin de tarihidir. Ġnsanoğlu haklarını kazanırken bu haklarını korumak için de özgürlüklere de sahip oluyor. Mülkiyet hakkı en temel hak sayıldığı gibi kiĢinin mülkiyeti üzerinde her türlü tasarruf etme özgürlüğü de kazanılmıĢ oluyor. Özgürlük kavramı, toplumda bir baĢkasına zarar vermeden her Ģeyi yapabilme imkânıdır. Burada ölçü bir baĢkasını dikkate almaktır. Filozof Herbert Spencer‟in ünlü benzetmesiyle kiĢinin özgürlüğü, baĢkasının özgürlüğünün baĢladığı yerde biter. Bu değer 1789 Fransız Ġnsan Ve YurttaĢ Hakları Bildirgesinde “Özgürlük, baĢkasına zarar vermeyen ve her Ģeyi yapabilmekten ibaret olup her Ģahsın doğal haklarını kullanması diğer toplum üyesinin haklardan istifadelerini sağlayan sınırlarla sınırlandırılmıĢtır. belirlenebilir.” ifadesini bulmuĢtur. Bu sınırlar yalnız yasa tarafından 66 Kısaca özgürlük felsefi açıdan insan haklarını da belirleyen bir temel kavramdır. Bir bakıma özgürlük insanın özüdür dolayısıyla devletçe konulan 63 Mumcu, a.g.e., s.22. Akıllıoğlu,a.g.e.,s.6. 65 Sami Selçuk, 2001-2002 Adli Yılı açıĢ konuĢması. 66 Hüseyin Nail Kubalı, Anayasa Hukuku Dersleri, Ġstanbul, 1971, s.217, Bknz. Ġsmail Doğan, Modern Toplumda VatandaĢlık, Demokrasi ve Ġnsan Hakları, Pegem Yayınları, 1. Baskı, Ankara, Ağustos 2001,s.239. 64 27 kuralların hukuka uygunluk koĢulu ya da “hukuk düzenlerinin meĢruluk ölçütü” özgürlüktür.67 Hak ve özgürlük kavramlarını birbirinden kesin çizgilerle ayırmak çok zordur. Günlük konuĢma dilinde “hak ve özgürlük” ifadeleri çok sık kullanılmaktadır. 1961 ve yürürlükteki 1982 Anayasaları “temel haklar-temel özgürlükler” kavramlarını neredeyse eĢanlamlı gibi kullanmıĢtır.68 Ġngilizce ifadesiyle hak ve özgürlük kavramlarının farkını bir örnekle açıklamakta fayda var. Örneğin çalıĢma hakkı veya özgürlüğü kavramlarının Türkçe‟de aynı anlamda kullanıldığı izlenimi oluĢmuĢtur. Hâlbuki “rights to work” (çalıĢmaya hakkı olmak) çalıĢma özgürlüğünü, “rights of work” ise çalıĢma hakkını ifade etmektedir. Ġnsan hakları ile özgürlük iliĢkisini açıklayan “özgürlük hakları”, Türk Anayasa tarihinde yer almıĢ bir kavramdır. 1876 tarihli Kanun-u Esasî‟nin 9. maddesinde Osmanlıların tümünün, baĢkalarının özgürlüklerine müdahale etmemek koĢuluyla, kiĢisel özgürlük hakkına sahip olduklarını belirtiliyordu. (Kanun-u Esasi 9. Madde: “Osmanlıların kâffesi hürriyet-i Ģahsiyelerine malik ve aherin hukuk-ı hürriyetine tecavüz etmemekle mükelleftir.”) 69 1948 BM Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde özgürlükler ile haklar eĢ anlamda kullanılmıĢtır. “Ġnsanlık topluluğunun bütün bireyleriyle kuruluĢlarının bu Bildirgeyi her zaman göz önünde tutarak eğitim ve öğretim yoluyla bu hak ve özgürlüklere saygıyı geliĢtirmeye, giderek artan ulusal ve uluslararası önlemlerle gerek üye devletlerin halkları ve gerekse bu devletlerin yönetimi altındaki ülkeler halkları arasında bu hakların dünyaca etkin olarak tanınmasını ve uygulanmasını sağlamaya çaba göstermeleri amacıyla tüm halklar ve uluslar için ortak ideal ölçüleri belirleyen bu Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesini ilan eder.” (BaĢlangıç) “Herkes, ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal veya baĢka bir görüĢ, ulusal veya sosyal köken, mülkiyet, doğuĢ veya herhangi baĢka bir ayrım gözetmeksizin bu Bildirge ile ilan olunan bütün haklardan ve bütün özgürlüklerden yararlanabilir.”(m.2) “YaĢamak, özgürlük ve kiĢi güvenliği herkesin hakkıdır.” (Madde 3) 67 68 Tekin Akıllıoğlu,Temel Haklar ve Özgürlükler, A.Ü.S.B.F. Yayınları, Ankara, Mart, 1993,s.6. Ahmet Mumcu, Ġnsan Hakları&Kamu Özgürlükleri, SavaĢ Yayınları, 2. Baskı, Ankara,1994,s.13. .. 69 Kili Suna-Gözübüyük A.ġeref, Sened-i Ġttifaktan Günümüze Türk Anayasa Metinleri, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, YenilenmiĢ 2.Baskı, Ġstanbul, Mayıs, 2000, s.44. 28 2. Temel Hak ve Özgürlükler “Temel hak ve özgürlükler” kavramı günümüzde özellikle anayasalarda yer alan hak ve özgürlükleri anlatmak için kullanılmaktadır. Henüz anayasalarda yer almamıĢ, anayasaları düzenleyen irade tarafından dıĢlanmıĢ olan hak ve özgürlükler ise bu anlatım içinde değerlendirilmemektedir. Ayrıca “temel” sözcüğü, temel olan ve olmayan ayrımı ortaya koyduğundan kavramda bir eksiklik olduğu ileri sürülmektedir.70 Ancak her halükarda temel hak ve özgürlük kavramı anayasa koyucu tarafından çoğunlukla vatandaĢlarına ancak genelde tanınan ve herkese karĢı ileri sürülebilen toplumun bireye sağladığı özgürlük alanı olarak tanımlanmaktadır.71 Türk Anayasalarında 1961 den beri “temel haklar” deyimi kullanılmaktadır. Temel hakların insan haklarından farklı bir kavram olup olmadığı sorusu akla gelebilir. 1961 ve 1982 Türk Anayasaları temel haklar deyiminden baĢka ayrıca insan hakları deyimine yer verdikleri görülmektedir. Türk Hukuku‟nda temel hak ve özgürlükler anayasa tarafından güvence altına alınan hak ve özgürlükleri anlatmak için kullanılırken, insan hakları kavramı devlet tarafından tanınsın veya tanınmasın, anayasa ile güvence altına alınsın veya alınmasın, kiĢilerin, toplulukların, yurttaĢların ve yurttaĢ olmayanların, kısacası tüm insanların kullanacağı hak ve özgürlükleri içermektedir. Temel haklar düĢüncesi, bireyi devlet gücünün keyfi olarak kullanılmasına karĢı koruma ihtiyacından doğmuĢtur. Dolayısıyla baĢlangıçta en çok hükümetlere belirli hareketlerden kaçınma yükümlülüğü getiren haklar üzerinde daha dikkatle durulmuĢtur. Bu grup içindeki insan haklarına genellikle “temel özgürlükler” denmektedir. Ġnsanların varlıklarını onurlu bir Ģekilde sürdürmeleri için gerekli olanın yapılması düĢüncesine dayanan insan hakları, yasal düzenlemeler için bir kılavuz ve ölçüt olmaktadır.72 3. EĢitlik Kavramı ve Ġlkesi Eşitlik bir hak ve özgürlük olmakla birlikte, bir değeri ifade eden ve kiĢilere mutlaka sağlanması gereken bir imkân ve davranıĢ biçimi Ģeklinde tanımlanabilir. 70 Korkusuz, a.g.e., s.12. Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku, s.13 72 Ġnsan Hakları Referans.., s.43. 71 29 Ġnsanların hak ve özgürlüklerini aynı oranda kullanabilmeleri de bir insan hakları sorunudur. Genel anlamda eşitlik, insanlar arasında dil, renk, ırk, cinsiyet, düĢünce ve din sebebiyle ayırım yapılmamasıdır. Kanun önünde de herkes aynı fırsatlara sahiptir ve prensip itibariyle eĢit iĢleme tabi olmasıdır. 73 Hâkim önünde eşitlik, insanların mahkemede ve hâkim önünde eĢit iĢlem görmesi, yani aynı hükümlerle yargılanması demektir. Aynı olayda kiĢilere farklı bir hüküm uygulanmaması demektir. Kamu hizmetlerine girmede eşitlik, hizmete alınmada, görevin gerektirdiği niteliklerden baĢka bir ayrım gözetilmemesi anlamındadır. Fırsat eşitliği, hiç kimseye, aileye, zümreye ve sınıfa ayrıcalık tanımadan ve öncelik hakkı vermeden toplumda, devletin sunduğu imkânlardan halkın eĢit olarak yararlanabilmesidir. Sorumlulukta eşitlik, hak karĢılığında, çoğu kere bir ödev söz konusu olur. Bir kimsenin hakkı varsa, onun karĢılığında sorumlulukları, yükümlülükleri vardır. Yetkili olan kiĢinin, yetkisi oranında sorumluluğu olması gerekir. Ancak, kanunlarda insanları eĢit kabul etme prensibi, onların hukuk dıĢında bazı statü ve davranıĢlarında farklı olmaları veya kabul edilmelerine engel değildir. Ġnsanların beden, cinsiyet, zekâ, yetenek, çalıĢkanlık, servet ve iĢlerinde farklı derecelerde bulunmaları bir gerçektir. Dolayısıyla insanlar bu yönden eĢit değildirler. Örneğin bedensel özürlü bir insan askerlik görevini yapma mecburiyeti olmadığı gibi, toplumdan ve devletten farklı muamele görmeye de hakkı vardır. Devlet özürlü vatandaĢlara iĢ bulma konusunda yardımcı olur, onun hayatını kolaylaĢtırıcı düzenlemeleri yapmakla görevlidir. Kendi vatandaĢlarına her türlü hak ve özgürlüğü sağlayan bazı çağdaĢ ülkeler, yabancılara ve özellikle baĢka ırktan baĢka cinsten, baĢka dinden veya baĢka inançtan olan insanlara eĢit davranılmamaktadır. Genellikle eĢitsizliğin kaynağında güvenlik gerekçeleri yatmaktadır. Eski Roma‟da asker olamadıkları için kadınları yabancılardan hatta köle erkeklerden aĢağı gören ve kadını insan saymayan düĢünce 73 Etem Levent, Belgeler IĢığında Ġnsan Hakları -Eğitim, Demokrasi, VatandaĢlık-, Babıali Kültür Yayıncılığı, 1. Baskı, Ġstanbul, Ocak, 2002, s.11. .. . 30 gibi, günümüzde kimi ülkeler ülke güvenliklerini gerekçe göstererek belirli bölge ve belirli din mensuplarına insan haklarına aykırı muamelelerde bulunmaktadır. 4. YurttaĢlık Hakları YurttaĢlık Hakları veya VatandaĢlık Hakları deyimi ise ilk olarak 1789 Fransız Bildirgesi tarafından kullanılmıĢ olup, sadece vatandaĢlara mahsus insan haklarını ifade etmektedir. Bu haklar daha çok yönetime katılma hakları imkânı tanıyan haklardır.74 Daha açık bir ifadeyle seçme, seçilme ve siyasi faaliyetlerde bulunma hakları, dilekçe hakkı ve yerel yönetiĢim hakkı gibi siyasi haklar ifade edilmektedir. 5. Medeni Haklar “Medeni haklar deyimi, insan hakları kavramı ile eĢ anlamlı olarak, bir Anglo-sakson deyimi olan “civil rights”ın karĢılığı olarak kullanılmaktadır. Bu deyimin sözlük anlamıyla doğru fakat kavram olarak doğru olmadığı söylenebilir. Çünkü gerçekte civil rights ile anlatılmak istenen “medeni haklar” ya da “yurttaĢlık hakları” değil insan haklarıdır.75 Medeni haklar (civil rights) deyimi ile gerçekte ifade edilen anlam, bireyin toplumun bir üyesi olarak sınırlanmasına rıza gösterdiği haklardır. John Locke‟un “toplum sözleĢmesi” yaklaĢımına göre bireyler daha rahat ve özgür yaĢayabilmek için bir toplum sözleĢmesi yapmıĢlardır. Toplumu oluĢturan bireyler haklarının eĢit oranda korunması için fedakârlıkta bulunarak haklarının sınırlanmasına rıza göstermektedir. 6. Bireysel Haklar ve Kamu Hakları Haklarının devlet eliyle korunmasını isteyen herkes buna karĢılık asla sınırlanmasına razı olamayacağı birtakım haklarının olduğunun da bilinmesini istemektedir. Bu haklar bireylerin hiçbir biçimde toplum sözleĢmesine koymadıkları, sınırlama konusu etmedikleri (individual rights)“bireysel haklar”dır. Bu haklara dokunulduğunda bireylerin kutsal direnme hakkı vardır. Bireysel haklar istendiğinde verilmesi zorunlu olan mutlak haklardır. Mutlak haklar herkese karĢı sürülebilen haklardır. Kamu hakları ise sadece devlete karĢı ileri sürülebilen haklardır.76 74 Tekin Akıllıoğlu, Temel Haklar ve Özgürlükler, A.Ü.S.B.F. Yayınları, Ankara, Mart, 1993, s.7. Akıllıoğlu, a.g.e., s.7. 76 Akıllıoğlu, Temel Haklar ve Özgürlükler, s.7. 75 31 Genel olarak “devlet-birey” iliĢkilerinde bireylere tanınan haklara “kamu hakları” denilmektedir. Bir hakkın “kamu hakkı olarak” nitelendirilmesi, devlete karĢı talepte bulunma yetkisinin bir yasa ile tanınmıĢ olmasına bağlıdır. Bireysel haklar bireylerce devletten istenirken, kamu hakları devlet tarafında bireylere verilmektedir. Buradan hareketle teknik anlamda insan haklarının anayasa tarafından düzenlenmiĢ kamu haklarının toplamı olduğu söylenebilir. Ancak bu yaklaĢımı benimsendiği takdirde insan haklarını kapsamı sadece devlete karĢı ileri sürülebilen ve devletten bir edimde bulunulmasını istemeye yönelik (isteme hakları) haklara indirgenmiĢ olacaktır. Bu açıdan kamu hakları deyimi de insan hakları kavramını tam olarak karĢılamamaktadır. 7. Kamu Özgürlükleri Fransız hukukunda ortaya çıkmıĢ yaklaĢıma göre devlet tarafından güvenceye bağlanmıĢ olan özgürlüklere denir. Bu yaklaĢıma göre özgürlükler “kanunun güvencesi altındadır.” Bir özgürlükten söz edilebilmesi için yasama organınca yani milli irade tarafından düzenlenmiĢ tanınmıĢ olması gerekmektedir. 1789 Fransız Evrensel Ġnsan ve VatandaĢ Hakları Bildirgesi tarafından ilan edilen bu ilkeler Kamu Hukukumuzca da benimsenmiĢtir.77 “Kamu özgürlükleri” kavramı insan haklarının devlet tarafından tanınmıĢ ve pozitif hukuka girmiĢ olan bölümünü ifade etmektedir.78 Belirli haklar ve özgürlükler anayasa ve kanunlar tarafından düzenlenmiĢ, sınırları belirlenmiĢ ve kiĢilere bu hakları pratik olarak kullanma olanağı sağlanmıĢtır. Kamu özgürlükleri kavramı devletin yapmaması, karıĢmaması gereken iĢ ve alanlarla ilgilidir. 8. Ġnsan Hakları Kavramının Anlamı ve Benzer Kavramlardan Farkı Literatürde insan hakları kavramına yakın anlamlı bazı kavramlar vardır. “Kamu Hürriyetleri”, “KiĢi Hürriyetleri”, “Temel Haklar”, “VatandaĢ Hakları” bu tanımlamalardan bir kaçıdır. Genellikle, özensiz bir Ģekilde birbirlerinin yerine anlamdaĢ kavramlarmıĢ gibi kullanılan bu kavramların aralarındaki anlam farklılıklarını gözden geçirmek gerekmektedir. Yukarıda anılan kavramlar arasında en geniĢ ve kapsayıcı anlama sahip olan kavram insan hakları kavramıdır. Bu kavram, insanlığın belli bir döneminde, teorik 77 Akıllıoğlu, a.g.e., s.4. 32 olarak tüm insanlara tanınması gereken bir ideal haklar listesini ifade eder. Bu ideal liste, farklı ülkelerde farklı derecelerde hayata geçirilmiĢ olabilir. Ancak, insan hakları denince, “olan”dan ziyade “olması gereken”, “olan hukuk”tan ziyade “olması gereken hukuk” kastedilmektedir. Kapani‟nin deyimiyle, insan hakları denince, “platonik bildirilere geçen bir ulaĢılacak hedefler programı” akla gelmektedir. 79 “Kamu Hürriyetleri” kavramı insan hakları kavramına yakın bir anlama sahiptir. Kamu hürriyetleri, “ulaĢılacak hedefler programı”nın ulaĢılmıĢ, hayata geçirilmiĢ kısmıdır. Diğer bir deyiĢle, kamu hürriyetleri, insan haklarının devlet tarafından tanınan, pozitif hukuka giren, yani “ahlâki haklar” düzeyinden normatif düzeye “inen” bölümüdür. Bunlara kamu hürriyetleri denmesinin sebebi, belli sınıf ya da zümrelere değil, istisnasız herkese/kamuya tanınmıĢ olmalarıdır. 80 “Temel haklar” kavramı, genellikle kamu hürriyetleri kavramı ile aynı anlamda kullanılmaktadır. Özellikle Alman hukuk terminolojisine yerleĢmiĢ olan bu terim, 1961 Anayasası ile Türk hukuk düzenine de girmiĢ, 1982 Anayasası aynı kavramı kullanmaya devam etmiĢtir. Temel hakları kavramının pozitif hukuk ile düzenlenmiĢ insan hakları anlamının dıĢında bir anlamı daha vardır. Bu anlamıyla temel haklar, önem bakımından hiyerarĢik bir ayrıma tabi tutulan insan haklarının, kullanılması diğer hakların kullanılmasının esası olan kısmını ifade etmektedir. Öte yandan, temel haklar-kamu hürriyetleri ve insan hakları terimleri arasında bir fark olmadığı yolunda görüĢler vardır. Sudre, Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasındaki geliĢmelerin, insan hakları deyiminin hukuki niteliği olmadığı Ģeklindeki geleneksel anlayıĢı ortadan kaldırdığını iddia etmektedir. Sudre‟ye göre, günümüzde uluslararası hukuk açısından insan hakları pozitif hale dönüĢtüğünden bu kavramlara arasında fark kalmamıĢtır. Ġnsan hakları açısından uygulanacak kural tam olarak belirlenemediği zaman, insan hakları ilkesi araya girer ve çözüm getirir.81 KiĢi hürriyetleri terimi ise Klasik Haklar ile yakından ilgilidir. “Ġnsan Haklarının Birinci KuĢağı” olarak da adlandırılan Klasik Haklar, öznesi birey olarak insan olan haklardır. Günümüzde ise, insan haklarının daha geniĢ bir yorumu, hakların öznesi olarak grupları, bireylerin oluĢturduğu toplulukları, azınlıkları vs. 78 Münci Kapani, Kamu Hürriyetleri, Yetkin Yayınları, 7. Baskı, Ankara, 1993, s.14. Kapani, Kamu.. , s.14 80 Kapani, a.g.e., s.14 81 Akıllıoğlu, Temel Haklar ve Özgürlükler, s.7 79 33 insan haklarının öznesi olarak göstermektedir. Bu yorumun geniĢletici niteliği göz önüne alındığında, sadece “kiĢi” hürriyetlerinden bahsetmek yeterli olmayacaktır.82 Ġnsan hakları kavramı ile yakın bir anlamda kullanılan diğer bir kavram yurttaĢ/ vatandaĢ hakları kavramıdır. 18. yüzyılda insan hakları kavramının genellikle, sadece vatandaĢları kapsar bir Ģekilde kullanılmasının sonucu olan bu kavram, bugün siyasal haklara gibi sadece belli bir ülkenin vatandaĢları kullanabileceği hakları karĢılamak için kullanılmaya uygundur. Ġnsan hakları, vatandaĢ, vatandaĢ olamayan ayrımı yapılmadan tüm insanların haklarını kapsayan bir anlama sahip olduğundan, vatandaĢ hakları kavramı insan hakları kavramına nispetle çok dar bir kapsamı ifade etmektedir. Sonuç olarak, bütün bu kavramların insan hakları kavramına nispetle daha dar kapsamları ihtiva ettiği söylenebilir. Bu kavramların ortak özelliği, bireyin devletle ve diğer bireylerle iliĢkilerinde haklarının ihlal edilmesi sonucu, bu hakların anayasalarla ve yasalarla güvence altına alınmasıyla ortaya çıkmıĢ kavramlar olmasıdır. 83 Ġnsan hakları kavramı ise, evrensel ve ahlâki nitelikleri olan, belirli bir dönemin ve bölgenin hukuk anlayıĢıyla sınırlı olmayan özellikleriyle bu kavramlardan ayrılmaktadır. Bütün bu açıklamalara dayanarak, insan hakları kavramı; din, dil, ırk, statü, cinsiyet gibi ayrımlar göz önünde bulundurulmaksızın tüm insanların doğuştan, sadece insan olmaları sebebiyle sahip oldukları; insanın, insan onuruna sahip olarak yaşayabilmesi için diğer insanlara pozitif ya da negatif edimler yükleyen, vazgeçilmez, devredilmez, dokunulmaz ve evrensel nitelikte ahlâki haklar olarak tanımlanabilir. Bireylerin sahip oldukları hakları ifade etmek için çok sayıda kavram kullanılmakta olan kavram ve ilkelerin neler olduğu konusunda genel bir kanaat oluĢmuĢtur. Bu kavramlardan “kamu özgürlükleri”, “temel hak ve özgürlükler”, “medeni haklar”, “yurttaĢlık hakları” gibi kavramlara önceki bölümlerde değinilmiĢti. Özetle, insan hakları kavramı benzeri diğer kavramlar içerisinde en kapsamlısıdır. YurttaĢlık hakları sadece yurttaĢlara tanınan siyasi hakları, “kamu hakları” veya “kamu özgürlükleri” kavramı ise devletin bireylere tanıdığı yürürlükteki hakları ifade ettiği için eksiktir. “Medeni haklar” bireylerin 82 Kapani, Kamu.. , s.14. 34 sınırlanmasına rıza gösterdiği hakları ifade ettiği için sınırlanmayan hakları kapsamamaktadır. Temel hak ve özgürlükler” ise temel olan ve temel olmayan ayrımı yapmaktadır. Bu yüzden bu tanımlar dar kapsamlıdır. Buna karĢılık insan hakları kavramı devlet tarafından güvence altına alınsın veya alınmasın, belirli bir tarihsel aĢamada onurlu bir yaĢam sürmek isteyen bütün insanların sahip olması gerektiği düĢünülen tüm hakları ifade eder. Ġnsan hakları kavramında esas vurgu “insan “ sözcüğü üzerinedir. Bir kimsenin baĢkaca bir özelliğine bakılmaksızın, sırf insan olması nedeniyle sahip olması gereken haklardır. 84 Bu çalıĢmada, sadece anayasalardaki hak ve özgürlükler inceleniyor olsaydı, insan haklarının hukuki düzenlemeye tabi tutulmuĢ Ģekli olan kamu hürriyetleri kavramının kullanılması daha doğru olacaktı. Ancak anayasalar, sadece düzenledikleri hak ve özgürlükler bakımından değil, Devletin insan hakları anlayıĢı bakımından incelemeye çalıĢılacağı için insan hakları kavramını kullanmanın doğru olacağı düĢünülmüĢtür. 9. Ġnsan Haklarının Temelleri ve Özellikleri a) Ġnsan Haklarının Felsefi Temelleri Ġnsan haklarının meĢruluğunun temeli konusunda farklı ahlaki-felsefi görüĢler bulunmaktadır. Bu görüĢler genel olarak ne gibi ahlaki iddialar ve taleplerden yola çıkılarak insan haklarının temellendirildiği sorusuna cevap vermektedir. Ayrıca bu tür iddia ve taleplerin ne kadar haklı olduğu konusu da felsefi görüĢler tarafından ortaya konulmaktadır. 85 (1) Ġnsan, Etik ve Ahlak Ġnsan haklarının konusu öncelikle etik bir varlık olan insandır. Haklarından bahsetmeden önce, insanın tanımını yapacak olursak; İnsan, “Akıl ve fikir sahibi, konuĢarak anlaĢan yaratık, âdemoğlu, kiĢioğlu, beĢer ve olgun kiĢi demektir.”86 Ġnsan kelimesi Türkçe‟ye Arapça‟dan gelmiĢ olup kökü “uns”, nezaket, güvenirlilik, arkadaĢça davranıĢ gibi anlamlara gelmektedir. Tekil olarak insan kadın ve erkek 83 Aruoba‟dan aktaran Özdek, Çevre.. , s.12.... Oktay Uygun, “Ġnsan Hakları Kuramı”, Cogito, Ġnsan Hakları Özel Sayısı, Yapı Kredi Yayınları, 2001, s.16. 85 Erdoğan, a.g.e., s.127. 86 D. Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, Ülke Yayıncılık, 10. Baskı, Ġstanbul, 1994. 84 35 insan anlamındadır. Eski Türk yazıtları ve Türk belgelerinde de insan “Er kiĢi” erkek, “Hatun KiĢi” demektir. 87 Etik, bir çeĢit ahlak felsefesidir. Buna göre etik ahlaki olanla ahlaki olmayan konusunda spekülatif tartıĢma ve değerlendirme yapan bir disiplin olarak tanımlanır. Bu ince ayrıma rağmen ahlakla etik çoğu kez özdeĢ kavramlar olarak algılanır. Böyle bir algının gerçek payı her iki alanın da temelde ahlak üzerine yoğunlaĢmasıdır. 88 Ġnsan hakları, insanın doğuĢtan sahip olduğu, devredilemez ve varlığı tartıĢılamaz haklarıdır. Ġnsan haklarıyla vardır ve haklarıyla Ģahsiyetini oluĢturur. Ġnsan haklarının özü, insanın onuruyla eĢit ve özgür yaĢamasıdır. Ġnsana özgü haklar doğrudan doğruya “insanla” ilgilidir. Bu haklar, insanın “sırf insan olması” nedeniyle var olan haklardır. Ġnsan ise baĢlı baĢına sorunlar ve kurallar demeti içerisinde yaĢamını sürdürürken çeĢitli konuların öznesi olmaktadır. Çünkü insanlar toplum halinde yaĢamak zorundadırlar. Bireyde bulunduğu kabul edilen haklar ve özgürlükler, o ancak toplum içinde yaĢadığı sürece bir değer ifade eder. ĠĢte temel haklara ve özgürlüklere sahip insanın taĢıdığı maddi ve manevi dünyasının değerleri de önemlidir. Çünkü insan, etik yani ahlaki bir varlıktır. Bütün dinler, inanç sistemleri ve felsefi düĢünceler insanı ahlaki bir varlık olarak kabul etmektedir. Ġnsan etik bir varlıktır dediğimiz zaman, hem insanın ahlaki bir varlık olmasını hem de ahlakiliği gözeten ve böyle bir amacın izinde olan bir varlık olarak anlaĢılır. Ġnsan hakları, insana özgü bu yapı üzerinde geliĢir. Ġnsan, toplumda yalnız olmadığını, baĢka insanların, toplumların ve kültürlerin olduğunu bilir. Bu bilinç, insanın davranıĢlarını denetler; ona dikkatli, zamana ve Ģartlara uyumlu bir kiĢi olması gerektiğini öğretir. Oysa diğer canlılarda ahlaki özle açıklanabilen böyle bir özeleĢtiri yeteneği yoktur. Çünkü insan, aklı ve iradesi ile diğer canlılardan ayrılır. Akıl insanı bilgiye bilgi de ahlaklı davranmaya ve diğer insanlara karĢı sevgiye götürür. Bu Ģekilde insan ihtiraslarından, tutkularından ve kıskançlıklarından kendisini arındırmasını öğrenir. Bilgiye sahip kiĢi ahlaka kolay ulaĢır. Etik ise insan haklarının gerçek güvencesidir. Eski Yunanda var olan Solon Kanunlarına göre ideal bir toplum ve devlet düzeni ancak halkın yöneticilere ve yöneticilerin de kanunlara tabi olmasıyla 87 88 Mumcu, a.g.e., s.2-3. Ġ.Doğan, a.g.e., s.229. 36 sağlanabilir. Burada ilk kez hukuk devleti ve hukukun üstünlüğü kavramları önümüze çıkmaktadır. Ġnsan haklarını doğal hukuk anlayıĢına dayandıran ilk filozoflar Eski Yunanda sofistler ve stoacılar olmuĢtur. Bu filozofların görüĢlerine göre, insanlar insan olmaları dolayısıyla eĢit haklara sahiptirler; Tanrı bütün insanları özgür yaratmıĢtır; insanların yaptıkları kanunlar mükemmel olmadığı için tüm evrene uygulanamazlar ve dolayısıyla tabii hukuka uygunlukları ölçüsünde geçerlidirler. Eski Yunanda Ģehir devletlerinde toplum esastır, kiĢi birey olarak değil, toplumun üyesi olarak kabul edildiği için bazı siyasi haklara sahiptir. (2) Doğal Hukuk GörüĢü ve Doğal Haklar Tüm insanlar için geçerli olan evrensel yasaların bulunduğunu ileri süren “Doğal hukuk görüĢü” (tabii hukuk), Stoacı düĢünüĢün/felsefenin siyasal düĢünceye en önemli katkısıdır. Yerel ve insan yapısı yasaların üzerinde tüm insanlar için geçerli olan, akla dayanan bir doğal hukuk görüĢü, düĢünce tarihinde birçok kere zorba yönetimlere ve baskıcı yasalara karĢı ileri sürülen bir düĢünce silahı olarak kullanılacaktır. Stoacı düĢünüĢ doğal hukuk, iç özgürlük, insanların evrensel kardeĢliği düĢünceleriyle ortaçağ Hıristiyan düĢüncesini, dolayısıyla Batı düĢüncesini en çok etkileyen kaynaklardan biri olmuĢtur.89 Rönesans‟la baĢlayan hümanizm akımıyla birey ön plana çıkmıĢ ve devlet artık, bireyin hizmetinde, onun geliĢimini sağlamak ve güvence altına almakla görevli bir kurum olarak değerlendirilmiĢtir. Bu anlayıĢta devlet, hâkim ve hükmeden bir kurum değil, koruyan ve bireyin hizmetinde olan bir kurum hüviyetini kazanmıĢtır. Ġnsan haklarının felsefi temelini oluĢturan doğal hukuk anlayıĢı, 17. ve 18. yüzyılın rasyonalist Grotius, Hobbes, Leibniz, Kant gibi düĢünürleri tarafından geliĢtirilmiĢ ve insanların, zaman ve mekâna bağlı olmaksızın değiĢmeyen ve evrensel nitelikte haklara sahip olduğu ifade edilmiĢtir. Anglo-Sakson liberal düĢünce geleneğine damgasını vuran John Locke‟un görüĢleri konumuz açısından esaslı bir öneme sahiptir. Etkisi söyleminden olduğu kadar yükselen sınıfın sözcüsü olmasından da kaynaklanan Locke, doğal hukuk doktrinin önemli bir temsilcisi olduğu kadar mutlak monarĢiye düĢünce alanında öldürücü bir darbe indirmiĢ olmasıyla da önem kazanmaktadır. Locke, siyasi 89 Alâeddin ġenel, Siyasal DüĢünceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1995, s.183. 37 görüĢlerini “Sivil Hükümet Üzerine Ġki Deneme” isimli eserinde açıklamıĢtır. Locke, bütün sözleĢme kuramcıları gibi “tabiat hali”ni esas alır. Tabiat halinde, insanlar sürekli bir çatıĢma içinde değildirler. Yani tabiat hali, Hobbes‟in iddia ettiği gibi bir anarĢi ortamı değildir. Bu dönemde, insanların akıl ve muhakeme yolu ile kavradıkları ve toplumsal iliĢkileri düzenleyen ve insanların sadece ihtiraslarının güdüsüyle hareket etmelerini önleyen tabii kanunlar vardır. Bu devrede insanların bir takım tabii hakları da vardır. Bu haklar; hayat, hürriyet ve mülkiyet haklarıdır. Ġnsanlar tabiat halinde bu haklarına yönelik saldırıları engellemek ve saldırganları cezalandırmak haklarına da sahiptirler. Ancak, tüm insanların hür ve eĢit olarak yaĢadıkları bu tabiat halinde, insanlar ortak ve düzenli bir otoritenin eksikliğini hissetmektedirler. Tabiat halinde herkesin tabii kanunları kendince yorumlamaya ve uygulamaya kalkması, bir takım yanlıĢlıklara yol açmaktadır. Çünkü bazı insanlar akla aykırı hareket etmekte ve doğal kanunları çiğnemekteydiler. Bu durum, insanları aralarında bir sözleĢme yaparak, tabiat halinden çıkıp siyasal bir toplum haline geçmek zorunluluğu ile karĢı karĢıya bırakmaktadır. Ġnsanın temel hak ve özgürlüklerinin güvence altına alınması amacıyla devlet otoritesinin kısıtlanmasına yönelik olarak, Hobbes, Rousseau ve Locke gibi düĢünürler tarafından ortaya atılan “toplumsal sözleĢme” öğretisi de kaynağını tabii hukuk anlayıĢından almıĢtır. “toplum sözleĢmesi” düĢüncesi, daha sonra anayasaların hazırlanmasında esin kaynağı olmuĢtur. (3) Toplum SözleĢmesi Ġlk olarak Jean Jack Rousseau (1712-1778) tarafından ortaya atılan bu görüĢe göre toplum hayatından önce insanlar tabi halde yaĢamaktaydılar. Tabiat hali sonsuz bir özgürlük alanı oluĢturuyordu. Bu sebeple insanlar diledikleri gibi yaĢıyor ve istediklerini yapıyordu. Ġnsan davranıĢları üzerinde sınırlamalar bulunmuyordu. Böyle bir hayat, güçlünün güçsüzü ezdiği bir karmaĢa ve baĢıboĢluk yaratıyordu. Zamanla doğal düzen bozuldu, çatıĢmalar patlak verdi. Sınırsız bir hürriyetin oluĢturduğu bu anarĢi ve huzursuzluk ortamının insana zararlı olduğu görüldü. Bunun üzerine insanlar sınırsız özgürlük isteklerinden kendi tercihleri ile vazgeçtiler. Hürriyetlerin bir kısmı sınırlandı. Böylece toplumun bir araya gelerek bir “toplumsal sözleĢme” ile özveride bulundukları hakları karĢılığında “özgürlük güvencesi” elde ettikleri düĢünülmektedir. Bu kararlı tutumla birlikte insanlar yazılı olmayan bazı 38 kuralları gönüllüce ve kendiliğinden benimsediler. Adeta tabii bir anlaĢma ortaya çıktı. Rousseau buna “toplumsal sözleĢme” demektedir. Bu sözleĢme ile insanların toplum halinde yaĢamaya baĢladıklarına inanılır. Böylece bireylerin kendilerini ve mallarını koruyan ortak güç olan topluma uyması aynı zamanda kiĢinin kendisine de uyması anlamına gelmektedir.90 Ġnsanların aralarında yaptıkları toplum sözleĢmesi ile ortaya, toplumsal alandaki anlaĢmazlıkları çözmek ve tabii kanunları uygulamakla vazifeli üstün bir otorite çıkmıĢtır. Ġnsanlar sözleĢme ile bu otoriteye sadece ve sadece cezalandırma haklarını devretmiĢlerdir. Geri kalan bütün haklar bu otoritenin kuruluĢundan sonra da insanlara aittir. SözleĢme ile devletin üstün bir kudret olarak tanınmasındaki esas amaç da, bu hakların korunmasını sağlamaktır. Devlet bu hakları koruma iĢlevini yerine getirdiği sürece meĢrudur. Bu iĢlevi yerine getirmeyen devlet sözleĢmeyi bozmuĢ olur ve sözleĢme ile devredilen cezalandırma iĢlevini kaybetmiĢ olur. Böyle bir devlete insanların itaat etme zorunluluğu yoktur. Locke‟un sözleĢme kuramı; siyasal iktidarın kaynağını yönetilenlerin iradesine dayandırması ve yönetimin görevinin insanın temel haklarının korunması olduğunu savunması açısından oldukça önemlidir. 91 (4) “Ġnsan Onuru” Kavramı Doğal hukuk anlayıĢı kaynaklı insan onuru92 kavramı hukuk kurallarının adalete uygunluğunu ölçmede en önemli araçtır. Ġnsan onurunu güvenceye alan bütün kurallar insan hakları kapsamına girer. Bütün hukuk kuralları bu temel değere bağlı olmak zorundadır. Ġnsan onurunun neyi ifade ettiği, insan haklarıyla iliĢkisi, hukuk biliminin ve felsefenin konusu olmuĢtur. KuĢkusuz onur kavramına yüklenen anlam, insanı kavrayıĢla doğrudan bağlantılıdır. 93 Ġnsan onuru94 sözlüklerde, izzetinefis, haysiyet, özsaygı, Ģeref, erdem, vakar, gurur, saygınlık, kendine saygı duyma ve baĢkalarını da kendine saygılı kılma olarak 90 Ġ.Doğan, a.g.e., s.5. ... 91 Kapani, Kamu.. , s.31-3 Onur: Fransızca “Honneur-onör” kelimesinden bozma Ģeref, haysiyet, vakar ve saygınlık anlamında kullanılmaktadır. Bknz. D. Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, Ülke Yayıncılık, 10. Baskı, Ġstanbul, 1994. 93 Hüsnü Öndül, “Kentli Haklarının Kavramsal Temelleri”http://www.ihd.org.tr/makale/onur/onur.html 92 39 açıklanmaktadır. Felsefe terimi olarak Ġngilizce (dignity) sözcüğünün Türkçe karĢılığıdır. Ülkemizin saygın bir felsefeci ve insan hakları savunucusu olan Ġoanna Kuçuradi eserlerinde "Ġnsanın değeri" ile "onurunu" eĢ anlamlı kullanmaktadır. Kuçuradi, "Ġnsanın değeri derken bundan insanın diğer canlılar arasındaki özel yerini anlıyorum. Ġnsana bu özel yeri sağlayan, onun özelliklerinin bütünüdür, onu diğer canlılardan ayıran olanaklarıdır. Bu olanaklar, insana özgü etkinlikler ve ürünler olarak görünür. Bu özellikler ise, insanın diğer canlılarla ortaklaĢa taĢıdığı özelliklere ek özelliklerdir. ĠĢte bu özellikler ya da olanaklar "insanın değerini" ya da "onurunu" oluĢturur."95 demektedir. BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde (m.1) onur kavramı kullanılmıĢtır. “Bütün insanlar özgür, onur (haysiyet) ve haklar bakımından eĢit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler, birbirlerine karĢı kardeĢlik anlayıĢıyla davranmalıdırlar.” denilmektedir.96 BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Komisyonu, Eleanor Roosevelt BaĢkanlığında sekiz üyeden oluĢan bir Taslak Hazırlama Komitesi oluĢturmuĢtu. Komite Ġnsan Hakları Evrensel Bildirisi'ni hazırlayacaktı. Haziran 1947‟de de, Komite, Fransız Rene Cassin, Charles Malik (Lübnan) ve Geoffrey Wilson (BirleĢik Krallık/Ġngiltere)'den oluĢan bir çalıĢma grubunu görevlendirdi. Rene Cassin bildiri taslağını kaleme alacaktı. Bildirinin 1. maddesinde geçen haysiyet (onur) sözcüğünü, bildirinin "temel kavramı" olarak niteleyen Malik'ti. BirleĢmiĢ Milletlerin insan onuru kavramıyla ilk ve resmen ilgilenmesinin kaynağında ise, Güney Afrika temsilcisi Smuts vardır.97BirleĢmiĢ Milletler antlaĢmasının (1945) baĢlangıç bölümünde insan onuru kavramı, resmi çeviride Ģöyle geçer "... Ġnsanın ana haklarına, Ģahsın haysiyet ve değerine, erkek ve kadınlar için olduğu gibi büyük ve küçük milletler için de hak eĢitliğine olan imanımızı yeniden ilan etmeğe..." 94 Mustafa Nihat Özön, Osmanlıca Türkçe Sözlük, Bilgi Yayınevi, Ankara,1971 Mustafa Nihat Özön, Osmanlıca Türkçe Sözlük, Bilgi Yayınevi, Ankara,1971, Nihat Ozön, Büyük Dil Kılavuzu, YKY., Ġstanbul,1995, Ülkü-Özcan Yalım, Türkçe EĢ ve KarĢıt Anlamlılar Sözlüğü, Bilgi yayınevi, Ankara,1983, Orhan Hançerlioğlu, Felsefe Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, Ġstanbul, 1978. 95 Ġoanna Kuçuradi, Ġnsan Haklarının Felsefi Temelleri, (Felsefe ve Ġnsan Hakları), Türkiye Felsefe Kurumu Yayını, Ankara, 1982, ,s.49. 96 Ġnsan Haklarının Korunması Alanında Uluslararası Temel Belgeler, SBF Ġnsan Hakları AraĢtırma ve Uygulama Merkezi Yayını, GeniĢletilmiĢ 2. Bası, Ankara,1992, s.2. Ġnsan Hakları Evrensel Bildirisi'nin resmi çevirisinde, 1. maddede Ģöyle yazılıdır: "Bütün insanlar hür, haysiyet ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik zihniyeti ile hareket etmelidirler." 40 Ġoanna Kuçuradi “Etik” adlı eserinde, "kiĢi açısından onur" kiĢinin o ana dek kendi imgesine uygun davranmanın, kendi imgesine uygun yaĢamanın bilince ve böyle yaĢamaktan dolayı kendine layık gördüğü belirli bir muamele beklentisidir. Böylece 'onur' denilen Ģey, kiĢinin kendi imgesine uygun düĢmesi sonucu kendine biçtiği değer oluyor." demektedir.98 Kuçuradi, Ġnsan ve Değerlerinde ve Etik'te, "..bir Ģeyin değerinden anladığım, bir Ģeyin onunla aynı türden olan Ģeyler arasında özel yeri"dir, demektedir.99 Çağın Olayları Arasında'da, "Ġnsan hakları Bildirisi'nin 1. maddesinin birinci tümcesi ise " all human being are born free end egual in dignty and rights" der. Burada dile getirilen, insanların ne de eĢit olduklarıdır. KiĢisel onur “dignity” bakımından, insan olma onuru bakımından, insanın değeri bakımından eĢittirler, deniyor. (...) Ülkemizde, yasa önünde eĢitlik var sayalım! Ama eğer ülkemizde bazı çocuklar aircondition'un olduğu evlerde otururken, baĢka bazı çocuklar -25 derecede ayağında basma pantolon, çorapsız dolaĢmak zorundaysa, bu çocukların -25 derecede bu durumda dolaĢmasını doğrudan doğruya Ģu anda, ileride değil, Ģu anda önleyecek etkin yasalar yoksa ülkemizde insanlar yasa önünde eĢit görülse de, insan onuru bakımından eĢit görülmüyorlar demektir." Uluslararası temel belgelerde kullanılan “insan onuru” kavramı, Türk Hukukunda da temel kavram olarak benimsenmiĢtir. Anayasalarımıza 1949 tarihli Bonn Anayasasına benzer biçimde “insanın maddi ve manevi varlığını geliĢtirme hakkı” alınmıĢ (1961/m.14-2, 1982/m.17-1) “insan haysiyetine aykırı ceza ve iĢlem uygulanamayacağı”, “eziyet, iĢkence ve angaryanın yasak olduğu” vurgulanmıĢtır. (1961/m.14-3, 1982/m.17-3)100 Türk Anayasalarında onur (haysiyet) kavramı 1982 Anayasasının 17. maddesinde ve 1961 Anayasasının 14. maddesinde yer almaktadır. b) Ġnsan Haklarının Özellikleri (1) Ġnsan Haklarının Doğal Hukuktan Kaynaklanan Özellikleri Ġnsan haklarını genel hukuki düzenini belirleyen özellikleri öncelikle doğal hukuktan kaynaklanmaktadır. Ġnsan haklarında “doğal hukuk” yaklaĢımı, insan 97 Hüsnü Öndül, “Kentli Halkın Hakları..”http://www.ihd.org.tr/makale/onur/onur.html Ġoanna Kuçuradi, Etik, Meteksan Yayını, Ankara 1988, s.162. 99 Kuçuradi, a.g.e., s.162. 100 Akıllıoğlu, Temel Haklar ve Özgürlükler, s.3. 98 41 haklarıyla ilgili bildirgelerde, uluslararası antlaĢmalarda ve anayasalarda da genellikle “doğal hukuk anlayıĢı” benimsenmekte ve her insanın doğuĢtan sahip olduğu haklara insan hakları olarak tanımlanmaktadır. Ġnsan haklarının doğal hukuktan kaynaklanan özellikleri ise Ģunlardır: Ġnsan hakları evrenseldir. Bütün insanların ve hatta dünyaya henüz gelmemiĢ olan çocukların sahip olması gereken haklardır.101 Ġnsan haklarının evrensellik özelliği, insan haklarının zaman ve yer bakımından değiĢmez özelliklere ve değerlere sahip olmasını ifade eder. Öyle ki insan haklarını tarihsel geliĢimini eski yunan sitelerindeki uygulamalardan, Hammurabi Kanunlarından günümüzde insanlık suçu iĢleyen Yugoslavya eski Devlet BaĢkanı Slobodan Miloseviç‟i yargılayan uluslararası savaĢ suçları mahkemesine kadar insan haklarının evrensel özelliğini belirtmek mümkündür. Ancak herkesin insan haklarına sahip olduğu varsayımından hareket ederek bu varsayımın gerçekleĢtiği ölçüde insan haklarının evrenselliğinden söz edebiliriz. Ġnsan haklarının bireysellik özelliği vardır. Ġnsan hakları anlayıĢı onur ve saygınlık sahibi, aklı ve vicdanı yerinde ahlaki seçim yapabilen, serbestçe davranabilen özgür insan modeli üzerine kurulmuĢtur. Her özgür insan bir birey olarak topluma göre tek ancak eĢit haklara sahiptir. Her insanın bu özelliklere sahip olduğu varsayılır. Bireylerin sahip oldukları bu özelliklerinden dolayı da sahip oldukları hakların da bireysel dokunulmaz özellikte olmasını gerektirmektedir. Bireyin korunması anayasal düzenlerde temel hakların kilit taĢıdır. KiĢinin haklarını Ģu dört temel alan oluĢturmaktadır: 1-“KiĢi özgürlüğü”, 2“DüĢünce özgürlüğü” 3- “Mülkiyet hakkı” 4- “Hakların korunması” Bu kuralların tümü kiĢinin maddi ve manevi varlığı kısaca kiĢilik kapsamına girmektedir. Dolayısıyla temel hakların korunması kiĢi haklarının korunması ile iç içedir.102 Bireysel hakların en temel özelliği devletin bu alana karıĢmamasıdır, dokunulmazlığıdır. Yani bu hakların dokunulmaz haklar olmasıdır. Hatta bu hakların kutsal oldukları bile ifade edilmektedir. Günümüzde de insan vücudu ve kiĢiliği üzerinde ki haklar “doğal haklar” olarak nitelendirilmektedir. Doğal hukuk anlayıĢına göre kiĢinin özünden ayrı düĢünülmeyen haklar devleti öncelediğinden, 101 102 Ġ. Doğan, a.g.e. s.229. Akıllıoğlu, Temel Haklar ve Özgürlükler, s.14. 42 devletçe verilmediğinden devlet bunlara dokunamaz.103 Çekirdek alan ya da dokunulmaz haklar o denli önem taĢımaktadır ki bunlara olağanüstü dönemlerde bile dokunulamaz. Ġnsan haklarının bir diğer özelliği de devredilmez/vazgeçilmez haklar oluĢlarıdır. Ġnsan haklarının sözleĢmeye konu olması ya da vazgeçilmesi mümkün değildir. Bu haklar zamanaĢımına da uğramazlar. Ġnsan onurunun devredilmezliği, vazgeçilmezliği bütün düzenlemelerin temel ilkesidir. Doğal haklar insanı insan yapan öğelerdir. Bu hakları reddetmek kiĢinin insan olma niteliğini reddetmek manasına gelir. Günümüzde insanın kendi yaĢamına son verme isteği (ötenazi) gibi konular bu çerçevede değerlendirilmelidir. (2) Ġnsan Haklarının Önceliği Ġnsan haklarına dayanan bir talebin diğer tüm değerlendirmelere karĢı bir önceliği vardır. Bu çerçevede toplumun genel çıkarlarının korunması, çoğunluğun yararının gözetilmesi ya da genel refahın sağlanması gibi kamusal gücün kullanımına yön veren ilkelere üstündür. Ġnsan haklarının topluma ve devlete karĢı ahlaki öncelik ve üstünlüğü vardır. Bu özelliği nedeniyle bir devlet düzeninin, bir rejimin değerlendirilmesinde insan hakları karĢısında takınılan tavır belirleyici rol oynar. Ġnsan haklarına gösterilen saygı, rejimlerin meĢruluğunun temel ölçütlerinden biridir. Ġnsan haklarına saygı göstermeyen bir rejim, insanın değerini dolayısıyla kiĢinin insan olma niteliğini reddetmiĢ olur. Bunun toplumun genel çıkarları ya da bir baĢka ilke adına yapılmıĢ olması o rejime ahlaki meĢruluk kazandırmaz. 104 (3) Ġnsan Haklarının Bağımsızlığı Ġnsan hakları yürürlükteki hukuktan bağımsız addedilir. Anayasa ya da benzer yasalarla güvenceye bağlanmamıĢ hatta hukuk kuralları tarafından yasaklanmıĢ bazı tutum ve davranıĢlar bile insan hakları kapsamına girmektedir. Örneğin vatandaĢlarına oy verme hakkı tanımayan, parti kurulmasına ve bazı düĢüncelerin açıklanmasına izin vermeyen bir devletin yurttaĢları, seçme ve seçilme haklarını, örgütlenme ve düĢünce özgürlüklerini insan hakları olarak talep edebilirler. Ġnsanlar bu haklara devlet verdiği için değil, insan oldukları için doğuĢtan sahiptirler. 103 Akıllıoğlu, a.g.e., s.15. . 104 Uygun, a.g.m., s.14. 43 (4) Ġnsan Hakları Talebi ve Direnme Hakkı Bireyler haklarını öncelikle mevcut hukuk düzeni içerisinde, önce anayasada belirtilen haklarını daha sonra da kanun ve diğer düzenlemelerle güvence altına alınan haklarını talep edebilirler. Bu haklar hukuki haklardır. Buna karĢılık hukuk kuralları o konuda bir yasak getirmekte, sessiz kalmakta veya hakkı yeterince korumamakta ise o kiĢi insan hakları talebi ile ortaya çıkacaktır. Ġnsan hakları iddiası haklar alanında baĢvurulacak en son çaredir. KiĢi önce hukuki haklarını deneyecektir. Bundan bir sonuç elde edilmesi ideal olan çözümdür. Haklarını hukuk yoluyla talep eden kiĢi için insan hakları talebini öne sürmeye gerek kalmaz. Hukuk kuralları hakları korumuyorsa o takdirde kiĢi için insan hakları talebinde bulunmaktan baĢka daha üstün daha etkili bir yol bulunmamaktadır. Zaten insan hakları mücadelesinin amacı da hakların hukuksal güvenceye alınmasıdır. Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesinin iĢleyiĢi de bu sistem üzerine kuruludur. Eğer iç hukuk yollarını tükettiğiniz halde hakkınız ihlal edilmiĢse o takdirde mahkeme baĢvuruları kabul etmektedir. Ġhlal edilen konuda ilgili devlet ya tazminat ödemeye devam ediyor ya da bir an önce o insan hakkı konusunu hukuksal güvenceye alıyor. Baskın özelliği devlete karĢı ileri sürülebilen devletin sınırlanması ya da politikalarının değiĢtirilmesi nedeniyle insan hakları taleplerinin niteliği siyasidir.105 Ġnsan hakları mücadelesinin amacı hakların güvence altına alınmasını sağlamaktır. Zaten toplumlar bu isteklerini dile getirdikçe, söz konusu talepler bir “toplum sözleĢmesi” kabul edilebilen anayasa metni haline gelir. Ġnsan hakları mücadelesi kendiliğinden geliĢen olaylar değildir. Bazen bu amaca ulaĢırken mevcut siyasal düzende çok büyük değiĢiklikleri zorunlu kılabilir. Örneğin diktatörlükle yönetilen bir ülkede insan haklarının hukuksal güvenceye kavuĢturulması rejim değiĢikliğiyle sonuçlanabilir. 1789 Fransız ihtilaliyle geliĢen olaylar bir rejim değiĢikliğiyle sonuçlanmıĢ, Krallıktan Ulus devlet sistemine geçiĢ yaĢanmıĢtır. Elde edilen haklar “Fransız VatandaĢ Ve Ġnsan Hakları Bildirgesi”ne dönüĢmüĢtür. Bu bildirgede vurgulanan temel insan hakları “hürriyet, mülkiyet, güvenlik ve zulme direnme” olarak tespit edilmiĢtir.106 105 106 Uygun, a.g.m., s.15. Ġ. Doğan, s.235. .. 44 Ġnsan hakları talepleri hangi ülkede çıkarsa çıksın, mevcut kurum, kural ya da uygulamalara karĢı çıkar ve onları değiĢtirme amacını, yani direnme hakkını içinde barındırır. Bu durum Amerikan bağımsızlık mücadelesinde de (Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi), Ġngiltere‟de Kralın yetkilerine karĢı baĢlatılan hareketlerde de (Magna Charta Libertatum), Osmanlı Ayanları‟nın PadiĢaha karĢı çıkarak verdikleri mücadelede de (Sened-i Ġttifak) görülebilir. (5) Ġnsan Haklarının “Dikey Etkisi” ve “Yatay Etkisi” Ġnsanın geliĢimi için önemli bir ön koĢul olan Ġnsan Haklarının özel yapısı, hem birey ile devlet ve hem de bireylerin kendi aralarındaki iliĢkilerde ortaya çıkabilmektedir. Birey ile devlet arasındaki iliĢkiye insan haklarının “Dikey Etkisi” denilmektedir. Ġnsan haklarının ana amacı, birey ile devlet arasındaki iliĢkiler için kuralları oluĢturmaktır. Ancak bu hakların bazıları, bireylerin kendi aralarındaki iliĢkileri de etkilemektedir. “Yatay Etki”, diğer konular yanında hükümetlerin yalnızca insan hakları ihlallerinden kaçınma yükümlülüğü içinde olmalarından değil, fakat aynı zamanda bireyleri, diğer bireylerin ihlallerinden koruma görevine de sahip olduğunu ifade etmektedir. KiĢilerin yaĢama ve özgür olma hakları, kiĢilerin diğer kiĢiler tarafından özgürlüklerinden yoksun bırakılmaları ya da öldürülmeleri ihtimaline karĢı hükümetlerin halkı korumaya çalıĢmak zorunda olmalarını gerektirmektedir. Bu konuda örnek olarak, “Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi SözleĢmesi”nin, hükümetleri kiĢiler arasında ırk ayrımcılığı yapılmasını önleme konusunda yükümlü kılmıĢtır. Hükümetlerin insan hakları ile ilgili yükümlülükleri arasında iĢkence gibi belirli hareketlerden vazgeçme ya da serbest ve gizli seçimler yapma gibi belirli tarzda hareket etme benzeri yükümlülükleri olabilir. 107 c) Ġnsan Haklarını Diğer Haklardan Ayıran Özellikler •Öncelikle bütün insanlar insan oluĢlarından dolayı bu haklara sahiptirler. Bunlar satın alınamaz ya da bağıĢ yoluyla tanınamaz ve belirli yasal sınırlar içinde reddedilemez. 107 Ġnsan Hakları Referans.., s. 16. . 45 •Ġnsan hakları evrenseldir. Bütün insanlara ve hatta dünyaya henüz gelmemiĢ çocukların sahip olması gereken haklardır. •Ġnsan hakları herkese eĢit bir Ģekilde uygulanır. Çünkü doğuĢtan tüm insanlar bir ve eĢittir. (EĢitlik Ġlkesi) Ġnsan hakları; tüm insanların hiçbir ayrım gözetmeksizin yalnızca insan oluĢlarından dolayı eĢit, özgür ve onurlu yaĢama hakkına sahip olmasıdır. Herkes, cinsiyet, ırk, renk, din, dil, yaĢ, tabiiyet, düĢünce farkı, ulusal veya toplumsal köken, zenginlik gibi fark olmaksızın kanun karĢısında eĢittir. •Ġnsan hakları barıĢçıdır. BarıĢ, insanların onurlu yaĢamaları için gereklidir. Ġnsan hakları barıĢın sağlanmasında etkili ve ısrarlıdır. •Sorumluluk telkin edicidir. Sorumsuz davranıĢlar insan ve toplumun huzurunu bozar. •Ġnsan hakları özgürlükçüdür. Özgür bir Ģekilde düĢündüğünü söylemek, istediği yere gitmek, yerleĢmek, diğer insanlarla ve devlet makamlarıyla olan iliĢkilerinde insanca ve hakça muamele görmek, insanların günlük yaĢamında farkına varmadan ve değerini bilmeden kullandığı ve yararlandığı haklardan bazılarıdır. •Diğer yandan insan haklarından doğan görevler, bireylere değil, devletlere ya da onların kamu makamlarına aittir. Bütün bu özelliklerin en önemli sonucu, insan haklarının, “hukukun üstünlüğü ilkesi” gereğince yasalar tarafından korunması zorunluluğudur. Dahası bu haklarla ilgili anlaĢmazlıklar, tüm taraflara tam adil ve eĢit davranmayı mümkün kılacak usul ve esasları uygulayan yetkili, tarafsız ve bağımsız bir mahkeme yoluyla yargısal olarak ele alınmalıdır. Ayrıca anlaĢmazlık konusu, kamuoyu tarafından açık bir Ģekilde bilinen net ve önceden belirlenmiĢ yasalara uygun bir Ģekilde karara bağlanmalıdır. d) Ġnsan Haklarının Evrenselliği Ġnsan haklarının uluslararası bir boyut kazanması olgusu, baĢlangıcı eski Mezopotamya uygarlığına kadar dayandırılan uzun geliĢme sürecine oranla, oldukça yenidir. 19. yüzyılda, köleliğin ve köle ticaretinin yasaklanmasını amaçlayan bazı devletlerarası sözleĢmeler, insan haklarının evrenselleĢmesinin baĢlangıç noktalarını oluĢturmaktadırlar. Bu nitelikteki ilk adım 9 Haziran 1815 tarihli Viyana Kongresi‟nde atılmıĢtır. BaĢta Ġngiltere, Avusturya, Prusya, Rusya ve Fransa olmak 46 üzere tüm Avrupa devletlerinin katıldığı Kongre‟de Ġngiltere‟nin önerisi ile alınan kararla köle ticareti yasaklanmıĢtır. 20 Kasım 1815 tarihli Paris BarıĢı ile bu karar tekrar edildi. 1885 yılında Amerika ve Osmanlı Devletinin de katılımı ile gerçekleĢen Berlin AntlaĢması‟nda alınan kararlardan biri köle ticaretinin yasaklanması üzerineydi. 108 Bu sözleĢmeleri din, dil ve etnik farklılıklara dayanan azınlıkların korunması ile ilgili uluslararası sözleĢmeler takip etmiĢtir. 109 Ġnsan haklarının uluslararası bir olgu haline geliĢinde en önemli geliĢmeler Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında gerçekleĢti. Bu savaĢın, bir tarafını insan hakları kavramını temelden reddeden totaliter rejimlerin oluĢturuyor olmasına, karĢı taraftaki ülkeler, insan haklarının baĢlıca savaĢ hedefleri arasında yer aldığını ilan ettiler. Öte yandan, özellikle Ġngiltere ve Amerika kaynaklı olan ve savaĢları önleyip, gelecekteki barıĢ düzeninin sağlam temeller üzerine kurulmasını sağlayabilmek için insan haklarının uluslararası bir koruma düzenine kavuĢturulmasının gerekliliğini vurgulayan tez yaygınlık kazanıyordu. Bu fikrin Franklin D. Roosevelt‟in “Dört Özgürlük” demeci olarak adlandırılan, 1941 yılında Kongreye sunmuĢ olduğu ve yoksulluktan ve korkudan kurtulma, düĢünce ve ifade, vicdan özgürlüklerinin insanlığın dört temel özgürlüğü olduğu ve bu özgürlüklerin bütün dünyada gerçekleĢeceği mesajı dünyada geniĢ yankılar buldu. Bu mesajı, Roosevelt ile Churchill‟in 1941 yılında hazırladıkları Atlantik Belgesi izledi. Bu belge, Atlantik Temel Yasası‟nda savaĢ sonrası kurulacak yeni düzende izlenecek temel ilkeler arasında, herkese daha iyi toplumsal koĢullar sağlanmasını amaçlayan ve insanın temel özgürlüklerinin ekonomik ilerleme ve sosyal güvenlik yönünde geniĢlemesi dileğini açıklayan ilkeler vardı. 110 Aynı amaca yönelik çabalar, 1942‟deki BirleĢmiĢ Milletler Deklarasyonu, 1944‟deki Dumbarton Oaks toplantıları, gibi aĢamalardan geçtikten sonra 26 Haziran 1945‟ta San Fransisco‟da imzalanan BirleĢmiĢ Milletler ġartı ile amacına ulaĢtı. BM ġartı insan haklarının evrenselleĢmesinde bir dönüm noktası teĢkil etmiĢtir. 111 Ġnsan haklarını evrensel özellik kazanması ancak pek çok devlet tarafından onun resmen bir sözleĢmeyle kabul etmesiyle gerçekleĢmiĢtir. 24 Ekim 1945‟de BM SözleĢmesine 108 Mumcu, Ġnsan.. , s.100-1 Kapani, Ġnsan Haklarının Uluslararası Boyutları, 2. Baskı., Bilgi Yayınları, Ankara 1991, s.20. 110 Kapani, a.g.e, s.21 .. 111 Kapani, a.g.e., s.22 109 47 girilmesiyle Ġnsan Hakları resmi anlamda temel ilke olarak tanınmıĢtır. Bunu 1948‟de Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesinin kabul edilmesi ve daha sonra da 1966‟da ikiz sözleşmeler olarak da bilinen Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesi, Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası SözleĢmesi ve bu SözleĢmeye çerçevesinde yapılan ilk seçimlik Protokol izlemiĢtir. Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, otuzun üzerinde özgürlük ve hak belirlemektedir. Bildirge bu hakların korunmasını, nihai olarak elde edilecek bir standart olarak değerlendirmektedir. Bazı hükümetler ve bilim adamları Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi‟ndeki bazı Ġnsan Haklarının “Jus cogens” (devletlerin azaltma yetkisinin olmadığı temel bir yasa; evrensel olarak kabul edilen bir kural) karakterine sahip olduğu düĢüncesini taĢımaktadır. Bu evrensellik, 1948 yılında sadece Batı devletlerince değil aynı zamanda Çin, Sovyetler Birliği, ġili ve Lübnan gibi ülkelerin temsilcileri tarafından da formüle edilip onaylanmasıyla vurgulanmıĢtır. Ayrıca Bildirge karĢı oy kullanılmaksızın sadece sekiz (8) çekimser oyla itirazsız kabul edilmiĢtir. Klasik uluslararası hukuk doktrinine göre “Devrimci” nitelikte olan bu geliĢmenin ürünü olarak ortaya çıkan 1948 tarihli Ġnsan Hakları Evrensel Bildirisi, devletler açısından bağlayıcılık ve yaptırım gücünden yoksun olmasına rağmen 112 moral niteliği açısından oldukça önemlidir. Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesini, Bildirgeye hukuki bağlayıcılık kazandırma amacına yönelik Ekonomik ve Toplumsal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesi (1966) ve Sivil ve Siyasi Haklar Uluslararası SözleĢmesi (1966) izledi. Ġnsan Hakları Evrensel Bildirisinin kabul edilmesi esnasında, Suudi Arabistan, Güney Afrika ve bazı Doğu Bloku ülkelerinin çekimser oy vermesi dıĢında tüm ülkelerin oybirliğinin sağlanması önemlidir. Bu durum, insan haklarında normatif bir evrenselliğin varolduğu düĢüncesini doğrular niteliktedir. Ancak, uygulama gözönüne 113 alındığında Leuprecht‟in, Orwell‟in 1984 isimli romanından uyarladığı doublethink ve doubletalk kavramlarının, insan hakları konusunda genel bir davranıĢ tarzı olduğu eleĢtirisinin haklılık payı içerdiği görülecektir.114 Yine de, BM‟nin insan haklarını korumada uluslararası asgari standartları kodifiye etme ve yürütme çabalarının, insan haklarının evrenselleĢmesinde ve uluslararası hukukun insanileĢtirilmesinde merkezi 112 Füsun Üsten, “Ġnsan Hakları TartıĢmalarında StandartlaĢma-Rölativizm Ġkilemi”, Toplum ve Bilim, Sayı.46-47, 1989, s.143 113 Donnelly, Teoride ve.. , s.11,14 48 bir rol oynadığını söylemek mümkündür. 115 Yüzyılımızda insan hakları tarihin ilk evrensel ideolojisi haline gelmiştir. Dini, siyasi, felsefi ve iktisadi idealler dünyanın farklı bölgelerinde bağlılar, taraftarlar bulmuĢken, insan hakları kavramı, içeriği konusundaki farklı anlayıĢlara rağmen dünya çapında kabul gören bir ideali temsil etmektedir. 116 1950 ve 1960‟larda BirleĢmiĢ Milletlere birçok ülke daha katılmıĢtır. Bu yeni üyeler de Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi‟ndeki ilke ve idealleri onaylamıĢlardır. Bu taahhüt, 1968‟deki BM Ġnsan Hakları Konferansı‟nda kabul edilen Tahran Resmi Bildirisi‟nde belirtilmiĢtir. 60 tanesinin Batı Grubu‟na dâhil olmadığı 85 devletin kabul ettiği Bildiriye göre: “Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi bütün insanların reddedilemez ve dokunulamaz hakları konusunda dünya halklarının ortak anlayıĢını ortaya koymakta ve uluslararası toplumun üyeleri için bir yükümlülük getirmektedir.” 171 devletin katıldığı 1993 Ġnsan Hakları Ġkinci Dünya Konferansı‟nın sonucu olan Viyana Bildirisi ve Eylem Programı, Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi‟nin önemini tekrar vurgulamıĢ ve Bildirgenin kendi terminolojisini kullanarak Bildirgenin, bütün insanlar ve bütün milletler için ortak bir baĢarı standardı ortaya koyduğunu ifade etmiĢtir. ġu açıklama, 26 Kasım 1990‟da 45. BM Genel Kurulu Üçüncü Komitesi‟nde yapılmıĢtır ve AT/AB (Avrupa Topluluğu/Avrupa Birliği) ve üye Devletlerin insan haklarının evrensel olması gerektiği düĢüncelerini göstermektedir: “İnsan Haklarının evrenselleşmesi ve dünyadaki bütün insanların özgürlük ve mutluluğu için gerekli tüm koşulların yerine getirilmesine katkıda bulunmak, Avrupa Topluluğu ve üye Devletlerin isteğidir.” Ġnsan Haklarının evrenselleĢtirilmesi, 1993 Dünya Ġnsan Hakları Konferansı sırasında ve sonrasında ve halen yoğun bir tartıĢma konusudur. Viyana Belgesi insan haklarının evrenselliğinin “tartıĢma konusu” dahi olamayacağını belirtmiĢtir. Belge ayrıca “Tüm insan hakları evrenseldir” demiĢ, fakat “Milli ve bölgesel özelliklerin ve çeĢitli tarihi, kültürel ve dini geçmiĢlerin olduğu da unutulmamalıdır.” diye eklemiĢtir. Fakat Viyana Belgesine göre bu takdire bırakılan sınırlı ulusallık, 114 Leuprecht”ten aktaran, Üsten, “Ġnsan Hakları..”, s.144 Weissbrodt, “Human Rights:.. “, s.6 116 Weissbrodt, a.g.m., s.1 115 49 “Siyasi, ekonomik ve kültürel sistemlerine bakılmaksızın” devletleri bütün insan haklarını koruma görevinden muaf tutmamaktadır. Ayrıca, Ġnsan Haklarının evrenselliği konusunda, uluslararası insan hakları sözleĢmelerinin artan onaylama sayılarına bakılabilir. 1 Haziran 1998 yılı itibariyle Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesi 137, Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası SözleĢmesi 140 devlet tarafından onaylanmıĢtır. Bazı diğer BM sözleĢmeleri ve Uluslararası ÇalıĢma Örgütü (ILO) sözleĢmeleri de birçok devlet tarafından, bazen hemen hepsi tarafından onaylanmıĢtır. Örneğin, 1989‟da kabul edilen Çocuk Hakları SözleĢmesi 1 Haziran 1998 itibariyle 191 devlet tarafından onaylanmıĢtır.117 10. Ġnsan Haklarının Sınıflandırılması Ġnsan hakları hukuk literatüründe genellikle “anayasal haklar” veya “temel hak ve özgürlükler” biçiminde ifade edilmektedir. Bunlar insan haklarını hukuksal çerçeveye oturtan kavramlardır. ġurası da var ki insan haklarının tümü her zaman anayasallaĢtırılmıĢ olmadığı gibi, her anayasal veya temel hak da insan hakları sınıfına girmeyebilir. Anayasal haklar tanımlarının değiĢken olması, nitelikleri nedeniyle, normatif değer ve bağlayıcılıkları bakımından da önemli farklılıklar gösterirler.118 Ġnsan haklarının sınıflandırılması çalıĢmalarında temel sorun insan hakları ile genel olarak haklar arasındaki temel ayrımı fark edememektir. Bu yüzden bu tür tasniflerin insan haklarının özgürlüğün bir türevi oldukları gerçeğinin göz önüne alınarak değerlendirilmeleri gerekmektedir. Ancak her Ģeye rağmen insan haklarını bir liste haline getirme giriĢimleri her zaman olagelmiĢtir. Zaman zaman insan haklarının değiĢik bakıĢ açılarıyla tasnif edildiklerini görmekteyiz. Bu sınıflandırmalardan bazıları Ģunlardır: “Negatif-pozitif statü haklar” sınıflandırması, “Tarihsel/1. 2. ve 3. KuĢak Haklar” sınıflandırması, “Klasik Ve Sosyal Haklar” sınıflandırması, “Temel ve Esas Haklar” sınıflandırması, “Bireysel ve Toplu Haklar” sınıflandırması 117 118 Ġnsan Hakları Referans...,s.22-23. Erdoğan, Anayasal Demokrasi, s.146. 50 a) “Pozitif-Negatif Statü” Haklar Sınıflandırması Hukukta temel haklarla ilgili olarak yapılan geleneksel bir tasnif , hakların üç kategoriye ayrılması esasına dayanmaktadır: 1- Negatif statü hakları, 2- Aktif statü hakları, 3- Pozitif statü hakları. Bu haklara sırasıyla koruyucu haklar, katılma hakları ve talep hakları denilmektedir. Burada pozitif-negatif statü hak sınıflandırması ile ilgili çeĢitli eleĢtirel görüĢlere ayrıntılı olarak değinilmeyecektir. Ancak yalnızca Ģunu hatırlatmakta fayda vardır. Negatif ve pozitif haklar ayrımının kavramsal olarak tutarlı olmadığını, aslında negatif olarak nitelenen hakların da devletin hem pozitif eylemini gerektirdiğini, hem de kısıtlanması gerektiğini söyleyen görüĢler de bulunmaktadır.119 (1) Negatif Statü Hakları/Koruma Hakları Negatif statü hakları kısaca, devlet müdahalesine karĢı güvence altına alınması ve siyasi iktidar karĢısına korunması gereken hakları ifade eder. Yani bu kategoriye giren haklar, ancak devletin bunlarla ilgili negatif davranmasıyla yani hareketsiz kalmasıyla, kaçınması veya karıĢmamasıyla sağlanabilir. Bu haklar kiĢilere siyasi baskıdan korunmuĢ, dokunulmaz, güvenceli bir özel alan sağlarlar. Bu yüzden bu haklara “koruyucu haklar” da denir. Geleneksel sivil haklar (civil rights) bu niteliktedir. 1982 Anayasası‟nın “Temel Hak ve Ödevler” baĢlıklı ikinci kısmının ikinci bölümündeki “KiĢinin Hakları ve Ödevleri” bölümünde negatif statü hakları yani koruyucu haklar düzenlenmiĢtir. Bu haklar barıĢçı, medeni ve özgür bir toplumsal hayatın temelini oluĢturur. Hayat, kiĢi dokunulmazlığı, ifade özgürlüğü, din ve vicdan özgürlüğü, dernek özgürlüğü, toplantı ve gösteri özgürlüğü hakları bunlardan baĢta gelenleridir. 120 (2) Aktif statü hakları/Katılma Hakları Aktif statü hakları ise, vatandaĢların siyasal iktidarın oluĢumuna ve kullanımına katılmasını sağlayan haklardır. VatandaĢlar kendilerini devlet karĢısında aktif hale getiren bu haklar sayesinde siyasi karar alıcıları ve siyasi idari kararları etkileyebilirler. Kısaca aktif statü hakları kiĢilerin yönetime gönüllü katılmalarına olanak veren siyasi nitelikte ki haklardır. Bu haklar genellikle ilgili devletin vatandaĢlarına sağlanan haklardır. Anayasalar çoğu zaman vatandaĢ olmayanları 119 120 Erdoğan, a.g.e., s.148. Erdoğan, a.g.e., s.147. 51 katılma haklarının çoğundan yoksun bırakırlar. Aktif statü haklardan baĢlıcası seçme ve seçilme, siyasi parti kurma ve bunlara üye olma hakkı ve dilekçe hakkıdır. Ayrıca ifade özgürlüğü, dernek ve toplanma özgürlükleri gibi bazı haklar da doğrudan doğruya siyasi nitelik taĢımasa bile vatandaĢların siyasi ve idari yönetimi etkilemelerini sağlarlar. 1982 Anayasasında Siyasi Haklar ve Ödevler baĢlığı altında aktif statü haklar yer almaktadır. Siyasi haklar ancak demokratik rejimlerde güvence altındadırlar.121 Örneğin Saddam Hüseyin‟in BaĢkanı olduğu Irak Cumhuriyeti‟nde de seçimler yapılmakta ve halk seçimlere katılabilmektedir. Ancak seçimlerde kullanılan oylar açıktan kullanılıp gizlice sayıldıktan sonra, seçme hakkının tam olarak kullanılabildiği söylenemez. (3) Pozitif statü hakları/Ġsteme Hakları Pozitif statü haklar kategorisinde sosyal haklarla bazı kültürel haklar yer alır. Bu hakların “pozitif” olarak nitelenmesinin nedeni sağlanmalarının devletin kalmasına değil, aksine olumlu edimlerde bulunmasına bağlı olmasıdır. Yani devletin kiĢileri kendi haline bırakmak yerine, onlarla aktif olarak ilgilenmek durumundadır. ÇalıĢma, konut, eğitim, iĢ güvencesi ve sosyal yardım bu nitelikteki haklardan baĢlıcalarıdır.122 b) Tarihsel Sınıflandırma Zamanımızda, insan haklarının tarihsel geliĢimi çerçevesinde, insan haklarının birinci, ikinci ve üçüncü kuĢak haklar Ģeklinde gruplandırıldığını görüyoruz. Birinci KuĢak Haklar, medeni ve siyasi haklardır. Ġkinci KuĢak Haklar, ekonomik, sosyal ve kültürel haklardır. Üçüncü KuĢak ya da DayanıĢma Hakları, barıĢ içinde yaĢama, temiz bir ortamda yaĢama hakkı, insanlık mirasından eĢit bir Ģekilde yararlanma vb. haklar olarak tanımlanmaktadır. Uzun süreden beri var olan kendi geleceğini tayin etme hakkından baĢka üçüncü kuĢağa ait tek hak, bugüne kadar resmi Ġnsan Hakları statüsü verilen “Kalkınma-GeliĢme Hakkı”dır. AB ve üye ülkeler, geliĢme hakkını, Ġnsan Hakları kavramının bir parçası olarak açık bir Ģekilde kabul etmiĢtir. Buna göre temel hak ve özgürlükler üç guruba ayrılmaktadır; (1) Birinci KuĢak Haklar / Medeni ve Siyasi Haklar 121 122 Erdoğan, a.g.e., s.148. Erdoğan, a.g.e., s.148. 52 Klasik ya da temel olarak adlandırılan “KiĢi özgürlükleri ve siyasal haklar”, büyük ölçüde aristokrasi-burjuvazi çatıĢmasından kaynaklanan haklardır. Bu iki kesim arasındaki çatıĢma daha çok siyasi haklar alanında yaĢanmıĢ ve burjuvazinin mücadelesi sonucunda özgürlük ve eĢitlik kavramları ortaya çıktı.123 Birinci kuĢak haklar, Can ve mal güvenliği, din ve vicdan özgürlüğü, düĢünce ve ifade özgürlüğü ve siyasi hakları kapsamaktadır. 19. Yüzyılda doğan anayasacılık akımı ve bunun sonucu hazırlanan Anayasalar burjuvazinin elde ettiği toplumsal ve siyasal avantajları hukukileĢtirdi. Böylece Birinci KuĢak haklar Fransız ve Amerikan Devrimlerinden doğmuĢlardır. 124 (a) Medeni Haklar Listesi Bu grupta yer alan haklar arasında, yaĢam hakkı, kiĢinin özgürlüğü ve güvenliği ile insanlara fiziksel Ģiddet uygulanmasına, iĢkenceye ve hükümetler tarafından insanlık dıĢı muameleye, keyfi gözaltına almaya, tutuklu bulundurmaya, sürgüne, köleliğe karĢı koruma önlemleri alınmasına, kiĢinin mülkiyet hakkına ve özel hayatına müdahale etmeye, kiĢilerin seyahat özgürlüğüne, düĢünce, vicdan ve din özgürlüğüne ait konuları kapsayan “bireysel haklar” olarak tanımlanan haklar bulunmaktadır. (b) Siyasi Haklar Listesi Bu haklar arasında, ifade özgürlüğü, dernek kurma ve toplantı özgürlüğü, ülke yönetiminde rol alma hakkı, oy verme ve belirli dönemlerde doğru bir Ģekilde ve gizli oyla yapılan seçimlere katılma hakkı bulunmaktadır. (2) Ġkinci KuĢak Haklar / Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar / Toplu Haklar) (a) Ekonomik ve Sosyal Haklar Ekonomik ve Sosyal Haklar, Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesinin 22 ile 26. maddeleri arasında sıralanmaktadır ve bu haklar refah ve kalkınma için gerekli koĢulları sağlamaktadır. Bu haklar arasında, kiĢilerin istediği iĢte çalıĢması, adil bir ücret ve çalıĢma saatlerinin makul bir Ģekilde sınırlandırılması, sendika hakkı, sağlık yardımından yararlanma hakkı, sosyal hizmetler de dâhil yeterli standartlara sahip bir 123 Bülent Tanör, Anayasa Hukuku‟nda Sosyal Haklar, May Yay., Ġstanbul, 1978, s.45, Bknz, Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku, Ġnsan Haklarının Hukuksal Yapısı, Afa Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.28 124 Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku, s.28. 53 yaĢama ve eğitim hakkı yer almaktadır. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesinin 6 ve 14. maddeleri arasında sayılan haklar da bu kapsamdadır. 125 (b) Kültürel Haklar Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, 27 ve 28. maddelerinde kültürel haklar sayılmaktadır. Toplumun kültürel yaĢamına serbestçe katılma, bilimsel geliĢmelerden yararlanma hakları ile bilimsel, edebi ve artistik eserlerden kaynaklanan maddi ve manevi menfaatlerin korunması hakkı. Yine Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesinin 15. maddesi ile Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası SözleĢmesinin 27. maddesinde sayılan haklar bu kapsamdadır.126 (3) Üçüncü KuĢak Haklar / DayanıĢma Hakları Yüzyılımız, insan haklarının üçüncü kuĢağı olduğu iddia edilen Kollektif Hakların literatüre giriĢine tanıklık etmiĢtir. Ġnsan haklarının yaygınlaĢtırılabilirlik özelliğini ileri sürmeye götürebilecek ek bir geniĢleme evresini oluĢturduğu iddia edilen127 toplumun veya “halk”ın kolektif hakları olarak nitelendirilen bu kategorideki “hak”lar “insan haklarının üçüncü kuĢağı” olarak adlandırılmaktadır. 128 Ġnsan haklarını, tarihsel geliĢim sürecine göre sınıflandırma çabalarının bir ürünü olarak bu “hak”lar, “üçüncü kuĢak” insan hakları olarak sunulmaktadır. 129 Bu düĢünceye göre, özgürlük düĢüncesine dayanan “birinci kuĢak” sivil ve siyasal hakların, eĢitlik düĢüncesine dayanan “ikinci kuĢak” iktisadi ve sosyal haklar ile desteklenip tamamlanması gibi, dayanıĢmaya dayanan “üçüncü kuĢak” haklar da ilk iki kuĢak hakları, insan haklarının “dinamik” özelliğinin bir sonucu olarak takip etmekte ve tamamlamaktadır. Bu kategorideki haklar “halkların hakları” olarak da adlandırılmaktadır. Bu adlandırmada formülasyonlara “birey” yerine “halklar” kavramları yerleĢtirilmektedir. 130 Ancak, “halkların hakları” kavramının zayıflığı üzerinde literatürde oldukça çok tartıĢma vardır. En temel eleĢtiri klasik insan hakları anlayıĢında insan haklarını 125 Bknz. ġeref Ünal, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi, TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, Ankara, 1995, s.473-482. 126 Ünal, a.g.e., s.460,478. 127 Mourgeon, Ġnsan.. , s.13 128 Kaboğlu, Özgürlükler.. , s.31 Vasak”tan aktaran Donnelly, Teoride ve.. , s.153 129 Kaboğlu, a.g.e, s.31-2 130 Bu görüĢü savunan isimler için Bknz. Özdek, Çevre.. , s.40, 215 nolu dipnot 54 bireylerin hakları olduğu, halk kavramının ise belirsiz olduğudur. 131 Yine, uluslararası alanın gerçek aktörlerinin devletler olduğu, dolayısıyla bu kavramın kullanılmasının yerinde olmadığı, 132 böyle bir kavramlaĢtırmanın, güvence mekanizmasını oluĢturmanın zorluğundan dolayı bireylerin insan hakları ihlallerine meĢruluk sağlamada kullanılabileceği133 gibi eleĢtiriler yöneltilmektedir. Ancak kavrama yöneltilen eleĢtirilerin odak noktası, bireylerin haklarına ve uluslararası insan hakları hukukunun doğasına zarar verme korkusudur. 134 Özdek‟e göre, Üçüncü KuĢak haklar, Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında ortaya çıkan iki bloklu dünyadaki bloklararası rekabetin, siyasal, sosyal, teknolojik, ekonomik ve Üçüncü Dünya ülkeleriyle iliĢkiler düzeyindeki yansımalarıdır. BarıĢ hakkı ve silahsızlandırılmıĢ bir dünyada yaĢama hakkı soğuk savaĢ döneminin göz önüne alınmasının sonucudur. Halkların kendilerini özgürce belirleme hakkı, insani yardım hakkı ve geliĢme hakkı, ülkeler arasındaki geliĢme dengesizliğinin bir sonucu olarak, sömürgeciliğe ve yeni-sömürgeciliğe bir tepki içermektedir. 135 DayanıĢma kavramı ile temellendirildiği için DayanıĢma Hakları olarak da adlandırılan Üçüncü kuĢak haklar, dört baĢlık altında sıralanmaktadır: BarıĢ hakkı, GeliĢme hakkı, Çevre hakkı, Ġnsanlığın ortak malvarlığına saygı hakkı. Kaboğlu, bu hakları Ģöyle formüle etmiĢtir: “BarıĢ Hakkı, bir yandan herkesin savaĢ suçlarına karĢı insanlığa ve barıĢa karĢı suçlarla mücadele hakkını içerir; öte yandan, Ģiddet ve terörizme karĢı korunma hakkı ile yığınsal yıkım silahlarının yasaklanması biçiminde silahsızlanma hakkını da kapsamına alır. GeliĢme Hakkı, herkesin kiĢiliğini serbestçe geliĢtirme hakkı ve her topluluğun kültürel kimliğine saygı gösterilmesini isteme hakkı olarak ifade edilebilir. Her varlığın ve insan grubunun bütünsel geliĢimini hedef alan bu hak, bireysel ve toplu ilerleme araçlarına eĢit giriĢi gerekli kılar. Çevre hakkı, özellikle devletlerin, yaĢamın doğal koĢullarına zararlarını önlemek, sonra cezalandırmak için gerekli tüm önlemleri alma ve daha genel biçimde, her insanın ve bütün insanların sağlıklı ve ekolojik olarak dengeli bir çevre hakkına saygı içinde eĢya ve malların kullanımını düzenleme yükümlülüğünü öngörür. Ġnsanlığın ortak malvarlığına saygı 131 Sieghart”tan aktaran, Özdek, a.g.e., s.40 Tomuschat”tan aktaran, Özdek, a.yer 133 Sieghart”tan aktaran Özdek, a.g.e., s.40-1 134 Kardos”tan aktaran, Özdek, a.g.e, s.41 135 Özdek,Çevre Hukuku, s.3 132 55 hakkı ise, hiç kimsenin bu ortak malvarlığı üzerinde münhasır bir mülkiyet hakkı talep edememesi olduğu denli, bu malvarlığı üzerinde herkesin toplu ve eĢit olarak kullanma hakkını ifade eder.” 136 Toplumun veya “halk”ın sahip olduğu ve “dayanıĢma” temelinde yükseldiği öne sürülen bu kolektif hakların oluĢum sürecini besleyen etmenler olarak, özellikle, teknolojik-bilimsel geliĢmeler sonucunda ortaya çıkan sorunlar (nükleer yayılma, denetimsiz sınai üretimin yolaçtığı çevre sorunları), 2. Dünya SavaĢı sonrasında birçok Üçüncü Dünya ülkesinin sömürge yönetimlerinden kurtulup bağımsızlıklarına kavuĢmasının akabinde kalkınma sürecinde gündeme gelen geliĢme sorunları ve iki büyük savaĢ yaĢanmasının ardından hak talebine dönüĢen barıĢ isteği sayılmaktadır. Bu anlayıĢın ulusal ve uluslararası belgelerde yansımalarına rastlanmaktadır. Ulusal planda bazı anayasalarda bu hakların normatif düzeyde ele alındığı görülmektedir. Ġspanya Anayasası geliĢme ve çevre haklarını gündeme getirirken, 1940 Fransa Anayasası‟nın önsözünde ve 1961 Türkiye Anayasası‟nda geliĢme hakkına, 1940 Japonya Anayasa‟sında barıĢ hakkına değinilmektedir.137 1982 yılında BM Ġnsan Hakları Üçüncü Paktı Öntasarısı ile çevre hakkı, geliĢme hakkı, barıĢ hakkı ve insanlığın ortak mal varlığına saygı hakkı formülasyonu gündeme gelmiĢtir. 1986 tarihli BM Genel Kurulu Bildirisinde geliĢme veya kalkınma insan hakkı olarak geçmiĢ, 1989 tarihli La Haye Bildirgesi ile 24 devlet bu hakların somutlaĢtırılması yolunda adım atmıĢ ve 1993 tarihinde Viyana‟da düzenlenen “Dünya Ġnsan Hakları Konferansı‟‟nın Bildirge ve Eylem Programı‟nda yeni haklar doğrulanmıĢ ve formüle edilmiĢtir. Uluslararası planda, DayanıĢma Haklarını en kapsamlı ve açık bir Ģekilde insan hakları olarak tanıyarak deklare eden belge, Afrika Ġnsan ve Halklar Hakları ġartı‟dır. Asmarom Legesse‟nin “Ġnsan Hakları Evrensel Bildirisi‟ni yazanlar yalnız baĢına Afrikalılar olsaydı, muhtemelen, toplumların haklarına bireylerinkilerin üstünde yer verir ve bu fikirlerin bugün ifade edildiklerinden tamamen farklı bir kültürel dil kullanırlardı.”138 diyerek iĢaret ettiği Afrikalıların, toplumu bireyden öncelikli bir konumda gören insan hakları anlayıĢları ile uyuĢan 139 bu belgede, halkların varolma hakkına, doğal zenginlikleri ve kaynakları üzerinde özgürce 136 Ö.Ġbrahim Kaboğlu,“İnsan Hakları Üzerinde Yeniden Düşünmek”, Argumentum, S.17, 1991, s.255 137 Kaboğlu, a.yer 138 Aktaran Donnelly, Teoride ve.. , s.65 56 tasarruf edebilme hakkına, geliĢme ve insanlığın ortak malvarlığından yararlanma hakkına, çevre ve barıĢ hakkına sahip olduğu vurgulanmaktadır.140 Üçüncü kuĢak haklara yönelik eleĢtirilerin odak noktası, bunların hak değil ideal olabilecekleri, çünkü bir hakkın taĢıması gereken, öznesinin, konusunun belirli ve somut olması gibi nitelikleri taĢımadıkları gibi korunmalarının da mümkün olmamasıdır. Buna göre, bu „hak‟ların hukuksal normlar meydana getirmeleri mümkün değildir. 141 Üçüncü kuĢak hakların diğer haklara göre önceliğini savunan Kaboğlu‟na göre, bu hakların kabul edilmesi için insan hakları düĢüncesinde yeni yaklaĢımların kabul edilmesi gerekmektedir. Öncelikle insan haklarına geleneksel bakıĢı yansıtan “bireysel haklar” düĢüncesi yerini hakları “iliĢki özgürlükleri” olarak değerlendiren düĢünceye bırakmalıdır. Ayrıca hakların hukuki niteliklerine yöneltilen itirazlar da geçersizdir. Üçüncü kuĢak hakların özneleri devletler, bireyler, bütün insanlık hatta çevre hakkı söz konusu olduğunda, gelecek kuĢaklar; muhatapları ise, devlet, öteki kamusal kuruluĢlar, birey, birey toplulukları, kısaca herkestir. Ayrıca, kolektif haklar muarızlarının ileri sürdüğü gibi soyut talepler değildirler. DayanıĢma hakları pozitifleĢme, yani norm-öncesi aĢamadan norm aĢamasına geçme sürecindedirler. Kimi ulusal ve uluslararası belgelerde tasdik ediliyor olmaları bunun göstergesidir. Kaboğlu, kolektif hakların ilk iki kuĢak haklar açısından temel nitelikte olduğunu, bu hakların olmaması durumunda hakların ilk iki kuĢağının “sözde” kalacağını iddia etmektedir. DayanıĢma hakları, yaĢam hakkı mesabesinde ele alınmalıdır. Kolektif hakları bu nitelikleri dolayısıyla, insan haklarının sert çekirdeği olarak değerlendirmek mümkündür.142 Kaboğlu, yeni hakların ilk iki kuĢak haklardan daha özellikli olduğunu da iddia etmektedir. Temel-temel olmayan haklar, yerel-evrensel haklar, amaç- araç özgürlükler ayrımlarında, kolektif haklar “temel, amaç ve evrensel” sıfatlarının hak edecek niteliktedir.143 139 Afrika”da genel kabul gören, toplumu bireye önceleyen bu anlayıĢ için Bknz. Donnelly, a.g.e., s.60-2 Aktaran Kaboğlu, “Ġnsan Hakları..”, s.254 141 Bu eleĢtiriler Ġnsan Haklarının Kapsamı baĢlıklı alt bölümde ayrıntılı bir Ģekilde yer aldığı için burada tekrar edilmeyecektir. 142 Kaboğlu, “Ġnsan Haklarının..”, s.255-6 143 Kaboğlu, a.g.m., s.257, 55 sayılı dipnot 140 57 Üçüncü kuĢak haklardan, Çevre Hakkı, Ġnsanlığın Ortak Malvarlığına Saygı Hakkı, GeliĢme Hakkı, BarıĢ Hakkı baĢlıca dayanıĢma haklarındandır.144 Bu haklara “yeni haklar” da denilmektedir. Çağımızın teknolojik geliĢmelerinden etkilenen ve bu geliĢmeye paralel olarak ortaya çıkan haklar, temiz bir çevrede yaĢama hakkı, bilgisayar verilerine karĢı özel hayatın korunmasını isteme hakkı, sanat ve bilim özgürlüğü, tüketici hakkı, tıbbi ve biyolojik geliĢmelere karĢı korunma gibi haklar da üçüncü kuĢak haklardır ve bu haklar sürekli geliĢmektedir. Ġnsan haklarını çeĢitli haklardan oluĢan bir katalog olarak da düĢünebiliriz. Avrupa Birliği tarafından hazırlanmakta olan Temel Haklar SözleĢmesinde de onurlu yaĢama hakkı, özgürlük, eĢitlik, dayanıĢma, vatandaĢlık hakları, adli haklar ana baĢlıklar altında tüm bu haklar güvence altına alınmıĢtır. Ancak bunların hepsinin özeti, insanların eĢit, özgür ve onurlu yaĢama hakkı olarak ifade edilebilir. Genel olarak insan hakları, siyasal iktidar ya da kamu gücünü kullananlara karĢı insanın korunması biçiminde ortaya çıkmıĢ ise de, zamanımızda insan hakları konusunda önemli bir tehlike de, insanların yaĢama hakkını tehdit ve yok eden terördür. Bu konuda gerek ulusal düzeyde gerek uluslararası iĢbirliği içinde mücadelenin sürdürülmesi yaĢamsal önemdedir. c) Diğer Sınıflandırmalar (1) Klasik ve Sosyal Haklar Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟nde kullanılan sınıflandırmalardan birisi, “Klasik Haklar” ve “Sosyal Haklar”dır. Klasik Haklar, medeni ve siyasal hakları kapsamaktadır ve asıl amacı birey karĢısında devletin gücünü sınırlandırmayı sağlamaktır. Sosyal Haklar, ekonomik, sosyal ve kültürel hakları içermektedir. Bu haklar, istihdam, eğitim, sağlık gibi insan geliĢimi için gerekli olan koĢulları yaratmak amacıyla hükümetlerin aktif bir Ģekilde müdahalede bulunmasını gerektirmektedir. Diğer bir deyiĢle Klasik Haklar hükümetlerin belirli hareketlerden kaçınma yükümlülüğü getirmesine karĢılık, Sosyal Haklar belirli güvenceleri sağlamak için hükümetlerin harekete geçmesi yükümlülüğünü getirmektedir. Hukukçular Klasik Hakları genellikle belirli bir sonucu elde etmek için bir görev olarak, Sosyal Hakları 144 Ö.Ġbrahim Kaboğlu, DayanıĢma Hakları, TODAĠE Ġnsan Hakları AraĢtırma ve Derleme Merkezi Yayını, Ankara, 1996, s.11. 58 da amaca ulaĢmaya yardımcı olacak aracı sağlamada bir görev olarak açıklamaktadır. Klasik ve Sosyal Haklar arasındaki ayrım, çok da katı bir Ģekilde yorumlanmamalıdır. Hükümetleri belirli hareketlerden kaçınmaya yükümlü kılan Klasik Haklar vardır. Ancak bir güvence yükümlülüğü getiren Klasik Haklar da vardır. Birçok medeni ve siyasi hak, hükümetler tarafından büyük yatırımlar yapılmasını gerektirmektedir. Örneğin adil yargılanma hakkı, iyi eğitimli yargıçları, savcıları, savunma avukatlarını, polis memurlarını, yeterli cezaevlerini ve diğer tesisleri gerektirmektedir. Bir diğer yüksek harcamalar gerektiren örnek de seçimlerin yapılmasıdır.145 Diğer taraftan hükümetleri belirli eylemleri yapma konusunda yasaklayan Sosyal Haklar da vardır. Bir örnek, hükümetlerin müdahale etmemek zorunda oldukları, sendika kurma ya da sendika üyesi olma hakkıdır. Tarihsel nedenlerden dolayı bu hak, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesinde daha ayrıntılı bir Ģekilde ele alınmıĢtır. Esas itibariyle sendika kurma ve sendika üyesi olma hakkı, geleneksel olarak klasik hak olarak görülen “dernek kurma ve toplanma hakkı”nın bir uzantısıdır. Bu da, Klasik ve Sosyal Haklar arasında belirli bir noktaya kadar var olan örtüĢmeyi göstermektedir.146 Son olarak belirtmek gerekirse, klasik hakların derhal uygulanabilmesine karĢın, Sosyal Hakların uzun bir zaman sürecinde gerçekleĢtirilebildiği yorumları yapılmaktadır. Avrupa Topluluğu/Birliği ve üye devletler, insan onurunun ancak Klasik ve Sosyal Hakların birlikte var olduğu takdirde korunabileceği anlayıĢı ile her iki gruptaki hakları eĢit önemde gördüklerini çeĢitli vesilelerle açıkça ortaya koymuĢlardır. “(..) Ekonomik, sosyal, kültürel, medeni ve siyasi hakların geliĢtirilmesi, insan onurunun tam olarak korunması ve bireyin meĢru özlemlerini yerine getirebilmesi için son derecede önemlidir. Sosyal ve ekonomik kalkınma eksikliği ya da herhangi bir ideoloji ya da görüĢ, medeni ve siyasi hakların tanınmamasının gerekçesi olamaz. (..)”147 145 Ġnsan Hakları Referans..., s.16. Ġnsan Hakları Referans..., s.17. 147 Ġnsan Hakları Referans..., s.17. 146 59 Ġnsan Hakları Klasik ya da Sosyal Haklar Ģeklinde kolaylıkla sınırlandırılamamaktadır. Ayrımcılık Yapılmaması ve Sendika Kurma Hakkı gibi hakları sınıflandırmak zordur. (2) Temel ve Esas Haklar Temel Haklar, yaĢam hakkı ve kiĢi bütünlüğünün bölünmezliği gibi haklar olarak görülmektedir. BirleĢmiĢ Milletler içinde, özellikle 1960‟lardan bu yana, çeĢitli sözleĢmeler, deklarasyonlar ve kararlarda açıklandığı üzere kapsamlı bir standartlar sistemi geliĢtirilmiĢ ve böylece insanın geliĢmesini etkileyen kabul görmüĢ haklar ve politikalar Ġnsan Hakları alanına çekilmiĢtir. “Ġnsan Haklarının Ġhlali”, eğer bu tanımlama çok geniĢletilecek olursa öneminden kısmen kaybedebilir. Bu durum, geniĢ Ġnsan Hakları sınıflaması içinde ayrı sınıflandırmalar yapılması ihtiyacını doğurmuĢ, “Gerekli”, “Esaslı”, “Temel” gibi terimler sıklıkla kullanılmaya baĢlanmıĢtır.148 Bazen kullanılan bir yaklaĢım da, ulusal ve uluslararası politikada mutlak öncülük verilmesi gerekli olan bazı Temel Hakları ayırmak için seçilmektedir. Bu haklar arasında, halkın maddi ve maddi olmayan ihtiyaçlarıyla ilgili bütün haklar yer almaktadır. Eğer bu haklar sağlanmazsa, hiç kimse onurlu bir yaĢam süremez. Temel Haklar, yaĢam hakkını, asgari düzeyde güvenlik hakkını, kiĢinin bütünlüğünün korunmasını, kölelik ve benzeri muamele görmemeyi, iĢkence, özgürlüğün gayri meĢru olarak kısıtlanması, ayrımcılık gibi insan onurunu zedeleyen diğer eylemlerden korunmasını kapsamaktadır. Bu haklar ayrıca, düĢünce, vicdan ve din özgürlüğünü, uygun beslenme, giyim ve barınma ile sağlık yardımı ve insanın fiziksel ve ruhsal sağlığı açısından büyük önem taĢıyan diğer gerekli hakları içermektedir. 149 “Katılım Hakları” üzerinde de durulması gerekir. Örneğin kamu yaĢamına seçimler yoluyla katılma hakkı (aynı zamanda bir siyasi hak) ya da kültürel yaĢama katılma burada akla gelebilir. Bu katılma hakları, Temel Ġnsan Haklarının korunmasında gerekli önkoĢullar oldukları için, genellikle Temel Haklar grubuna dâhil haklar olarak görülmektedir. 150 148 149 150 Ġnsan Hakları Referans..., s.19. Ġnsan Hakları Referans..., s.19. Ġnsan Hakları Referans..., s.19. 60 (3) Bireysel ve Toplu Haklar Ġnsan Haklarının amacı bireyin korunması ve geliĢmesi olmasına karĢın (bireysel haklar), bu hakların bazıları gruplar içindeki insanlar tarafından kullanılmaktadır. Bu bizi, toplu olarak kullanılan bireysel haklara getirmektedir. Bu durum özellikle dernek kurma ve toplanma, din özgürlüğü ve en çok da sendika kurma ve sendikalara üye olma özgürlüğü söz konusu olunca geçerli olan bir noktadır. Ġnsan Hakları, kendi dillerini ve kültürlerini korumak amacıyla kurulan etnik ve kültürel gruplar gibi belirli gruplara üyelikle bağlantılı olduğunda, toplu olma özelliği daha da belirgindir. Bireylerden çok halklara ait olduğu kabul edilen Kendi Kaderini Kendisinin Tayin Etme Hakkı, Toplu Ġnsan Haklarının en bilinen örneğidir. (Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası SözleĢmesinin 1. maddesine ve Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesine bakınız). Kendi kaderini tayin hakkının bir Ġnsan Hakkı olarak değerlendirilmesinin nedeni, bu hakkın bireyin geliĢmesi için gerekli bir önkoĢul olarak görülmesidir. Toplu Hakların, evrensel olarak Bireysel Haklar olarak benimsenen yaĢam hakkı, iĢkence görmeme vb. hakları çiğnememesi gerektiği genel kabul gören bir husustur.151 (4) 1982 Anayasasındaki Sınıflandırma Tarihsel geliĢme içinde ilk olarak kiĢi hakları ya da bireysel hakların ortaya çıktığı bilinmektedir. Bunu siyasal haklar ile ekonomik, sosyal ve kültürel haklar izlemiĢtir. Anayasanın da bu konuda öngördüğü sınıflandırma, Koruyucu Haklar (KiĢisel Haklar), Ġsteme Hakları (Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar), Katılma Hakları (Siyasal Haklar) biçimindedir. Anayasa hukuku alanında çalıĢmaları bulunan pek çok anayasa hukukçusu, düĢünür ve uzman, çalıĢmalarında tarihsel sınıflandırmayı temel almıĢtır. Bu çalıĢmada temel hak ve özgürlüklerin aktarılması ve incelenmesi sırasında temel olarak tarihsel sınıflandırma göz önüne alınarak yapılmaktadır. 1982 Anayasası da paralel bir sınıflandırma benimsemiĢtir. Dolayısıyla sonraki bölümde 1982 Anayasasında yer alan sınıflandırma esas alınarak yapılacak bir karĢılaĢtırma ve inceleme daha isabetli olacaktır. 151 Ġnsan Hakları Referans..., s.20. 61 C. Ġnsan Haklarının Tarihsel GeliĢimi 1. Genel Olarak Ġnsan haklarının bir tarihi var mıdır? Fransız siyaset bilimci Jacques Mourgeon bu soruya olumsuz cevap veriyor ve ekliyor: “En azından, bu haklar ne insanlığın ortak bir tarihinden kaynaklanıyor ne de insan türünün bir kısmına özgü olup, evrimsel, çizgisel, anlaĢılabilir bir geliĢimle düzenlenmesi mümkün olan bir tarihe ait durumdalar.” Mourgeon‟a göre, hak talebinin de tarihi yoktur, sadece tarih parçaları vardır. “YükseliĢ ve iniĢleri, zafer ve yenilgi anları, hak kazanımlarının kesin göründüğü durumlardan uzun süreli yok olma safhalarına kadar uzanan uzun dönemler; Ģurada, burada yenilik ve yetkinleĢtirme anları; fakat aynı zamanda bir bölgenin diğerini taklit etmesi; bin yıl önce ilan edilmiĢ olanı bugün ileri sürmek ya da kimilerinin yüzyıllardır öğrettikleri Ģeyi bugün keĢfetmek için yeni kanıtlar ya da kullanıla kullanıla eskimiĢ motivasyonlar bulma anları.” 152 Bu bölümde, insan hakları kavramının tarihsel süreç içinde geliĢimi incelenmeye çalıĢılacaktır. insan hakları kavramının geliĢimini tarihselliği içinde vermeye çalıĢmakla beraber, bu tarihsel panoramanın evrimci/ çizgisel/ ilerlemeci/ birikimci bir tarih felsefesi temel alınarak verilemeyeceğinin farkında olmak gerekir. Çünkü Mourgeon‟un da belirttiği gibi, -varsa- insan haklarının tarihi “...ilerlemeler ve geri çekilmeler arasındaki tekrarların, ardarda dönüp gelmelerin, karĢıtlıkların ve kopuĢların birbirine karıĢması olan ...” çok kaotik görünümlü bir tarihtir. 153 Bu bölümde, insan hakları kavramının 2.500 yıllık serüvenini anlaĢılabilir ve global bir perspektiften görebilmek için , “tarih parçaları”nı bir araya getirerek, geliĢme ve zafer anlarını, kısacası insan hakları tarihinin dönüm noktalarını tespit etmeye çalıĢacağız. Ġnsan hakları düĢüncesi tarihte çok yaygın ve sürekli olarak saldırılara maruz kaldığı için çöküĢ ve yenilgi anlarını tarihçe denememize almayı uygun görmedik. Aksi halde tarihçe denememiz, bir yüksek lisans tezi boyutlarını oldukça aĢacaktı. Belirtmemiz gereken bir baĢka husus, bu tarihçenin “kazanılmıĢ haklar” tarihçesi olduğudur. Esas alınan, insan haklarının Batı‟da geçirdiği oluĢum - bakıĢ 152 153 Mourgeon, Ġnsan.., s.22. Mourgeon, a.g.e., s.22. .. 62 açısına göre keĢif- sürecidir. Örneğin, Ġslam dünyasında insan haklarının nasıl bir tarihsellik geçirdiği konusu, çalıĢmamızın dıĢındadır. Çünkü Ġslam Dünyası‟nda insan haklarının kazanılma/ keĢfedilme süreci görülmemektedir, bu dünya için ancak “VerilmiĢ Haklar”dan bahsetmek mümkündür. Ayrıca, insan haklarının literatüre ve uluslararası belgelere yansıyan yüzü, genellikle batıda Ģekillenen yüzüdür. Bütün bu sebeplerden dolayı, yazılanlar insan haklarının batıdaki geliĢimi ile ilgili olacaktır. Ġnsan hakları ile ilgili bir çalıĢma yaklaĢık 2500 yıllık bir zaman dilimini kapsamak zorundadır. Ġnsan hakları kavramının tarih içinde oluĢum sürecini inceleyebilmek için Eski Yunan uygarlığına kadar gitmek gerekmektedir. Bazı yazarlar Ġnsan haklarının tarihçesini yazmaya, Eski Çin veya Sümer uygarlıklarından baĢlamayı tercih etmiĢ olsalar da154, biz, baĢlangıç noktası olarak, felsefenin odağına insanı yerleĢtirmede öncü olması sebebiyle, Eski Yunan uygarlığını almayı daha doğru buluyoruz. YaklaĢık 2500 yıllık bir zaman diliminde, eĢitsizliğin normal ve olması gereken bir durum olarak görüldüğü Eski Yunan uygarlığından, din, dil, ırk, cins vs. ayrımlar gözetmeksizin bütün insanların eĢit ve eĢit haklara sahip olduğu anlayıĢının egemen olduğu günümüze gelinmiĢtir. Ġnsan haklarının fikri temellerinin oluĢum sürecinin baĢlangıcında, ilk idealler ve fikirler insan hakları kavramı Ģemsiyesi altında değil, eĢitlik, adalet, özgürlük ve benzeri gibi insan hakları kavramına yakın ideallerin ve fikirlerin Ģemsiyesi altında ortaya atılmıĢtır. Ġnsan hakları kavramının formüle edilmesi ve kullanılması ise ancak 200 yıllık bir geçmiĢe sahiptir, yani ilk ideallerin ve fikirlerin dile getirildiği döneme göre oldukça yenidir. 2. Dünyada Ġnsan Haklarının GeliĢimi Ġnsan haklarının dünya tarihi ve özelde de batı uygarlığının tarihsel süreci çerçevesinde değerlendirilmesi konumuz açısından kaçınılmaz olacaktır. Çünkü insan hakları tarihi bir bakıma, batı uygarlığının haklar mücadelesi tarihidir. Detayına girildikçe konunun niçin bu Ģekilde ifade edildiği daha iyi anlaĢılacaktır. ĠĢte 17. ve 18. yüzyıllarda, yeniçağda çağdaĢ insan hakları anlayıĢı, doğal hukuk görüĢünün dinsellikten, tanrısallıktan, ilahilikten kurtulması, laikleĢmesi ile kendisini 63 göstermiĢtir ve toplum sözleĢmesini, sosyal sözleĢme görüĢünü savunan filozofların görüĢleriyle birlikte doruğuna ulaĢmıĢtır. Bunun Fransa'da da J.Jack Rousseau gibi ünlü temsilcileri ve savunucuları vardır. Konuyu biraz daha somutlaĢtırma açısından ilkler bazında, özellikle Orta Çağın ortalarından itibaren feodal toplum düzeninden baĢlayarak, Ġnsan Hakları ile ilgili ilk yazılı belgelerin ortaya çıktığı Ġngiltere'den baĢlayarak somut olarak uygulamada geliĢmelerin hangi doğrultuda olduğunu anlamak için Ġngiltere, Fransa ve Amerika'dan bahsedilecektir. a) Batıda Temel Hakların Ortaya ÇıkıĢı Ġnsan haklarının fiilen güvence altına alınmasıyla ilgili ilk geliĢmeleri Avrupa modern siyasi tarihinde ortaya çıktığını görmekteyiz. Atılan ilk adımlar, her ne kadar insan haklarına fiilen hizmet etmiĢ olsalar da sonuçta, sadece o ülkenin genel Ģartları içerisinde bir takım toplumsal ve siyasi mücadeleler sonucu egemen konumda olanlardan koparılan tavizler Ģeklinde olmuĢtur. Daha doğrusu ilk dönemlerde atılan adımlar bütüncül bir insan hakları anlayıĢının ürünü olmamıĢtır ve bu adımlarda bir “insan hakları” konsepti yoktu. Ġnsan haklarının tarihsel geliĢiminin temelinde bireyin devletle olan iliĢkisi yatmaktadır. Ġnsan akıl sahibi bir varlık olarak, fiziki ve manevi bütünlüğüne yönelik saldırı ve kısıtlamaların önlenmesi, baĢka bir ifadeyle insan haklarının korunması konusunda tarih boyunca düĢünce üretmiĢ, ancak bunların etkili biçimde uygulanmasını henüz elli yıl önce baĢlayan bir süreç içinde baĢarabilmiĢtir. Siyasi gücü elinde tutan kral ve imparatorlar, Kilise otoritesinin desteğini alarak güçlerine güç katmak ve meĢruiyetlerini güçlendirmek amacıyla yönetme yetkilerini Tanrıdan aldıklarını ilan etmiĢlerdir. Dolayısıyla, 16. yüzyılda bile dünyanın yuvarlak olduğu tezini ortaya atmıĢ olan Kopernik ve Galile gibi, pek çok bilim adamı Kilisenin baskısıyla ya görüĢlerinden vazgeçmiĢler ya da engizisyon mahkemesinde yargılanmıĢlar ve hatta diri diri yakılmıĢlardır. Pek çok insan ise Kilise tarafından aforoz edilerek toplumdan dıĢlanmıĢtır. Kilisenin otoritesini tanıyarak toplum üzerindeki baskısına ortak olan ve siyasi gücünü genelde Kiliseye 154 Ġnsan haklarının tarihini Eski Çin ve Sümer Uygarlıklarından baĢlatan örnekler için Bknz. Ünal, ġeref, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi, TBMM KSYK Y, Ankara, 1995 - Mumcu, Ahmet, Ġnsan Hakları & Kamu Özgürlükleri, Ankara: SavaĢ Yayınları., Ankara, 1994. 64 dayandıran kral, insan hakları konusunda herhangi bir talebe ve hatta görüĢe izin vermemiĢtir. Ġnsan haklarının bu Ģekilde ortaya çıkıp belirginleĢmesi yeni yüzyılın Anayasalı Devleti ile birebir ilintilidir. Bu Devlet yapısının kendine has özelliğini oldukça farklı bir siyasal ve toplumsal koĢulların egemen olduğu ortaçağ dünyasının perdesini aralamakla anlaĢılabilir. Toprak sahipleri ve toprağı iĢleyen insanlar, soylular ve köylüler arasındaki iliĢki bu çağın siyasal-toplumsal Ģartlarını oluĢturmaktadır.155 Sadece soylular özgür olarak tanımlanabilirken, diğerleri (Serf) soylulara nazaran daha aĢağı bir tabakada bir koruma ve hizmet iliĢkisi içerisinde yaĢmaktaydılar. Bu Ģartlar içerisinde çetin ve kanlı mücadelelere sahne olunmuĢtur. Orta çağda halk, derebeyi ve krallar arasındaki büyük mücadeleler sonunda yapılan antlaĢmalarla kazanılan haklar, daha sonra temel hak ve özgürlüklerin temelini oluĢturmuĢtur. Bu antlaĢmalar, siyasi iktidarların insan hakları ihlallerine karĢı gerçekleĢtirilen baĢkaldırmalar sonucunda imzalanmıĢlardır. Bu anlaĢmalara/sözleĢmelere sırasıyla değinmekte fayda vardır: (1) Ġngiltere’deki GeliĢmeler Ġngiltere'de Ġnsan Hakları ile ilgili ilk yazılı belgelerden söz edildiği zaman, öncelikle "Magna Charta Libertatum" dan, 1215 tarihli "Büyük Özgürlük Beratı" adını taĢıyan belgeden söz edilir. Bu belgelerin isimlerini sıralamadan önce, bir yaklaĢımı vurgulamakta yarar var. Ġngiliz Hak Belgeleri, yurttaĢları bütün kurumlar karĢısında koruyan somut belgelerdir. Ampirik belgelerdir, soyut değillerdir. Ġngiliz belgelerinde herhangi bir ideoloji söz konusu değildir. Ġnsan Haklarına yaklaĢım konusunda, Amerikan ve Fransız belgelerinden farklı olarak bir ideoloji içermez. O nedenle Ġngiliz Hak Belgelerinin Ġngiltere dıĢında etkisi olmamıĢtır, Ġngiltere ile sınırlı kalmıĢtır. Çünkü soyut insanın hak ve özgürlüklerini tanımayı, güvence altına almayı amaçlayan belgeler değildir. Oysa Fransız ve Amerikan belgeleri (Fransa'daki 1789 Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirgesi) soyut birer bildirgelerdir. Ġngiliz Hak Belgelerinin ortaya çıkmasında, Ġngiliz yargı organlarının çok büyük rolü ve katkısı olmuĢtur. Yani bunların arkasında Fransa'da olduğu gibi herhangi bir mücadelede söz konusu değildir. 155 Zafer Gören, Anayasa Hukukuna GiriĢ, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, Ġzmir, 1999, s. 362. 65 Bunlardan en önemlisi, 63 maddeden oluĢan 1215 tarihli Magna Charta Libertatum (Ġngiliz Büyük ġartı) sadece soyluları kapsamı içine almakla birlikte, öncelikle kiĢinin can ve mal güvenliğini, kralın keyfi müdahalelerine karĢı korumayı amaçlamaktadır. “Her Ģeyden önce, Tanrı‟nın önünde diz çöktük....” diye baĢlar Magna Carta Libertatum.156 M.S.1215 yılında Ġngiltere‟nin ruhani ve dünyevi derebeylerinin, kendilerine bir takım haklar vermesi için Kral Yurtsuz John‟un yakasına yapıĢmalarının ürünü olarak kaleme alınan ve Ġngiliz hürriyet bildirgelerinin öncüsü olarak adlandırabileceğimiz 63 maddelik Magna Carta Libertatum‟un önemi, bir devlet baĢkanının teb‟ası içinden bir gruba karĢı olan davranıĢlarının ilk defa bağlayıcı bir hukuk çerçevesi içine alınmasından, yürütme yetkisinin bir sözleĢme ile sınırlanmasından gelir. Belge, Ġngiliz halkının can ve mal güvenliğinin sağlanması, vergilendirmenin bir düzene bağlanması keyfi yakalama ve orantısız cezaya karĢı bazı güvenceler sağlanması, Kralın ve memurlarının iĢlemlerinin denetlenmesi gibi somut vaatler içermekteydi. Ancak bütün bu vaatlerin yerine getirilmesinde kullanılacak etkin mekanizmaların kurulmamıĢ olması uygulamada bir takım sorunları beraberinde getirmiĢtir. Belgenin taraflarından biri Ġngiliz Kralı, diğeri ise Feodalitenin dini ve dünyevi temsilcileridir. Yani geniĢ kitlelerin hürriyet taleplerinin karĢılanması söz konusu değildir. Belgeye bu yönüyle baktığımızda, insan hakları için tarihi bir dönemeç olduğu yolunda yapılan yorumların abartılı olduğu düĢünülebilir. Ancak belgenin etkisinin zamanıyla sınırlı olmaması ve gelecek nesillerin hak talebinde dayanak noktası olması bu abartılı yorumları makul hale getirebilmektedir. Gerçekten de, kral ile feodaller arasında imzalandığında, Ġngiliz vatandaĢlarının özgürlüklerini belirlemekten çok toplum güçleri arasında bir denge oluĢturan, 157 bir feodalizm manifestosundan baĢka bir anlamı olmayan bu belge zamanla efsaneleĢmiĢ, Ġngiliz halkı da geniĢletici yorumlarla ondan yararlanmayı, takip eden dönemlerde hürriyet alanını geniĢletmek için kullanmayı bilmiĢtir. 158 156 Metin için bkz. Hürriyet Bildirgeleri, Derleyen: Janko Musulin, Çeviren: Necmi Zeka, Ġstanbul: Belge Y., 1983, ss. 17-21. 157 158 Akın, Kamu.. , s.282 Kapani, Kamu.. , s.41 66 Ortaçağda özgürlük iktidardan bağımsızlık anlamına gelmiyor, ayrıcalık, statü hak ile aynı anlama geliyor ve iktidarın pekiĢtirilmesine zemin hazırlıyordu. Buna karĢılık bireylerin henüz genel anlamda hukuksal eĢitliği yoktu. Aksine kiĢi grupları, zümre ve sınıfların basamaklı eĢitlikleri vardı. Bundan sonraki geliĢim 16. yüzyıldaki reform hareketleriyle önemli ölçüde ivme kazandı. Yüzyıl savaĢları diğer adıyla din savaĢları ve iç savaĢlar, insanları canından o kadar bezdirdi ki, hoĢgörü isteğinin ve daha sonra din ve inanç özgürlüğünün ortaya çıkmasını sağladı.159 Bir baĢlangıcı temsil eden Magna Carta Libertatum‟dan sonra Ġngiltere‟de hürriyetlerin sınırlarını geniĢleten birçok ferman, belge, kanun yürürlüğe konmuĢtur. Petition of Rights (1628), Habeas Corpus Act (1679), Bill of Rights (1689) ve Act of Settlement (1701) bu belgelerdendir. Magna Charta'dan çok ayrıntılı bir belge olan, 1628 Haklar Dilekçesi, kapsamlı bir belgedir. Bu maddelerinden bir tanesinde; yasa olmadan özgür bir kiĢinin tutuklanamayacağı, sürgüne gönderilemeyeceği ve kötü iĢleme uğratılamayacağı yazılıdır. Yine benzer düzenlemeler vardır. Hiç kimsenin Magna Charta Libertatum'daki yönteme aykırı olarak, savunması alınmadan tutuklanamayacağı ve hapsedilemeyeceği yazılıdır. Arkasından yine kendi güvenliğini amaçlayan, güvence altına almayı sağlayan keyfi tutuklanmalara karĢı bireyi koruyan ünlü bir belge 1679 yılında "Habeas Corpus" yasası olarak bildiğimiz belge kabul edilmiĢtir. Daha sonra 1689'da "Haklar Bildirgesi" diye çevirebileceğimiz yasaların üstünlüğü ilkesini öngören özel yetkili yargı organları kurma hakkını kaldıran yargı güvencesi, yargı bağımsızlığı alanında önemli bir ilkeyi içeren bir belge olarak kabul edilmiĢtir. Bu belgede ayrıca krala dilekçe verme hakkı da tanınmıĢ ve güvence altına alınmıĢtır ve bu nedenle dilekçe veren vatandaĢların dilekçe verme nedeniyle tutuklanamayacakları öngörülmüĢtür. Demokrasinin beĢiği sayılan Ġngiltere‟de sınıfsal ayrıcalıklar yerlerini Ġngiliz halkının genel haklarına terk etmiĢlerdir. Bu geliĢim sürecinde, Habeas Corpus Act (1679) ve daha sonra Avrupa‟da insan haklarına hizmet eden ilk örnek, 1688 Büyük Devrim sonrası Ġngiliz Parlamentosu tarafından çıkartılan “Haklar Bildirgesi” (Bill of Rights) dir. Bill of Rights‟ın (1689) vatandaĢların temel haklarının kazanılmasında 159 Gören, a.g.e., s. 363. 67 ve bu hak garantilerinin parlamentonun onayı Ģartına bağlamak suretiyle kralın müdahalelerine karĢı güvenceye alınmasında çok önemli etkileri olmuĢtur. Ġlgi çekici olan, daha Tabii Hukuk ekolü tarafından insan hakları düĢüncesi geliĢtirilmeden önce, Ġngiltere‟de insan haklarının bir kısmının pozitif hukuk alanına geçmiĢ olmasıdır.160 Yalnız Ģunu da belirtmek gerekir ki, bu belgeler Amerikan ve Fransız insan hakları bildirgeleri gibi, gerçek anlamda birer hak bildirisi sayılamazlar. Bu fermanlar ve kanunlar Ġngiliz aristokrasinin ve burjuvazisinin, kralın mutlak iktidarını sınırlandırmak amacıyla, pratik kaygılardan hareket ederek ortaya koydukları mücadelenin ürünleridir ve amaçlarıyla uygun hükümler taĢımaktadırlar. Yani, bütün insanların doğuĢtan ve devredilemez hakları bulunduğu gibi felsefi bir varsayımı temel almamakta ve bu tür hakların listelerini ihtiva eden hükümler taĢımamaktadırlar. Buna rağmen, Ġngiliz hürriyet kanunları, ileri tarihlerde bütün insanlığın sahip olduğu hak ve hürriyetleri ilan eden bildirgelere öncülük etmiĢ, hatta bir çok hükümleri Amerikan ve Fransız Ġnsan Hakları Bildirgelerinde aynen kullanılmıĢtır. 161 (2) Amerika BirleĢik Devletlerindeki GeliĢmeler Ġngiliz Hak Belgelerinden sonra Amerika'daki geliĢmelere kısaca değinecek olursak; temel hakların çağdaĢ anlamda bütünsel olarak ve anayasal anlamda güç elde etmesi ve pozitif hukuka aktarılması ilk defa Virginia „„Bill of Rights‟‟ (1776) ile gerçekleĢmiĢtir. 1776 Amerikan Virginia Ġnsan Hakları Bildirisi ve Amerikan Bağımsızlık Bildirisinde, “bütün insanlar doğal olarak özgür ve bağımsızdır ve doğuĢtan vazgeçemeyecekleri ve devredemeyecekleri bazı haklara sahiptir” denilmek suretiyle, insanın doğal olarak doğuĢtan bazı haklara sahip bulunduğunu ilk kez ortaya atan Eski Yunanın tabii hukuk düĢünürlerinden yaklaĢık iki bin yıl sonra, düĢünce uygulamaya yansımıĢtır. Ġngiltere ile savaĢ halinde olan 13 Amerikan kolonisi bir araya gelip Phidelphia' da bir kongre yaptıkları zaman (Anayasa yapmayı kararlaĢtırdıkları zaman) bu Anayasanın baĢına ön söz olarak bir "Haklar Bildirgesi" eklemiĢlerdir. Virginia Eyaleti ve bu bildirgeye yeniçağdaki John Locke'un ileri sürdüğü doğal haklar anlayıĢı egemen olmuĢtur. Virginia Haklar Bildirgesi'ne yani insanların 160 161 Kapani, a.g.e., s.42. Kapani, a.g.e, s.42-3 68 doğuĢtan eĢit ve özgür oldukları, doğuĢtan doğal haklara sahip oldukları görüĢü Virginia Haklar Bildirgesi'ne açıkça yapılmıĢtır. Bu bildiride dikkat çeken bir husus, Locke‟un formüle ettiği güvenlik, özgürlük ve mülkiyet haklarına mutluluğu arama hakkının eklenmesidir. Cranston, bu durumu, Batı dünyasının 17. yüzyılın Kalvinist sadeliğinden 18. yüzyılın neĢeli hedonizmine doğru yol almasına bağlamıĢtır.162 Din ve vicdan özgürlüğü, adil yargılanma, kiĢi dokunulmazlığı gibi hakları da tanıyan Bildirge, yönetimin meĢruiyetinin koĢullarını da vurgulamıĢtır.163 Tüm insanlar doğrudan eĢit derecede özgür ve bağımsızdır. Dikkat edilirse tüm insanlara seslenen bir bildirge sadece Amerikalıya, Virginia Eyaleti'nin yurttaĢlarına seslenmiyor. Bu bakımdan evrensel bir yaklaĢımı benimsemiĢtir. KiĢiler, doğuĢtan edindikleri haklardan yoksun bırakılamaz. YaĢama, özgürlük, mülk edinme, mutluluk ve güvenlik, arama ve kazanma; kiĢilerin doğuĢtan edindikleri haklar arasındadır. Burada sözü edilen haklar daha sonra Rosswelt'in ünlü dört özgürlük söylevinde dile getireceği haklarıdır. Amerikan Bağımsızlık Bildirisi de 1776 Temmuzunda kabul edilmiĢtir. Yine burada da doğal haklar anlayıĢı açıkça benimsenmiĢtir. Ama haklar Virginia Bildirisi'nde olduğu gibi bir liste biçiminde somut olarak sayılmamıĢtır. Tüm insanlar eĢit yaratılmıĢtır. Yasada her insana kimsenin elinden alamayacağı kimi haklar bağıĢlanmıĢtır. Burada Tanrısal kökenli doğal hukuk anlayıĢının benimsendiği görülmektedir. YaĢamak, özgürlük, mutluluğu arama hakları bu haklardandır. Ġnsanlar bu hakları güvenceye almak için yönetimler kurar, yani siyasal topluluk oluĢtururlar. Devlete dönüĢürler. Bütünüyle John Locke'un görüĢlerinin yansıdığını Bağımsızlık Bildirgesi'nde görüyoruz. 4 Temmuz 1776‟da Amerika Kıta Kongresi Thomas Jefferson baĢkanlığında bir komitenin hazırladığı Bağımsızlık Bildirgesi‟ni onaylayarak Ġngiltere‟den bağımsız bir BirleĢik Devletler kurulduğunu ilan etmiĢtir. Kongre üyesi 13 devletin oybirliği ile kabul ettiği Bağımsızlık Bildirgesi sadece Ġngiltere‟den bağımsız bir devlet kurulmasını iĢlemez, aynı zamanda bir haklar bildirgesidir. Bildirinin üslubuna, Jefferson‟un, Locke‟un sade düĢüncelerine kanat veren belagati 164 hakimdir: “AĢağıdaki gerçekler bizim için gayet açıktır: Tüm insanlar eĢit 162 Cranston, “ Ġnsanın..”, s. 252 Muzaffer Sencer , “Ġnsan Hakları Açısından Amerikan Devrimi”, TODAĠE Ġnsan Hakları Yıllığı, Cilt.9, 1987, s.95-7 163 69 yaratılmıĢlardır; Yaradanları tarafından bağıĢlanmıĢ, belli bazı vazgeçilmez haklara sahiptirler; yaĢam, özgürlük ve mutluluğa arama da bunların arasındadır; bu hakları güvence altına almak amacıyla, insanlar kendi aralarında yönetimler kurarlar;...” Virginia Bildirgesi‟nden büyük ölçüde etkilendiği gözlenen Bağımsızlık Bildirgesi doğal haklar ve sözleĢme teorilerine vurgu yapmakta, eĢit yaratılmıĢ insanların Yaradanları tarafından bağıĢlanmıĢ, devredilemez ve ayrılmaz hakları olduğunu ifade etmektedir. 21 Haziran 1787 „de yürürlüğe giren Amerikan Anayasası, kamu güvenliği tehlikeye düĢmedikçe “habeas corpus”un geçerli olacağını, mahkeme kararı olmadan kimsenin cezalandırılamayacağını ve geçmiĢe yürüyen yasalar (ex post facto) çıkarılamayacağını belirtmiĢtir. Locke ve Montesquieu‟nün etkilerinin görüldüğü anayasa, insan haklarının ancak otoritenin bölündüğü yani kuvvetler ayrılığı ilkesinin gerçekleĢtirildiği bir devlette gerçekleĢebileceğini öngörmüĢtür. 165 15 Aralık 1791‟de onaylanan ve anayasaya eklenerek metninden sayılan 10 maddelik Haklar Bildirgesi, klasik hürriyetleri kapsamıĢtır. Amerikan Anayasası beslendiği kaynaktan dolayı sadece klasik hak ve özgürlükleri güvencesine almıĢtır. Bu yönüyle iktisadi ve sosyal haklara yer vermeyen bir anayasa niteliğindedir. 166 (3) Fransa’da ki geliĢmeler Fransa'daki geliĢmelere gelince; bireyin temel hak ve özgürlükleri 1791 Amerikan Anayasasında ve 1789 Fransız ihtilalini takiben hazırlanan 1791 tarihli Fransız Anayasasında daha geniĢ güvencelerle ifadesini bulmuĢtur. 1789 Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirgesi bazı insan hakları uzmanlarının da altını önemle çizdikleri gibi çağdaĢ anlamda Ġnsan Hakları anlayıĢının baĢlangıcını oluĢturur. 1946 yılından beri de Bildirge Fransa'da anayasal değer taĢıyan bir belgedir. Fransız Anayasası'nın önsözünde Bildirgeye yollama yapılmıĢtır. 1958 yılında bu gerçekleĢtirilmiĢtir. Açıkça yapılan bir yollama ile Fransız Halkının 1789 Bildirgesi ile Ġnsan Haklarına bağlılığı resmen ilan edilmiĢtir. Bu da Fransız Anayasası'nın önsözüne geçirilmiĢtir. Böylece anayasal yargı sistemi bloğu içinde 1789 Bildirgesi'ne yer verilmiĢtir. Sonunda yargı organları da anayasal denetimde göz önüne alınmıĢtır. Anayasal bir baĢvurmaktadırlar. 164 Cranston, “Ġnsanın..”, a.yer Sencer, “Ġnsan Hakları..”, s.105-7 166 Sencer, a.g.m., s.126 165 70 belge ve metin olarak bildirgeye 1789 Bildirgesi'ne baktığımız zaman, özellikleri bize çağının Ġnsan Haklarının anlayıĢını birçok yönden açıkça ortaya koyuyor. Her yönden bireyci bir yaklaĢımı benimsemiĢtir. Ekonomik yönden, sosyolojik yönden, siyasal yönden bireycidir. 1789 Bildirgesi soyut bir belgedir. Çünkü belli bir yerle, belli bir ülke ile belli bir zamanla kendisini sınırlı tutmaz, bütün insanlara, tüm dönemlere, tüm zamanlara seslenen bir yaklaĢımı benimsemiĢtir. O nedenle soyuttur ve metafizik bir yaklaĢımı benimsemiĢtir. Bu özellikleriyle 1789 Bildirgesi gerçekten çağdaĢ anlamda insan Haklarını düĢüncesinin baĢlangıcını oluĢturur denilebilir. Ama unutmamak gerekir ki, 1789 Bildirgesi burjuvanın düĢüncesini ve özlemlerini yansıtan ve dile getiren bir belgedir. Yeni bir toplumsal sınıf olarak Aristokrasiye karĢı ortaya çıkan burjuvanın düĢüncelerini bütünüyle güvence altına almayı amaçlayan bir belgedir. Onu seslendiren bir belgedir. Ama soyut olarak duyurduğu insan ve yurttaĢ haklarını güvence altına alma düĢüncesini öngörememiĢtir. En önemli eksikliği bu noktadadır. Bu bakımdan kabul edildiği tarihte bir pozitif hukuk metni, belgesi olarak kabul edilemez. Ġnsanlar hukuk açısından eĢit ve özgür doğarlar. Özgür ve eĢit yaĢarlar. Her siyasi topluluğun ana amacı doğal insan haklarını korumaktır. Bir baĢka maddesi, özgürlük bir baĢkasına zarar vermeyen her Ģeyi yapabilmektir. Kamu hukuku alanındaki bu içerikteki özgürlük anlayıĢı 1789'dan beri süregelmektedir. Bu bizim 1924 Anayasasında açıkça yansımasını bulacaktır ve benzer dille neredeyse 1982 Anayasasına girecektir. Amerikan Anayasasında, vatandaĢların siyasi hakları güvenceye alınmıĢ ve herkesin kanun önünde eĢit olduğu belirtilerek adil yargılanma hakkı kabul edilmiĢtir. Ancak, Amerikan anayasasında köleliğin yasaklanması 1865‟te, zencilere oy hakkının tanınması 1870‟te gerçekleĢtirilmiĢtir. Fransız Anayasası da insanların doğuĢtan eĢit haklara sahip olduğunu ve öyle kalacaklarını belirtmiĢ ve egemenliğin sadece halka ait olduğunu, hiçbir kiĢi veya kurumun halktan kaynaklanmayan bir yetkiyi kullanamayacağını açıklıkla vurgulamıĢtır. b) Evrensel GeliĢmeler Ġkinci Dünya SavaĢından sonra, insan hakları ulusal sınırlar dıĢına taĢarak evrenselleĢmiĢtir. Çünkü bir insan ömrüne sığan iki büyük savaĢ, herhangi bir ülke içinde ortaya çıkan totaliter nitelikteki geliĢmelere insanlığın kayıtsız kalmaması gerektiğini öğretmiĢtir. 71 10 Aralık 1948‟de BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulunca kabul edilen Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi bu yolda gerçekleĢtirilmiĢ ilk önemli adımdır. Atılan bu önemli adımın önemine binaen her yıl 10 Aralık günü Dünya Ġnsan Hakları Günü olarak kutlanmaktadır. Ġnsan haklarının korunması çağımızda bir uygarlık ölçüsü olmuĢtur. Nitekim BM, AK ve AGĠT gibi uluslararası kuruluĢlar çerçevesinde hazırlanan ve üye ülkeler tarafından onaylanan sözleĢmeler ve belgeler gereğince uluslararası düzeyde çeĢitli izleme, denetim ve yaptırım mekanizmaları oluĢturulmuĢtur. Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği Konferansının (AGĠK) insani boyutla ilgili Kopenhag (1989-1990) ve Paris (1990) toplantılarında insan hakları, çoğulcu demokrasi ve hukukun üstünlüğü çerçevesinde atılması gereken adımlar konusunda devletlere çağrıda bulunulmuĢtur. Devlet BaĢkanları düzeyinde Paris‟te 19-21 Kasım 1990 tarihinde yapılan AGĠK toplantısında kabul edilen Paris ġartı‟nın giriĢinde “insan hakları, demokrasi ve hukukun üstünlüğü” baĢlığı altında yükümlülükler yer almaktadır.167 c) Avrupa Birliğinde Ġnsan Hakları Avrupa Birliği kendine özgü bir yapıya dayanmaktadır. Klasik devletler hukuku iliĢkisinden farklı olarak her devlet gönüllü olarak egemenlik yetkilerinin bir kısmını Avrupa Topluluklarının kurumlarına devretmektedir. Fakat Avrupa Topluluklarının baĢlangıç hedefi ekonomik alandaki çalıĢmalar olduğu ve ilgi odağı henüz bireyler değil halklar olduğu için kurucu anlaĢmalarda insan hakları konusu fazla yer bulamamıĢtır. Ancak Roma AntlaĢması ile Avrupa Parlamentosuna ve diğer topluluk kurumlarına tanınan denetim ve Avrupa Toplulukları Adalet Divanına tanınan yargı yetkileri bu alanda ortaya boĢluk çıkmasına engel olmuĢtur. BaĢlangıçtan itibaren zirve gündem ve kararlarında insan hakları konusu sürekli olarak yer bulmuĢ ve bu konunun “Avrupa Kimliği”nin temel unsurlarından olduğu vurgulanmıĢtır. 19-20 Ekim 1972 tarihli Paris Zirvesi Bildirgesinde “ Üye devletler, Topluluklarının geliĢmesini demokrasi, fikir özgürlüğü, bireylerin ve düĢüncelerin serbest dolaĢımı ve serbestçe seçilmiĢ temsilcileri vasıtasıyla halkın 72 katılımına dayandırma kararlılıklarını teyit ederler.” denilmektedir. Yine 14 Aralık 1993 tarihli Kopenhag Zirvesinde kabul edilen “Avrupa Kimliğine ĠliĢkin Belge”de de aĢağıdaki ifade yer almıĢtır: “Dokuzlar, bağlı oldukları hukuki, siyasi ve ahlaki düzenlerine niteliğini veren değerlere saygı gösterilmesini sağlamak ve ulusal kültürlerinin zengin çeĢitliliğini muhafaza etmek arzusundadırlar. Bireyin ihtiyaçlarının karĢılanması esasına dayalı bir toplum kurma kararlılığı temelinde aynı hayat anlayıĢını paylaĢan Dokuzlar temsili demokrasi, hukukun üstünlüğü, ekonomik ilerlemenin nihai amacı olan sosyal adalet ve insan haklarına saygı ilkelerini savunma azmindedirler: Bütün bunlar Avrupa Kimliğinin temel unsurlarıdır.” 168 Avrupa Birliğinde temel hakların korunması bakımından 4.11.1950 tarihli Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi esas alınmaktadır. Her ne kadar AB, SözleĢmeye taraf olmasa da üyeler taraftır, Adalet Divanının kararları SözleĢmeye dayanmaktadır. Avrupa Birliği, çalıĢmalarında Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesini ve Avrupa Sosyal ġartını rehber olarak kabul etmektedir. 5 Nisan 1977 de kabul edilen “Ortak Bildiri” ile Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesinden doğan temel hak ve hürriyetlere saygı duyulacağı kabul edilmiĢtir. Ayrıca Avrupa Komisyonunun Topluluklara ait ayrı bir insan hakları beyannamesi hazırlanması önerisi de bugüne kadar sonuçlanmamıĢ durumdadır.169 1986 yılında kabul edilen Tek Avrupa Senedinin giriĢ bölümünde temel haklara dayanılarak demokrasinin geliĢmesinin teĢvik edileceği belirtilmektedir. Ayrıca bu belge ile üye devletler, “özgürlük, eĢitlik, sosyal adalet baĢta gelmek üzere üye devletlerin anayasalarında, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesinde ve Avrupa Sosyal ġartında tanınan temel hakların da üzerinde demokrasiyi geliĢtirmek için iĢbirliği yapmayı kararlaĢtırmıĢlardır.”170 1986 tarihli Tek Senet‟ in baĢlangıcı ve AB AntlaĢması‟nın 6.maddesi de, SözleĢmedeki temel hakları esas almaktadır. Amsterdam AntlaĢması, AB AntlaĢmasının temel hakların korunmasına iliĢkin hükümlerini değiĢtirmiĢtir. 167 Hikmet Sami Türk, Türkiye’de ve Dünyada İnsan Hakları, Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu Yayınları, Ġstanbul, 1999.s.122. 168 Demokrasi ve Ġnsan Hakları, ĠKV, Ġstanbul 1997, s. 113 169 Ġnsan Hakları Yıllığı 1999-2000, TODAĠE, Ankara, s.16 170 Ġnsan Hakları Yıllığı, age, s.17 73 Böylece AntlaĢmaya özgürlük, demokrasi, insan hakları ve temel özgürlükler ile hukukun üstünlüğüne saygı ilkeleri konmuĢ, bu ilkelere Topluluk organlarının uymasını sağlamak üzere Adalet Divanına yetki verilmiĢ ve üye ülkelerin yükümlülüklerini yerine getirmemesi durumunda yaptırım uygulanmasına imkân tanınmıĢtır. Ayrıcı antlaĢmaya; insanlar arasında tabiiyet, cinsiyet, etnik köken, din, inanç, özürlülük, yaĢ nedeniyle ayırım yapılmasını engelleyen hükümler konulmuĢtur. Yine Tek Avrupa Senedinin baĢlangıç bölümünde “ ... Demokrasi prensiplerinin, insan haklarının da dâhil olduğu hukuka uygunluğunu göstermek için üye devletler, BM sözleĢmesi çerçevesinde yürürlüğe giren taahhütle uyumlu bir Ģekilde uluslararası barıĢın ve güvenliğin korunmasına kendi katkılarını birlikte yapabileceklerdir.” Böylece ilk kez BirleĢmiĢ Milletler AntlaĢmasına atıf yapılmıĢtır. Ayrıca üçüncü ülkelerle iliĢkilerde insan haklarının korunması da bir ölçüt olarak getirilmiĢtir. 29 Haziran 1991 bildirisinde Avrupa Konseyi; “Ġnsan Haklarına saygı, geliĢtirme ve onu koruma AB ve üye devletler ile diğer ülkeler arasındaki iliĢkiler açısından uluslararası iliĢkilerin önemli bir kısmı ve Avrupa iĢbirliğinin köĢe taĢlarından birisidir.” demiĢtir. Avrupa Birliği Konseyi‟nin 1993 Kopenhag Zirvesi‟nde aldığı kararlar uyarınca; siyasi kriterlere uyum, katılım müzakerelerinin baĢlaması için bir önkoĢuldur. Birliğe katılmak için Kopenhag kriterlerinin tamamına uyum sağlamak gerekmektedir. Kopenhag Siyasi Kriterleri demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan hakları ile azınlıkların korunmasına ve saygı gösterilmesinin teminat altına alan kurumların istikrara kavuĢturulması Ģeklinde özetlenebilir. Bu konularda, genel ilkeler dıĢında, belirlenmiĢ somut normlar bulunmamakta, ülkelerin özelliklerine göre eksiklikler ortaya konmaktadır. 3 Haziran 1999 tarihinde Köln'de yapılan Avrupa Bakanlar Konseyi toplantısında genel düzenlemelerin ihtiyacı tam olarak karĢılayamadığı sonucuna varıldığından, temel hakların Birlik düzeyinde etkili biçimde korunabilmesi için bir sözleĢme hazırlanması hususu gündeme gelmiĢtir. Temel Haklar SözleĢmesi olarak adlandırılan 4.11.1950 tarihli 4.11.1950 tarihli “İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Sözleşme” ile Avrupa Konseyi 74 SözleĢmesinin genel ilkeleri, Birlik vatandaĢlarına tanınan temel haklar, Avrupa sözleĢmesi ile ÇalıĢanların Temel Sosyal Hakları SözleĢmesinde yer alan ekonomik ve sosyal haklar yer almaktadır. Demokrasi ve hukukun üstünlüğüne iliĢkin olarak AB, aday ülkelerde; siyasi çoğulculuk ifade ve din özgürlüğü gibi demokratik özgürlüklerin mevcut olduğu, farklı siyasi partilerin serbest ve adil bir biçimde yapıldığı ve muhalefetin etkin rol oynadığı ortam aramaktadır. Ölüm cezasının savaĢ dıĢında kaldıran AB üyeleri artık savaĢ halinde bile söz konusu cezayı kaldırmayı taahhüt etmektedirler. Sonuç olarak, Avrupa Birliği kolay bir Ģekilde oluĢmamıĢ, iki büyük dünya savaĢı yaĢamıĢ, kan ve zulüm görmüĢ halkların, devletlerin öncelikle barıĢı sağlamak daha sonra da kolektif faydası için ekonomik birlik oluĢturma düĢüncesinin ürünüdür. Ortaçağda bireyin insan bile sayılmadığı, yakıldığı, türlü iĢkencelere uğradığı bir devirden günümüz evrensel insan haklarına sahip bir siyasi oluĢum haline gelmiĢtir. Belki de ileride tek bir devlet haline gelecektir. Avrupa Birliğine üye olmak isteyen ülkelerden öncelikle evrensel insan hakları değerlerine sahip olması istenmektedir. AB üyesi olmaya çalıĢan Türkiye Cumhuriyeti de BM Evrensel Ġnsan hakları sözleĢmesi ve belgeleri yanında Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesini imzaladığı gibi ek protokollerini de hayata geçirmek üzere çalıĢmalar yapmaktadır. 75 ĠKĠNCĠ KISIM TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI 76 Bu bölümde, Türk Anayasalarında insan haklarının geliĢimi, yer alması, sınırları; Anayasada yapılan değiĢiklikler, Türkiye‟nin Anayasa gereği uluslararası sorumluluğu ve son geliĢmeler ıĢığında insan haklarıyla ilgili kurumsal yapı iĢlenecektir. I. TÜRKĠYE’DE ĠNSAN HAKLARININ ANAYASAL GELĠġĠMĠ Türkiye‟de insan haklarının pozitif hukukun düzenleme alanına girmesi ilk defa Kanun-u Esasi ile gerçekleĢmiĢtir. Türkiye‟de insan haklarının geliĢimini incelemeye baĢlamadan önce, o zamana kadar Osmanlı Devletinde geçerli olan anlayıĢa kısaca değinmek gerekir. Bilindiği gibi Osmanlı Ġmparatorluğu, 1876 tarihli Kanun-u Esasi kabul edilene dek devlet yönetimi bakımından, mutlak monarĢi niteliğindeydi. Osmanlı devlet sisteminde padiĢah hiçbir surette, hiçbir Ģeyden sorumlu değildi PadiĢahın son derece geniĢ yetkilerini sınırlandıracak hukuk kuralları ve bunları etkili kılacak bir hukuki mekanizma bulunmamaktaydı. PadiĢahın kiĢiliğinde toplanan devlet yetkilerini kullanırken Ģeriat kurallarına uygun hareket etmesi gerekmesine rağmen, bu uygunluğu denetleyecek bir sistem de mevcut değildi. Bu nedenle, Osmanlı Devleti‟nde 19. yüzyılın ortalarına gelinceye kadar hükümdarın mutlak iktidarını sınırlayan ve bireylere bazı haklar tanıyan bir özgürlük anlaĢıĢından söz etmek mümkün değildir.171 19. yüzyılın baĢlarında ortaya çıkan ilk belge olarak bahsedilen Sened-i Ġttifak da (1808) aslında “haklar Bildirisi” niteliğinde bir belge değildir. Hak ve özgürlüklerin korunmasını güvence altına almak isteyen bir topluluğun ve topluluk temsilcilerinin bir tepkisi olarak ortaya çıkmamıĢtır. Bu belge ile PadiĢahın her istediğini yapabilecek gücü olmadığı, belge ile çizilen sınırlar çerçevesinde hareket edebileceği belirlenmiĢ, böylece Sened-i Ġttifak PadiĢahın iradesine üstün tutulan bir hukuk kaynağı durumuna getirilmiĢ oluyordu. Bu nedenlerle Sened-i Ġttifak, kamu hukukumuzda hukuk devleti yönünde atılmıĢ bir adım, “demokratik düzene gidiĢin ilk belirtisi” olarak nitelendirilmiĢtir.172 Tanzimat Dönemi, Devlet ve yönetim mekanizmasını iyileĢtirmek, bir düzen 171 172 Gören, a.g.e., s.15. Aldıkaçtı, a.g.e., s.39, Bknz. Gören, a.g.e., s.15. 77 ve temele bağlamak, keyfi yönetime son verip hukuka, yani Ģeriat yasalarına uygun bir Devlet, bir hukuk devleti kurma çabalarıyla giriĢilen hareketler dönemidir. Ancak, Tanzimat Fermanıyla atılan adımlar da halkın istek ve baskılarından değil, baĢta bulunan devlet adamlarının duydukları ıslahat ve yenileĢme ihtiyacından doğmuĢtur. Tanzimat ve Islahat Fermanları, toplumsal ve siyasal ve felsefi bir görüĢten kaynaklanan ilkelerin açıklandığı hukuksal bildiriler ya da insan ve vatandaĢ hakları bildirileri niteliğinde değillerdir. Fermanlarda yer alan hak ve özgürlüklerin insanın doğuĢtan insan olması nedeniyle sahip olduğu haklar (doğal haklar) olduğu vurgulanmamıĢ tersine can, mal, namus güvencesi ve eĢitlik sürekli bir biçimde padiĢah tarafından verilmiĢ birer lütuf ve bağıĢ olarak nitelendirilmiĢtir. Bu nedenle Fermanlarda doğal hakların açıklanması değil, PadiĢah tarafından yapılmıĢ bir bağıĢ söz konusudur. Türkiye‟de insan haklarının geliĢimi, anayasacılığın geliĢmesi ile paralel gitmiĢtir. Türklerin ilk anayasası olan 1876 tarihli Kanun-i Esasi klasik sivil hakların baĢlıcalarını ve bu arada “gizli oy” hakkını açıkça tanımıĢ idi.173 Türkiye, Cumhuriyeti bugün ulaĢtığı bu ileri noktaya, Atatürk‟ün Cumhuriyetin daha ilk yıllarında Türk toplumuna çağdaĢ batılı değerleri getirmek amacıyla siyasal, toplumsal ve hukuki alanlarda gerçekleĢtirdiği devrimler sayesinde ulaĢmıĢtır. Hukuki düzenlemeler çerçevesinde 1924 Anayasası (TeĢkilat-ı Esasiye Kanunu) kabul edilmiĢtir. Cumhuriyet döneminin ilk anayasası olan ilerici, halkçı ve milliyetçi bir anlayıĢla hazırlanan 1924 Anayasasının kiĢi hak ve özgürlüklerine iliĢkin maddeleri kaleme alınırken 1789 tarihli Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirgesi baĢta olmak üzere Fransız Devrim ilkelerinden esinlenilmiĢtir. 174 1961 ve 1982 Anayasalarının insan hakları ile ilgili hükümleri ise, BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ve Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi hükümleri göz önünde tutularak kaleme alınmıĢtır. 1961 Anayasası ile birlikte insan hakları alanında ikinci dönüĢüm gerçekleĢtirilmiĢtir. Batıdaki sosyal haklarla ilgili geliĢme, Türkiye‟de ilk defa 1961 Anayasasıyla yansımıĢ ve devletin “sosyal” niteliği belirtilerek iktisadi ve sosyal haklarla ilgili zamanının geçerli anlayıĢına uygun ayrıntılı bir düzenleme yapılmıĢtır. 173 Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, Ankara, Eylül 2001, s.158. Bülent TANÖR, Osmanlı-Türk Anayasal GeliĢmeleri (1789-1980), Afa Yayınları, Bilim Dizisi, Eylül 1996, s. 236. Erdoğan, a.g.e., s.158. 174 78 Nihayet 1982 Anayasası bir önceki anayasanın özgürlükçü yönünü büyük ölçüde dıĢlarken, iktisadi, sosyal ve kültürel haklara, hatta bazı “üçüncü kuĢak” haklara (çevre hakkı gibi) yer vermiĢtir. 175 1987 yılında Avrupa Birliğine tam üyelik müracaatı ile birlikte 1990‟lı yıllarda insan hakları ile ilgili ilk ciddi adımlar atılmıĢtır. Örneğin 1990 da ilk defa insan haklarından sorumlu bir Devlet Bakanı görevlendirilmiĢtir. Bu düĢünsel olgunlaĢma dönemini izleyen son birkaç yılda ise insan hakları alanında reform sayılabilecek oldukça önemli anayasal ve yasal değiĢiklikler gerçekleĢtirilmiĢtir. Türkiye‟de insan hakları alanında değiĢen anayasalarla birlikte insan hakları alanında ortaya çıkan sorunlar ülkemizin uluslararası itibarını zedelemektedir. Özellikle 1980 sonrası Türkiye'de insan hakları ihlalleri bağlamında çeĢitli uluslararası insan hakları kuruluĢları ve devletlerin hazırladıkları raporlarda176 bir insan hakları sorunu olduğu en yetkili ağızlardan itiraf edilmekte, bu sorunun çözümü için anayasal ve yasal düzenlemeler önerilmektedir. Yurtiçi ve yurtdıĢındaki çeĢitli kuruluĢların hemen hemen her yıl yayınladıkları raporlar ve araĢtırmalar Türkiye'deki insan hakları sorununun boyutlarına iĢaret etmektedir. Bu tür araĢtırmalardan biri; Charles Humana'nın, Ġnsan Haklarının Temel Yasaları (International Bill of Human Rights) olarak da nitelendirilen Evrensel Ġnsan Hakları Bildirgesi, Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar SözleĢmesi ile Uluslararası KiĢisel ve Siyasal Haklar SözleĢmesi'nde yer alan maddeleri ölçüt olarak kullanarak, ülkeleri insan hakları puanlamasına tabi tuttuğu ve ülkelerin insan hakları ihlallerini matematiksel olarak göstermeye çalıĢtığı araĢtırmadır. Humana, çalıĢmasında sonuçlara bir takım ölçütlerle belirlenen Ģartların ülkelerce yerine getiriliĢ ölçüsünün matematiksel olarak notlandırılması ile ulaĢmıĢtır. Ancak unutulmamalıdır ki, " Değerlemenin doğruluğu, kullanılacak ölçütlerin her ülke için siyasal felsefelerine, gelenek, görenek ve değer yargılarına zıt düĢmeden uygulanmasıyla sağlanır."177 Humana'nın çalıĢmasında, devletlerin insan hakları puanlarına, 40 soruya verilen cevapların değerlendirmeye tabi tutulması ile ulaĢılmıĢtır. Kasım 1991 tarihi 175 Erdoğan, a.g.e., s.158. Bu konuda ABD Demokrasi ve insan hakları Raporu ve Uluslararası Af Örgütünün Raporları örnek verilebilir. 177 Doğan Hansın,"Ġnsan Hakları Ġhlallerinin Notlandırılması", A.Ü.S.B.F.Ġ.H.M.D., C.2, S.3,1994, s.10. 176 79 itibariyle Türkiye'nin insan hakları notu % 44 olarak tespit edilmiĢtir. 178 Raporla insan hakları notları tespit edilen ülkelerin ortalamaları % 62'dir. Görüldüğü gibi Türkiye'nin notu ortalamanın hayli altında kalmıĢtır. 104 ülkenin değerlendirilmeye alındığı raporda Türkiye bu ortalama ile 80. sırada yer almıĢtır. Dikkat çeken bir husus da, Türkiye‟nin bu ortalama ile Uganda, Ruanda, Kenya, Mozambik, Zaire gibi birçok Afrika ülkesinin bile gerisinde kalmıĢ olmasıdır. Türkiye'nin insan hakları probleminin kaynağında anayasaların olduğuna dair görüĢler sıkça ileri sürülmektedir. Bu bölümde 1876, 1921,1924, 1961 ve 1982 Anayasaları, insan haklarına yaklaĢımları açısından incelenmeye çalıĢılacaktır. Burada amaç, sıkça dile getirilen "Türkiye'deki insan hakları ihlallerinin kaynağı doğrudan doğruya Anayasalardan kaynaklanmaktadır" iddiasının geçerliliğini sorgulamaktır. Ülkemizdeki geliĢmeleri hukuksal bakımdan Osmanlı Dönemi'nden baĢlayarak ele alacak olursak, Ġnsan Hakları geliĢimini daha kolay anlamak için beĢ evreye ayırmak mümkündür. Fermanlar Dönemi, 1876 Anayasası, 1921 ve 1924 Anayasaları, 1961 Anayasası ve 1982 Anayasası Ģeklinde dönemlere ayırarak beĢ evre çerçevesinde özetlemeye çalıĢarak, özellikle son iki 1961 ve 1982 Anayasalarında yer alan temel hak ve özgürlüklerin durumu göz önüne serilmeye çalıĢılacaktır. II. TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI Osmanlı Devleti‟nde Üçüncü Selim‟in giriĢtiği Islahat hareketleri nedeniyle öldürülmesinden sonra Alemdar Mustafa PaĢa‟nın giriĢimleriyle hükümet merkezine davet olunan Rumeli Ayan ve Beyleri, kendi aralarında toplanıp görüĢerek bazı ilkeler belirlediler. Belirledikleri ilkeleri içeren bir belgeyi yedi madde halinde PadiĢah‟a sundular. 1808 yılının sonlarına doğru, PadiĢah Ġkinci Mahmut bu belgeyi istemeyerek imzaladı. Söz konusu belge, PadiĢahın erkini ve yetkilerini belirli temeller çerçevesinde sınırlayan “Sened-i Ġttifak” adını taĢıyordu. Osmanlı Devleti‟nde 19. yüzyılın ortalarında baĢlayan anayasacılık hareketleri, 1808 yılında ayanlarla padiĢah arasında imzalanan bir sözleĢme olan Sened-i Ġttifak ile baĢlayıp, 1839‟da Tanzimat Fermanı, (Gülhane Hattı Hümayunu) 178 Charles Humana, World Human Rights Guide,Oxford University Press,1992,Third Edition,s.334. 80 ve 18 ġubat 1856‟da Islahat Fermanı ile geliĢerek nihayet, 1876 yılında yürürlüğe konulan Kanun-i Esasi ile sonuçlanmıĢtır. MeĢrutiyetin eseri olan 1876 Anayasası Amerikan ve Fransız Ġnsan Hakları Beyannamelerinin Batıda açtığı “Modern Anayasa Hukuku” geliĢimine, Osmanlı Devletinin de katılıĢının ilk belgesidir. Anayasayı hazırlayan Komisyon Mithat PaĢa ve Ziya PaĢa‟nın da yardımlarıyla 7 ġubat 1831 tarihli Belçika Anayasasını esas örnek almıĢtır. 1876 Kanun-u Esasisi‟nin ilanı, Osmanlı-Türk tarihinde bir dönüm noktası olmuĢtur.179 1909 yılında Ġkinci MeĢrutiyetin ilanıyla Kanun-u Esaside önemli değiĢiklikler gerçekleĢtirilmiĢtir. Öyle ki bazı anayasa hukukçularına göre değiĢikliklerle birlikte neredeyse yepyeni bir Anayasa oluĢmuĢtur. Hatta buna 1909 Anayasası denilmektedir. KurtuluĢ SavaĢı ortamında sadece gerekli ihtiyaçlara cevap teĢkil edecek Ģekilde oluĢturulan 1921 Anayasası olağanüstü Ģartların anayasasıydı. Bu anayasayla birlikte Kanun-u Esasi de yürürlükteydi. Cumhuriyetin ilanından sonra klasik anlamda temel hak ve özgürlükleri de düzenleyen 1924 Anayasası tek partili ve çok partili dönemlerde uygulanmıĢtır. Türk Anayasa tarihinde 1961 Anayasasının temel hak ve özgürlükler açısından getirdiği yeni düzenlemeler bir süre sonra değiĢiklere uğramıĢ, 12 Eylül 1980 ihtilalinin ardından dönemin Ģartlarının ürünü olan 1982 Anayasası oluĢturulmuĢtur. A. Fermanlar Dönemi 19. yüzyılda Osmanlı Dönemi Türkiyesi‟nde insan hakları ile ilgili olarak yapılan düzenlemelere, 1839‟da ilan edilen Gülhane Hatt-ı Hümayunu ya da Tanzimat Fermanı, 1856 Islahat Fermanı örnek olarak verilebilir. Türkiye, BatılılaĢma olarak tanımlanan reform hareketleriyle batı uygarlığının değerlerini benimsediğini göstermiĢtir. Bu reform hareketleri Avrupa ülkelerinden alınan kanunların Türkiye‟de yürürlüğe konulması ve Avrupa kurumlarının benimsenmesi Ģeklinde gerçekleĢmiĢtir. Bu evre, anayasa niteliği taĢımayan, ilk Anayasamız olan 1876 Kanun-u Esasi öncesindeki dönemdir. Bu dönemde bu günkü anlamda bireye dayalı bir insan hakları anlayıĢından söz etmek mümkün değildir. 179 Giritli-SarmaĢık, a.g.e., s.82-89. 81 1. Sened-i Ġttifak Bu dönemdeki ferman niteliği taĢıyan belgelerden kısaca söz edecek olursak; ilk belge olarak, Anayasa Hukukumuzun tarihsel geliĢiminde de önemli yeri olan, 1808 tarihli "Sened-i Ġttifak" var. Anayasa hukukçuları Sened-i Ġttifak‟ı daha çok devletin merkezi iktidarının sınırlandırılması açsından değerlendirmektedirler ve bunun olumlu bir aĢama olduğunu vurguluyorlar. Çünkü Sened-i Ġttifak, padiĢahın yetkilerini sınırlayan ve ayana, yani beylere yetkiler tanıyan bir belge niteliği taĢımaktadır. PadiĢah, ayanı beyleri bir taraf olarak tanımıĢtır ve iktidarı sınırlı ölçüde ayanla paylaĢmıĢtır. '" Sened-i Ġttifak yedi Ģarttan oluĢan bir belge olmasına rağmen, hiçbir zaman yaĢama geçirilmediği belirtiliyor. Bu belgede, hak ve özgürlükleri somut olarak sayma gibi bir yaklaĢım söz konusu değildir, ama ilk kez padiĢah otoritesinin sınırlandırılması açısından önem taĢıyan bir belgedir. 2. Tanzimat Fermanı Bu dönemdeki diğer önemli bir belge de 1839 tarihli "Tanzimat Fermanı"dır. Bu, bir anayasal belge değil, hükümdar tek yanlı bir iĢlemle bu belgeyi ortaya koymuĢtur. 200 yıl önce Osmanlı Devletinde, Avrupalılar karĢısında uğranılan askeri yenilgiler sebebiyle Batının bilim ve tekniğinden yararlanma arayıĢlarına öncelik verilmiĢtir. Ancak, daha sonra devlet düzeni ile ilgili konular da inceleme ve ilgi odağı olmuĢtur. Bu bağlamda, PadiĢah Abdülmecit‟in 1839 Tanzimat Fermanıyla, tüm vatandaĢlar arasında eĢitliği ve cezaların keyfi olamayacağını ilan etmesi kayda değer görülmektedir. PadiĢahın, hiçbir dıĢ talep ve baskı olmadan, kendi otoritesini sınırlayıcı bu fermanı kabul etmesinde, Paris ve Londra‟da uzun süre elçilik yapmıĢ olan, Hariciye Nazırı Mustafa ReĢit PaĢa etkili olmuĢtur. “Gülhane Hattı Hümayunu” olarak da anılan, 3 Kasım 1839 tarihli Tanzimat Fermanı Osmanlı Devleti‟nde "kiĢi hak ve özgürlükleri bakımından eksik ama derli toplu ilk Osmanlı temel haklar ve özgürlükler listesini ortaya koymuĢ 180 ve insan haklarının tanınması yolunda atılan ilk önemli adım olmuĢtur. Fermanla; can güvenliği, mal güvenliği, Ģeref ve haysiyetin korunması, kiĢi güvenliği ile ilgili esaslar belirtilerek, din ayırımı gözetilmeksizin tüm Osmanlı yurttaĢlarına (bütün tebaaya) bu haklar eĢit olarak tanınmıĢ; askerlik, vergi ve adalet konularında kanunlar çıkarılarak yeni düzenlemelere gidilmesi de öngörülmüĢtür. 180 Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal GeliĢmeleri, AFA Yayınları, GeniĢletilmiĢ 3. Baskı, Ġstanbul, 1996, s. 67. Bknz. Korkusuz, a.g.e. s.204. 82 Tanzimat Fermanı'nın önemi, ilk kez padiĢah kendi yetkilerini ve kendi iktidarını tek yanlı olarak kendi iradesiyle sınırlamasında yatmaktadır. Bu sınırlama, kiĢi haklarıyla yargılama alanında kendisini göstermektedir. Tanzimat Fermanı'nda da kiĢi haklarını bir liste olarak bulmak ve görmek mümkün değildir ve hatta kiĢilerin devlete karĢı ileri sürebileceği, dokunulmaz, devredilmez kiĢi hakları anlayıĢı yoktur. Can güvenliği, mal güvenliği, ırz ve namusun korunması, verginin yasaya göre alınması, askerliğin yasa ile düzenlenmesi, kimseye açıkça yargılanmaksızın idam ve ceza uygulanmaması, ceza sorumluluğunun kiĢisel olması gibi bazı kiĢi hakları yer almıĢtır. Ancak, düĢünce özgürlüğü, basın özgürlüğü, dernek ve toplanma özgürlüğü gibi diğer kiĢi hakları, Tanzimat Fermanı'na henüz yansıyabilmiĢ değildir. Yasa önünde eĢitlik ilkesi kabul edilmiĢtir ama bu sadece Batılılara verilmiĢ bir ödül niteliği taĢımaktadır ve Tanzimat Fermanı'nın en önemli yeniliklerinden birini oluĢturmaktadır. Güvence açısından da Tanzimat Fermanı'nın önemli bir özelliği var. Bu haklar, çağdaĢ anlamda güvenceye bağlanmıĢ değildir, dinsel bir yaptırım söz konusudur. Ferman‟da yer alan Ģu ifadeler insan hakları tarihimiz açısından ilginç görülmektedir. Tanzimat Fermanında, “Allah‟ın inayeti ve Peygamberin yardımlarıyla, devletin iyi bir Ģekilde idaresini sağlamak için bazı yeni kanunların konulması gerektiği”ne iĢaret edilerek, yeni kanunların dayanacağı prensipler Ģu Ģekilde sıralanmıĢtır: •Müslüman ve Hıristiyan bütün tebaanın ırz, namus, can ve mal güvenliğinin temini. •Verginin düzenli bir usule göre ayarlanması ve toplanması. •Askere alınmanın düzenli bir Ģekle sokulması. Burada görüldüğü üzere, ferdi hakların, yani insan haklarının korunması söz konusudur. Ferman‟da Ģu ifade de dikkat çekicidir. “Bir insan canını, ırz ve namusunu tehlikede görünce, her türlü hıyanete teĢebbüs eder ve bu da memlekete zarar verir. Keza, mal ve mülkünden emin olan bir insan da, kendi iĢiyle gücüyle uğraĢır, bunları geniĢletmeye çalıĢır, devlet ve millet gayreti ve vatan muhabbeti artar.”181 Ferman ayrıca, hakkında alenen tahkikat yapılıp hüküm verilmedikçe, kimseye gizli veya aleni idam veya zehirleme cezası tatbik edilemeyeceğini duyurmakta idi. Fermanda kiĢilere hak ve özgürlükler arasında, her Ģeyden önce insanın en baĢta gelen ve en doğal hakkı olan "yaĢam hakkı" güvenlik altına alınmak istenmiĢtir, çünkü söz konusu ana değin can güvenliği diye bir Ģeyden söz etmek olanaksızdı. KiĢinin yaĢamı padiĢahın ve diğer iktidar sahiplerinin iki dudağı arasında bulunuyordu. Fermanda yer 83 alan bu ifadelerin, yüz yıl sonra ilan edilen BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesinde belirtilen, insan haklarının korunmasının toplumsal barıĢ ve adaletin temeli olduğu ve zulme karĢı insanların son çare olarak ayaklanmaya mecbur kalmaması için insan haklarının bir hukuk rejimi ile korunmasının zaruri olduğuna iliĢkin hükümlerine benzerlik göstermesi dikkat çekicidir. Tanzimat Fermanı sadece kiĢilere tanınan bir takım hak ve özgürlükleri değil, aynı zamanda devlet yaĢamının çeĢitli alanlarında yapılacak yenilikleri de içermektedir. Tanzimat‟ta yeni bir ceza kanunu yapıldı. Memur suçlarına ait yeni bir idare kanunu yapılarak, rüĢvet için ağır cezalar getirildi. Birçok üst düzey yöneticiler rüĢvet suçundan mahkûm oldular. Yasalara aykırı hareketlerin "rütbeye ve hatır gönüle bakılmayarak" cezalandırılmasını sağlayacak bir ceza yasası yapılacağı hüküm altına alınmıĢtır. Açıkça yargılanmadıkça, hiç kimse hakkında açık veya gizli idam ve zehirleme cezası verilmeyecektir. Suç iĢleyen kimsenin suçundan mirasçılar sorumlu tutulamayacak; suçlunun mallarının zor alımıyla, mirasçılar haklarından yoksun kılınmayacaktır. Aynı Ģekilde "mülkiyet ve tasarruf hakkını" korumak istemiĢtir. Yine ferman, güvence altına aldığı haklardan herkesin, "din farkı gözetmeksizin" yararlanmasını öngörmüĢtür. 182 Reform sayılabilecek tüm bu uygulamalar radikal bir değiĢimin de göstergesi kabul edilmektedir. Bir yasama direktifi olarak görülen Gülhane Hattı Hümayunu, Türklerin ilk yazılı Haklar Beyannamesi olması Türk özgürlükler hukuku tarihi bakımından çok önemlidir. Tanzimat, devletin baĢına çıkan gailelerin sebeplerini, Osmanlı Cemiyetinin düzeninde görmüĢ ve bu düzenin temellerinin ıslahını ele almıĢtır. Dolayısıyla, bir nevi vatandaĢ hakları beyannamesi Ģeklinde ortaya çıkmıĢtır. Ancak bu beyanname, 1776 Amerikan ve 1789 Fransız Haklar Beyannamelerinde olduğu gibi halktan bir hareket sonucu gelmiĢ olmayıp, yukarıdan aĢağıya, yani devlet iktidarını kullanan üstün otoriteden, hükümdardan gelmiĢtir. Tanzimat‟ın zayıf tarafı da bu olmuĢ ve halk tarafından kolaylıkla hazmedilip benimsenememiĢtir. Tanzimat‟la, PadiĢahın kendi otoritesini, tek taraflı da olsa, kendisinin sınırlaması ilk defa vaki olmuĢtur. PadiĢahın tek yanıt iradesine dayanan Gülhane Hattı Hümayununda belirtilen temel haklar yine tek taraflı olarak yalnızca padiĢahın "yemini" ile güvence altına alınmıĢtır. Yeni kanunlara PadiĢahın uymaması halinde bir yaptırım 181 Kili-Gözübüyük, a.g.e., s.22. Fevzi Demir, Anayasa Hukukuna GiriĢ Genel Esaslar ve Türk Anayasa Hukuku, BarıĢ Kitapevi Fakülteler Matbaası 5. Baskı Ġzmir-1998, s. 210.TaĢkan, a.g.e., s.205. 182 84 söz konusu değildi. Fakat bu Ģekliyle tanınan tüm temel haklar, padiĢah tarafından her an değiĢtirilebilme ve ortadan kaldırılabilme olasılığını da taĢımıĢtır. Fermanda yer alan müeyyide, “Bunlara uymayanlar Allah-u Teala Hazretlerinin lanetine mazhar olsunlar ve ilelebet felah bulmasınlar. Âmin.” Ģeklinde ifadesini bulmuĢtu. 183 3. Islahat Fermanı Tanzimat döneminde, Gülhane Hattı Hümayunu ile vaadedilen birtakım temel hakların uygulanmasını gösteren çeĢitli fermanlar çıkarılmıĢtır. 1845 Hattı Hümayunu, (18 ġubat 1856) Islahat Fermanı ve 1861 Hattı Hümayunu genel nitelikleri bakımından 1839 Gülhane Hattı Hümayunundan pek farklı olmamıĢtır. Bu fermanlar içinde en önemlisi 1856 Islahat Fermanıdır. Islahat Fermanı, Kırım SavaĢı'ndan sonra müttefiklerimizin isteklerini karĢılamak ve Osmanlı Devleti içindeki yurttaĢlarını bahane ederek müdahalelerini engellemek amacıyla ilan edilmiĢtir. Fermanda, 1839 Gülhane Hattı Hümayununda vaadedilen temel haklar tekrar teminat altına alınmıĢ; her Ģeyden önce bu hakların kullanımında Müslüman uyanıklar ile Hıristiyan uyanıklar arasında öteden beri süregelen farklar ortadan kaldırılarak, "eĢitlik" sağlanmak istenmiĢtir. Islahat Fermanı, iki ay gibi çok kısa süre içerisinde hazırlanmıĢtır. Böylece 1856 Martında baĢlayan Uluslararası Paris SözleĢmesine yetiĢtirilmesi sağlanmıĢtır. 184 1856 yılında doğrudan batılı devletlerin baskısı ile Müslüman ve Hıristiyan tebaa arasında eĢitlik getirilen Islahat Fermanı ile artık din ve mezhep farkı kaldırılıyor, bütün Osmanlı vatandaĢları eĢit duruma getiriliyordu. Yasa önünde eĢitlik, kamu hizmetlerine ve askerlik hizmetine alınmada, vergide eĢitlik, eğitimde eĢitlik, mahkemelerde tanıklık yapmada eĢitlik imkânlarını da kapsayacak Ģekilde geniĢletilmiĢtir. Islahat Fermanında Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile ilan edilen, can, mal ve namusun korunması hususundaki temel ilkeler bir kere daha vurgulanmıĢ ve bunlara ek olarak iĢkence ve her türlü cismani ceza kesinlikle yasaklanarak, mahkûmların mallarının müsadere edilmeyeceği belirtilmiĢtir. DuruĢmaların açıklığı prensibi ve eğitim özgürlüğü de fermanın getirdiği önemli kurallar arasında yer almaktadır. PadiĢah, 1856 Islahat Fermanı‟nda cismani cezayı, eziyeti ve iĢkenceyi yasaklamıĢ ve bunu yapanların Ģiddetle cezalandırılacağını ilan etmiĢtir. 183 184 Kili-Gözübüyük, a.g.e., s.23, Gözübüyük, Anayasa Hukuku, s.102. Hüseyin Pazarcı, Uluslararası Hukuk Dersleri I.Kitap, Beta Yayınları, 4. Baskı, Ankara, 1995, s.53 vd. 85 Islahat Fermanı; hiç bir din ve mezhep ayrımı gözetilmeksizin herkes için "ibadet hürriyetini" kabul etmiĢtir. Ancak bu özgürlük ile sadece Hıristiyan uyruğun dini ayin ve ibadet özgürlüğü garanti altına alınmıĢtır. Bunlardan en baĢta geleni, Tanzimat fermanında da yer alan can, mal ve namusun (Ģeref ve haysiyetin ) korunması ilkesi, bir kere daha “tekit ve teyit" olunmuĢtur. Buna ek olarak eziyet, iĢkence ve her türlü cismani cezanın kesinlikle verilemeyeceği hüküm altına alınmıĢtır. Hiç kimsenin malına; bu arada mahkûmların da mallarına el konulamayacaktır. 185 1856 yılındaki "Islahat Fermanı", fermanlar döneminde yer alan bir baĢka belge olarak anılır. Burada da soyut ve genel bir Ġnsan Hakları düĢüncesinin bulunduğu söylenemez. Islahat Fermanı, 1856 Paris AntlaĢması'ndan biraz önce görüĢmeleri yapılan ve ondan sonra kabul edilen bir belge olarak ortaya çıkmıĢtır. DıĢ etkenlerin baskısı, Batının etkisi bu belgenin kabul edilmesinde kendini göstermektedir. Bu Fermanın en önemli özelliklerinden bir tanesi, bugün hepimizin yakındığı ve ülkemizin Ġnsan Hakları alanında en önemli baĢını ağrıtan sorunlardan birisi olan iĢkence ile ilgili düzenlemesidir. Eziyet, iĢkence ve her türlü cismani ceza ilk kez Islahat Fermanı ile 1856 yılında yasaklanmıĢtır. Demek ki iĢkence 1856' dan dan beri yasaktır. Bu yasak daha sonra Kanun-u Esasi ile 1924 Anayasası'nda ve bugünkü Anayasamızda açık bir Ģekilde yer alacaktır, ancak bu sorunu çözmede yeterli olamayacaktır. Islahat Fermanı da tıpkı Gülhane Hattı Hümayunu gibi bir reform programı niteliğinde olup benzer adımlar atmaktaydı. Programı gerçekleĢtirmek için çeĢitli kanunlar çıkarılmıĢ, Devlet bünyesinde bazı değiĢiklikler yapılmıĢtır. Yenilenen kuruluĢlardan baĢka, tamamen yeni kuruluĢlar da tesis edilmiĢtir. B. Kanun-u Esasi Dönemi 1. Birinci MeĢrutiyet a) Kanun-u Esasinin Hazırlanması Ġlk yazılı Türk Anayasası 31 Ağustos 1876 tarihli Kanun-u Esasi'dir. Bu belge, monarĢik gücü sınırlamakla birlikte onu tamamen kaldırmıyor, hem devlet teĢkilatına hem de devlet-vatandaĢ iliĢkilerine (özgürlüklerine) iliĢkin kurallar içeriyordu. Kanun-u Esasi'nin hazırlık çalıĢmalarına II. Abdülhamid'in izniyle, 7 Ekim 1876‟da baĢlandı. Kanun-u Esasi taslağını hazırlamak üzere, Mithat PaĢa baĢkanlığında 28 kiĢiden oluĢan bir komisyon oluĢturuldu. Komisyonun aldığı ilk kararlardan biri, Mebuslar Meclisi ile 185 Demir, a.g.e., s.213. Bknz. TaĢkan, a.g.e., s.206. 86 Ayan Meclisi'nden oluĢacak bir "Meclisi Umumi" kurulması oldu. 7 Kasım'da da, bir alt komisyon oluĢturuldu. Bu komisyonun çalıĢmaları sonucu oluĢturulan metin, 23 Aralık 1876'da ilan edildi. Kanun-u Esasi‟nin kurduğu meclis, 19 Mart 1877‟de açıldı. Mecliste 69 Müslüman ve 46 Müslüman olmayan mebus vardı. Ancak meclisin ömrü kısa oldu. 13 ġubat 1878‟de, Abdülhamid, Kanun-u Esasi‟ye dayanarak, Meclis-i Umumi‟yi tatil etti. 1876 Kanun-u Esasisi Türk toplumunun ilk yazılı Anayasası olması bakımından ayrı bir öneme sahiptir. KiĢi hak ve özgürlüklerine ilk defa olarak diğer devletlerin anayasalarındaki gibi yer verilmiĢ ve bunlar geniĢ bir liste halinde sıralanmıĢtır. 119 maddeden oluĢan Kanun-u Esasi'nin ilk beĢ maddesi, padiĢahın haklarını sayan ve tanımlayan maddelerdi. Osmanlı hükümdarlığı, halifeliği de koruyarak Osmanlı hanedanının en yaĢlı üyesine ait olacaktı. (2., 3. ve 4. maddeler). PadiĢahın kiĢiliği kutsaldı ve yaptıklarından kimseye karĢı sorumlu değildi (5.madde). Vükelanın (bakanların) atanması ve azledilmesi, para bastırılması, hutbelerde adının söylenilmesi, yabancı devletlerle antlaĢma imzalanması, savaĢ ve barıĢ ilanı, Ģeriat hükümlerinin uygulanmasının gözetilmesi, yasalar gereğince verilmiĢ cezaların hafifletilmesi ya da affedilmesi, parlamentoyu toplamak ya da dağıtmak ve temsilci seçimi için gerekli hazırlıkları yapmak padiĢahın kutsal haklarındandı (7. madde). b) Kanun-u Esasi’de Ġnsan Hakları 1876 Anayasası ve bu Anayasa' da yapılan 1909 değiĢikliklerini ikinci evreyi Ġnsan Hakları alanında güvencesiz anayasal haklar dönemidir. 1876 Anayasası ile devletin monarĢik ve teokratik yapısında bir değiĢiklik söz konusu değildir, egemenlik tanrısal kökenlidir. Osmanlı Hanedanı tarafından kullanılmaktadır. PadiĢahın kiĢiliği kutsaldır ve padiĢah sorumsuzdur. Böyle bir anlayıĢ çerçevesinde çağdaĢ Ġnsan Hakları düĢüncesinin doğması ve geliĢmesini beklemek olanaksızdır. Ama anayasal alanda önemli bir dönüĢümü simgeler. Çünkü bu Anayasa ile mutlak monarĢi sınırlandırılmıĢtır ve Ģarta bağlanmıĢtır. Ama egemenlik henüz ulusun değildir. Bu Anayasa, padiĢahın tek yanlı iradesiyle yayınlandığı bir belgedir ve ilk kez kiĢilere, devlete karĢı haklar ileri sürebileceği haklar tanıyan bir belgedir. Bu açıdan önem taĢır. Tebaa-i Devleti Osmaniye'nin Hukuki Umumiyesi baĢlıklı bölümünde, bu kiĢi haklarını eksikleri olmakla birlikte oldukça geniĢ bir liste halinde, soyut bir anlatımla saymıĢtır. KiĢi dokunulmazlığı, basın özgürlüğü, öğrenim özgürlüğü, yasa önünde eĢitlik, mülkiyet 87 hakkı, konut dokunulmazlığı, doğal yargıç ilkesi, angarya yasağı ve iĢkence yasağı açıkça bu bölümde yer almıĢtır. Ancak bu anayasanın en önemli eksikliği, saydığı bu kiĢi haklarını güvence altına almamasıdır. Bir ünlü 113. maddesine "sürgün maddesi" yer vererek, bunların gerektiğinde padiĢahın tek yanlı iradesiyle kâğıt üzerinde bırakılabilecek haklar niteliği taĢıdığını kabul etmiĢtir. En önemli zaafı, yargısal güvencelerden eksik olmasıdır. Kanun-u Esaside toplam 17 maddeden oluĢan temel hakları düzenleyen bölüm; tanınmıĢ dinlere mensup olmak kaydıyla (Müslümanlık, Hıristiyanlık ve Musevilik) din özgürlüğünü, dilekçe hakkını, eğitim özgürlüğünü, mülkiyet hakkını ve konut dokunulmazlığını tanımıĢtı. Ayrıca yasa önünde eĢitlik, vergide adalet, vergi ve harçların yasallığı ilkelerine de yer vermiĢti. Ayrıca anayasa; iĢkence yasağını, yasal yargıç güvencesini, suç ve cezaların yasallığı ilkesini içeriyordu. Ancak eksik olan husus hak ve özgürlüklerin bir güvenceye bağlanmamıĢ olması idi.186 Kanun-u Esaside 8-26. maddeler arasında sıralanan hak ve özgürlüklerden bazıları Ģunlardır: KiĢi güvenliği, ibadet özgürlüğü, basın özgürlüğü, dilekçe hakkı, konut dokunulmazlığı, eğitim özgürlüğü, kanun önünde eĢitlik, devlet hizmetine alınmada eĢitlik, mülkiyet hakkı, angarya ve iĢkencenin yasaklanması, tabii hâkim ilkesi, kanunsuz vergi konulamayacağı ilkesidir. Osmanlı vatandaĢlarının genel haklarını içeren maddeler Ģunlardı: 8. madde Osmanlı Devleti'nin uyruğunda bulunan kiĢilerin tümüne "Osmanlı" denileceğini, 9. madde Osmanlılar'ın tümünün, baĢkalarının özgürlüklerine müdahale etmemek koĢuluyla, kiĢisel özgürlüğe sahip olduklarını belirtiyordu. 10. madde kiĢi hürriyeti ile ilgiliydi ve her türlü saldırı karĢısında korunur denilmekteydi. 11. maddeye göre, devletin resmi dini Ġslam‟dı. Ancak kamu düzenine ya da genel ahlaka aykırı davranmadığı sürece, her Osmanlı vatandaĢı din özgürlüğüne sahipti. 12. madde basın özgürlüğü ile ilgilidir. Basının serbest olduğu ve basına önceden hiçbir denetim getirilemez deniliyordu. 1876 Anayasası, günümüz demokrasilerinin temel prensiplerinden sayılan bazı kiĢi hak ve özgürlüklerini garanti altına almak istemiĢtir. Bu hakların birçoğu; yasama organına baĢvurma ve Ģikâyet hakkı (m.14), yasa önünde eĢitlik prensibi (m.17) , kamu hizmetlerine girme hakkı (m.19) gibi haklar sadece Osmanlı tebaasına tanınan haklardı. 186 Gören, a.g.e., s.20. 88 DüĢünce özgürlüğünün bir uzantısı olan basın özgürlüğü (m.12) ile eğitim ve öğretim özgürlüğü (m.18) kural altına alınmıĢtır. Bütün okulların devletin denetimi ve koruması altında olduğu belirtilmiĢtir. Bunların yanında mülkiyet hakkı (m.21) mesken masuniyeti, yasaların kararlaĢtırdığı durumlar dıĢında, yetkililer meskene zorla giremeyeceklerdi (m.22).187 Vergilere adalet ve eĢitlik esaslarına uyulacağı, herkesin mali gücüne göre vergi vereceği kurala bağlanmıĢtır. (m.20) Yine bu Anayasa'da müsadere ve angarya (m.24) ile her türlü cismani ceza ve iĢkence yapılması da yasaklanmıĢtır. Özel mülkiyete kamu araçları dıĢında ve yeterli bir tazminat ödenmeden el konulamayacaktı (21 madde). Ayrıca, mesken dokunulmazlığı da getirilmiĢti. 25. maddeye göre de, yasa gereği olmaksızın kimseden vergi, resim ya da baĢka bir ad altında para alınmayacağı karara bağlanıyordu. 26. madde ise iĢkence ve eziyetin kesin olarak yasaklandığını belirtiyordu. Hâkimler azlolunamayacaklar, mahkemelerde yargılama aleni olacaktı. Herkes, mahkeme huzurunda hakkını savunmak için gerekli gördüğü yasal araçları kullanabilecekti. Mahkemelere müdahalede bulunulamayacaktı. Vekiller ile temyiz reisi ve üyelerini, padiĢah aleyhinde harekete ve devleti tehlikeye düĢürecek giriĢimlere kalkıĢanları yargılamakla görevli, 30 üyeden oluĢan Divanı Ali (Yüce Divan) kuruldu.188 Sadrazam, Ģeyhülislam ve öteki vekiller padiĢah tarafından atanacaktı. Memurlar kanuna aykırı hareket etmedikçe ve devletçe zorunlu bir neden görülmedikçe azlolunamayacak, değiĢtirilemeyeceklerdi. Her memur görevinden sorumluydu. Kanuna aykırı emirler verilmesi durumunda memur amire itaat ederse sorumluluktan kurtulamayacaktı. Ülkenin bir tarafında isyan çıkacağını gösteren kanıtlar görülürse, hükümet, o yerde geçici olarak sıkıyönetim ilan etme hakkına sahipti. (113. Madde). Kanun-u Esasi'de bütün hak ve özgürlüklerin düzenlenmesi yasa yolu ile yapılacağından, son sözü söyleme hakkı yine padiĢahın olmaktadır. Bir baĢka deyiĢle, bu hak ve özgürlükleri düzenleyecek yasaların padiĢahın iradesi ile kabul edilip yürürlüğe konması, kiĢi hak ve özgürlüklerin gerçekleĢmesini de padiĢahın takdirine bırakmaktadır. Üstelik Meclis-i Umumi'nin toplantı halinde bulunmadığı zamanlarda, padiĢaha bakanlar kurul aracılığı ile kanun hükmünde kararname 187 188 Korkusuz, a.g.e., s.207. www.belgenet.com/dava/yucedivan.html. (21.10.2002) 89 çıkarma yetkisinin tanınması (m.36) kiĢi hak ve özgürlüklerini her türlü güvenceden yoksun bırakmaktadır. 1876 Anayasası bir hak ve özgürlükler listesi içermekteydi. O dönemdeki diğer devletlerin anayasalarıyla karĢılaĢtırıldığında bu listede sıralanan haklar hiç de azımsanacak ölçüde değildi. KiĢi güvenliği, ibadet özgürlüğü, basın özgürlüğü, dilekçe hakkı, eğitim özgürlüğü, mülkiyet hakkı ve konut dokunulmazlığı, gibi haklar tanınmıĢtır. 1876 Anayasasının insan hakları açısından önemi, Osmanlı Devletinde ilk kez insanların devlete karĢı ileri sürebileceği hakları bulunduğunun kabul edilmesidir. 1876 Anayasası taĢıdığı tüm bu olumlu geliĢmelere karĢın PadiĢaha verilen bir yetkiyle güvenlik gerekçesiyle yargılanmadan kiĢileri sürgün etme yetkisi tanınması özgürlükleri anlamsız kılıyordu. Gerçekten özgürlüklerin niteliğini göstermesi açısından Kanun-i Esasi'nin 113. Maddesi (PadiĢaha verilen özel yetki) önemlidir. Bu maddenin, kendisine açıkça tanıdığı yetkiye dayanarak, hükümetin emniyetini ihlal edenleri, basit bir zabıta tahkikatından sonra, memleketin sürebilme yetkisine salip olmuĢtur. Hükümdara tanınan bu yetki bazı yazarlara göre, bütün hak ve hürriyetlerin değerini bir andan sıfıra indiren bir niteliğe bürünmüĢtür. 189 Ancak söz konusu Anayasal metin, özgürlüklerin korunması noktasından çok sınırlı adımların atılmasını sağlamıĢtır. 1876 Kanun-i Esasi'de özgürlüklerin geliĢiminin sağlanması yönünden önemli bir adım olmuĢtur. Ancak Bu Anayasa kısa bir süre sonra askıya alındı, rafa kondu. 2. Ġkinci MeĢrutiyet (1909 Anayasası) İkinci Meşrutiyetin İlanı 10 Temmuz 1324'de (1908) Meclisi Mebusan tekrar toplantıya çağrıldı. 23 Temmuz 1908 tarihinde Ġkinci MeĢrutiyet'in ilanından sonra, 1876 Kanun-u Esasisi'nde yapılması gereken değiĢiklikleri belirlemek üzere bir komisyon oluĢturuldu. Bu komisyonun hazırladığı metin 8 Ağustos 1325'de (1909) kabul edildi. Bu tarihten sonra, sonuncusu 21 Mart 1334 (1918) olan 6 değiĢiklik daha yapıldı. Bu değiĢiklikler sonucunda neredeyse anayasanın bütün prensipleri değiĢtiğinden, ortaya çıkan yeni 189 Kapani, a.g.e., s.103. 90 metni yeni bir anayasa olarak kabul edenler hiç de haksız değillerdir.1909 değiĢikliklerinin de yönü demokratikleĢme istikametindedir.190 1908'de ikinci MeĢrutiyet yeniden ilan edilmesi demek, bu rafa kaldırılan Anayasa'nın yeniden yürürlüğe konması demekti ve 1909'da anayasada kimi değiĢiklikler yapıldı. MeĢrutiyet'e ilk kez bir meĢrutiyet niteliği kazandırıldı ve parlamenter bir nitelik kazandı. Gerçek anlamda meĢruti ve parlamenter bir monarĢi niteliği kazandı. 113. madde, "sürgün yetkisi veren madde" yürürlükten kaldırıldı. DeğiĢikliklerden bazıları; kiĢi özgürlüğü ve güvenliği konusunda yeni düzenlemeler yapıldı. Cezaların yasallığı ilkesi ve basının sansür edilmeme ilkesi getirildi. HaberleĢmenin gizliliği ilkesi getirildi, dernek ve toplantı hakkı anayasal güvenceye alındı. Ama II. MeĢrutiyet uzun sürmedi. 1909'da sıkıyönetim ilan edildi ve 1913'de Bab-ı Ali Ġsyanından sonra bu hakları uygulamaya aktarmak mümkün olmadı. Yapılan değiĢikliklerden bazıları Ģunlardır: Ġlk dikkati çeken husus kiĢi güvenliği ile ilgili düzenlemelerdir. 1876 metni kiĢi özgürlüğünü yalnız yasa dıĢı cezalandırmalara karĢı korumakla yetinirken 1909 değiĢikliği hem cezalandırmalar hem de tutuklamalar bakımından "yasaya uygunluk" koĢulunu getirmiĢtir. (m.10) II.MeĢrutiyet ile yapılan yeniliklerden en önemlisi, 1876 Anayasası'ndaki 113. Maddesinin değiĢtirilmesi ile olmuĢtur. Fert hak ve özgürlüklerinin 1876 Anayasası'nda ölü birer madde haline gelmesine neden olan meĢhur 113. maddenin PadiĢaha verdiği yetki kaldırılmıĢtır. 1909 değiĢiklikleri düĢünce özgürlüğünün bir uzantısı olan basın özgürlüğünü düzenlemektedir. "Matbuat kanun dairesinde serbesttir" Ģeklindeki ibare yine basın özgürlüğü üzerinde Demokles'in Kılıcı gibi saklı tutuluyor ama hemen arkasından, basının ön denetime tabi tutulamayacağı hükmü de getirilmiĢtir. (m.12) 1909 değiĢiklikleri, düĢünce özgürlüğünün diğer bir uzantısı olan toplanma ve demek kurma haklarını da getirmiĢtir. (m.120) Bilindiği gibi, II.MeĢrutiyetin hazırlanıĢında, yasak ve baskılara rağmen toplanma ve dernekleĢme eylemleri önemli rol oynamıĢ bulunmaktaydı. ĠĢte 1909 değiĢiklikleri bu faaliyetleri hukukileĢtirmiĢtir. Aynı madde Osmanlı Devletinin ülkesel bütünlüğünü bozma, meĢruti yönetimi baĢkalaĢtırma (tağyir) Kanun-i Esasiye aykırı hareket etme ve ayrılıkçı siyaset gütme amacına yönelik 190 Tanör, a.g.e., s.123, Bknz. Korkusuz, s.208. 91 cemiyetler ile her türlü gizli dernekleĢmeyi ise yasaklamaktadır. Böylece, anayasal hürriyetleri pamuk ipliğine bağlayan baskı aracı da ortadan kaldırılmıĢtır. 1909'da getirilenler 1876 metnindekilerle birleĢtirildiğinde, II. MeĢrutiyetin temel hak ve özgürlükler bakımından daha doyurucu bir liste ve içerik sunduğu görülmektedir.191 Fakat görüldüğü gibi 1909 değiĢiklikleriyle de çalıĢma hakları ile ilgili hiçbir hüküm getirilmemiĢtir. Özetle, toplanma ve demek kurma hakkı dıĢında, bu değiĢikliklerle sadece 1876 Anayasası'nın getirdiği hak ve özgürlükler daha kuvvetli teminat altına alınmakla yetinilmiĢtir.192 C. 1921 ve 1924 Anayasalarından 1961’e Kadar Süren Dönem 1921 ve 1924 Anayasalarıyla baĢlayan ve 1961 Anayasası'na kadar süren evreyi yine güvencesiz insan hakları anlayıĢı evresi olarak nitelendirilmektedir. Bu evrede çok önemli bir dönüĢüm 1921 TeĢkilat-ı Esasiye Kanunu ile baĢlamıĢtır ve egemenliğin kayıtsız Ģartsız milletin olduğu bu Anayasa'nın 1.maddesinde belirlenmiĢtir ve böylece Ġnsan Hakları ve demokrasiyle ilgili çok temel ilkede değiĢiklik gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu ilkeyle birlikte egemenlik Osmanlı Hanedanından, millete aktarılmıĢtır. Bu egemenliği millete vermek için ve demokrasiyi gerçekleĢtirmek için son derece önemli bir adım niteliği taĢımaktadır. Ġnsan Hakları açısından 1921 Anayasası hiçbir insan hakkına yer vermez, kiĢi haklarından söz etmez. Çünkü 1921 Anayasası, yürürlüğe girdiği zaman kendisine aykırı olmayan kurallarıyla, ilk anayasa olan Kanun-i Esasi de yürürlüktedir. Bu dönem, 1921'den 1924'e kadar olan dönem, iki Anayasalı bir dönem olarak nitelendirilmektedir. Dolayısıyla kiĢi hakları yönünden 1876 Anayasası geçerli ama 1876'nın monarĢik devlet yapısı artık tarihin derinliklerine gömülmüĢtür. Egemenlik ulusundur ilkesi, yepyeni bir yönetim anlayıĢının baĢlangıcını simgelemiĢtir. 1. 1921 Anayasası ve Ġnsan Hakları Milli kurtuluĢ savaĢının verildiği ve halk temeline dayanan demokratik bir cumhuriyet rejiminin kurulmasına yönelik “bağımsızlık atmosferinde” geçen yıllarda kabul edilen 1921 Anayasasında, insan haklarına iliĢkin bir bölüm yer almamıĢtır. Bunu doğal karĢılamak gerekir. “Yok olmak veya var olmak” noktasında bulunan bir milletin kaderini eline alması, bağımsız ve özgür olması, ulus temeline dayanan bir devletin kurulmasına önem verilmiĢtir. 191 192 Tanör, a.g.e., s.208. Aldıkaçtı, a.g.e., s.73. 92 Cumhuriyet döneminde Atatürk‟ün gerçekleĢtirdiği devrimlerle Türkiye, geri dönülmez bir biçimde batı uygarlığı yolunda ilerleme kararlılığını ortaya koymuĢtur. Ġnsan haklarının korunması ve geliĢmesi açısından en önemli devrim, Atatürk‟ün 1921 Anayasasına “Egemenlik Kayıtsız ġartsız Milletindir. Yönetim biçimi, halkın kaderini bizzat ve fiilen yönetmesi ilkesine dayanır.” hükmünü yazdırmasıyla gerçekleĢtirilmiĢtir. 20 Ocak 1921 gün ve 85 sayılı TeĢkilat-ı Esasiye Kanunu'nun Anayasa hukukumuzdaki özel ve aynı zamanda önemli yerinin nedeni, demokrasi fikrini hukukileĢtirmesi, ona bilimsel bir temel vermek isteyen milli egemenlik teorisini gerçekleĢtirmesidir.193 Dünyanın her yerinde, o ülkenin siyasi örgütlenmesini, iktidarın sınırını, yönetilenlerin yönetime karĢı sahip oldukları hak ve özgürlükleri belirleyen Anayasalar hazırlandıkları dönemin özelliklerini bünyelerinde barındırırlar. Bu, zamana ve koĢullara uygun olabilirliğin de ölçüsüdür. 20 Ocak 1921 tarihli TeĢkilatı Esasiye Kanunu da günün koĢulları göz önüne alınarak hazırlanmıĢ bir anayasadır. 1921 TeĢkilat-ı Esasiye Kanunu adını taĢıyan ve 24 maddeden oluĢan bu Anayasa ile yeni Türkiye Devleti, ulus egemenliğine dayalı olarak kurulmuĢtur. 194 1921 Anayasası kiĢi hak ve özgürlüklerinden çok fazla bahsetmemiĢtir. Bu konuda 1909 Anayasası yürürlükte kalmıĢtır. 195 1909 Anayasasını yeniden hatırlayacak olursak, kiĢi özgürlüğü güvence altına alınmıĢ, basına sansür yasaklanmıĢ, haberleĢmenin gizliliği ve toplanma özgürlüğü, özgürlükler arasında sayılmıĢtır. Bunlara ek olarak mahkeme kararı olmadan mektupların açılamayacağı esası getirilmiĢ, toplanma ve dernek kurma özgürlüklerinin sınırları 1909 Anayasasında belirtilen kayıtlarla sınırlandırılmıĢtır. Burada 1921 Anayasası'nın neden kiĢilerin temel hak ve özgürlüklerine yer vermediği sorusuna verilecek cevap yine o dönemin koĢulları içinde aranmalıdır. O günkü gündemin baĢında "bağımsızlık" gelmektedir. Söz konusu olan, bireyden önce tüm milletin iĢgalciler karĢısındaki haklarıdır.196 l92l TeĢkilat-ı Esasiye Kanunu hükümet rejimi olarak saf Meclis hükümeti rejimini öngörmüĢtür. Anayasaya göre, yürütme ve yasama yetkileri Büyük Millet Meclisinde toplanıyordu. Meclis-i hükümeti sisteminde yürütmenin bir tek kiĢiye değil de heyet halindeki bir organa verilmesinin nedeni; üyeler 193 Korkusuz, a.g.e. s.209, Bknz. Orhan Aldıkaçtı, Anayasa Hukukunun geliĢmesi ve 1961 Anayasası, Özdemir Basımevi. Ġstanbul, 1968, s.96-97. 194 Gözübüyük, ġeref, Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, 6.Baskı, Ankara- 1997, s.111. 195 Korkusuz, a.g.e. s.210, Bknz. Aldıkaçtı, a.g.e., s.106. 93 arasındaki güvensizlik ve rekabeti sınırlandırmasıdır. ġüphesiz o günün Ģartlarında bu tür yaklaĢımlar milli bütünleĢme ve birliğin lehine iyi olmayan sonuçlar doğurabilirdi. KurtuluĢ SavaĢı boyunca tüm yetkilerin Mecliste toplanmasının ana gayesi, bağımsızlığa ulaĢıldıktan sonra Osmanlı monarĢisini tasfiye etmek olmuĢtur. Diğer yandan olağanüstü yetkilere sahip Ġstiklal Mahkemeleri oluĢturulurken Milli Egemenliğin bölünmezliği gerekçesine dayanılarak, Büyük Millet Meclisi yargı yetkisini de elinde tutmuĢtur.197 1921 Anayasası'nın bireyin temel hak ve özgürlükleri ile ilgili bir düzenleme yapmamıĢ olması ve buna karĢılık günün Ģartlarına uygun olacak biçimde diğer konulara ağırlık vermesi temel hak ve özgürlükleri reddettiği anlamına gelmemelidir. Yukarıda da belirtildiği gibi acil olarak gerçekleĢtirilmesi gereken temel hedef, ulusal bağımsızlıktır. Bu yüzden 1921 Anayasasında bahsi geçmeyen temel hak ve özgürlükler ile ilgili düzenlemeler için 1924 Anayasası'nı beklemek gerekmiĢtir. 2. 1924 Anayasası ve Ġnsan Hakları a) 1924 Anayasası’nın Niteliği Ġkinci T.B.M.M. tarafından hazırlanıp, 20 Nisan 1924 tarihli Meclis toplantısında kabul edilen 1924 Anayasası‟nın temel hak ve hürriyetlere yönelik düzenlemelerinin felsefi arka planında, Fransız Devriminin 'doğal hukuk' anlayıĢına dayanan klasik hürriyet düĢüncesi vardı.198 Öyle ki, doğal haklar düĢüncesinin, havası, ruhu, hatta dili açıkça hissedilir.199 Anayasada, hak ve hürriyetlerin felsefi kökeni konusunda doğal hukukçu, liberal ve ferdiyetçi bir yaklaĢım hâkimdi.200 Hürriyetin tanımında ve sınırının tespitinde, Fransız Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirisinin etkisi çok açık bir Ģekilde gözlemlenebiliyordu. Anayasanın çeĢitli maddelerinde sayılan haklar, 1789 modelinde olduğu gibi negatif içerikli klasik haklardır. 1924 Anayasası hem tek partili döneminde, hem de çok partili dönemde uygulanmıĢtır. Tek partili dönemde, demokrasiye hazırlık döneminin bir gereği olarak, insan hakları yeterince geliĢememiĢtir. Demokrasinin yaĢaması için gerekli ortamın hazırlanması dönemidir bu dönem. 196 Server Tanilli, Devlet ve Demokrasi Anayasa Hukukuna GiriĢ, ÇağdaĢ Yayınları, 8.Baskı, Ġstanbul, 1996, s.170., Bknz. Korkusuz, a.g.e. s.210 197 Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, Beta Yayınları, 4. Baskı, Ġstanbul 1997, s.395. 198 Mümtaz Soysal, 100 Soruda Anayasanın Anlamı. 8. Baskı. Ankara: Gerçek Yayınları, s.101- Ergün Özbudun,. Türk Anayasa Hukuku. 3. Baskı. Ankara: Yetkin Yayınları., 1993, s. 11 199 Münci Kapani,. Kamu Özgürlükleri, s. 109 200 Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri. Ġstanbul: Der Y., 1992, s. 250 94 1924 Anayasası, demokratik bir ruha sahipti. Ancak demokratik geleneklerin henüz sağlam bir biçimde oturmadığı bir ülkede, çok partili bir yaĢamın aksamadan iĢleyebilmesini sağlayacak hukuksal güvencelerden de yoksun bırakılmıĢtır. 201 Çok partili rejime geçiĢte de def'i yolu ile denetleme yapılamamıĢtır. Bu imkânın olmaması, kiĢi hak ve özgürlüklerini güvencesiz bırakmıĢtır. Bunu gerçekleĢtirmek için hak ve özgürlükleri yaĢama geçirecek ve güvence altına alacak kurumların kurulması isteniyordu.202 1924 Anayasası, "Egemenlik kayıtsız Ģartsız milletindir. Türk milletini ancak Türkiye Büyük Millet Meclisi temsil eder ve millet adına egemenlik hakkını yalnız o kullanır." (m.3 ve m.4) demek sureti ile "çoğunlukçu demokrasi” anlayıĢını kabul etmiĢtir. Buradan hareketle, egemenlik tanımı gereği mutlak ve sınırsız emretme gücü olduğuna ve Anayasa gereği bu yetki Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde bulunduğuna göre, meclisin yetkileri sınırsız olduğu kabul edilmiĢtir. Meclisin iradesi ile meclis çoğunluğunun iradesi özdeĢ kabul edilince de mecliste çoğunluğu ele geçirmiĢ olan parti veya grup dilediğini yapmakta serbest kalmıĢtır. b) 1924 Anayasasında Özgürlük AnlayıĢı 1924 Anayasası Ġnsan Hakları açısından, liberal ve bireyci görüĢü benimsemiĢtir. 1924 Anayasası‟nın hazırlanıĢında, Fransız Ġhtilali ilkelerinin ve 18'nci yüzyıl felsefesinin etkileri yoğun olarak görülür. Doğal haklar doktrininin izleri, haklar ve hürriyetler bölümünde açıkça görülmektedir, hatta Anayasanın bazı maddeleriyle 1789 Bildirgesinin bazı maddeleri arasında anlatım yönünden de çok büyük benzerlikler olduğu savunulmaktadır. Özgürlüğün tanımı, herhangi bir değiĢikliğe uğratılmaksızın, 1789 Ġnsan ve VatandaĢ Hakları Beyannamesi‟nden alınmıĢtır. Söz konusu tanım “hürriyet; baĢkasına muzır olmayacak her türlü tasarrufta bulunmaktır. Hukuku tabiyeden olan hürriyetin herkes için hududu, baĢkalarının hududu hürriyetidir” Ģeklindedir. Buna göre, 1924 Anayasası‟na göre özgürlüğün sınırı bir baĢkasının özgürlüğüdür ve bu sınırı kanun çizer. Bazı Anayasa Hukukçuları tarafından "Her Türk hür doğar, hür yaĢar, hürriyet baĢkasına muzır olmayacak her türlü tasarrufta bulunmaktır." maddesi 1789'un özgürlük anlayıĢının aynen aktarıldığı maddelerden bir tanesidir. 201 202 Özbudun.a.g.e.,s.11. Aldıkaçtı ,a.g.e., s.142. 95 c) 1924 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlüklerin Yeri 1924 anayasası sadece birinci kuĢak haklar olarak tanınan hakları kiĢisel ve siyasi hakları tanıyor, ikinci kuĢak haklar olarak tanınan ekonomik ve sosyal hakları tanımıyordu. 1924 Anayasasının "Türklerin Hukuk-u Ammesi" baĢlıklı bir bölümünde, birinci kuĢak Ġnsan Haklarını savunmuĢtur. 1924 Anayasası, Osmanlı Kanun-u Esasi gibi klasik temel hak ve özgürlükleri sıralamak ve kısaca açıklamada bulunmakla yetinmiĢtir. 1924 Anayasası‟nda kiĢi hak ve özgürlükleri klasik anlamda kabul edilmektedir. “Türklerin Kamu Hakları” bölümünde, doğal hak öğretisini izleyerek, yasa önünde eĢitlik, ayrımcılık yasağı, kiĢi dokunulmazlığı, vicdan, düĢünme, söz, basın, haberleĢme, yazım, yolculuk, bağıt, çalıĢma, mülk edinme, malını ve hakkını kullanma, toplanma, dernek kurma, ortaklık kurma, can, mal, ırz, konut dokunulmazlığı, kiĢi güvenliği, eziyet ve iĢkence yasağı, çalıĢma, eğitim özgürlükleri gibi uzun bir hak ve özgürlük listesine yer vermiĢtir. Fakat bu hak ve özgürlükler için gerekli güvence mekanizması kurulamamıĢtır. 1924 Anayasası'nda sosyal haklar konusu hemen hemen hiç ele alınmamıĢ, devletin sosyal ödevlerine yer verilmemiĢtir. Anayasanın ve öngördüğü devlet felsefesi sosyal değil liberal ve bireyci olup kiĢinin kendi kaderini kendisinin düzeltmesi gerektiği inancına dayalıdır. KiĢi haklarıyla siyasal hakları saymıĢtır. Ancak sosyal haklar 1924 Anayasası'nda hiçbir biçimde yansımasını bulamamıĢtır. Özellikle 1917 Meksika, 1919'da Almanya Anayasası ile girmiĢtir. 1924 Anayasa koyucusu, sosyal içerikli özgürlük anlayıĢına, o günün anayasalarına yeni yeni girmeye baĢlayan -örneğin Weimer Anayasası- iktisadi ve sosyal haklar akımına yabancı kalmıĢtı. Oysa sosyal haklar, 1924 Anayasasından önceki yıllarda 1917 Meksika ve 1919 Alman Bonn Anayasaları gibi zamanın anayasalarına girmeye baĢlamıĢ ayrıca, 1919 yılında Uluslararası ÇalıĢma Örgütü'nün kurulmasıyla birlikte sosyal haklar uluslararası düzeyde tanınmaya ve güvence altına alınmaya baĢlanmıĢtır. Bunun nedeni, belki de bu alanda toplumda henüz bir eksiklik hissedilmemesinden kaynaklanıyordu. 203 Türkiye de ILO'nun 1932'den itibaren üyesi olmuĢtur. Ama 1924 Anayasası üretim iliĢkileri açısından, sanayileĢme düzeyi bakımından yeterli altyapısı olmadığından sosyal haklardan bahsetmemiĢtir. 203 Tanilli, Devlet ve Demokrasi Anayasa Hukukuna GiriĢ, s.170. 96 Özetle, 1924 Anayasasının birinci temel eksiği; sosyal haklardan bahsetmemiĢ olması, ikinci eksikliği ise tanımıĢ olduğu hakların da güvence altına alınmamıĢ olmasıdır. KiĢilere yargı organları önünde haklarını savunma, dava açabilme yetkileri tanımıĢtır. Ama Ġnsan Hakları koruma ve geliĢtirme mekanizmaları çerçevesinde, güvenceye alma yönünde bir düzenlemeye yer verilmemiĢtir. Hürriyetçi bir anlayıĢa sahip olan 1924 Anayasası, hürriyetleri geniĢ ve ayrıntılı bir Ģekilde düzenlememiĢ, çoğu zaman bunların yalnızca adını vermek ve sınırlarının kanunla çizileceğini belirilmekle yetinmiĢtir. Kanunların Anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi sistemi henüz yerleĢmediğinden Meclis çoğunluğunun oyuyla azınlık haklarının ölçüsüz Ģekilde sınırlandırılması da çoğu kez gerçekleĢmiĢtir.204 Anayasada sıralanan temel hak ve özgürlüklerin düzenlenmesi, sınırlarının belirtilmesi yasama organının takdirine bırakılmıĢtır. 1924 Anayasası'ndaki sıralanan hak ve özgürlükler, uygulama safhasında gerekli olan güvenceyi açıkça sağlayan hükümlerden yoksun kalmıĢtır. 1961 Anayasası'na dek bu eksiklik devam etmiĢtir. Çok partili döneme geçildikten sonra, Demokrat Partinin ilk yıllarında, kamu hürriyetleri alanında o güne kadar ulaĢılamamıĢ bir geliĢme kaydedildiği görülmektedir. Özellikle basın, söz, demek, kurma ve toplantı hürriyetleri klasik ölçülere göre tam olarak sağlanmasa bile aĢırı ve gereksiz kayıtlamalardan sıyrılarak geniĢlediği gözlemlemiĢtir. Ancak doktrinde bazı yazarlar, DP Ġktidarı sırasında, klasik hürriyetlerin kısıldığını ve bundan en çok rahatsızlık duyanların da aydınlar olduğunu ifade etmektedirler. Halkın büyük kitlesinin o zaman için mevcut sendika kurma ve grev yapma hürriyetlerini bilmediğinden, baskının da farkında olmadığını kısıtlamaların doğrudan aydınlara yönelik olarak yapıldığını savunmaktadır. ancak 205 1924 Anayasası ile tartıĢmasız biçimde kabul edilen hak ve özgürlüklerin pratik alanda tam olarak gerçekleĢtirilip gerçekleĢtirilemediği, batılı anlamda özgürlükçü bir demokratik düzen kurulup kurulamadığı sorusuna verilecek cevap, tarafsız ve bilimsel bir gözle doğal olarak "hayır" olacaktır. Ancak Atatürk rejimini, demokratik ideolojiyi reddeden bir diktatörlük olarak görmek de Ģüphesiz büyük bir tarihi yanılgı olacaktır. Çünkü Atatürk hedef olarak, "halka dayanan yönetimi" demokratik prensiplerin üstünlüğünü sağlayarak belirlemiĢtir.206 204 Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, 2. Baskı, Ankara- 1990. s.13. Cem Eroğlu, Demokrat Parti Tarihi ve Ġdeolojisi, Ġmge Kitabevi, Ankara ,1989, s. 132. 206 Münci Kapani, a.g.e., s.110. 205 97 Sonraki yıllarda yapılan düzenlemelerle hak ve özgürlüklere iliĢkin bazı geliĢmeler yaĢanmıĢtır. Örneğin 1934 yılında kabul edilen kanunla batı ülkelerinde bile tanınmamıĢ olan kadınlara seçme ve seçilme hakkı verilmiĢtir. Sonuç olarak 1876 Kanunu esasi ve 1924 anayasasının getirdiği hak ve özgürlükler listesi 1961 ve 1982 Anayasalarına da örnek olmuĢtur diyebiliriz. d) 1924 Anayasasında Yer Alan Ġnsan Hakları Maddeleri Ġkinci T.B.M.M. tarafından hazırlanıp, 20 Nisan 1924 tarihli Meclis toplantısında kabul edilen 1924 Anayasası, tıpkı Osmanlı Kanun-u Esasi'si gibi klasik temel hakları kısaca sıralamakla yetinmiĢtir. Anayasa'da, iktisadi ve sosyal haklar yer almamıĢtır. Anayasa'nın "Türklerin Hukuk-u Ammesi" baĢlığı altında düzenlenen 68.- 85. maddelerinde ve bu bölümün dıĢında 10.-11. ve 92. maddelerde temel hak ve özgürlükler konusu düzenlenmiĢtir. Anayasa'da "Hürriyet", baĢkasına zarar vermeyecek her türlü eylemde bulunmak olarak tanımlanırken, bir kiĢinin hürriyetinin sınırı baĢkalarının hürriyetlerinin baĢlangıç noktası olarak belirleniyordu.(68. madde) 69. madde kanun karĢısında eĢitlik ilkesini ve her türlü ' grup, sınıf, aile, kiĢi ' ayrıcalıklarının kaldırıldığını vurguluyordu. 70. maddede de bazı sivil ve siyasal haklar kısa bir maddede, bir cümleyle sayılıyordu. Bu maddeye göre, her Türk vatandaĢı doğal olarak, kiĢi dokunulmazlığı, vicdan, düĢünce, söz ve yayım, sözleĢme, çalıĢma, mülkiyet, tasarruf, toplanma, dernek kurma ve ortaklık kurma özgürlüklerine sahipti. Can, mal, ırz ve konut dokunulmazlığı (71. madde) güvence altına alınıyor, yasanın belirttiği durumlar dıĢında yakalanmama ve tutuklanmama güvencesi (72. madde) veriliyor, (73. madde) iĢkence, eziyet, angarya ve zoralım yasaklanıyordu. Yasal istisnalar dıĢında el koyma ve kamulaĢtırma yasağı (74. madde) düzenleniyor, dini inanıĢından ve felsefi görüĢünden dolayı kınanmama ve yasanın izin verdiği ölçüler içinde dini törenler yapabilme hakkı (75. madde.), yasal durumlar dıĢında konuta girememe ve arama yapamama kuralı (76. madde.), basın özgürlüğü ve öndenetimin yasaklanması (77. madde), yasal istisnalar dıĢında seyahat özgürlüğünün kısıtlanamaması (78.madde), sözleĢme, çalıĢma, mülk edinme, dernek ve ortaklıklar kurma haklarının ancak kanunla sınırlanabilmesi (79. madde) ve haberleĢmenin gizliliği (81. madde) gibi ölçüler getiriliyordu. Anayasada bireylere tanınan hukuki güvenceler de yer almaktaydı. Bu güvenceler, aleni yargılama (58. madde), mahkeme önünde meĢru yollardan yararlanarak savunma yapabilme (59. madde), görevli mahkemelerde dava açabilme (60. madde) ve 98 sadece yasa ile tabi olunan mahkemelerde yargılanma hakkı (83. madde) olarak sayılabilir. 1924 Anayasası'nın siyasal sürece ve kamu yönetimine katılma konusunda tanıdığı hakları da, Milletvekili seçme ve seçilme (10. ve 11. maddeler), kendileri veya kamu ile ilgili iĢlerde yasalara aykırı buldukları Ģeyleri ilgili mercilere ve T.B.M.M.'ye haber verebilme (82. madde) ve devlet memuriyetine girebilme (92. madde) hakları Ģeklinde sıralayabiliriz. 24 Anayasası'nın dikkat çekici bir diğer özelliği de iktisadi ve sosyal haklara yer vermemiĢ olmasıdır. Gerçekten de Anayasa, grev, sendika, toplu sözleĢme gibi iĢçilere yönelik, sosyal güvenlik, sağlık, konut gibi genele yönelik hakları tanımamıĢtır. Bu durumun tek istisnası 87. madde ile düzenlenen parasız ilköğretim hakkı (ve zorunluluğu) dır. Ancak, Tanör'ün de belirttiği gibi iktisadi ve sosyal haklar ile ilgili bu durum sadece anayasa zemini için geçerlidir. Bazı yasalarda ve diğer mevzuatta ilgili hükümler vardı ve devlet, halkçılık, vesayet ve sosyal dayanıĢma fikirlerinin etkisiyle bir takım sosyal yükümlülükleri yerine getirmekteydi. 207 1924 Anayasasının temel hak ve özgürlükleri ayrıntılı bir biçimde düzenlememiĢ olması ve bunların sınırlarının sadece kanunla çizileceğini belirtmesi (m.68) bir takım mahzurları da beraberinde getiriyordu. Meclis, temel hak ve hürriyetleri dilediği gibi düzenleme ve sınırlayabilme imkanına sahip oluyordu. Ayrıca o dönemde, kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimine yönelik bir sistemin yerleĢmemiĢ olması bir baĢka olumsuzluktu. Böylece Meclis'e çoğunluğun oylarıyla temel hak ve özgürlüklerin ölçüsüz bir Ģekilde sınırlandırılması imkanı da verilmiĢ oluyordu. 208 Yine, anayasaya uygunluk denetiminin mahkemelerce yapılması da öngörülmemiĢtir. Hatta Yargıtay, yargıçların yasaların anayasalara aykırılığını incelemeye yetkili olmadıklarını, bir yasanın anayasaya aykırı olduğu iddiasıyla o yasayı uygulamaktan kaçınamayacakları içtihadında bulunmuĢtur.209 Soysal'a göre, özgürlüğü kısa ifadelerle güvence altına almanın gerisinde temel bir devlet felsefesi yatmaktaydı. Yeni bir milli egemenlik anlayıĢı ile doğan yeni devlet, ulus iradesi ile meclis iradesinin birbirleriyle kaynaĢmıĢ olduğu ve milli iradenin egemenliğinin en güçlü güvencesinin meclisin varlığı olduğu düĢüncesini benimsemekteydi. Fransız Ġhtilalinden kaynaklanan klasik siyasal düĢüncenin etkisiyle, 207 Bülent Tanör. Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar. Ġstanbul: May Yayınları., 1978, s. 144-145. Özbudun, Türk Anayasa.. , A. yer 209 A. ġeref Gözübüyük, Açıklamalı Türk Anayasaları. Turhan Yayınları, Ankara: 1993, s. 54 208 99 ulus ve devlet egemenlikleri aynı Ģey olarak görülmekte, çoğunluğun iradesiyle genel irade bir tutularak milli irade de bundan ibaret sayılmaktaydı. Bu anlayıĢın sonucu olarak, vatandaĢların hak ve hürriyetlerinin korunmasını sağlayacak en güçlü güvence, egemenliğin yalnız Meclis tarafından kullanılmasıydı. "Meclis, ulusu temsil ettiğine ve egemenliği onun adına kullandığına göre, kimi kime karĢı korumağa gerek vardı ? Böyle bir koruma ve iktidarı sınırlandırma gereksinmesi, iktidarın ulus elinde bulunmadığı, padiĢahlıkla paylaĢıldığı dönemlerde söz konusu olabilirdi." Soysal'ın da ifade ettiği gibi, böyle bir egemenlik anlayıĢı, ülkedeki çoğunluğun iradesinin somut tecellisi olan Meclisteki çoğunluk, temel hak ve hürriyetlerin korunması amacıyla da olsa sınırlandırılmaması gereken bir çoğunluk olarak görülüyordu. 210 D. 1961 Anayasası Dönemi 1. 1961 Anayasası ve Ġnsan Hakları 1961 Anayasası ile Ġnsan Hakları alanında yeni bir döneme baĢlandığı gerçekten kabul edilebilir. 1961 Anayasası, temel hak ve özgürlükler konusunda getirdiği düzenlemeler açısından 1924 Anayasasından çok farklı bir konumdadır. 1961 Anayasasında temel hak ve özgürlükler düzenlenirken, 1948 tarihli Ġnsan Hakları Evrensel beyannamesi ve 1950 tarihli Avrupa Ġnsan hakları SözleĢmesi‟nden oldukça yararlanılmıĢ, bu belgelerde yer alan hükümlerin hemen hepsine yer verilerek 1924 Anayasası‟na göre daha geniĢ ve daha güvenceli bir insan hakları listesi hazırlanmıĢtır. Temel hak ve özgürlüklerin niteliğindeki geniĢleme, Anayasada ayrılan yerin ve veriliĢ tarzının farklılaĢması ve güvence sisteminde getirdiği yenilikler, 1961 Anayasası'nı selefinden kesin bir Ģekilde ayırdetmeyi mümkün ve gerekli kılmıĢtır. Anayasa'nın önemli bir tarihsel özelliği olarak, insan hakları kavramının "insan" ve "hak" kelimelerinin terkibinden oluĢan gerçek Ģeklinin, Türk Anayasa Hukukunda ilk defa kullanılmasını da zikretmek gerekmektedir.211 Ayrıca, Anayasanın 2. maddesinde, Cumhuriyetin niteliklerinden biri olarak "insan haklarına saygılı devlet" niteliğinin de sayılması, insan haklarının bu anayasada taĢıdığı önemi vurgulamaktadır. Tabii hukuk düĢüncesi açısından 61 Anayasası, 24 Anayasası'nın anlayıĢını devam ettirmiĢ midir? Bu soruya farklı cevaplar verilmektedir. Soysal'a göre 61 210 Soysal, 100 Soruda.. , s. 50-1 Mumcu. İnsan Hakları & Kamu Hürriyetleri. s. 258. Ġnsan hakları kavramı, Anayasanın baĢlangıcı bölümünde ve 2. maddede geçmektedir. 211 100 Anayasası da, herkesin kiĢiliğine bağlı, devredilmez, dokunulmaz ve vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahip olduğu vurgulayarak tabii haklar düĢüncesine bağlı kalmıĢtır. Ancak tabii hakların kapsamı iktisadi ve sosyal hakları da içine alacak biçimde geniĢletilmiĢtir.212 Kapani ise, Anayasanın 10/1 maddesi tabii hukuk doktrinini hatırlatmaktaysa da, bu doktrinin özgürlüklerin dayandığı temel olarak gösterilmediğini, Anayasanın gerekçesinde de "doktrin münakaĢalarına yer bırakmamak için" bu konuda taraf olunmadığının belirtildiğini aktarmaktadır.213 'Türklerin Hukuk-u Ammesi' baĢlığı altında yalnızca sivil ve siyasal hakları ele alan 1924 Anayasasının bu yaklaĢımı, 1961 Anayasası ile birlikte yerini çağdaĢ klasik demokrasilerdeki temel hak ve özgürlüklerin hemen hemen tümünü kapsayan yeni bir yaklaĢıma bırakmıĢtı. Bu yaklaĢıma göre, Anayasa'da temel hak ve hürriyetler, 3 baĢlık altında incelenecekti: 'KiĢinin hak ve ödevleri', 'Sosyal ve iktisadi hak ve ödevler' ve 'Siyasi hak ve ödevler'.214 1961 Anayasası'nda temel hak ve özgürlüklere ayrılan yer modern anayasalarla karĢılaĢtırıldığında oldukça uzundur. 1961 Anayasası'nın yapılmasına yol açan olaylar dizisi, özellikle kiĢiyi devlet gücüne karĢı koruması gereken klasik haklarla ilgili olarak ortaya çıktığı için, yeni anayasada klasik haklar çok sistemli ve ayrıntılı bir biçimde düzenlenmiĢtir.215 Yani, bu ayrıntılı düzenlemenin arkasında Anayasa'nın bir tepki (reaksiyon) anayasası olması yatmaktadır.216 1950-60 yılları arasında karĢılaĢılan tüm sorunların basite indirgenerek bir anayasa sorunu olarak görülmesi ve her sorunun çözümünün anayasada aranması, 61 Anayasası'nın uzun bir anayasa olmasına neden olmuĢtur.217 Anayasa'nın temel hak ve hürriyetler ile ilgili kısmı 52 maddeden oluĢmaktadır. Bu durum, Anayasa'nın hazırlanmasında yarı-kazuistik bir yöntemin benimsendiğini göstermektedir.218 Bu Anayasada 'Siyasi Haklar ve Ödevler' baĢlığı altında yer alan hükümlerin hemen hepsi, 1960 öncesi dönemde, anayasayla ya da baĢka yasalarla belirlenmiĢ hak ve ödevlerdi. 1961 Anayasasının bu açıdan yeni bir kategori getirmiĢ olduğu söylenemez. 1961 Anayasasının getirdiği yenilik bu hakların sistemli bir biçimde bir araya ilk defa 212 Soysal, 100 Soruda.. , s. 101-2 Kapani, Kamu.., s. 119. 214 Soysal, 100 Soruda.. , s. 101 215 Soysal, a.g.e., s. 102 216 Kapani, Kamu.. , s.117 217 Gözübüyük, Açıklamalı.. , s. 86 218 Mumcu, Ġnsan Hakları.. , s. 257 213 101 getirilmiĢ olmalarıydı. Ayrıca, siyasal partilere iliĢkin haklar da ilk defa anayasa konusu haline geliyorlardı.219 2. 1961 Anayasasının 1924 Anayasasından Farkı 1961 Anayasası ile önceki 1924 Anayasası arasındaki en önemli fark iktisadi ve sosyal haklar kategorisi ile sosyal devlet ilkelerinin anayasaya girmiĢ olmasıdır. 1961 Anayasasının getirdiği diğer ilkelerin tümünün kaynakların 1960 öncesi anayasa tartıĢmalarında bulmak mümkün iken, sosyal devlet ilkesi için bu mümkün değildir. Bu ilke, yeni anayasa ile gelen, 27 Mayıs sonrası tartıĢma ortamında oluĢan ve o dönemle birlikte söz sahibi olmuĢ toplum güçlerinin özlemlerini yansıtan yeni bir ilkedir. 220 Soysal'a göre, "... sosyal demokrasi alanındaki evrensel geliĢmelerin etkisiyle çağdaĢ bir anayasa yapma isteği birleĢince, halk yığınlarından gelen böyle bir beklenti ve talep olmadan da, sanki bu alanda büyük bir savaĢım verilmiĢçesine, hayli geniĢ bir ekonomik ve sosyal haklar listesi Anayasanın içinde yer aldı". BaĢka ülkelerde uzun mücadeleler sonucunda elde edilmiĢ olan bu haklar, Türkiye'de "çağdaĢ" bir anayasa yapma isteğinin ürünü olarak anayasaya girmiĢtir. 221 Ancak, sosyal devlet ilkesine iliĢkin devlet ödevlerinin yerine getiriliĢ ölçüsü, 1961 Anayasasının, 1950 Hindistan Anayasasından esinlenerek getirdiği esnek ve yoruma açık bir kurala bağlanmaktaydı: Anayasa'nın 53. maddesine göre, devlet, iktisadi ve sosyal amaçlara ulaĢma ödevlerini, ancak iktisadi geliĢme ve mali kaynaklarının yeterliği ölçüsünde yerine getirecekti. 222 Devletin "sosyal"liği sağlamak uğruna, gücünün üstünde ve altından kalkamayacağı yükler yüklenmesinin gerçekçi bir düĢünce olmadığı gözardı edilmemiĢtir. Kanun yapıcıların “Ġdealizm ölçüsünü ütopyacılığa kadar vardırmayarak makul bir realizm dozu ile dengelemiĢ..” oldukları söylenebilir. Anayasanın 53. maddesi böyle bir kaygının ürünüdür.223 1961 Anayasasının temel hak ve özgürlükler açısından getirdiği diğer yenilik ise güvenceli özgürlükler düzeninin tesis edilmiĢ olmasıdır. Bu anayasa ile siyasal iktidarın yetki aĢımlarını önlemek ve temel hak ve hürriyetleri korumak için, Anayasa Mahkemesi, Ġkinci Meclis, Yüksek Hakimler Kurulu ve idarenin yargı denetimi gibi, anayasa tekniğinde bilinen tüm müesseseler getirilmiĢtir. Eski dönemin en büyük sorunu 219 Soysal, 100 Soruda.. , s. 103 Soysal, a.g.e., s. 87 221 Soysal, a.g.e., s. 102 222 Soysal, a.g.e., s. 88. 223 Kapani, Kamu.. , s. 123 .. 220 102 olarak anayasanın sık sık çiğnenmesi görüldüğü için Anayasa Mahkemesine büyük önem verilmiĢtir.224 Anayasa ile, kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi sisteminin kabul edilmesi, temel hak ve hürriyetleri daha güvence altına alınmıĢ bir konuma taĢımıĢtır. Böylece 1924 Anayasasına bağlı olarak mevcut olan, Meclis çoğunluğunun oylarıyla hak ve hürriyetleri zedeleme tehlikesi de ortadan kalkmıĢtır.225 1961 Anayasasının haklar ve ödevler bakımından, özgürlüğü temel, özgürlüklerin kısıtlanmasını ise istisna olarak alan bir anayasa olduğunu söylemek mümkündür. Hak ve hürriyetlerin sınırlandırılmasında esas ilke, sınırlamanın "Anayasanın sözüne ve ruhuna uygun olarak ve ancak yasa ile" yapılabilmesidir. Yani, yasalar temel bir hakkı, sıradan ve rastgele bir nedene dayanarak değil ancak Anayasada belirtilen nedenlere dayanarak sınırlayabilecekti. Fakat, Anayasaya göre, bir yasa temel bir hakkı sınırlarken, temel hak ve hürriyetlerin "öz"üne dokunamayacaktı. Böylece, Türk anayasa literatürüne yeni bir kavram getirilmiĢ oluyordu: "Temel hakların özü." Bu öz, sınırlamalar sırasında hiç dokunulmaması ve mutlaka korunması gereken bir özdü. Anayasanın 11/2. maddesi, " ..kanun, kamu yararı , genel ahlak, kamu düzeni, sosyal adalet ve milli güvenlik gibi sebeplerle de olsa, bir hakkın özüne dokunamaz" Ģeklindeydi. Bir sınırlama, bir hak ve hürriyetin kullanılmasını imkansız kılması veya aĢırı derecede güçleĢtirmesi durumunda, o hak ve hürriyetin özüne dokunmuĢ olacaktı.226 Öze dokunularak yapılan sınırlama temel hak ve hürriyeti ortadan kaldırma anlamına gelecekti. “Öze dokunan sınırlama, sınırlama olmaktan çıkmakta, yok etme olmaktadır.”227 1961 Anayasasının hazırlanmasında, temel hak ve hürriyetler için hukuki teminatlar oluĢturulmasını aĢan bir çaba görülmüĢ, hürriyetlerin yaĢayacağı sosyal ortamın oluĢturulması da amaçlanmıĢtır. Bu amaçla meslek grupları, sendikalar, partiler gibi toplulukların ve üniversite, radyo, televizyon gibi özerk kuruluĢların belirli haklar ve dokunulmazlıklarla donatılarak sosyal yapı içinde güçlü bir Ģekilde yer almaları sağlanmaya çalıĢılmıĢtır.228 1961 Anayasası ile, demokrasiyi ve devrimleri koruma amacına matuf olarak, dini, diktacı ve totaliter sistem kurma amaçlarını önlemek için, laiklik ilkesi ve devrim kanunları tartıĢma dıĢı bırakılmıĢtır. Kapani'ye göre bu durum teorik açıdan hürriyetler 224 Kapani, a.g.e., s. 126 Özbudun, Türk Anayasa.. , s. 22 226 Özbudun, a.g.e., s. 22 227 Soysal, 100 Soruda.. , s. 103 228 Kapani, Kamu.. , s. 127 225 103 alanını daraltıcı kayıtlamalar olarak değerlendirilebilir, buna rağmen hür demokratik rejimin yaĢamasını ve geliĢmesini sağlayacak düzenlemeler olarak görülmelidir. 229 3. 1961 Anayasasında Özgürlük AnlayıĢı 1961 Anayasası‟nın getirdiği en önemli yeniliklerden biri de çağdaĢ özgürlük anlayıĢı olmuĢtur. Klasik özgürlükler yanında kiĢilere sosyal ve ekonomik haklar tanınmıĢ, devlete de bu hakları yerine getirmesi ve uygun ortamı yaratması için görevler vermiĢtir.230 1961 Anayasasının hazırlanması sırasında Anayasa koyucu, yaĢanan deneyimleri gözeterek, yasa koyucunun özgürlüklerin düzenlenmesindeki takdir yetkisini daraltmıĢ ve onun aĢamayacağı kayıtlar getirmiĢtir. Özgürlük ve otorite dengesi, özgürlükten yana kurulmuĢtur.Yasa koyucunun özgürlüklerin özüne dokunamayacağı öngörülmüĢtür. Güvenceli bir özgürlük düzeni getirilmiĢtir. Anayasa Mahkemesi, Ġkinci Meclis, Yüksek Hakimler kurulu, yönetim yargısal denetimi gibi kurumlarla insan hakları korunmuĢtur. Siyasal partilere özel bir önem verilmiĢ, bunlar demokratik siyasal yaĢamın vazgeçilmez unsurları sayılmıĢtır.KiĢinin devlete karĢı korunmasını esas almıĢtır.Meslek grupları, sendikalar, siyasal partiler gibi topluluklar ile üniversiteler, radyo ve televizyon yönetimi gibi özerk kuruluĢlarla çoğulcu toplum düzeni yaratılmıĢtır. 4. 1961 Anayasası’nda Temel Hak ve Özgürlükler 1961 Anayasası, hak ve özgürlükleri “geniĢ”, “ayrıntılı” ve “sistemli” olarak, Temel Hak ve Özgürlükler, Sosyal ve Ekonomik Hak ve Özgürlükler, Siyasi Hak ve Özgürlükler bölümlerinde düzenlemiĢtir. 1961 Anayasasında temel hak ve özgürlükler düzenlenirken, güvenceli, çağdaĢ Ġnsan Hakları anlayıĢı benimsenmiĢtir. ÇağdaĢ batı özgürlük anlayıĢı evrensel Ġnsan Hakları anlayıĢı, 1961 Anayasası'nda açıkça yansımasını bulmuĢtur. Aynı zamanda demokrasi açısından çok önemli değiĢiklikleri yansıtan bir belgedir. Çünkü azınlığa çoğunluk olabilme olanağını tanımıĢ ve bunu güvence altına almıĢtır. Siyasi iktidarın aynı zamanda baĢka yetkili organlar eliyle kullanılmasının yollarını da açmıĢ ve onları da güvenceye bağlamıĢtır. Bu da 1961 Anayasası'nda demokrasi açısından son derece önemli bir düzenlemedir. 1961 Anayasası'nın, güvence açısından attığı adımlar aslında çok önemlidir. Ġktidar olan çoğunluğun iradesinin sınırlandırılabileceği anlayıĢını açıkça 229 230 Kapani, a.g.e., s. 125 Duman,a.g.e.,s.27. .. 104 düzenlemiĢ, yasama ve yürütmenin Ġnsan Haklarına aykırı iĢlemlerine karĢı yargı güvencesi getirmiĢtir. Bu güvenceyi de hem yönetsel yargı, hem de Anayasal yargı ile somutlaĢtırmaya çalıĢmıĢtır. Açıkça sosyal haklara yer vermiĢ olması ve güvence altına almıĢ olması 1961 Anayasasının belki de en önemli özelliklerinden bir tanesidir. Bunun kadar önemli ve yeni bir özellik de "Sosyal Devlet" anlayıĢıdır. Sosyal devleti somutlaĢtırarak sosyal ve ekonomik haklara ayrı bir baĢlık altında ve ayrıntılı biçimde yer vermiĢ olmasıdır. Sosyal haklara yer vermekle sadece özgürlük düĢüncesini tanımak ve güvence altına almakla yetinmemiĢ, aynı zamanda özgürleĢtirme yaklaĢımını da benimsemiĢtir. Ekonomik ve sosyal yönden güçsüz olan kiĢileri, baĢkalarına bağımlı olarak iĢ yapan kiĢileri, baĢta iĢçiler olmak üzere, ama iktisadi yönden baĢkasına bağımlı olan ve korunması gereken güçsüz kiĢileri korumayı amaçlayan bir sosyal devlet anlayıĢını açıkça benimsemiĢtir. 1961 Anayasası ile özgürlükler çok ayrıntılı bir Ģekilde düzenlenmiĢ ve yasama organının özgürlükleri belirlerken neleri yapamayacağı da hükme bağlanarak, kanun koyucunun özgürlüklerin düzenlenmesindeki takdir yetkisi daraltılmıĢ ve aĢamayacağı bazı sınırlamalar getirilmiĢtir. 1961 Anayasası, temel hak ve özgürlükler bakımından, bireyi esas almıĢtır. “Herkesin kiĢiliğine bağlı, dokunulmaz devredilmez, vazgeçilemez temel hak ve hürriyetlere sahip olduğu” belirtilmek suretiyle, siyasal iktidarın arzu ve takdirine göre yok edilmeyecek tabii hak ve özgürlüklerin var olduğu düĢüncesi benimsenmiĢtir. Ayrıca, hangi sebeple olursa olsun özgürlüğün özünü zedeleyecek aĢırı sınırlamayı önlemek amacıyla; “Kamu yararı, genel ahlak, kamu düzeni, sosyal adalet ve milli güvenlik gibi sebeplerle de olsa bir hakkın ve hürriyetin özüne dokunulamayacağı” hükmüne yer verilmiĢtir. 1924 Anayasasının temel hak ve özgürlükleri, 18. yüzyıl anlayıĢına göre kısa biçimde saymakla yetinmiĢ olmasına karĢılık, 1961 Anayasası, temel hak ve özgürlükler alanında geniĢ bir düzenlemeye gitmiĢ, temel hak ve özgürlükleri kiĢi hakları, sosyal ve ekonomik haklar, siyasi haklar olmak üzere üç kümede, ortak kuralları da genel hükümler baĢlığı altında toplamıĢtır. Temel hak ve özgürlüklerin hangi Ģartlarda sınırlandırılabileceği yine anayasa ile belirtilmiĢtir. Bu sınırlamanın ancak yasa ile olacağı, özgürlüklerin özüne dokunulamayacağı, yasalar önünde eĢitlik ilkesine ters düĢen düzenlemelere gidilemeyeceği öngörülmüĢtür.1961 105 Anayasası 1924 Anayasasından farklı olarak temel hak ve özgürlükleri, yalnız Türklerin hakları olarak görmemiĢ, bu haklardan ilke olarak herkesin yararlanacağı kuralını da getirmiĢtir.231 5. 1961 Anayasasında “Ġnsan Haklarına Dayalı” Devlet AnlayıĢı 1961 Anayasası insan haklarında yeni ufuklar açmıĢtır. 2. maddede Türkiye Cumhuriyetinin insan haklarına dayanan bir hukuk devleti olduğu ilkesi kabul edilmiĢtir. Anayasa Komisyonunun 9 Mart 1961 tarihli raporuna göre “kiĢi hakları, Anayasa tarihimizde uzun bir geliĢmenin ulaĢtığı bir merhalenin ifadesidir. Bu tasarıda genel mahiyetiyle kiĢi hakları iktidarı sınırlayıcı bir demokratik prensip olarak yer almaktadır. Gerçekten, siyasal iktidar karĢısında ferdin serbest kalacağı ve siyasi iktidarın müdahale edemeyeceği maddi ve manevi alanlar, bugün artık tartıĢılması bile mümkün olmayan bir gerçektir”. 2. maddenin gerekçesinde de Türkiye Cumhuriyetinin insan hak ve hürriyetleri temeline dayandığı vurgulanmıĢtır. Milli iradenin dahi ferdi hak ve hürriyetler esasına saygı göstermesi gerektiği belirtilmiĢtir. Böylelikle anayasada gösterilen çerçeve içinde kanunların insan hak ve ana hürriyetlerini kaldıramayacakları ilkesi kabul edilmiĢtir. 6. 1961 Anayasasında Ġnsan Haklarının Sınırlanması 1961 Anayasasında özgürlük temel, sınırlama ise istisnadır. Sınırlama ve sınırlamanın sınırı açık olarak ortaya konmuĢtur. Ġnsan haklarının demokratik rejimin temeli olduğu kabul edilmiĢtir.Ġlki 1969 olmak üzere 1971, 1973 ve sonuncusu da 1974 yılında olmak üzere 1961 Anayasasında köklü değiĢiklik yapılarak, özgürlük alanı daraltılmıĢ, katı sınırlarla çevrelenmiĢtir.232 Bunların içinde Anayasada önemli değiĢiklikler yapan yasalar, 12 Mart döneminde çıkarılan yasalar olmuĢtur. Bu yasalar ile, getirilen özgürlükler düzenine genel ve özel nitelikte önemli kısıtlamalar getirilmiĢtir. Genel kısıtlama ilkesi tüm özgürlüklere uygulanabilecek kısıtlamaları göstermekteydi. Buna göre temel hak ve özgürlükleri Anayasada belirtilen hususları ortadan kaldırmak amacıyla kötüye kullananlar cezalandırılacaktı. Ayrıca temel hak ve özgürlüklere getirilen ikinci küme sınırlama belirli konularda getirilen özel kısıtlamalar olmuĢtur. Örneğin yargıç kararı olmadan gazetelerin toplatılması, tutuklanan kiĢinin 231 232 Gözübüyük, a.g.e.,s.133. Duman, a.g.e., s. 23. ... 106 gözaltı süresi 24 saatten 48 saate çıkartılması, dernek ve sendikalara getirilen kısıtlamalar, memurlara sendika yasağı gibi kısıtlamalar yer almaktadır. 233 E. 1982 ANAYASASI DÖNEMĠ 1961 Anayasasının yürürlükte olduğu dönemde yaĢanan sıkıntılar, 1982 Anayasası‟nın hazırlandığı süreçte oldukça etkili olmuĢtur ve bu anayasa 1961 Anayasasından oldukça farklı bir özgürlük anlayıĢı benimsemiĢtir. Bu anlayıĢ farklılığı, 1982 Anayasasının konuyla ilgili hemen hemen tüm maddelerinde hak ve ödev kavramlarının birlikte alması noktasında bile kendini göstermiĢtir. 1982 Anayasasını ele alırken, daha çok 1961 Anayasası ile kıyaslama yolu seçilecektir. Çünkü, her iki Anayasa arasında ilk bakıĢta bir çok benzerlik görülmesine rağmen, 1982 Anayasası getirdiği hak ve hürriyetler rejimi açısından 1961 Anayasasından temel noktalarda farklılaĢmaktadır. 1. 1928 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlükler Anayasa yapımcısı Anayasanın insan hakları ile ilgili bölümlerinin BM Ġnsan Hakları Beyannamesi ile Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi baĢta olmak üzere uluslararası sözleĢmelerle uyum içinde olmasını gözetmiĢtir. 1982 Anayasası baĢlangıç kısmında insan haklarının kaynağı olan Evrensel Beyannamenin 2. maddesine gönderme yaparak, insanın doğuĢtan insan hak ve hürriyetlerine sahip olduğu ilkesi kabul edilmiĢtir. 12. maddede “Herkes, kiĢiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilemez, vazgeçilemez temel hak ve hürriyetlere sahiptir” kuralı kabul edilmiĢtir. Maddenin gerekçesinde bu hak ve hürriyetlerin Devletin bir lütfu olmadığı, kiĢinin doğuĢtan edindiği vurgulanmıĢtır. 2. maddede de Türkiye Cumhuriyetinin insan haklarına saygılı bir hukuk devleti olduğu teyit edilmiĢtir. Maddeye göre insan haklarına saygı bir anayasa ilkesi haline gelmiĢtir. Bu ilke 11. madde gereğince yasama, yürütme ve yargı organlarını bağlar. Anayasanın 2 ve 11. maddelerine göre insan haklarına aykırı kanun ve uygulamalar yapılamaz. 2. maddede geçen insan hakları” deyimi ikinci kısım, birinci bölümün genel gerekçesine göre 1948 BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesini ve 1950 Ġnsan Haklarının ve Temel Hürriyetlerinin Korunmasına Dair Avrupa SözleĢmesini kapsamaktadır.234 233 234 Gözübüyük, a.g.e.,s.135,136. Bilge, a.g.e., s. 56-57. 107 2. 1961Anayasası ile 1982 Anayasası Arasıdaki Benzerlikler Ġki Anayasanın birbirlerine benzeyen yönleri kısaca Ģöyle sıralanabilir: Bu anayasalar olağanüstü olayları ve askeri darbeleri takip eden olağanüstü dönemlerin ürünüdür. Kendilerinden önceki döneme tepki niteliği taĢımaktadırlar. Her iki Anayasa da, seçim sonucu değil atama sonucu oluĢturulmuĢ meclislerde yapılmıĢ ve akabinde halkoyuna sunulmuĢlardır. Yine, bu iki Anayasa dar anlamda anayasa ve hukuk ötesi sayılabilecek toplumsal sorunları da (kooperatifçiliğin geliĢtirilmesi, doğal kaynakların aranması, ormanların ve orman köylerinin korunması vb.) kapsamına almakta ve doğal olarak uzun ve ayrıntılı metinlerden oluĢmaktadır. Ancak bu benzerliklerin yanında iki Anayasa arasında temelde bir farklılık vardır. Bu farklılık ta, ilk bakıĢta benzerlik olarak görülebilecek bir durumdan kaynaklanmaktadır. Ġki Anayasa da, önceki dönemlere duyulan bir tepkiyi yansıtmaktadır ancak tepkinin kaynaklandığı durumlar ve yarattığı sonuçlar birbirlerinden oldukça farklıdır. 1961 Anayasası, milli egemenlikle Meclis çoğunluğunu aynı Ģey olarak saymaya yatkın, bütüncü bir egemenlik anlayıĢına tepki olarak doğarken, 1982 Anayasası, ülkenin içine düĢtüğü anarĢi ortamını geniĢ hürriyetler rejimine fatura eden ve bu durumu 1961 Anayasasına bağlayan tepkinin bir sonucudur.235 3. 1961Anayasası ile 1982 Anayasası Arasıdaki Farklılıklar 1982 Anayasası hazırlanırken, 1961 Anayasasının otorite-özgürlük dengesini otorite aleyhine bozmuĢ ve devleti güçsüz kılmıĢ olduğu yargısı temel bir rol oynamıĢtır.236 Devlet BaĢkanı Kenan Evren de 1982 Anayasasını tanıtma amacıyla yapmıĢ olduğu konuĢmalarda bu temayı sık sık dile getirmiĢtir.237 Bu anlayıĢ ile yapılan düzenlemelerden dolayı, 1982 Anayasası ile 1961 Anayasası özde önemli bir fark içermektedirler. Her iki anayasa da devletin varlığını önkoĢul olarak görmekle birlikte, 1961 Anayasası temel haklar ve özgürlükler açısından önceliği bireye vermiĢ, kiĢinin özgürleĢtirilmesi için devleti görevli saymıĢtır. Buna karĢılık, 1982 Anayasası önceliği devlete vermiĢtir.238 1982 Anayasası 1961 Anayasasına göre temel hak ve hürriyetleri oldukça sınırlandırıcı bir yaklaĢım getirmiĢtir. 1982 Anayasasının temel hak ve özgürlüklerle ilgili bölümü 1961 Anayasası hakkında yazılmıĢ "olumsuz Ģerhler silsilesi" gibidir. Bir çok maddede 1961 Anayasasının lafzı ile temel haklar ve özgürlükler 235 Soysal, 100 Soruda.. , s. 167-8 Özbudun,Türk Anayasa.. , s. 38 237 Bkz. Türkiye Cumhuriyeti Devlet BaĢkanı Kenan Evren'in Yeni Anayasayı Devlet Adına Resmen Tanıtma Programı Gereğince Yaptıkları KonuĢmalar. (24 Ekim- 5 Kasım 1982), Ankara, TBMM Basımevi, 1982, s.12, 30, 46, 87. 238 Gözübüyük, Açıklamalı.. , s. 191 236 108 sayıldıktan sonra, takip eden fıkralarda o temel haklar ve özgürlükler sınırlama amacıyla ya içi boĢaltılmıĢ ya da yok edilmiĢtir. Hak ve hürriyetler rejimine getirdiği bu sınırlayıcı ve daraltıcı yorumlar nedeniyle 1982 Anayasasına "Ancak anayasası", "amayasa", "antianayasa" gibi isimler verilmiĢtir.239 Parla'ya göre 1982 Anayasası adeta 1961 Anayasasının hayaletiyle boğuĢmaktadır. 240 1961 Anayasasının 2. maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri sayılırken, "insan haklarına saygılı devlet" niteliğinin de sayıldığını daha önce belirtmiĢtik. 1982 Anayasasında ise 2. madde Ģöyle değiĢtirilmiĢtir: "..toplumun huzuru, milli dayanıĢma ve adalet anlayıĢı içinde, insan haklarına saygılı..". Ġki anayasa arasındaki bu farklılık basit bir ifade değiĢikliği olarak mı , yoksa temel bir anlayıĢ değiĢikliği olarak mı algılanmalıdır? Soysal, bu ifade farklılaĢmasının anayasa düzenindeki diğer değiĢikliklerle birlikte düĢünüldüğünde temel bir yaklaĢım farklılığını yansıttığının açıkça görülebileceğini ifade etmektedir. Soysal'a göre, 1982 Anayasası ile birlikte insan hakları devletin temeli sayılmaktan çıkmıĢtır, devlet artık baĢkı amaçlar için vardır. Bu amaçlar 2. maddede "insan haklarına saygı"dan öne alınan "toplumun huzuru, milli dayanıĢma ve adalet anlayıĢı"dır. Bu amaçlar için varolan devlet yine de keyfi davranmayacak, insan haklarına saygılı olacaktır. 1961 Anayasası ile 1982 Anayasası arasındaki temel farklılık olan "özgürlük" anlayıĢları arasındaki temel farklılığa da bu yorum uygun düĢmektedir. 1982 Anayasası, özgürlüğü ikinci plana iten ve otoriteyi ön plana alan, bireyle toplum arasında kesinlikle toplumu, insanla devlet arasında da kesinlikle devleti tercih eden bir anayasadır. Anayasanın baĢlangıcında devletten "Kutsal Türk Devleti" olarak söz edilmektedir. Ġnsan hakları ise, devletten yana ortaya çıkan bu tercihten sonra yine de uyulması ve saygı gösterilmesi gereken değerler bütünü olarak vardır.241 Özbudun, Soysal'ın aksine bu iki deyim arasında temel bir yaklaĢım farkı olduğunu savunmanın güç olduğunu ifade etmektedir. O'na göre, bu yaklaĢım 2. maddenin yazılıĢ tarzından kaynaklanmaktadır. 2. maddenin yazılıĢ tarzının uyandıracağı bir baĢka tereddüt de "toplumun huzuru, milli dayanıĢma ve adalet" kavramlarının insan haklarına saygılı devletin çerçevesini oluĢturan kavramlar olarak okunmasının ihtimal dahili olmasıdır.242 239 "Ġnsan Hakları Boyutuyla Yeni Bir Anayasa". Ġktisat Dergisi. Turgut Kazan'ın KonuĢması, Sayı. 322-3, s. 50 - Taha Parla,. Türkiye'de Anayasalar. Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları, 1993, s.29 240 Parla, aynı.yer 241 Soysal, 100 Soruda.. , s. 190-192 242 Özbudun, Türk Anayasa.. , s. 74 109 4. 1982 Anayasasında Birey-Devlet ĠliĢkisi 1982 Anayasasının, 1961 Anayasasının aksine, birey-devlet, hürriyet-otorite dengelerinde, dengeyi birincilerin aleyhine çevirmesiyle paradoks oluĢturan bir gerçek vardır. Bu; 1982 Anayasasının temel haklara iliĢkin düzenlemelerinin, Türkiye'nin taraf olduğu uluslararası sözleĢmeler ile uyumunun sağlanmasına yönelik gösterilen çabalardır. Özellikle 13., 14. ve 15. maddeler lafzi olarak değerlendirildiğinde bile bu durum görülecektir.243 AĠHK'na bireysel baĢvurunun244 ve AĠHD'nın zorunlu yargısının kabulü245 de Türk Hukuk sisteminin uluslararası normlar ile uyumlaĢtırılması açısından önemli geliĢmeler olarak görülmelidir. Ayrıca, Anayasa Mahkemesinin Türkiye'nin taraf olduğu uluslararası insan hakları sözleĢmelerin, anayasaya uygunluk denetiminde giderek norm olarak kullanma eğiliminde olduğu görülmektedir.246 Türkiye'nin bir insan hakları sorunu yaĢamasında Anayasaların yeterince özgürlükçü nitelik taĢımamalarının elbette rolü vardır. Ancak, Türkiye'de insan hakları ihlalleri genellikle iĢkence, faili meçhul cinayet, yargısız infaz iddiaları ile birlikte anılmaktadır. Tabii ki Anayasalarda böyle olguların meĢrulaĢtırılmasına rastlanamaz. Günümüz açısından söyleyecek olursak, 1982 Anayasasında temel hak ve özgürlüklerin otorite lehine kısıtlanması temel hak ve özgürlükler açısından kısır bir ortamı beraberinde getirecektir. Ġnsan hakları ihlalleri ise ayrı düĢünülmesi gereken bir durumdur. Bazı temel hak ve özgürlüklerin tanınmamıĢ olması, bireyin diğer temel hak ve hürriyetlerinin ihlal edilmesine cevaz verildiği anlamına gelmez. Öyleyse, Türkiye'de özellikle 1982 Anayasasının insan hakları açısından olumsuz bir muhtevaya sahip olduğunu düĢünmek mümkün olsa bile, ihlallerin kaynağını bu anayasaya bağlamak pek doğru bir tesbit olmayacaktır. Çünkü, insan hakları ihlallerinin büyük bir kısmı pratikle iliĢkilidir. Bu yüzden, Türkiye'nin insan hakları sorununu değerlendirirken, topu anayasalara atmak kolaycı bir çözüm olacaktır. Ġnsan hakları problemi tartıĢılırken, sadece Anayasaların rolleri tartıĢılmamalı, Anayasalarla birlikte Türkiye'de idareninin uygulamalarından kaynaklanan sorunlar ile Türk devlet geleneğinde yer alan ve bireylerin büyük çoğunluğu tarafından sorgulanmadan, mutlak bir baĢ eğiĢle kabul edilen "kutsal ve üstün devlet" imajı ve bu imajın birey-devlet iliĢkileri bağlamındaki sonuçları da irdelenmelidir. 243 Özbudun, Türk Anayasa.. , s. 75 Resmi Gazete, 21 Nisan 1987, sayı. 19438 245 Resmi Gazete, 27 Eylül 1989, sayı. 20295 246 Özbudun, Türk Anayasa.. , s. 75 .. 244 110 5. 1981 Anayasasında “Ġnsan Haklarına Saygılı” Devlet AnlayıĢı 1961 Anayasasının “insan haklarına dayalı” deyiminin yerine, 1982 Anayasası (m.2) “insan haklarına saygılı deyimini kullanmıĢtır.247 Ġnsan haklarına saygı kavramı, 1982 Anayasası‟nın baĢlangıç kısmında : “Topluca Türk vatandaĢlarının milli gurur ve iftiharlarda, milli sevinç ve kederlerde, milli varlığa karĢı hak ve ödevlerde, nimet ve külfetlerde ve millet hayatının her türlü tecellisinde ortak olduğu, birbirinin hak ve hürriyetlerine kesin saygı, karĢılıklı içten sevgi ve kardeĢlik duygularıyla ve "Yurtta sulh, cihanda sulh" arzu ve inancı içinde, huzurlu bir hayat talebine hakları bulunduğu; 1982 tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasası‟nın Cumhuriyetin niteliklerini belirleyen 2. maddesinde „‟insan haklarına saygılı devlet‟‟ olgusu açıkça hükme bağlanmıĢtır. Cumhuriyetin nitelikleri kısmında ise insan haklarına saygı, Devletin özelliği itibariyle ifadesini bulmuĢtur. “Madde 2 - Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanıĢma ve adalet anlayıĢı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, baĢlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.” 1982 Anayasası 2. maddesi tıpkı 1961 Anayasası‟nın 2.maddesi gibi "insan haklarına saygılı" olma ilkesini Cumhuriyetin nitelikleri arasında saymaktadır. Esasen Türkiye Cumhuriyetini "insan haklarına saygılı bir hukuk devleti" olarak tanıyan Anayasası'nın 112. maddesi "Herkesin kiĢiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve özgürlüklere sahip olduğundan söz etmektedir. Bu ifadeler Portekiz ve Ġspanyol Anayasalarında da göze çarpmaktadır.248 Cumhuriyetin nitelikleri arsında yer verilen „‟insan haklarına saygılı devlet‟‟ tanımlaması, Anayasa koyucunun insan hakları kavramının daha doğrusu insan onurunun evrenselliğine vurgu yapmak yönündeki iradesini yansıttığını belirten bazı düĢünceler de bulunmaktadır.249 Temel haklar insan hakları içinde Türkiye Cumhuriyetince benimsenen, ayrıntılarıyla düzenlenen, belirli bir güvenceye ve özellikle Anayasa Mahkemesi baĢta olmak üzere bağımsız yargı organlarının gerçekleĢtirecekleri koruma yollarına kavuĢturulan haklardan meydana gelmektedir."Ġnsan Hakları" deyimi ise, bu temel hakları içine alacak bir biçimde, fakat onların ötesinde ve üzerinde, bir genel fe1sefeyi 247 Kapani, a.g.e., s.74. Gören, a.g.e.s. 347. 249 Gözübüyük, a.g.e., s.155, Duman, a.g.e., s. 27-28. 248 111 insana temel değer olarak bakan bir genel yaklaĢımı belirtir. "Ġnsan haklarına dayanan devlet " bu inanç üzerine kurulmuĢ olan, insanı temel değer olarak kabul eden, kendi varoluĢ nedenini insan haklarının korunması ya da gerçekleĢtirilmesi amacına dayandıran devlet olarak anlaĢılmaktadır. Özgürlüklerin düzenlenmesi açısından 1961 Anayasası ile 1982 Anayasası arasında büyük benzerlik bulunurken, özde önemli bir fark vardır; her iki Anayasa, Devletin varlığını önkoĢul olarak görülmekle birlikte, 1961 Anayasası, temel hak ve özgürlükler açısından önceliği kiĢiye vermiĢ, kiĢinin özgürleĢtirilmesi için devleti görevli saymıĢtır. 1982 Anayasası ise, önceliği kiĢiye değil Devlete ve "devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğü" ne vermiĢtir. 250 Bu bağlamda Anayasa madde 2‟de düzenlenen “insan haklarına dayanan devlet” hükmünün “insan haklarına saygılı devlet” haline dönüĢmesinin bir anlamı vardır.251 1982 Anayasasında yer alan “insan haklarına saygılı Devlet” ise Anayasal düzeydeki değiĢikliklerle beraber göz önüne alındığında, temel bir yaklaĢım farkını ortaya koymaktadır. Ġnsan hakları artık devletin temeli sayılmaktan onun “dayandığı” kavramlar ve değerler bütünü olmaktan çıkmıĢ; 2. maddeyle “insan haklarına saygı” dan da öne aldığı ve devleti içine yerleĢtirdiği kavramlar olan “toplumun huzuru, milli dayanıĢma ve adalet anlayıĢı” için vardır. Toplumun huzurunu sağlamak, milli dayanıĢmayı gerçekleĢtirmek ve adalet anlayıĢını egemen kılmak çerçevesinde varolan, bu çerçeve içinde yer alan Devlet, yine baĢıboĢ ve keyfi davranamayacak, insan haklarına “saygılı” olacaktır. Ġnsana yine değer verilmesi insan onurunun yine kollanması gerekecektir ama, insan hakları artık devletin varoluĢ nedeni olmaktan çıkmıĢtır.252 6. 1982 Anayasasında Sosyal Devlet AnlayıĢı 1982 Anayasasında belirtilen sosyal devlet anlayıĢının özelliklerinden biri, bireylerin özgürlüklerden yararlanabilmeleri için gerekli olan maddi olanakları sağlamaktır. Liberal devlette olduğu gibi, sınırlamaların olmaması yeterli değildir. Özgürlüklerin gerçekleĢebilmesi, bireyler tarafından kullanılabilmesi için, maddi ve manevi koĢulların devlet güvencesi altına alınması gerekir. Anayasanın belirttiği gibi, kiĢinin temel hak ve özgürlüklerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle ... 250 Gözübüyük, a.g.e., s.147. Aksi görüĢ için bknz. Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara- 1993- s. 80. 252 Soysal, 100 soruda Anayasa, s. 191, 192. 251 112 bağdaĢmayacak bir biçimde sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmak, insanın maddi ve manevi varlığının geliĢmesi için gerekli koĢulları hazırlamak devletin görevlerindendir.(m.5) 7. 1982 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınıflandırılması Temel hak ve ödevler Anayasanın ikinci kısmında düzenlenmiĢtir. Bu çerçevede kiĢinin hak ve ödevleri, sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler, siyasi haklar ve ödevler ayrıntılı olarak belirtilmiĢtir. a) KiĢisel Haklar (Koruyucu Haklar) KiĢileri topluma ve Devlete karĢı koruyan hak ve özgürlüklere "koruyucu haklar" diyoruz. Bu haklar bizim 1982 Anayasası‟nda da "kiĢinin hak ve ödevleri" baĢlığı altında yerini almıĢtır. Bu bölümde zikredilen hakların baĢlıcaları Ģunlardır: Anayasada (1982) yer alan kiĢisel haklar Ģunlardır: 1) KiĢi dokunulmazlığı (YaĢama hakkı, iĢkence yasağı, vücut bütünlüğünün koruması) (m.17), 2) Zorla çalıĢtırma yasağı (m.18), 3) KiĢi hürriyeti ve güvenliği (m.19), 4) Özel hayatın gizliliği ve korunması (m.20), 5) Konut dokunulmazlığı (m. 21), 6) HaberleĢme hürriyeti (m. 22), 7) YerleĢme ve seyahat hürriyeti (m. 23), 8) Din ve vicdan hürriyeti (m.24), 9) DüĢünce ve kanaat hürriyeti (m. 25), 10) DüĢünce açıklama ve yayma hürriyeti (m. 26), 11) Bilim ve sanat hürriyeti (m. 27), 12) Basın ve yayımla ilgili hükümler (m. 28-32), 13) Toplantı hak ve hürriyetleri (Dernek kurma hürriyeti (m. 33), toplantı ve gösteri yürüyüĢü düzenleme hakkı (m. 34), 14) Mülkiyet hakkı (m. 35), KiĢi hakları, devlet tarafından korunması gereken bir alan oluĢturmaktadır. Yani negatif statü haklar özelliği olan haklardır. Bu koruma sadece öteki kiĢilere karĢı değil, öncelikle devlete karĢı olarak düĢünülmüĢtür. Bu nedenle bu haklara “kruyucu haklar”da 113 denilmektedir. KiĢisel haklar, Ġnsan Hakları SözleĢmesi gibi uluslararası kaynaklarda da geçmektedir. Temel haklar konusunda bir üstünlük sıralaması bulunmamakla birlikte hakların çeliĢtiği durumlarda kiĢisel haklara öncelik verilmesi gerektiği genel kabul görmektedir. b) Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar (Ġsteme Hakları) KiĢinin Devlet ve toplumdan isteyebileceği haklara "isteme hakları" denir. Bu haklar da 1982 Anayasasında "Sosyal ve Ekonomik Hak ve Ödevler" baĢlığı altında ifadesini bulmuĢtur. Ailenin korunması, eğitim ve öğretim hakkı, sağlık hakkı gibi haklar bahse konu hakların baĢlıcalarıdır. "Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler" bölümünde düzenlenen hakların bir kısmı, kiĢinin hak ve ödevleri bölümünde olduğu gibi, kiĢiyi Devlete karĢı koruyan, Devletin karıĢmasına engel olan bir özelliğe sahiptir. Sendika kurma hakkı, toplu iĢ sözleĢmesi hakkı, grev hakkı, çalıĢma ve sözleĢme özgürlüğü bu haklara örnek gösterilebilir. BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (1948) ile ilan edilen bu yeni haklar kümesi, daha sonra aynı adı taĢıyan bir BirleĢmiĢ Milletler SözleĢmesine de konu olmuĢtur. Uluslararası düzenlemeler, ekonomik, sosyal ve kültürel hakları diğer temel haklardan ayırmakla birlikte bu hakların kiĢisel ve siyasal haklarla bir bütün oluĢturdukları kabul edilmektedir. BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu, ekonomik, sosyal ve kültürel haklar olmaksızın, kiĢi özgürlüklerinin anlam taĢımayacağını ilan etmiĢtir. Geleneksel olarak bu grup içinde yar alan haklara „isteme hakları‟ da denmektedir. Bu haklar, bireyleri yararlanıcı konumuna sokan istemlerdir. Bu hakların anayasal dayanağı, sosyal adalet, sosyal refah ve sosyal güvenlik olarak tanımlanmıĢtır. Klasik hak ve hürriyetler, bireyi sadece kendi kiĢisel bağlamında ele aldıkları halde, bu haklar bireyi toplumsal bir varlık olarak değerlendirmektedir. Bu konudaki temel anlayıĢ, Evrensel Bildirge‟de de belirtildiği gibi bireyin, toplumun katkısı olmaksızın geliĢemeyeceği varsayımına dayanmaktadır. Kısaca tanımlamaya çalıĢtığımız bu haklar kümesini ayrı ayrı görelim; (1) Ekonomik Haklar (Pozitif Statü Hakları) Hukuk öznelerinin toplumsal iliĢkilerde serbest ekonomik faaliyetlerini güvenceye almaktadır. Bu haklar, mülkiyet, sözleĢme özgürlüğü, özel giriĢim özgürlüğü üçlüsüne dayanır. 114 Anayasada yer alan ekonomik haklara iliĢkin düzenlemeler Ģu maddelerde düzenlenmiĢtir. 1) Toprak Mülkiyeti (m. 44), 2) Tarım, Hayvancılık ve bu üretim dallarında çalıĢanların korunması (m. 45), 3) KamulaĢtırma (m. 46), 4) DevletleĢtirme (m. 47), 5) ÇalıĢma ve sözleĢme hürriyeti (m. 48), Anayasa‟da ayrıca “ekonomik Hükümler” baĢlığı altında devletin ekonomik etkinliklere karıĢmasını düzenleyen kurallar sıralanmıĢtır. (m. 166-173) (2) Sosyal Haklar (Pozitif Statü Hakları) Bu hakların belirleyici niteliği, toplumdan bireye doğru yararlandırıcı yönde olmalarıdır. Sosyal haklar bireysel nitelikte çalıĢma ve sosyal güvenlik haklarının yanı sıra toplu sözleĢme, grev gibi toplu hakları da içermektedir. Sosyal haklar Anayasaya ve genel hukuk sistemine egemen konumdadır. Anayasa, Cumhuriyet‟in temel nitelikleri arasında “Sosyal Hukuk devleti” ilkesine yer vermiĢtir. Sosyal haklar da esas itibariyle sosyal hukuk devleti ilkesinin bir gereği olarak tanınan haklardır. Sosyal hakların ayırıcı niteliği, toplumsal eĢitsizliklerin giderilmesi temeline dayanıyor olmalarıdır. Anayasada yer alan sosyal haklar Ģu maddelerde düzenlenmiĢtir. 1) Ailenin Korunması (m. 41), 2) Eğitim ve öğrenim hakkı (m. 42), 3) ÇalıĢma ve dinlenme hakkı (m. 49-50), 4) Sendika kurma hakkı (m. 51), 5) Toplu iĢ sözleĢmesi ve grev hakkı (m. 53-54), 6) Ücrette adaletin sağlanması (m. 55), 7) Sağlıklı çevre ve konut hakkı (m. 56-57), 8) Gençliğin korunması ve sporun geliĢtirilmesi (m. 59), 9) Sosyal güvenlik hakları (m. 60-62), (3) Kültürel Haklar Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi‟nin 27. maddesine göre herkesin toplumsal, kültürel faaliyetlere serbestçe katılmaya, güzel sanatlardan ve bilimsel ilerlemelerden yararlanmaya, buluĢ ve eserleri üzerinde maddi ve manevi haklarının korunmasına hakkı 115 vardır. Bizde anayasal düzenlemelerde kültürel haklar ayrımı yapılmamıĢtır. BirleĢmiĢ Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar SözleĢmesinin 15. maddesinde kültürel haklara yer verilmiĢtir. Buna göre kültürel yaĢama katılma, bilimsel geliĢme ve uygulama olanaklarından yararlanma, bilim, sanat ve edebiyat yapıtlarından doğan hakların korunması, bilimsel araĢtırma ve yaratıcı etkinlik özgürlüğü, bilim ve kültürün korunması kültürel haklar kapsamına girmektedir. Anayasada yer alan bilim ve sanat hürriyeti (m. 27) Eğitim ve Öğrenim hakkı (m.42), tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması (m. 63), sanatın ve sanatçıların korunması (m. 64) kültürel haklar kapsamındadır. Avrupa Konseyince benimsenen yaklaĢıma göre „‟kültürel farklılıklarının korunması ve kültürel bakımdan farklı olma hakkı‟‟ demokratik çoğulcu toplumların ön koĢuludur. Kısaca kültürel haklar, “düĢünce açıklama hakkı, eğitim hakları, bilim ve sanat hakları, iletiĢim hakları ve fikri hakları da içeren bireysel ve toplu düzeyde haklar” olarak tanımlanabilir. c) Siyasal Haklar (Aktif Statü Hakları) Bireyin özgürlüğünü devlet içinde ve devlet için kullandığı haklardır. Yani kiĢinin siyasi gücün kullanılmasına katılmasını sağlayan haklardır.Bunlar da vatandaĢlık, seçme ve seçilme, dilekçe hakkı gibi haklardır. Bu haklar vatandaĢların sahip oldukları haklardır. Bir ülkede bulunan yabancıların yahut mültecilerin seçme ya da seçilme haklarına sahip olabileceği, kamu hizmetlerine girme hakkının olmadığı açıktır. Bu haklara “katılma hakları” da denmektedir. Bu kavram, devlet yönetimine katılmayı güvenceye bağlayan hakları içermektedir. Bu nedenle siyasal hakların vatandaĢlara özgü olduğu, herkes için ileri sürülebilen haklardan olmadığı ifade edilmiĢtir. Katılma haklarının vatandaĢlar tarafından kullanılması insan haklarına aykırı bir durum değildir. Ġnsan haklarının genel geliĢimi içinde tüm dünyada uygulama bu yönde olmuĢtur. Bu sayılan hakların tümünün muhatabı, kullanıcısı insandır. Bu hakların tümünü birden buradan hareketle insan hakları diye adlandırıyoruz. Ġnsanlık tarihi bu hakların elde edilme mücadeleleri ile doludur. Ġnsanlık bu haklarından vazgeçemez. Bu haklar baĢkasına devredilemez. Buna niyetlenmek, insanlık onur _ve Ģerefinden vazgeçmeye eĢdeğerde bir fiildir. Yüzyıllar süren mücadeleler neticesinde elde edilen Ġnsan Hakları günümüz dünyasında, daha doğru deyimi ile demokratik ülkelerinde, Anayasalarla teminat altına 116 alınmıĢtır. Bunlar ancak kanuni düzenlemelerle sınırlandırılabilir. Bu durumda bile özlerine dokunulamaz. Yapılacak düzenlemeler demokratik nizamın gereklerine aykırı olamaz. Ġlk kez 1789 Fransız Ġnsan ve VatandaĢ Hakları Bildirisi‟nde geçen bu deyimden, bütün vatandaĢların doğrudan doğruya ya da temsilcileri aracılığıyla yasaların yapılmasına ve kamu görevlerine eĢit biçimde katılmaları, vergide eĢitlik ve yasallık anlaĢılmaktaydı. 1982 Anayasasında yer alan siyasal haklar Ģu maddelerde düzenlenmiĢtir: 1-Türk vatandaĢlığı (m. 66), 2-Seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma hakkı (m. 67), 3-Siyasi parti kurma, partilere girme ve partilerden çıkma hakkı (m.68), 4-Siyasi partilerin uyacakları esaslar (m. 69), 5-Kamu hizmetlerine girme hakkı (m. 70), 6-Vatan hizmeti (m. 72), 7-Vergi ödevi (m. 73), 8-Dilekçe hakkı (m. 74), 8. 1982 Anayasası’nda Ġnsan Haklarının Sınırları 1876 Tanzimat Fermanıyla tanınan haklar ancak PadiĢahın iradesiyle sınırlanabiliyordu. Çünkü bu haklar padiĢahın bir lütfu olarak verilmekteydi. Daha sonra hem Islahat Fermanında hem de Birinci MeĢrutiyetle getirilen Kanun-u Esasi‟de de aynı sınırlama devam etti. Ġlk defa Ġkinci MeĢrutiyetin ilanından sonra Kanun-u Esaside gerçekleĢtirilen 1909 değiĢiklikleriyle 113. maddede yer alan padiĢahın sürgün yetkisi yani Anayasa‟da hak ve özgürlüklere getirilen sınırlama hakkı kaldırılmıĢtı. 1982 Anayasası temel hakları düzenlerken AĠHS ile güvence altına alınan hak ve hürriyetleri esas almakla birlikte, hakların kısıtlanması bakımından kendine özgü bazı düzenlemelere gitmiĢtir. Örneğin, temel hakların kötüye kullanılmaması kuralı 1961 Anayasasına 1971 yılında yapılan değiĢiklikle eklenmiĢ ve 1982 Anayasası ile benimsenmiĢ bir kuraldır. 1982 Anayasasının 14. maddesinde kötüye kullanma nedeni olarak belirttiği durumlar, esas itibariyle genel ve özel sınırlamalarla önlenebilecek durumlardır. Böyle bir düzenlemeye gidilmesi, Anayasayı yapanların belli konularda gösterdikleri hassasiyetin bir sonucu olarak yorumlanabilir.253 253 Gözübüyük, Açıklamalı.. , s. 192 117 1982 Anayasasında temel hak ve özgürlüklerin düzenlenmesinde iki tür sınırlama öngörülmüĢtür. Bunlar "genel sınırlama" ve "özel sınırlama" nedenleri olarak adlandırılabilir. Bütün haklar ve özgürlükler için geçerli olacak sınırlandırma nedenleri Anayasanın “Genel Hükümler” bölümündeki madde 13‟te sayılmıĢtır. Bunlar; 1- Devletin ülkesiyle ve milletiyle bölünmez bütünlüğünün korunması 2- Milli Egemenliğin korunması 3- Cumhuriyetin korunması 4- Milli Egemenliğin korunması 5- Kamu düzeninin korunması 6- Genel asayiĢin korunması 7- Kamu yararının korunması 8- Genel ahlakın korunması 9- Genel sağlığın korunması' dır Yukarıda sayılan genel sebeplerden baĢka ayrıca Anayasanın ilgili maddelerinde öngörülen özel sebeplerle de temel hak ve özgürlükler "kanunla" sınırlandırılabilecektir. Ancak bu özel sebeplerin ne olduğu Anayasa'da belirtilmemiĢ, bu konuda genel ilkelere bağlı kalmak kaydıyla kanun koyucunun yetkisine bırakmıĢtır. Bu ilkeler: 1- Anayasa‟nın özüne uygun davranma 2- Ölçülülük ilkesine uygun olma Sınırlanma ile amaçlanan gayenin dıĢına çıkmama gibi kıstaslardır, 254 Gerek genel sebeplere gerekse özel sebeplere dayandırılarak yapılacak sınırlandırmalar " Anayasanın sözüne ve ruhuna uygun olmak zorundadır. Ayrıca genel ye özel sınırlamalar demokratik toplum düzeninin gereklerine aykırı " olamayacağı gibi " öngörüldüğü amaç dıĢında" da kullanılamayacaktır. 1982 Anayasası temel hak ve hürriyetler bağlamında 1961 Anayasasına, 1961 Anayasasının 1971 ve 1973 yıllarında yapılan değiĢikliklerine nazaran daha geri bir düzenleme getirmiĢtir. Genelde hakların kullanımı; "milli güvenlik", "kamu güvenliği" veya "gecikilmesinde sakınca olan haller" kıstası ile hep kısıtlanma cihetine gidilmiĢtir. Ġdareye geniĢ bir tasarruf sahası bırakılmıĢtır. Ġdareye temel hak ve hürriyetler konusunda bu denli geniĢ hareket alanı bırakmak hem hukuk devleti ilkesini zedelemekte, hem de demokratik hayatın oluĢumuna gölge düĢürmektedir. 254 Soysal, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, s.193 Gören, Anayasa Hukukuna GiriĢ s. 445. 118 Özellikle Anayasanın 13, maddesi ile getirilen genel sınırlamalar kanun koyucuya çok geniĢ bir hareket sahası bırakmaktadır. Kısacası Anayasa tüm Ģahsi hürriyetleri en geniĢ Ģekliyle teminat altına alıyor gibi gözükse de "ancak" ve "fakat" ların çokluğu pek çok hakkı pratikte kullanılmaz hale getirilmektedir. Temel hak ve hürriyetleri esas olan, kullanımlarına fırsat tanıyan Anayasanın değiĢikliklerin bir an önce gerçekleĢtirilmesi Türkiye'nin çağdaĢ ve demokratik ülkeler safında yer almasına da yardımcı olacaktır. DeğiĢtirilmesi ya da yeniden hazırlanmasını elzem gördüğümüz bu Anayasa, bir haklar ve özgürlükler beyannamesi gibi olmalıdır. Devleti değil, Ģahsı ön planda tutmalıdır. Devletten ziyade Ģahsın daha çok güvenceye ihtiyaç duyduğu gözardı edilmemelidir. ġahsa güven bu Anayasal düzenlemenin esası olmalıdır. (Parla, s.33.) Kabul edilmelidir ki hak ve özgürlükler kiĢiye tanınmıĢ bir sınırsız serbesti değildir. Bunlar, kiĢi için bazı ödev ve sorumlulukları da birlikte getirmekte ve sınırlı bir serbesti sayılmaktadır: Temel hak ve özgürlükler, kiĢinin topluma, ailesine ve baĢka kiĢilere karĢı ödev ve sorumluluklarını da kapsar. (1982 Any. m.12/2). KiĢi sahip olduğu hak ve özgürlükleri kendi iradesi doğrultusunda kullanırken, ödev ve sorumluluklarını da göz önünde bulundurmak zorundadır. a) Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlanması 1982 Anayasası, hak ve özgürlüklerle ilgili sınırlamayı “sebep”e bağlamıĢtır. Anayasanın herhangi bir sınırlama nedeninden söz etmeksizin yalnızca “yasayla sınırlanabilir” veya “yasayla düzenlenebilir” deyimlerinin kullanıldığı durumlarda, yasa koyucu sınırlamayı ancak genel sınırlama nedenlerine dayanarak yapabilir. 1) Genel sınırlama nedenleri (TC. 1982 Anayasası. m. 13) 2) Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü 3) Milli egemenlik 4) Kamu düzeni 5) Genel asayiĢ 6) Kamu yararı 7) Genel ahlak 8) Genel sağlığın korunması 9) Genel ve özel nedenlerle yapılacak sınırlamanın Anayasanın sözüne ve özüne uygun olması gerekir: 119 Hak ve özgürlükler ancak “Anayasaya Uygun” bir yasayla sınırlanabilir. Yürütmenin düzenleyici tasarrufları olan tüzük ve yönetmeliklerle hak ve özgürlükler sınırlanamaz. Sınırlama sınırsız değildir. Anayasa, sınırlamanın sınırını da göstermiĢtir. Temel hak ve özgürlüklerle ilgili genel ve özel sınırlamalar demokratik toplum düzeninin gereklerine aykırı olamaz. Genel ve özel sınırlama nedenleri, öngörüldükleri amaç dıĢında kullanılamaz. Sınırlandırma ile ilgili hükümlerde uluslararası belgelere uygun düzenlemeler yeralmaktadır. 1961 ve 1982 Anayasaları insan haklarının sınırlandırılmasının anayasanın ruhuna ve özüne uygun olmasını aramaktadır. b) Temel Hak ve Özgürlüklerin Kötüye Kullanılmaması 1982 Anayasasının 14. maddesinde ise, hak ve özgürlüklerin kötüye kullanılamayacakları öngörülmüĢtür. Bir hak ve özgürlüğün Anayasada yer almıĢ bulunması buna sahip kiĢiye, temel hak ve özgürlükleri yok etme amacıyla etkinlikte bulunmaya ve bu etkinliklerin de meĢru sayılmasına olanak vermez. Bu kuralla, hak ve özgürlüklerin kötüye kullanılması yasağı güçlendirilmektedir. c) Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullanılmasının Durdurulması Anayasanın 15. maddesinde temel hak ve özgürlüklerin kullanılmasının durdurulması düzenlenmiĢtir. 15. maddenin uygulanabilmesi için, savaĢ, sıkıyönetim ve olağanüstü halin usulüne uygun yani Anayasanın ve yasanın gösterdiği biçimde ilanı gerekir. KiĢinin yaĢama hakkına, maddi ve manevi varlığının bütünlüğüne dokunulamaz; kimse, din, vicdan, düĢünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı suçlanamaz; suç ve cezalar geçmiĢe yürütülemez; suçluluğunu mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse suçlu sayılamaz. Anayasa, olağanüstü durumlara iliĢkin olağanüstü yetkileri bizzat düzenlemiĢ, hukuki bir rejim olarak görmüĢ, ayrıntıyı düzenlemeyi özel yasalara bırakmıĢtır. III. TÜRKĠYE’DE ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ ANAYASAL DEĞĠġĠKLĠKLER VE YASAL DÜZENLEMELER Demokratik hak ve özgürlükler bakımından 1961 Anayasasının gerisinde kalan 1982 Anayasasında aĢağıda belirtileceği üzere 1987, 1993, 1995, 1999, ve 2001 120 yıllarında yapılan değiĢikliklerle demokratikleĢme ve insan hakları açısından önemli adımlar atılmıĢtır. Anayasada bu yönde baĢka değiĢikliklerin yapılması da öngörülmektedir. AĢağıda Anayasa değiĢikliklerinden bir kısmı aktarılmaktadır. A. 4388 Sayılı Kanun Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 143. Maddesinin DeğiĢtirilmesine Dair 18.6.1999 tarihli ve 4388 sayılı Kanun255 Kanunla gerek ulusal gerek uluslararası hukukta kaydedilen geliĢmeler ve değiĢmelere paralel olarak Devlet Güvenlik Mahkemelerinin yapısal oluĢumu yeniden düzenlenmiĢtir. Devlet Güvenlik Mahkemelerinde görev yapan askeri hâkim üye çıkartılarak bunun yerine adlî yargı hâkim ve savcılarının bu mahkemelere atanması öngörülmüĢtür. Böylece Devlet Güvenlik Mahkemesi baĢkan, asıl ve yedek üyeleri ile Cumhuriyet baĢsavcılarının birinci sınıfa ayrılmıĢ hâkim ve Cumhuriyet savcıları arasından, Cumhuriyet savcılarının ise diğer Cumhuriyet savcıları arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca özel kanunda gösterilen usule göre dört yıl için atanmaları ve süresi bitenlerin yeniden atanmaları öngörülmüĢtür. Ayrıca, Devlet Güvenlik Mahkemelerinin yapısal durumları değiĢtirildiği ve sadece adlî yargı hâkimlerinden oluĢturulduğu cihetle, sıkıyönetim ilânı hâlinde yalnızca adlî yargı hâkimlerinden oluĢan mahkemenin sıkıyönetim askeri mahkemesi hâline dönüĢmesi söz konusu olamayacağından maddenin son fıkrası yürürlükten kaldırılmıĢtır. B. 4489 Sayılı Kanun Türkiye Cumhuriyeti Anayasası‟nın Bazı Maddelerinin DeğiĢtirilmesi Hakkında 4489 Sayılı Kanun Kanuni Faiz ve Temerrüt Faizine ĠliĢkin Kanunda DeğiĢiklik Yapılması Hakkında Kanun: Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesinde Türkiye aleyhine açılan kamulaĢtırmalarla ilgili çok sayıda dava (369) ve aleyhte hüküm (106) nedeni olan kamulaĢtırmalarda uygulanan düĢük oranlı kanunî faizi ve temerrüt oranını kamu alacaklarında uygulanan düzeye yükselten, 15.12.1999 tarihli ve 4489 sayılı Kanun TBMM‟de kabul edilmiĢ ve 18 Aralık 1999 tarih ve 23910 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir. Anayasanın 46. maddesinde 4709 Sayılı Kanunla 255 R.G: 18.6.1999 tarih ve 23729 mükerrer sayılı 121 yapılan değiĢiklikle, kamulaĢtırma davalarının aleyhte sonuçlanmasına neden olan sebepler ortadan kaldırılmıĢ bulunmaktadır. C. 4643 Sayılı Kanun BaĢbakanlık Ġnsan Hakları BaĢkanlığı‟nın KuruluĢuna ĠliĢkin 4643 sayılı Kanun Ġnsan haklarının korunması ve geliĢtirilmesi konusunda kurumsallaĢmanın sağlanmasında çok önemli bir ilerleme kaydedilmesine imkân veren, BaĢbakanlık bünyesinde Ġnsan Hakları BaĢkanlığı kurulması ve ayrıca Ġnsan Hakları Üst Kurulu, Ġnsan Hakları DanıĢma Kurulu ve Ġnsan Hakları Ġhlali Ġddialarını Ġnceleme Heyetleri oluĢturulması, kamunun sivil toplumla iliĢkilerinin geliĢtirilmesi, mevzuatın ve uygulamaların iyileĢtirilmesi, kamu görevlilerinin eğitimi ve ihlâl iddialarının yerinde incelenmesi hükümlerini düzenleyen 12.04.2001 tarihli ve 4643 sayılı Kanun TBMM‟de kabul edilmiĢ ve 21 Nisan 2001 tarih ve 24380 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir. D. 4709 Sayılı Kanun Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinin DeğiĢtirilmesine Dair 3.10.2001 tarihli ve 4709 sayılı Kanun Anayasamızın baĢlangıç metni dâhil 34 maddesinde değiĢiklik yapan Kanun, 3.10.2001 tarihinde T.B.M.M.‟de kabul edilmiĢ ve 17.10.2001 tarih ve 24556 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir. 1982 Anayasasının 38. maddesinde yapılan değiĢiklikle “(3.10.2001-4709) Kanuna aykırı olarak elde edilmiĢ bulgular, delil olarak kabul edilemez.” (...) “(3.10.2001-4709) Hiç kimse, yalnızca sözleĢmeden doğan bir yükümlülüğü yerine getirememesinden dolayı özgürlüğünden alıkonulamaz.” “(3.10.2001-4709) SavaĢ, çok yakın savaĢ tehdidi ve terör suçları halleri dıĢında ölüm cezası verilemez.” Madde.40.-(3.10.2001-4709) “Devlet, iĢlemlerinde, ilgili kiĢilerin hangi kanun yolları ve mercilere baĢvuracağını ve sürelerini belirtmek zorundadır.” 122 E. 4744 Sayılı Kanun256 Bazı Kanunlarda DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin 4744 Sayılı Kanun, Ulusal Program gereğince uyum yasalarının çıkarılması çerçevesinde, Türk Ceza Kanununun 159. ve 312. maddelerinde, 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanununun 7. maddesinin 2. fıkrası ve 8. maddesinde, 2845 sayılı Devlet Güvenlik Mahkemelerinin KuruluĢ ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanununun 16. maddesinde, Ceza Muhakemeleri Usulü Kanununun 107. ve 128. maddesinde değiĢiklik yapan, 6.02.2002 tarihli ve 4744 sayılı Kanun TBMM‟de kabul edilmiĢ ve 19 ġubat 2002 tarih ve 24676 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir. 4744 sayılı Kanunla; Türk Ceza Kanununun 159. maddesindeki devlet ve kurumlarına hakaret suçu için cezanın üst sınırı 6 yıl ağır hapisten 3 yıl hapse indirilmiĢ, para cezası kaldırılmıĢtır, Türk Ceza Kanununun 312. maddesinde “kin ve düĢmanlığa açıkça tahrik etmek” fiili yerine “kamu düzeni için tehlikeli olabilecek bir Ģekilde düĢmanlığa ve kin beslemeye tahrik” fiili getirilmesiyle suç unsuru somutlaĢtırılmıĢtır. 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanununun 7. maddesinin 2. fıkrası ve 8. maddesi değiĢtirilerek “terör yöntemlerine baĢvurmaya özendirecek Ģekilde örgütle ilgili propaganda yapanlara” ibaresi konulmuĢ, 2845 sayılı Devlet Güvenlik Mahkemelerinin KuruluĢ ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanununun 16. maddesi değiĢtirilerek gözaltı süresi 7 günden 4 güne indirilmiĢ, bu sürenin OHAL Bölgesinde savcının talebi ve hâkimin kararıyla 7 güne kadar uzatılabilmesi ve tutuklu bulunan sanığın müdafii ile her zaman görüĢebilmesi, yönünde düzenlenmiĢtir. Ceza Muhakemeleri Usulü Kanununun 107. maddesi “Tutuklamadan ve tutuklamanın uzatılmasına iliĢkin her karardan, tutuklunun bir yakınına veya belirlediği bir kiĢiye, hâkimin kararıyla gecikmeksizin haber verilmesi ayrıca soruĢturmanın amacını tehlikeye düĢürmemek kaydıyla, tutuklunun tutuklamayı bir yakınına veya belirlediği bir kiĢiye, bizzat bildirmesine de izin verilir” seklinde değiĢtirilmiĢtir. 128 inci maddesinde de ikinci fıkranın ikinci cümlesi madde metninden çıkarılmıĢ, üçüncü fıkrası “Yakalamadan ve yakalama süresinin uzatılmasına iliĢkin emirden yakalananın bir yakınına veya belirlediği bir kiĢiye, Cumhuriyet Savcısının kararıyla gecikmeksizin haber verilir” Ģeklinde değiĢtirilmiĢtir. 256 RG:19 ġubat 2002 –Sayı:24676 123 F. 4748 Sayılı Kanun ÇeĢitli Kanunlarda DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin 4748 Sayılı Kanun, Uyum yasalarının çıkarılması çerçevesinde, Basın Kanunu Ek-1. maddesinde, Ek-2. maddesinde, Devlet Memurları Kanunu 13. maddesinde iĢkence suçlarından dolayı Devlet tarafından AĠHM kararları gereğince ödenen tazminatlar için suçları iĢleyen kamu görevlilerine rücu edilebilmesi yönünde hükümler getiren ve Siyasi Partiler Kanunu 101, 102 ve 103. maddelerinde, Dernekler Kanunu 4, 5, 6, 34, 38. ve 43. maddelerinde, Toplantı ve Gösteri YürüyüĢleri Kanununun 9, 17. ve 19. maddelerinde değiĢiklik yapan, 26.03.2002 tarihli ve 4748 sayılı Kanun TBMM‟de kabul edilmiĢ ve 9 Nisan 2002 tarih ve 24721 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir. 4748 sayılı Kanunla; Basın Kanunu Ek-1nci maddesinde basılmıĢ eserlere ancak hakim kararıyla el konulabileceğinin düzenlenmesi, Basın Kanunu Ek-2 nci maddesinde suç teĢkil eden yazının yayınlandığı dergi ile ilgili kapatma süresinin ve diğer cezaların indirilmesi; Devlet Memurları Kanunu 13. maddesinde iĢkence suçlarından dolayı Devlet tarafından AĠHM kararları gereğince ödenen tazminatlar için suçları iĢleyen kamu görevlilerine rücu edilebilmesinin hüküm altına alınması; Siyasi Partiler Kanunu 101, 102 ve 103. maddelerinde son Anayasa değiĢikliğine paralel olarak, Anayasa Mahkemesi tarafından bir siyasi partinin tamamen kapatılması yerine bir ara yaptırım olarak ilgili siyasi partinin Devlet yardımından yoksun bırakılması; Dernekler Kanunu 4. maddesinde dernek kurma hakkının geniĢletilmesi kapsamında; dernek kurma yaĢının aĢağıya çekilmesi, 5 inci maddesinde dernek kurma hakkının geniĢletilmesi ve Anayasa değiĢikliğine uyum sağlanması, 6. maddesinde dernek kurma hakkının geniĢletilmesi kapsamında bazı yasakların kaldırılması, 34. maddesinde derneklerin üst kuruluĢları hakkındaki hükmün yeni kabul edilen Türk Medeni Kanunundaki hükümlere uygun hale getirilmesi, 38 inci maddesinde dernek kurma hakkının geniĢletilmesi kapsamında öğrenci derneklerinin amaç ve faaliyetlerinin düzenlenmesi, 43. maddesinde derneklerin yabancı dernek ve kuruluĢlarla iliĢkilerini kolaylaĢtırıcı düzenlemelerin yapılması; Toplantı ve Gösteri YürüyüĢleri Kanununun 9. maddesinde toplantı ve gösteri yürüyüĢü düzenleme hakkının geniĢletilmesi kapsamında toplantı için düzenleme kurulunu oluĢturacak kiĢilerin yaĢının aĢağı çekilmesi, 17. ve 19. maddelerinde toplantı ve gösteri yürüyüĢü hakkının geniĢletilmesi ve yeni Anayasa değiĢikliğine uyum sağlanması değiĢiklikleri gerçekleĢmiĢtir. 124 G. 4771 Sayılı Kanun ÇeĢitli Kanunlarda DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin 09.08.2002 tarih ve 4771 sayılı Kanunla; • SavaĢ ve çok yakın savaĢ tehdidi hallerinde iĢlenmiĢ suçlar için öngörülen istisna hariç, idam cezası kaldırılmıĢ ve müebbet hapis cezasına dönüĢtürülmüĢtür. •Kamu Kurumlarına hakaret fiilini cezalandıran 159. Maddede ağır hapis, hapis cezasına dönüĢtürülmüĢ ve infazın ertelenmesi mümkün hale getirilmiĢtir. Basın ve ayın organlarında yer alan tahkir ve tezyif kastı bulunmaksızın yapılan eleĢtirilere serbestlik getirilmiĢtir. Ġnsan kaçakçılığı ve insan ticareti fiilleri TCK da suç olarak kabul edilmiĢ ve ağır cezalar getirilmiĢtir. Türkiye‟de kurulan derneklerin ve vakıfların yurt dıĢında ve yurt dıĢında kurulan dernek ve vakıfların yurt içinde faaliyetlerini kolaylaĢtırıcı hükümler getirilmiĢtir. Derneklerin denetimi Emniyet Genel Müdürlüğünden alınarak ĠçiĢleri Bakanlığına devredilmiĢtir. Yeni medeni Kanunla getirilen değiĢiklikler bu uyum yasası ile Denekler ve Vakıflar kanununa da yansıtılmıĢtır. Kamu görevlilerinin dernek kurmalarına iliĢkin yasak kaldırılmıĢtır. Azınlık cemaat vakıflarının taĢınmaz mal edinmelerine imkân sağlanmıĢtır. Toplantı ve Gösteri YürüyüĢleri Kanununda yapılan değiĢiklikle, bildirim süresi 78 saatten 48 saate indirilmiĢ yabancılar için kolaylık sağlanmıĢtır. Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi kararlarının eksiksiz yerine getirilebilmesi için hukuk ve ceza usul yasalarında yapılan değiĢiklikle Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi kararları yeniden yargılama nedeni olarak kabul edilecektir. Ancak bu uygulama yeni yapılacak baĢvurular için geçerli olacaktır. Radyo ve Televizyonlarının KuruluĢ ve Yayınları Hakkında Kanuna eklenen hükümle, Türk vatandaĢlarının günlük yaĢamlarında Türkçe dıĢında geleneksel olarak kullandıkları dil ve lehçeleri özel kurslarda öğrenmelerine, radyo ve televizyon yayını yapmalarına imkân sağlanmıĢtır. Basın Kanununda yapılan değiĢiklikle, basın suçlarında hapis cezası iptal edilmiĢ ve ağır para cezasına çevrilmiĢtir. Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanununda bazı değiĢiklikler yapılmıĢtır. Ġnsan Kaçakçılığı Ve Ġnsan Ticareti: Bu fiiller TCK da suç olarak kabul edilmiĢ ve ağır cezalar getirilmiĢtir. 125 IV. TÜRKĠYE’NĠN ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ ULUSLARARASI YÜKÜMLÜLÜKLERĠ A. Uluslararası SözleĢmeler Siyasal sistemin kendi yarattığı iç hukukuyla bağlı olması günümüzde hukuk devleti bakımından yeterli değildir. Ġç hukukunun, uluslararası hukuka ya da uluslararası topluluğun yarattığı ortak hukuktaki asgari müĢtereklere uygun olması zorunludur. Bu durumda iç hukuktaki düzenlemeler ve imzaladığı uluslararası antlaĢmalarla sağlanır. SözleĢme, iki tarafın hukuki sonuç doğuracak Ģekilde yaptıkları iĢlem, anlaĢma, mukavele demektir. AntlaĢma veya andlaĢma ise tarafların belirli esaslar üzerinde uzlaĢarak o yönde hareket için söz vermeleri anlamındadır. AnlaĢmalar (SözleĢme) antlaĢmaya göre daha az resmiyet taĢıyan devletlerarası belge, konvansiyon, mutabakat demektir.257 AntlaĢmalar, milletlerarası hukukun bu yetkiyi tanıdığı kiĢiler arasında (devlet, papalık, milletlerarası örgütler) bir hukuki iliĢki kurmak, kurulmuĢ bir hukuk iliĢkisini değiĢtirmek ya da ortadan kaldırmak amacıyla yaptıkları hukuksal iĢlemdir. B. 1982 Anayasası’na Göre Uluslararası SözleĢmelerin Hükmü Uluslararası sözleĢmelerin iç hukukumuzdaki yeri Anayasanın 90. maddesinde belirlenmiĢtir. 1982 anayasasının 90. maddesinde uluslararası antlaĢmaların iç hukukumuzdaki yerine iliĢkin hukuksal ifadesi yer almaktadır. Madde- 90- “Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve milletlerarası kuruluĢlarla yapılacak antlaĢmaların onaylanması T.B.M.M.‟nin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdır. (...) Usulüne göre yürürlüğe konulmuĢ milletlerarası antlaĢmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında anayasaya aykırılık iddiasıyla anayasa mahkemesine baĢvurulamaz.” Burada ülkemizin düalist yaklaĢımı benimsediğini belirtmekte fayda bulunmaktadır. Anılan hükmün son fıkrasına göre, “usulüne göre yürürlüğe konulmuĢ milletlerarası antlaĢmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiasıyla Anayasa Mahkemesine baĢvurulamaz.” Monist teori çerçevesinde değerlendirilirse bu hükme göre “Kanun Hükmünde” olan bu sözleĢmeler, Türk hukuk sisteminin ayrılmaz bir parçası haline gelmiĢtir. 258 257 258 D. Mehmet Doğan, a.g.e., s.64,65,68. Ünal, a.g.e., s.96. 126 Anayasanın kurallarına göre, baĢta Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi olmak üzere bu sözleĢmeler, milli bir kanun gibi uygulanabilir, yorumlanabilir ve bu yorumlarla milli kanunlarımız sözleĢmeler ile uyumlu hale getirilebilir. 259 Nitekim insan hakları konusunda çok duyarlı davranan Anayasa Mahkemesi aldığı çeĢitli kararda, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi baĢta olmak üzere yollamalarla uluslararası sözleĢmelerin öncelik ve üstünlüğünü vurgulamıĢtır. Önümüzdeki dönemde bu sözleĢmelerin uygulanma durumunun geniĢlemesi beklenmektedir.260 C. Türkiye’nin Ġnsan Haklarıyla Ġlgili Yükümlülükleri II. Dünya SavaĢında cephe gerisinde ve diktatörlüklerin zulmünden yaklaĢık 25 Milyon kiĢi ölmüĢtür. Bu nedenle, savaĢtan sonra kurulan BirleĢmiĢ Milletler TeĢkilatı ile ilgili AntlaĢmanın dibacesinde, AntlaĢmanın amaçları arasında insan haklarına ve ana hürriyetlere karĢı saygıyı geliĢtirmek hususu da yer almıĢtır. BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu bu amaca uygun olarak 10 Aralık 1948 tarihinde BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesini kabul etmiĢtir. Bunu takiben insan hak ve hürriyetlerini evrensel düzeyde sağlamaya yönelik olarak baĢta Avrupa Konseyi bünyesinde hazırlanan Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi (Ġnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına ĠliĢkin SözleĢme-Roma, 4 Kasım 1950) olmak üzere birçok uluslararası sözleĢme imzalanmıĢtır. BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesinin hazırlık çalıĢmalarında, demokratik ülkeler ailesinin bir ferdi olarak yer alan Türkiye, amacı insanlık idealini, demokrasiyi ve insan haklarını korumaya ve geliĢtirmeye yönelik uluslararası düzeyde gerçekleĢtirilen bu çalıĢmaların büyük bir bölümüne katılmıĢtır. Bunun sonucu olarak Türkiye, insan hakları konusundaki BirleĢmiĢ Milletler, Avrupa Konseyi ve Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği TeĢkilatı çerçevesinde, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi gibi, birçoğu etkili denetim mekanizmaları öngören bir dizi sözleĢmeye taraf olmuĢtur. Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi çerçevesinde, Avrupa Ġnsan Hakları Komisyonu‟na bireysel baĢvuru hakkı Ocak 1987‟de ve müteakiben Avrupa Ġnsan Hakları Divanı‟nın zorunlu yargı yetkisi Ocak 1990‟da tanınmıĢtır. 259 Bilge, a.g.e., s. 4. Yekta Güngör Özden, H. Bülent SERĠM, Ġnsan Haklarına ve Temel Özgürlüklerine ĠliĢkin Uluslararası SözleĢmeler ve Bu SözleĢmelere Yer Veren Anayasa Mahkemesi Kararları, Anayasa Mahkemesi Yayınları No. 35, Ankara, 1997, S. V, 495-569- 575. .. 260 127 Türkiye taraf olduğu bu sözleĢmeler ile insan hakları alanında bazı yükümlülükler üstlendiği gibi bu yükümlülüklerin gereğince yerine getirilip getirilmediğini incelemek amacıyla bu sözleĢmelerle oluĢturulmuĢ çeĢitli uluslararası kuruluĢun (Avrupa ĠĢkenceyi Önleme Komitesi gibi) denetim yetkisini de kabul etmiĢtir. Uluslararası alanda bu yükümlülükler üstlenilirken izlenen temel amaç, Türk halkının demokratik ülkelerde mevcut temel hak ve özgürlüklerden yararlanmasını sağlamak olmuĢtur. Ġnsan haklarının korunması çağımızda bir uygarlık ölçüsü olmuĢtur. Nitekim BM, AK ve AGĠT gibi uluslararası kuruluĢlar çerçevesinde hazırlanan ve üye ülkeler tarafından onaylanan sözleĢmeler ve belgeler gereğince uluslararası düzeyde çeĢitli izleme, denetim ve yaptırım mekanizmaları oluĢturulmuĢtur. Ülkemiz tarafından onaylanmıĢ bulunan bu sözleĢmeler, Anayasamızın 90. madde hükmü gereğince mevzuatımızın bir parçası haline gelmiĢtir. Bir baĢka deyiĢle, yasa uygulayıcılarımız bu sözleĢmeleri eksiksiz uygulamak zorundadırlar. Aksi halde, söz konusu denetim ve yaptırım mekanizmaları iĢletilmektedir. Nitekim, halen AĠHM‟de, insan hakları ihlaline iliĢkin olarak bireyler tarafından açılmıĢ olan davalardan bir kısmı, mali tazminat ödenmesini de kapsayan biçimde devletimiz aleyhine ve az bir kısmı da lehte sonuçlanmıĢtır. 128 D. Türkiye’nin Ġnsan Hakları Ġle Ġlgili Taraf Olduğu Uluslararası Belgeler Türkiye‟nin insan hakları alanında taraf olduğu uluslararası belgelerin baĢlıcaları Ģunlardır:261 1. BirleĢmiĢ Milletler Kapsamında 1) BirleĢmiĢ Milletler AntlaĢması BaĢlangıç Bölümü (1945) 2) Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (1948): 10 Aralık 1948‟de BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu‟nca kabul ve ilan edilmiĢ, Türkiye Beyannameyi 06.4.1949‟da onaylamıĢtır.262 3) Soykırım Suçunun Önlenmesi Ve Cezalandırılması SözleĢmesi (1962) 4) SavaĢ Suçlarına Ve Ġnsanlığa KarĢı Suçlara Zaman AĢımının Uygulanamaz SözleĢmesi (1968) 5) ĠĢkence Ve BaĢka Zalimce Ġnsanlık DıĢı Onur Kırıcı DavranıĢ ya da Cezaya KarĢı SözleĢme (1984): 21.4.1998 günlü, 3441 sayılı Yasayla263 onaylanması (ekli beyan ve ihtirazi kayıtla) uygun bulunan SözleĢme, Bakanlar Kurulu‟nun 16.6.1988 günlü, 88/13023 sayılı kararıyla onaylanmıĢtır.264 6) Kadınlara KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Uluslararası SözleĢmesi (1980-1981). SözleĢme 1 Mart 1980 gününde imzaya açılmıĢ, 3 Eylül 1981 gününde yürürlüğe girmiĢtir. Türkiye, SözleĢmeye katılmayı 11.6.1985 günlü, 3232 sayılı Yasayla 265 uygun bulmuĢ ve SözleĢme‟ye katılma 24.7.1985 günlü, 85/9722 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylanmıĢtır.266 7) Çocuk Hakları SözleĢmesi (1989-1990): SözleĢme, BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu‟nca 20 Kasım 1989‟da kabul edilmiĢ, 2 Eylül 1990‟da yürürlüğe girmiĢtir. 261 Tekin Akıllıoğlu, İnsan Haklarının Korunması Alanında Uluslararası Temel Belgeler, Bilgi Yayınevi ile SBF Ġnsan Hakları Merkezi Ortak Yayını, Ankara, Mart 1995. 262 Resmi Gazete, 27.5.1949, No. 7217– Düstur III, c. 30. s.1020 263 R.G., 29.4.1988,-19799. 264 R.G., 10.8.1988,-19895. 265 R.G., 25.6.1985,-18792. 266 R.G., 14.10.1985, -18898. 129 Türkiye 14 Eylül 1990‟da imzaladığı SözleĢmenin onaylanmasını 9.12.1994 günlü, 4058 sayılı Yasayla267 uygun bulmuĢ ve SözleĢmeyi 23.12.1994 günlü, 94/6423 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla ve “Ġhtirazı kayıt” koyarak onaylamıĢtır. 268 8) Kadınların Siyasal Haklarına ĠliĢkin Uluslararası SözleĢme (1953-1954): 31 Mart 1953 gününde BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu‟nca kabul edilen SözleĢme, 7 Temmuz 1954‟de yürürlüğe girmiĢtir. Türkiye SözleĢme‟yi 25.5.1959 günlü, 7288 sayılı Yasayla 269 onaylamıĢtır. 2. Avrupa Konseyi ve AGĠT Kapsamında 9) Avrupa Konseyi Statüsü (1949) 10) Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi / Ġnsan Haklarını ve Ana Özgürlükleri Korumaya ĠliĢkin SözleĢme (1950-1953): SözleĢme, 4 Kasım 1950 gününde Roma‟da imzalanmıĢ ve 3 Eylül 1953 gününde yürürlüğe girmiĢtir. Türkiye SözleĢmeyi 10.3.1954 günlü, 6366 sayılı Yasayla 270 18 Mayıs 1954 gününden geçerli olarak onaylamıĢtır. 11) Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟ne Ek (1 Sayılı) Protokol: 1 Sayılı Protokol, 20 Mart 1952 gününde Paris‟te imzaya açılmıĢ, 18 Mayıs 1954 gününde yürürlüğe girmiĢtir. Türkiye Protokolü, 20 Mayıs 1952‟de imzalamıĢ ve AĠHS ile birlikte 10.3.1954 günlü, 6366 sayılı Yasayla, çekince koyarak onaylamıĢtır. Protokol Türkiye için 18 Mayıs 1954‟de yürürlüğe girmiĢtir. 271 12) Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟ne Ek Ġnsan Hakları Divanı‟na GörüĢ (ĠstiĢari Mütalaa) Vermek Yetkisi Tanıyan 2 Sayılı Protokol (1963-1970): 2 sayılı Protokol 6 Mayıs 1963 gününde Strasbourg‟da imzaya açılmıĢ, 21 Eylül 1970 gününde yürürlüğe girmiĢtir. Türkiye, 6 Mayıs 1963‟de imzaladığı Protokolün onaylanmasını 13.7.1967 günlü, 900 sayılı Yasayla272 uygun bulmuĢ ve 26.8.1967 günlü, 6/9278 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla Protokolü onaylamıĢtır.273 Onay belgesi 25 Mart 1968‟de Avrupa 267 R.G.,11.12.1994,-22138. R.G., 27.1.1995,-22184. 269 R.G., 2.6.1959,-10220. 270 R.G., 19.3.1954,-8662. 271 R.G., 19.3.1954,-8662. 272 R.G., 24.7.1967, -12655. 273 R.G., 06.2.1968,-12819. 268 130 Konseyi Genel Sekreterliği‟ne verilmiĢtir. Protokol Türkiye yönünden de 21 Eylül 1970‟de yürürlüğe girmiĢtir. 13) Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟nin 29, 30 ve 34. Maddelerini DeğiĢtiren 3 Sayılı Protokol (1963-1970): 3 Sayılı Protokol 6 Mayıs 1963 gününde Strasbourg‟da imzaya açılmıĢ ve 21 Eylül 1970 gününde yürürlüğe girmiĢtir. Türkiye 6 Mayıs 1963‟de imzaladığı Protokolün onaylanmasını 13.7.1967 günlü, 901 sayılı Yasayla274 uygun bulmuĢ ve Protokolü, 26.12.1967 günlü, 6/9279 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylamıĢtır.275 Onay Belgesi 25.3.1968 gününde Avrupa Konseyi Genel Sekreterliği‟ne verilmiĢtir. Protokol Türkiye yönünden de 21 Eylül 1970‟de yürürlüğe girmiĢtir. 14) Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟ne Ek Bu SözleĢmede ve Bu SözleĢmeye Ek Birinci Protokolde Yer Alanlardan BaĢka Kimi Hak ve Özgürlükleri Tanıyan 4 Sayılı Protokol (1968): 4 Sayılı Protokol 16 Eylül 1963 gününde Strasbourg‟da imzalanmıĢ ve 2 Mayıs 1968 gününde yürürlüğe girmiĢtir. Türkiye, 19 Ekim 1992‟de imzaladığı Protokolün onaylanmasını 23.2.1994 günlü, 3975 sayılı Yasayla 276 uygun bulmuĢ; Protokolü, 9.6.1994 günlü, 94/5749 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylamıĢtır. 277 15) Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟nin 22 ve 40. Maddelerini DeğiĢtiren 5 Sayılı Protokol (1966-1971): 5 sayılı Protokol 20 Ocak 1966 gününde Strasbourg‟da imzaya açılmıĢ, 20 Aralık 1971 gününde yürürlüğe girmiĢtir. Türkiye, 14 Mayıs 1971 gününde imzaladığı Protokolü 31.5.1963 günlü, 244 sayılı Yasanın 3.maddesi uyarınca 278 29.9.1971 günlü, 7/3211 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylamıĢtır279 Onay belgesi 20 Aralık 1971 gününde Avrupa Konseyi Genel Sekreterliği‟ne verilmiĢtir. Protokol Türkiye yönünden de 20 Aralık 1971 gününde yürürlüğe girmiĢtir. 16) Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟nin 20,21,23,28,29,30,31,34,40,41 ve 43. Maddelerini DeğiĢtiren 8 Sayılı Protokol (1985-1990): 274 R.G., 24.7.1967,-12655. R.G., 5.2.1968,-12818. 276 R.G., 26.2.1994, -21861. 277 R.G., 14.7.1994,-21990. 278 R.G., 11.6.1963,-11425 275 131 8 sayılı Protokol 19 Mart 1985 gününde Viyana‟da imzaya açılmıĢ ve 1 Ocak 1990 gününde yürürlüğe girmiĢtir. Türkiye, 4 ġubat 1986 gününde imzaladığı Protokolün onaylanmasını 12.4.1989 günlü, 3526 sayılı Yasayla 280 uygun bulmuĢ ve Protokolü 23.6.1989 günlü, 89/14295 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylamıĢtır. 281 Protokol Türkiye yönünden de 1 Ocak 1990‟da yürürlüğe girmiĢtir. 17) Ġnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair SözleĢmenin OluĢturduğu Denetim Mekanizmasının Yeniden Yapılanmasına ĠliĢkin 11 Nolu Ek Protokol (1994): Protokol 11 Mayıs 1994 tarihinde Strasbourg‟da imzaya açılmıĢtır. Türkiye tarafından 11.05.1994 tarihinde imzalanan ve 14.05.1997 tarihli ve 4255 Sayılı Kanunla onaylanması uygun bulunan 11 Nolu Protokolün onaylanması 31.05.1963 tarihli ve 244 Sayılı Kanunun 3.maddesine göre, Bakanlar Kurulunca 30.05.1997 tarihinde kararlaĢtırılmıĢtır. Karar sayısı: 97/9506282 18) Avrupa Ġnsan Hakları Komisyonuna KiĢisel BaĢvuru Hakkı (1987) 19) ĠĢkencenin ve Ġnsanlık DıĢı ya da Onur Kırıcı (Küçük DüĢürücü) Ceza ya da DavranıĢın Önlenmesine ĠliĢkin Avrupa SözleĢmesi (1987): SözleĢme 26 Haziran 1987 gününde Strasbourg‟da kabul edilmiĢtir. Türkiye SözleĢme‟yi 11 Ocak 1988 gününde imzalamıĢtır. 25.2.1988 günlü, 3411 sayılı Yasa‟yla 283 onaylanması uygun bulunan SözleĢme 26.2.1988 günlü, 88/12649 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylanmıĢtır.284 SözleĢme 1 ġubat 1989‟da yürürlüğe girmiĢtir. 20) Avrupa Sosyal ġartı (1961-1965): 18 Ekim 1961 gününde Torino‟da imzalanmıĢ ve 26 ġubat 1965 gününde yürürlüğe girmiĢtir. Türkiye Sosyal ġartı 18 Ekim 1961‟de imzalamıĢtır. 16.6.1989 günlü, 3581 sayılı Yasayla285 Sosyal ġart‟ın onaylanması uygun bulunmuĢ ve Sosyal ġart 7.8.1989 günlü, 89/14434 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylanmıĢtır. (RG: 14.10.1989-20312) 279 R.G., 30.11.1971,-14028. RG: 20.4.1989.-20145. 281 RG: 29.8.1989-20267. 282 RG: 20.06.1997-23025. 283 RG: 26.2.1988-19737. 284 RG: 27.2.1988-19738. 285 RG: 4.7.1989-20215. 280 132 Sosyal ġart Türkiye yönünden 24 Aralık 1989‟da yürürlüğe girmiĢtir. Türkiye ġart‟ı çekincelerle onaylamıĢtır. 21) Avrupa Ġnsan Hakları Divanının Zorunlu Yargı Yetkisinin Tanınması (1990) 22) Avrupa Sosyal Güvenlik SözleĢmesi (1972): TC. Hükümeti adına 14.12.1972 gününde Paris‟te imzalanan ve onaylanması 13.7.1976 günlü, 2023 sayılı Yasa‟yla286 uygun bulunan SözleĢme, 31.8.1976 günlü, 7/12537 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylanmıĢtır.287 23) Avrupa Sosyal Güvenlik SözleĢmesinin Uygulanmasına ĠliĢkin Ek SözleĢme. Ek SözleĢme, Avrupa Sosyal Güvenlik SözleĢmesi ile birlikte 31.8.1976 günlü, 7/12537 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylanmıĢtır. 288 24) Hukuk Yoluyla Demokrasi Komisyonu Statüsü (1990): Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi‟nin 10.5.1990 günlü, 90/6 sayılı kararıyla kabul edilen Statüye Türkiye 3.9.1990 günlü, 90/867 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla katılmıĢtır.289 25) Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik ġartı: Türkiye‟nin 21.11.1988 gününde Strasbourg‟da imzaladığı 8.5.1991 günlü, 3723 sayılı Yasa‟yla290 onaylanması uygun bulunan ġart, 6.8.1992 günlü, 92/3398 sayılı Bakanlar kurulu kararıyla onaylanmıĢtır. 291 26) Yeni bir Avrupa Ġçin Paris Yasası (AGĠT Paris ġartı 1990): AGĠK‟e taraf devletlerin Devlet ya da Hükümet BaĢkanları‟nca 21 Kasım 1990 gününde Paris‟te imzalanmıĢtır. 27) 1966 tarihli BirleĢmiĢ Milletler Siyasi ve Medeni Haklar SözleĢmesi ile keza aynı tarihli BirleĢmiĢ Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar SözleĢmesi Türkiye tarafından geçen yıllarda imzalanmıĢtır ve onay iĢlemlerinin kısa bir sürede tamamlanması öngörülmektedir. 28) “Çocuk haklarının Kullanılmasına ĠliĢkin Avrupa SözleĢmesi”, 9 Haziran 1999 tarihinde imzalanan ve 18.1.2001 tarihli ve 4620 sayılı Kanunla onaylanması uygun bulunan SözleĢme, 12.3.2002 tarihinde Bakanlar Kurulunca onaylanmıĢ, 2.5.2002 tarih ve 24743 sayılı resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiĢtir. 286 RG: 23.7.1976-15655. RG: 21.2.1977-15857. 288 RG: 21.2.1997-15857. 289 RG: 29.9.1990-20650. 290 RG: 21.5.1991-20877. 291 RG: 3.10.1992-21364. 287 133 3. Uluslararası ÇalıĢma Örgütü Belgeleri 29) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü Anayasası (Statüsü) UÇÖ‟nün Anayasası‟nda (statüsünde) zaman zaman değiĢikliler yapılmıĢtır. Bu değiĢiklikler ve bu değiĢiklikleri onaylayan yasalar ve Bakanlar Kurulu kararı Ģöyledir: UÇÖ Anayasası (Statüsü) DeğiĢikliği (5.11.1945 Paris) (27.5.1946 günlü, 4907 sayılı yasayla onaylanmıĢtır.292, Son maddelerin DeğiĢtirilmesine iliĢkin 80 sayılı SözleĢme (19.9.1946 Montreal) (24.5.1949 günlü, 5393 sayılı yasayla onaylanmıĢtır.293 UÇÖ Anayasası (Statüsü) DeğiĢikliği (4.6.1953 Cenevre), (9.3.1954 günlü, 6346 sayılı yasayla onaylanmıĢtır–RG: 17.3.1954-8660), UÇÖ Anayasası (Statüsü) DeğiĢikliği (17.6.1964 ve 9.7.1964 Cenevre), (13.12.1966 günlü, 809 sayılı yasayla onaylanması uygun bulunmuĢ – RG: 22.12.1966-12484; 31.3.1967 günlü, 7/7990 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylanmıĢtır,294 UÇÖ Anayasası DeğiĢikliği (7.6.1972 Cenevre), (13.7.1976 günlü, 2024 sayılı yasa ile onaylanması uygun bulunmuĢ295; 10.9.1976 günlü, 7/12448 sayılı Bakanlar Kurul kararıyla onaylanmıĢtır.296 30) Uluslararası ÇalıĢma Örgütünün Hedef ve Amaçlarına ĠliĢkin Bildirge Türkiye tarafından 1948 yılında onaylanmıĢtır. 31) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü‟nün ÇalıĢma YaĢamı Ġle Ġlgili 35 SözleĢmesi Türkiye Tarafından OnaylanmıĢtır. E. Türkiye’nin Avrupa Birliği Üyeliği ve Ġnsan Hakları AB‟ye tam üyeliğin en önemli koĢulu insan hakları, demokrasi ve hukukun üstünlüğü olup Türkiye‟nin AB‟ye üye olmasa dahi kabul etmesi gereken evrensel değerler arasındadır. Nitekim dünya haritasına baktığımız zaman, fert baĢına geliri 10 bin doların altına düĢen ülkelerin demokrasi, insan hakları ve hukukun üstünlüğü gibi iç içe geçmiĢ ayrılmaz konularda ciddi güçlükler yaĢamakta oldukları ve buna paralel olarak ekonomik ve sosyal bunalımlara maruz kaldıkları görülecektir.”297 Bugün Türkiye-Avrupa Birliği iliĢkileri içinde insan hakları konuları büyük önem ve öncelik arz etmektedir. Türkiye‟nin çağdaĢ değerleri yakalamaya yönelik atılımlarında ve reformlarında Batının etkisi hâkimdir. Bu insan haklarının korunması ve 292 RG: 1.6.1946-6322. RG: 28.5.1949-7218. 294 RG: 25.5.1967-12605. 295 RG: 23.7.1976-15655. 296 RG: 21.10.1976-15741. 297 Ülsever, Cüneyt, “AB Normları”, Hürriyet Gazetesi, 23 Eylül 2002, s.22. ... 293 134 güvenceye kavuĢturulmasını amaçlayan kararlar için de geçerlidir. Esasen, 700 yıla yakın bir tarihe sahip olan Türkiye-Avrupa iliĢkilerinin son 160 yılında, insan haklarını ilgilendiren reform hareketleri de önemli yer tutmaktadır. Dolayısıyla, bu iliĢkilerin uzun tarihi bir geliĢimi vardır. Bu uzun müĢterek tarih içerisinde yer alan çeĢitli olaylar, Avrupa Birliği-Türkiye iliĢkilerini belirli ölçülerde etkilemektedir. Türkiye, yalnız coğrafi yönden değil, tarihi bakımdan da Avrupa‟nın bir parçasıdır. Bu yüzden Türkiye‟de insan haklarının geliĢimini batıdaki geliĢmelerden bağımsız değerlendiremeyiz. Türkiye II. Dünya SavaĢı sonrasında yeniden yapılanan Avrupa‟nın bütün kurumlarında yer almıĢ ve 1957‟de kurulan Avrupa ekonomik topluluğuna, 1963 Ankara anlaĢmasıyla ortak üye olmuĢtur. Tam üyelik için AET‟ye 1987‟de resmen baĢvurulmuĢ ve 1996‟da gümrük birliğine girilmiĢtir. AB‟ne tam üyelik sürecinde, Türkiye‟nin önünde duran engeller arasında insan hakları konusu ön sırada yer almaktadır. F. Kopenhag Kriterleri ve Ġnsan Hakları 21-23 Haziran 1993 tarihlerinde Kopenhag‟da yapılan AB devlet ve hükümet baĢkanları zirvesinde AB‟ye tam üyelik için gerekli Ģartlar ortaya konmuĢ ve topluluk müktesebatının kabulü, ekonomik kriterlerin yanı sıra ilk defa insan hakları ölçütlerine yer verilmiĢ, hukuk devleti, siyasal çoğulculuk, serbest seçim, temsili hükümet, asker ve polisin sivil otoriteye bağlı olması ve yargının bağımsızlığı çerçeve ilkeler olarak sayılmıĢtır. Kopenhag zirvesinin sonuç belgesinde ayrıca, insan hakları ile ilgili olarak Ģu ifadelere yer verilmiĢti. “üyelik, aday ülkenin, demokrasiyi, hukukun üstünlüğünü, insan hakları ve azınlıkların korunmasını ve saygı görmesini güvence altına alan kurumların istikrara kavuĢturulmuĢ olmasını gerektirmektedir.” Avrupa Birliği‟nin geniĢlemesi sürecinde AB Komisyonu tarafından aday ülkelerin durumlarının değerlendirildiği Kopenhag Zirvesinde alınan kararlar doğrultusunda Türkiye‟ye iliĢkin olarak “Ġlerleme Raporu” yayımlanmıĢtır. 2002 yılı Ekim baĢında yayımlanan Raporda Türkiye‟nin yaptığı reform niteliğindeki Anayasal değiĢiklerin ve yasal düzenlemelerin cesaret verici olarak bulunduğu ancak iĢkence ve kötü muameleden kaynaklanan insan hakları ihlallerinin devam ettiği bu durumun ise üyelik müzakereleri önündeki en büyük engel olarak belirtilmiĢtir. Ġnsan hakları standartları ve uygulamalarının Avrupa Birliği‟nde uygulanmakta olanlarla uyumlu durumuna getirilmesi, iĢkence ve kötü muamele uygulamalarının ortadan kaldırılması 135 gibi hususlar baĢta gelmektedir. 10 - 11 Aralık 1999'da Helsinki'de toplanan AB Konseyi "Komisyon'un ilerleme raporunda belirtildiği üzere Türkiye'de kaydedilen olumlu geliĢmeleri ve Kopenhag ölçütlerine uyum sağlama doğrultusundaki reformları devam ettirme" niyetini memnuniyetle karĢıladığını açıkladı ve Türkiye'yi "diğer aday Devletlerin tabi olduğu ölçütlerin aynısına tabi olarak Birliğe katılma doğrultusunda ilerleyen bir aday devlet" olarak niteledi. Helsinki'de alınan bu karar AB - Türkiye iliĢkilerinde önemli bir dönüm noktası oldu. Türkiye'de, uzun bir dönemden beri, bazı siyasal ve hukuksal reformların yapılması yönündeki istemlere hukuksal ve siyasal bir taban ve "meĢruluk anlayıĢı" kazandırdı. Bu çerçevede, diğer aday ülkeler gibi, Türkiye de, mevcut Avrupa Birliği'ne üyelik stratejisi temelinde söz konusu reformları gerçekleĢtirmek durumundadır. Bu noktada, bu reformların yapılacağı bir ön katılım süreci yaĢanmaktadır. Avrupa Birliği'ne üyelik yolundaki bu ön katılım stratejisinin önemli halkalarından biri olan Katılım Ortaklığı Belgesi (KOB), Türkiye'nin adaylığının temel koĢullarını belirlemiĢtir. Bu belgede yer alan ve "Kopenhag Kriterleri"nin Türkiye'de uygulamaya geçirilmesine yönelik "siyasal kriterler", Avrupa Komisyonunun Düzenli Ġlerleme Raporlarında ve özellikle 2000 Yılı Düzenli Ġlerleme Raporunda yer aldığı biçimi ile Katılım Ortaklığı Belgesi'nde belirlenmiĢtir. Bu ön katılım stratejisinin ana hatları, katılım müzakerelerine baĢlayabilmek için bir "ön koĢul" oluĢturmakta ve Kopenhag kriterlerine uygunluğu hedefleyen bir dizi siyasal, hukuksal ve ekonomik reformu ya da değiĢikliği gerçekleĢtirmeyi temel almaktadır. Diğer bir söyleyiĢle, bu "siyasal kriterler", AB ve diğer Avrupa ülkeleri için bir "acquis communautaire" niteliğinde olup, tüm Avrupa ülkelerinin paylaĢtığı ortak demokratik değerleri temsil etmektedir. Bu nedenle, yukarıda belirtildiği üzere, ekonomik ve idari kriterlerin tersine müzakere sürecinin konusunu oluĢturmamakta, bu sürecin baĢlayabilmesi için bir önkoĢul oluĢturmaktadır. Oldukça genel bir çerçeveye sahip olan siyasal kriterlerin değerlendirilmesinde, üye ülkelerin ve çeĢitli siyasal görüĢlerin algılayıĢları arasında farklılıklar olduğu muhakkaktır. Özellikle demokrasi, seçim hukuku, temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınması gibi konularda daha belirgin temellere oturan "siyasal kriterler" anlayıĢı, 136 "azınlık haklan, azınlıkların korunmasının ve saygı görmesinin anayasal güvenceleri" gibi konularda, farklı görüĢ ve uygulamalara yol açabilmektedir.298 Bu nedenle, tüm aday ülkeler için, "siyasal kriterler" listesi farklılaĢmakta, her aday ülke için, yeni kriterler, bu listenin içinde yer almakta ya da dıĢında kalmaktadır. Türkiye'nin adaylığına iliĢkin olarak ise, Katılım Ortaklığı Belgesi'nde yer alan ve Ulusal Programda düzenlenmesi zorunlu kabul edilen kriterler, 4.1 sayılı paragrafın "kısa vadeli siyasal kriterler (2001) ve "orta vadeli siyasal kriterler (2004) bölümlerinde belirlenmektedir. 1. "Kısa Vadeli Siyasal Kriterler (2001) Kopenhag Kriterlerinden kısa vadede önlem alınması gereken konular; •DüĢünce özgürlüğü •Toplanma ve örgütlenme özgürlüğü •ĠĢkence uygulamaları ile mücadele •Yargı öncesi gözaltı prosedürü •Ġnsan hakları ihlallerine karĢı düzenlemeler •Ġnsan hakları eğitimleri •DGM'lerin uluslararası standartlara çıkarılması •Yargının iĢlerliğinin ve iĢleyiĢinin geliĢtirilmesi •Ölüm cezasının fiilen askıya alınması •Anadilde TV-Radyo yayın yasağı"299 2. "Orta Vadeli Siyasal Kriterler (2004) Kopenhag Kriterlerinden orta vadede önlem alınması gereken konular; •Temel hak ve özgürlüklerden yararlanmada kanun önünde eĢitlik ilkesinin uygulanması •Türkiye Anayasasının ve ilgili yasaların, hak ve özgürlüklerin gerçekleĢtirilmesi yönünde gözden geçirilmesi •Ölüm cezasının kaldırılması •BirleĢmiĢ Milletler Ġkiz SözleĢmelerinin yürürlüğe konulması •Cezaevlerinde gözaltı koĢullarının düzeltilmesi •MGK'nin Anayasal statüsünün ve rolünün değiĢtirilmesi 298 http://www.belgenet.com/rapor/#1x TÜSĠAD Raporu. Türkiye'de DemokratikleĢme Perspektifleri ve AB Kopenhag Siyasal Kriterleri GörüĢler ve Öncelikler, TÜSĠAD Yayınları, Yayın No: TÜSĠAD-T/2001-5/300 (22 Mayıs 2001), s.3. 299 137 •Güneydoğu'da olağanüstü halin kaldırılması •Kültürel çoğulculuğun ve kültürel hakların, eğitim alanı dâhil, güvence altına alınması" Bu yönde, Türkiye, Katılım Ortaklığı Belgesi'nde yer alan hususlara yönelik olarak Ulusal Programını hazırlamıĢtır. Türkiye'nin hazırladığı bu program, Katılım Ortaklığı Belgesi ile birlikte değerlendirildiğinde, bazı "siyasal kriterlerin" neredeyse, tamamen göz ardı edilmiĢ olduğu ve Türkiye'nin, yukarıda belirlenen nedenlerle, gerçekten düzeltmesi gereken eksikliklerin bir bölümüne neredeyse hiç cevap verilmeden, bir anlamda geçiĢtirilmiĢ olduğu gözlenmektedir. Oysa Ulusal Programda bazı zorunlulukların göz ardı edilmesi bir yana, bir takım soyut ifadelerde bulunulması dahi yeterli olmamalıdır. Türkiye'nin demokratikleĢmesi ve hukuk devleti yönünde de çok önemli olan bu değiĢikliklerin yapılması, gerçekleĢtirilmesi ve özellikle yaĢama geçirilmesi zorunlu kabul edilmelidir. Dolayısıyla, bu yönde, önemli olan, Ulusal Programda bazı soyut ilkelere yer verilmesi değil, bunların somutlaĢtırılmasını sağlayan Anayasal, yasal ve idari düzenlemelerin belirlenmesi ve bu yöndeki değiĢikliklerin bir an önce TBMM tarafından gerçekleĢtirilmesini ya da Ġdare tarafından yürürlüğe sokulmasını sağlamaktır. Kaldı ki, Türkiye açısından, bu siyasal kriterler, Avrupa Birliği'ne adaylık aĢamasında müzakerelere baĢlayabilmek için, bir "ön koĢul" oluĢturmanın ötesinde bir anlam taĢımaktadır. Nitekim Türkiye'de uzun yıllardan beri değiĢik kesimler ve örgütler tarafından savunulan "demokratikleĢme ve "hukuk devleti" anlayıĢının yerleĢmesi yönündeki istekler ve çabalarla tamamen örtüĢmektedir. Dolayısıyla, bu siyasal kriterlerin uygulanması yönündeki istekler, sadece Türkiye'nin Avrupa Birliği'ne giriĢini kolaylaĢtırmak amacına yönelik değildir. Tam tersine, çok uzun bir süreden beri Türkiye'de ileri sürülen ve Ģiddetle arzu edilen bir demokratikleĢme çabasını da sonuca ulaĢtırma gayretinin bir aracıdır. Bu yönde, Avrupa Birliği'ne üyelik sürecinde, Katılım Ortaklığı Belgesinde yer alan siyasal kriterlerin uygulanması ve yaĢama geçirilmesi, -örneğin TÜSĠAD tarafından Ocak 1997 tarihinde yayınlanmıĢ ve Prof. Dr. Bülent Tanör tarafından kaleme alınmıĢ olan "Türkiye'de DemokratikleĢme Perspektifleri" raporundaki toplam 212 öneri çerçevesinde dile getirildiği gibi-, Türkiye'de yıllardan beri sürdürülen ve gerçekten "demokratikleĢme" ve "Hukuk devleti anlayıĢını tüm kurumları ile eksiksiz gerçekleĢtirme" istemleri içerisinde tümüyle kapsanmakla birlikte, çok temel diğer bazı 138 Anayasal ve yasal değiĢikliklerin de, siyasal kriterlere iliĢkin reformlarla bir arada ele alınması uygun olacaktır.300 Son olarak Ģu tespit ve değerlendirmede bulunmakta yarar görülmektedir: Helsinki zirvesinden sonra, ülkemizin Kopenhag siyasi kriterlerini ne ölçüde karĢılayabileceği hususunda AB içinde ve AB ülkeleri kamuoylarında çeĢitli görüĢler dile getirilmeğe baĢlanmıĢtır. Bu çerçevede ülkemizdeki siyasi geliĢmelerin Kopenhag siyasi kriterleri açısından değerlendirilmekte olduğu ve Türkiye‟deki geliĢmelerin bu açıdan yakından izlendiği gözlenmektedir. Bu durumun önümüzdeki dönemde devam etmesi beklenmektedir. Bu itibarla ülkemizin demokrasi ve insan hakları kriterleri açısından eksikliklerini giderme konusundaki kararlılığına gölge düĢürebilecek uygulamalara meydan verilmemesine tüm ilgili kurum ve kuruluĢlarımızın daha fazla özen göstermeleri gerektiği düĢünülmektedir. Keza ülkemizin demokrasiye, hukukun üstünlüğüne ve insan haklarına atfettiği değer hususunda tartıĢma yaratabilecek beyan ve davranıĢlardan kaçınılmasının uygun olacağı değerlendirilmektedir. Diğer taraftan Kopenhag siyasi kriterlerinin karĢılanması konusunda alınabilecek önlemlere iliĢkin yukarıda sıralanan öneriler kuĢkusuz tahdidi değildir ve yenileri eklenebilir. Ancak bu önerilerin gerçekleĢmesi yolunda atılacak her adımın Türkiye‟yi demokrasi ve insan hakları konusunda batı normlarına eriĢmesini kolaylaĢtıracağına ve AB‟ne daha yaklaĢtıracağına inanılmaktadır. 300 TÜSĠAD Raporu, a.g.m., s.3. 139 ÜÇÜNCÜ KISIM TÜRKĠYE’DE ĠNSAN HAKLARININ KURUMSAL YAPISI 140 Bu bölümde, Anayasamızda belirtilen insan haklarına saygı ilkesi gereği ve temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınması ve insan hakları ihlallerinin önlenmesi amacıyla oluĢturulmuĢ olan resmi ve sivil kurumlara yer verilmektedir. I. ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASININ ÖNEMĠ Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında belirtildiği gibi Ġnsan haklarına saygıyı temel alan bir Devlet olması nedeniyle, vatandaĢlarının haklarını teminat almak üzere anayasal düzenlemeler yapmıĢtır. Ayrıca diğer yasal düzenlemeler, idari ve adli uygulamalarla insan haklarının korunması sağlanmaktadır. Her ne kadar yasama, yürütme ve yargı organları insan haklarının korunması noktasında her türlü çabayı gösterse de bir takım olumsuzlukların yaĢanması kaçınılmaz hale gelmektedir. Bunun sebebi, bireysel davranıĢlar, kanunsuz uygulamalar, hukukun üstünlüğünün sağlanamaması, uluslararası sözleĢmelerin göz ardı edilmesi, hatta ihmalden kaynaklanan olabilmektedir. Bütün bu sayılan ve sayılmayan arızi sebeplerden dolayı anayasada teminat altına alınmıĢ olan temel hak ve özgürlükler bazen ihlal edilebilmektedir. 6.04.1949 tarih ve 3/9119 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla, BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Bildirgesi‟nin Resmi Gazete‟de yayımlanarak çeĢitli etkinliklerle kamuoyuna sunulması öngörülmekteydi. Türkiye‟nin imzaladığı Avrupa insan Hakları SözleĢmesine göre Avrupa insan hakları mahkemesinin verdiği kararlar, bazı ülkelerin yayımladığı insan hakları ile ilgili ABD Demokrasi ve Ġnsan Hakları Raporu ve Uluslararası Af Örgütü gibi çeĢitli uluslararası ve yerel sivil toplum örgütlerinin insan hakları ihlalleriyle ilgili yayımladıkları raporlar insan hakları uygulamaları konusunda Devletin ek tedbirler almasını zorunlu kılmıĢtır. Türkiye‟de insan haklarıyla ilgili çalıĢmaları resmi ve sivil giriĢimler olarak iki ayrı çerçevede değerlendirilebilir. Sivil Toplum KuruluĢlarının yaptığı çalıĢmaları bu çalıĢmaya sığdırmak mümkün olmayacağından, resmi çerçevede ancak sivil inisiyatifin de zaman zaman katıldığı çeĢitli platformlar da mevcuttur. Devlet eliyle oluĢturulan kurumların yaptığı çalıĢmalar AB üyelik gerçekleĢtirilmektedir. 141 sürecine de paralel biçimde II. ĠNSAN HAKLARIYLA ĠLGĠLĠ RESMĠ KURUMLAR A. TBMM Ġnsan Haklarını Ġnceleme Komisyonu Türkiye‟de insan haklarının geliĢtirilmesi yönünde oluĢturulan kurumlar arasında öncelikle 1990 yılında kurulan TBMM Ġnsan Haklarını Ġnceleme Komisyonunu sayabiliriz. TBMM Ġnsan Haklarını Ġnceleme Komisyonu, insan hakları alanındaki geliĢmeleri izleyen ve insan hakları ihlalleri üzerine giden bir parlamento komisyonudur. 5.12.1990 tarihinde kabul edilen 3686 Nolu “Ġnsan Haklarını Ġnceleme Komisyonu Kanunu” ile göreve baĢlayan Komisyon dünyada ve ülkemizde insan haklarına saygı ve bu konudaki geliĢmeleri izlemek suretiyle uygulamaların bu geliĢmelere uyumunu sağlamak ve baĢvuruları incelemekle görevlendirilmiĢtir. (m.1) 301 Komisyon çalıĢmalarını T.C. Anayasası ile Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ve Avrupa Ġnsan hakları SözleĢmesi gibi uluslararası belgelerde belirlenmiĢ bulunan insan hak ve hürriyetleri ile uluslararası alanda genel kabul gören insan hakları çerçevesinde yapmaktadır. (m.2)302 Komisyon üyeleri mecliste bulunan siyasi parti üyeleri arasından, grupların yüzde oranına göre seçilir. Komisyon üye tam sayısının salt çoğunluğu ile toplanır ve toplantıya katılanların salt çoğunluğu ile Komisyon BaĢkanını seçer. GeniĢ yetkilerle donatılmıĢ olan Ġnsan Haklarını Ġnceleme Komisyonu, inceleme ve araĢtırma sonuçlarını rapor halinde TBMM BaĢkanlığına sunar. Komisyon raporları BaĢbakanlık ve ilgili bakanlıklara da gönderilebilir. Ayrıca TBMM BaĢkanlığınca havale olunan baĢvuruları inceleyip, baĢvuru sonuçları ve yapılmakta olan iĢler hakkında baĢvuru sahibine en geç üç ay içinde bilgi verir.(m.7)303 B. Ġnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığı Ġnsan Hakları Bakanlığı‟nın kurulması düĢüncesi ve çabaları, 1990 sonrasında Türkiye‟de insan hakları alanındaki geliĢmelerin, TBMM Ġnsan Hakları Komisyonu‟nun kurulmasından sonra, Devlet katında bulduğu karĢılığın somut bir yansımasıdır. Ancak Cumhuriyet hükümetlerinin insan hakları konusuna verdiği önemin bir göstergesi olarak, müstakil bir Ġnsan Hakları Bakanlığı yerine 1991 yılından bu yana insan haklarının takip ve koordinasyonu ile bir Devlet Bakanı görevlendirilmiĢtir. Ġlgili 301 R.G. 08.12.1990-20719, Düstur, Tertip:5, Cilt: 30,Sayfa:45. R.G. 08.12.1990-20719, Düstur, Tertip:5, Cilt: 30,Sayfa:45. 303 R.G. 08.12.1990-20719, Düstur, Tertip:5, Cilt: 30,Sayfa:45. 302 142 Devlet Bakanına bağlı olarak Ġnsan Hakları Yüksek DanıĢma Kurulu (1994),Ġnsan Hakları Üst Kurulu (1997), Ġnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi (1999), Ġnsan Hakları Ġhlali Ġddialarını Ġnceleme Heyeti (2001), bulunmaktadır. Diğer yandan BaĢbakanlık Ġnsan Hakları BaĢkanlığı da Ġnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığıyla koordineli olarak çalıĢmaktadır. Ġnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığı, Türkiye‟de insan haklarının korunması, insan hakları konusundaki ihlallerin önlenmesi, uluslararası düzeyde yapılan haksız eleĢtirilerin ortadan kaldırılması, insan hakları ihlal iddiaları hakkında araĢtırma yapılması, toplumun ve uygulayıcıların bilincini geliĢtirmek hususlarında yönetmelik ve genelgeler yayımlamaktadır. BaĢbakanlık tarafından yayımlanan 3 Aralık 1997 tarih ve 1997/3 sayılı “Ġnsan Haklarına Saygı, ĠĢkence ve Kötü Muamelenin Önlenmesi” baĢlıklı Genelgeyle devlet birimlerine bu alanda azami hassasiyet gösterilmesi talimatı verilmiĢtir. Yine 25 Haziran 1999 tarihli “Ġnsan Haklarına Saygı” konulu genelge ile 1 Ekim 1998 tarihinde yayımlanan “Yakalama, Gözaltına Alma ve Ġfade Alma” Yönetmeliğinin etkin biçimde uygulanmasını ve uygulamanın ciddi biçimde denetlenmesini teminen yayımlanmıĢtır. 27 Haziran 2001 tarih ve 2001/37 sayılı genelgeyle sivil toplum örgütlerine yönelik kısıtlayıcı uygulamaların önlenmesi amaçlanmaktadır. 26 Eylül 2001 tarihli genelgeyle de insan haklarının korunmasına yönelik değerlendirme ve talimatlara yer verilmiĢtir. 2 Kasım 2000 tarihli yönetmelikle de il ve ilçelerde kurulmuĢ olan Ġnsan Hakları Kurullarının çalıĢma, usul ve esaslarıyla ilgili açıklamalar yapılmıĢtır.304 C. Ġnsan Hakları (Koordinatör) Üst Kurulu 1. ĠHKUK’un KuruluĢu, Görevi ve Yapısı Konunun önemine binaen 1994 yılında Ġnsan Hakları Yüksek DanıĢma Kurulu, bunun yerine 1997 yılında da Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu kurulmuĢtur. BaĢbakanlık bünyesinde dönemin BaĢbakanı tarafından yayımlanan 9.4.1997 gün ve 1997/17 sayılı BaĢbakanlık Genelgesi ile oluĢturulan Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu Ġnsan Hakları ile ilgili konularda görevli Devlet Bakanı‟nın baĢkanlığında, 304 2.11.2000 tarih ve 24218 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanan Ġnsan Hakları Kurullarının Görev, KuruluĢ ve ÇalıĢma Esasları Hakkında Yönetmelik 143 BaĢbakanlık, Adalet, ĠçiĢleri, DıĢiĢleri, Milli Eğitim ve Sağlık Bakanlıkları MüsteĢarlarından oluĢmuĢtu. Daha sonra 4643 Sayılı BaĢbakanlık TeĢkilat Yasasında yapılan düzenleme ile Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulunun adı Ġnsan Hakları Üst Kurulu olarak değiĢtirilmiĢtir. Ġnsan Hakları Üst Kurulu, Türkiye‟de insan haklarına saygının tam olarak gerçekleĢmesi, insan hakları ihlallerine meydan verilmemesi için gereken hukuki ve idari altyapıyı hazırlama yolunda görevleri bulunmaktadır. ÇeĢitli kanun tasarıları hazırlamak, gerek Anayasamızda, gerek kanunlarımızda yapılacak yeni düzenlemeleri uygulamaya sokmak ve insan haklarına saygının tam olarak yerleĢmesi için gerekli hukuki ve idari altyapıyı oluĢturmak, Üst Kurul çalıĢmalarının ana hedefi olmuĢtur. Üst Kurul; Ġnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanı‟nın baĢkanlığında, BaĢbakanlık, Adalet, ĠçiĢleri, DıĢiĢleri, Milli Eğitim, ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik ve Sağlık Bakanlıkları müsteĢarlarının veya yetkili temsilcilerinin katılımından oluĢmaktadır. Dolayısıyla insan haklarına iliĢkin politikaların belirlenmesi ve stratejik kararların alınması bu Kurul tarafından yapılacağından, Kurulun sistem içerisinde çok önemli bir yeri bulunmaktadır. Bu bölümde Ġnsan Hakları Üst Kurulunun 1999-2001 yılları arasında yaptığı çalıĢmalar çerçevesinde, Türkiye‟de insan haklarının iyileĢtirilmesi ve evrensel standartlara ulaĢtırılması amacıyla karar aldığı bir dizi anayasal ve yasal değiĢiklik önerileri bulunmaktadır.305 2. Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulunun Yaptığı ÇalıĢmalar Üst Kurul baĢta Anayasa değiĢikliği olmak üzere çeĢitli yasal değiĢikliklerin yapılması yönünde bir dizi karar alarak önerilerde bulunmuĢtur. Bu önerilerden bir kısmı bu bölümde yer almaktadır. a) ĠHKUK’un Ġnsan Haklarına ĠliĢkin Anayasal DeğiĢiklik Önerileri 1) TBMM Anayasa Komisyonunda 1982 Anayasasında insan haklarına vurgu yapılan Cumhuriyetin niteliklerini açıklayan 2. maddesinde ifade edilen “insan haklarına saygılı” ifadesi yerine anayasa değiĢikliği ile 1961 Anayasasında olduğu gibi “insan haklarına dayalı” ifadesiyle yer değiĢtirilmesi konusunda çalıĢma yapıldığı hatırlanırsa bir anayasa değiĢikliğinde öncelikle bu konunun dikkate alınması,306 305 Öneriler için, BaĢbakanlık Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulunun hazırladığı “Kopenhag Siyasi Kriterleri ve Söz konusu Kriterler IĢığında Türkiye‟nin Durumu” adlı Rapordan yararlanılmıĢtır. 306 Doğan,a.g.e., s.291. 144 2) Anayasa‟nın özgürlüğü esas alması, genel sınırlama hükümleri yerine, genel koruma hükümlerine yer verilmesi, bu amaçla Anayasanın 13. maddesinde genel bir sınırlama kuralı değil, genel bir koruma hükmüne yer verilmesi, 14.maddesinin düĢünce özgürlüğünü sınırlayan değil, eylemleri sınırlayıcı hüküm haline getirilmesi, 3) DüĢünce ve anlatım özgürlüğü sınırlarının geniĢletilmesi ile ilgili olarak Anayasanın 26, 27 ve 28. maddelerinde değiĢiklik yapılması, (4709 la gerçekleĢti) 4) Kadın ve erkeklerin eĢit haklara sahip oldukları ilkesine Anayasada yer verilmesi, 5) Sivil toplum kuruluĢlarının ve ekonomik ve sosyal demokrasinin uzantısındaki kurumsal yapının anayasal güvenceye ve statüye kavuĢturulması, 6) Sendikal haklarla ilgili olarak mevcut sınırlamaların kaldırılması, hak grevi yapılmasına olanak sağlanması ve kamu görevlilerine toplu sözleĢme ve grev dâhil gerekli sendikal hakların tanınabilmesi için Anayasa‟nın ilgili maddelerinin yeniden düzenlenmesi, 7) Adil bir seçim sisteminin öngörülmesi, siyasal partiler rejiminin demokratikleĢmesi, bu konuda anayasada yer alan detaylı düzenlemelere son verilip, genel ilkelerle yetinilerek, ayrıntıların yasalara bırakılması, 8) Yargı bağımsızlığını sınırlayan hükümlerin ayıklanması, hâkimlerin atama ve özlük iĢlerinin doğrudan kendi aralarında seçecekleri bir kurul tarafından yapılması, yargı organlarını ve hâkimleri dolaylı da olsa idarenin denetimine sokan hükümlerin ayıklanması, 9) Devlet Güvenlik Mahkemelerine iliĢkin Anayasanın 143. maddesinin yürürlükten kaldırılması ve Mahkemelerin kuruluĢu ile ilgili 142. maddenin, Mahkemelerin kuruluĢunun, görev ve yetkilerinin, iĢleyiĢ ve yargılama usullerinin mahkemelerin bağımsızlığı ve tabii yargı yolu ilkelerine uygun olarak kanunla düzenleneceği, devletin iç ve dıĢ güvenliğini ilgilendiren suçlara bakmakla görevli uzmanlık mahkemelerinin de ancak bu esaslara uygun olarak kurulabileceği, bu uzmanlık mahkemelerinin olağan dönem ve sıkıyönetim halindeki görev ve yetkilerinin de kanunla düzenleneceği hükmünü içerir Ģekilde yeniden kaleme alınması, 10) Ġdarenin eylem ve iĢlemlerine karĢı yargı yolunu kapatan Anayasa hükümlerinin yeniden düzenlenmesi, 11) Savunmanın, yargının unsurlarından biri olduğunun anayasal düzlemde tescil edilmesi, savunmanın güçlendirilmesi, 145 12) Anayasanın 83. ve 100. maddelerinin değiĢtirilerek, dokunulmazlığın sınırlandırılması, 13) Sıkıyönetim ve olağanüstü hallerde çıkarılan KHK‟lerin Ģekil ve esas bakımından anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesine dava açılamayacağına iliĢkin Anayasa‟nın 148. maddesinde değiĢiklik yapılması, 14) Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu kararlarına karĢı yargı yoluna baĢvurulması konusunda anayasada gereken değiĢikliğin yapılması, 15) Bir temel hak veya özgürlüğün ihlal edildiği iddiasında olan her bireye, diğer yargı yollarına baĢvurduğu halde sonuç alamaması halinde Anayasa Mahkemesine baĢvurabilme imkânını tanıyan düzenlemenin Anayasa da (Anayasa ġikâyeti) yapılması, 16) Anayasamızın egemenlik ve egemenliğin yetkili organlarca kullanılması ile ilgili hükümlerinin, Avrupa Birliğine tam üyeliğin gerektireceği Anayasa değiĢiklikleri çerçevesinde gözden geçirilmesi, b) Ġnsan Haklarına ĠliĢkin Yasal Önerileri307 Anayasal düzenlemelerle birlikte bazı yasal düzenlemelerin de yapılması kaçınılmaz olacaktır. Bunlardan baĢlıcaları Ģunlardır: DüĢünce ve ifade özgürlüğünü kısıtlayıcı ve uygulamada idarenin esnek yorumuna imkân tanıyan, baĢta Türk Ceza Kanunu, Terörle Mücadele Kanunu (TMK) ve Siyasal Partiler Kanunu (SPK) olmak üzere ilgili mevzuattaki hükümlerin, ülkenin bütünlüğünü koruyan Cumhuriyet ilkelerimizin çerçevesinde, yeniden düzenlenmesi, KiĢi dokunulmazlığı, özgürlüğü ve güvenliğinin asgari düzeyde kısıtlanmasını hedefleyecek Ģekilde, yaĢama hakkı ve ölüm cezası, kolluk aĢırılıkları, iĢkence, güvenlik soruĢturması, gözaltı, tutukluluk vb. konularda Polis Vazife ve Salahiyeti Kanunu (PVSK), Türk Ceza Kanunu (TCK), Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu (CMUK) baĢta olmak üzere ilgili mevzuatta gerekli düzenlemelerin yapılması, DüĢünce özgürlükleri çerçevesinde, din ve vicdan, bilim ve sanat, kitlesel iletiĢim özgürlükleri alanında, PVSK, Sinema, Video ve Müzik Eserleri Kanunu (SVMEK), baĢta olmak üzere, ilgili mevzuattaki kısıtlayıcı hükümlerin kaldırılması, 3984 sayılı Radyo ve Televizyonların KuruluĢ ve Yayınları Hakkında Kanun‟da da benzer düzenlemelerin yapılması ve bu çerçevede radyo ve televizyon kuruluĢlarının bağımsızlıklarının güçlendirilmesi ve medya ile ilgili kurulların değiĢik ve geniĢ 307 Öneriler için, BaĢbakanlık Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulunun hazırladığı “Kopenhag Siyasi Kriterleri Ve Söz konusu Kriterler IĢığında Türkiye‟nin Durumu” adlı Rapordan yararlanılmıĢtır. 146 kesimlerden oluĢturulması bağlamında, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu‟nun(RTÜK) oluĢum yapısı ve yetkilerinin gözden geçirilmesi, Türkiye‟nin de taraf olduğu Avrupa Sınırötesi Televizyon SözleĢmesinde, Avrupa Birliği‟nin bu alanı düzenleyen Sınır Tanımayan Televizyon Direktifi / Yönergesi ile uyum sağlaması için yapılan değiĢikliklerin 1 Ekim 2000 de Avrupa‟da yürürlüğe girecek olması bakımından anılan ek protokolün ivedilikle TBMM‟de görüĢülerek kabulünün gerçekleĢtirilmesi, Basın suçlarının kapsamını ve öngörülen cezaların düzeyini azaltmak amacıyla Basın kanunu ile TCK‟da gerekli değiĢikliklerin yapılması, Basın Yayın Genel Müdürlüğü‟nün bu konuda yaptığı bilinen inceleme sonuçlarının ıĢığında Adalet Bakanlığının bünyesinde oluĢturulacak bir özel komisyon marifetiyle ilgili yasalarımızın bu amaçla gözden geçirilmesi, varılacak sonuçlara göre gerekli değiĢikliklerin gerçekleĢtirilmesi, Bu çalıĢma sırasında, Ģiddet ile suçu ve terörü teĢvik etmemiĢ, aleni hakaret içermemiĢ, üniter devlet yapımızı bozmaya kastetmemiĢ yazı veya yayınlarından dolayı gazeteci ve yazarların mahkûm edilmelerini engelleyecek değiĢikliklerin gerçekleĢtirilmesinin temel amacı teĢkil etmesi, bu bağlamda halen hapiste bulunan ve yukarıda maruz türden suçlar iĢlememiĢ olan gazeteci ve yazarlar için bir genel af çıkartılması, Kolektif özgürlükler kapsamında, özellikle dernek kurma özgürlüğü, toplantı ve gösteri yürüyüĢleri, sendikal özgürlüklere iliĢkin ilgili mevzuatta demokratik toplumlarda olması gereken düzenlemelerin gerçekleĢtirilmesi, ĠĢ ve ĠĢçi Bulma Kurumunun iĢsizlikle mücadelede ve istihdamın geliĢtirilmesinde etkin ve çağdaĢ bir istihdam kurumu haline getirilmesi için gerekli yasal düzenlemelerin gerçekleĢtirilmesi, Örgütlenme özgürlüğünün tüm çalıĢanlara ayrımsız tanınmasının temel insan haklarından biri olduğu düĢüncesiyle, kamu görevlilerinin sendikal haklarını düzenleyen bir yasanın çıkarılması, Anayasamızın 49. maddesinde ifadesini bulan “ÇalıĢma Hakkı” kavramının yerleĢmesine imkân verecek türden yasal düzenlemelere yer verilmesi, bu bağlamda Türkiye tarafından 1994 yılında 3999 sayılı Kanun ile onaylanan 158 sayılı Hizmet ĠliĢkisine ĠĢveren Tarafından Son Verilmesi Hakkındaki ĠLO SözleĢmesi hükümlerine iĢlerlik kazandıracak bir uygulama yasasının çıkarılması, 147 Hizmet akdinin feshi konusunda iĢverenlerin hizmet akdini fesih hakkını kötüye kullanmalarını önleyici ve bu amaçla konunun yargı denetimine tabi olmasını sağlayıcı yasal düzenlemelerin yapılması, Yasal korumadan yoksun bulunduğu göz önüne alınarak tarım ve orman iĢçilerinin ĠĢ Yasası kapsamına alınmasını sağlayacak bir yasa çıkarılması, Hava iĢkolunda çalıĢanların çalıĢma koĢullarının farklı olduğu dikkate alınarak Hava ĠĢ Yasası‟nın çıkarılması, Gemi adamlarının çalıĢma koĢullarını düzenleyen Yasanın günümüz koĢullarına uygun duruma getirilmesi için gerekli düzenlemelerin yapılması, Sendika, toplu iĢ sözleĢmesi ve grev haklarının geliĢtirilmesi, çalıĢma yaĢamında daha demokratik bir ortam oluĢturulması, sendika içi demokrasinin sağlanması amacıyla ilgili yasalarda gerekli düzenlemelerin yapılması, Tüm çalıĢanları kapsayan Tüzükler yerine kolay değiĢebilir Yönetmeliklerin hazırlanmasına olanak tanıyan, çağdaĢ örgütlenmeyi ve çağdaĢ yaklaĢımları içeren bir mesleki sağlık güvenlik yasası hazırlanması, Anayasamızın 60. Maddesi gereğince ülkemizde henüz sosyal güvenlik Ģemsiyesi altına alınamamıĢ nüfus kesimlerine sosyal güvenlik hakkının yaygınlaĢtırılması, bu çerçevede, iĢini kaybedenler için belirli sürelerle gelir güvencesi sağlayan bir iĢsizlik sigortasının kurulması, ayrıca kayıt dıĢı istihdamı önleyici düzenlemeler yapılması amacıyla baĢta sosyal güvenlik ile ilgili yasalarda olmak üzere çeĢitli mevzuatta değiĢikliklerin gerçekleĢtirilmesi ve idari önlemlerin alınması , (ĠĢsizlik sigortası 4447 sayılı yasa ile kurulmuĢtur.) 1995 yılında gerçekleĢtirilen Anayasa değiĢikliklerine ve anayasada yapılacak olan düzenlemelere iliĢkin “uyum yasaları”nın ivedilikle çıkarılması, Ġdarenin, mevzuata saygılı ve uygun hareket etmesini, yetkisinin amacına uygun kullanmasını temin etmek, icrai karakter taĢımayan öneriler ile kamu hizmetlerinin daha iyi götürülmesi için tavsiyelerde bulunmak üzere Kamu Denetçiliği Kurumu‟nun (Ombudsman) oluĢturulmasına iliĢkin hazırlanan yasa tasarısı taslağının sonuçlandırılarak yasalaĢması, Kamu hizmetlerinde etkinlik ve verimliliği arttıran, halkın hizmetlere kolay ulaĢımını ve sorunların mahallinde çözümünü yönetimde açıklık ve katılımın sağlanmasını ve demokratik kültürün geliĢmesini hedefleyen Mahalli Ġdareler Reform Tasarısı‟nın bir an önce yasalaĢması, 148 Cezaevi personelinin ve mahpuslarının görev, yetki, sorumluluklarını bir esasa bağlayacak “Cezaevleri TeĢkilat Kanunu”nun çıkartılması, Cezaevi personelini yetiĢtirecek “Cezaevi Ġnfaz Kurumları Personel Okullarının” açılması amacıyla gerekli idari ve yasal düzenlemelerin yapılması, Ġnfazla ilgili çeĢitli yasalarda yer alan hükümler bir araya getirilerek, çağdaĢ, anlaĢılan ve uygulanması kolay müstakil bir “Ġnfaz Kanunu” tasarısının hazırlanması, Adli kolluk kuvvetinin kurulması, Avukatlık mesleğinin yeniden düzenlenmesi ve gerekiyorsa sınıflandırılması (tecrübeye göre) ve yargıda daha etkin hale getirilmesi (Avukatın delil toplaması yetkisi vs.), Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu‟nun Bir Maddesinde DeğiĢiklik Yapılması ve bu Kanuna Bazı Maddeler Eklenmesi Hakkında Kanun Tasarısının yasalaĢması, (Tasarıda, tanığın korunması, tanığa ödenecek tazminat ve giderler, bedeni muayene ve müdahaleler, genetik incelemeler ile ilgili yeni düzenlemeler getirilmektedir.) Yeni Ceza Kanunu ile Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu (CMUK) tasarılarının Adalet Bakanlığımızca ivedilikle tamamlanarak Bakanlar Kurulu‟na sevk edilmesi, Bu iĢlem tamamlanıncaya kadar AĠHM kararlarının Cumhuriyet Savcılarımız tarafından gözönünde tutulmasını sağlayacak değiĢikliğin CMUK‟da yapılması, mevcut CMUK‟un 135,136 ve 138.Maddelerinin DGM‟lerin yetki alanındaki suçlara da uygulanabilirliğini temin edecek Ģekilde değiĢtirilmesi, gözaltı süresinin uzatılması talebine iliĢkin kararın alınmasında Hâkimin ve Cumhuriyet Savcılarının tutuklu Ģahsı görmek suretiyle karar vermelerini sağlayacak değiĢikliğin CMUK‟un 128.Maddesinde gerçekleĢtirilmesi, Adil yargılama hakkının bir parçası olarak, yargının yükünü azaltıcı ve yargılama sürecini kısaltan düzenlemelerin yapılması, Olağanüstü hal mevzuatında demokratik hukuk devletinin gerektirdiği değiĢikliklerin yapılması, Devletin kusursuz sorumluluğunu gerektiren durumlarda yargı kararına ihtiyaç olmaksızın, terörle mücadele sırasında mağdur olan vatandaĢların uğradıkları zararın devletçe karĢılanabilmesinin teminen alınabilecek önlemleri içeren ve halen Bakanlar Kurulu‟na sunulmuĢ bulunan “Terör ve Terörle Mücadeleden Doğan Zararların KarĢılanması Hakkında Kanun Tasarısı‟nın yasalaĢması, Toplum vicdanını rahatsız eden yolsuzluklarla etkili Ģekilde mücadele edilmesi, bu çerçevede “Siyasi Ahlâk Yasası”nın çıkarılması, haksız mal edinmelerin etkili bir 149 Ģekilde izlenerek önlenmesi için Mal Bildirimi Yasası‟nda gerekli değiĢikliklerin yapılması, Ġnsan hakları açısından kadının durumu ve sorunları (hukuki, eğitim, toplumsal) incelenerek, bu sorunları çözüme kavuĢturmaya yönelik önlemlerin alınması 308 Ġnsan hakları açısından çocukların sorunlarının tüm boyutlarıyla incelenerek, bu sorunları çözüme kavuĢturmaya yönelik önlemlerin alınması, bu çerçevede Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu‟nun kurumsal yapısının güçlendirilmesi, 309 Ġnsan hakları açısından özürlülerin sorunlarının tüm boyutlarıyla incelenerek, bu sorunları çözüme kavuĢturmaya yönelik önlemlerin alınması, 310 VatandaĢlık Kanunu‟nda (m.5) gerekli değiĢikliğin yapılarak, TC vatandaĢı ile evlenen kadın ve erkek arasındaki eĢitsizliğin giderilmesi, Ulusal mevzuatın, Anayasa‟nın 90. maddesi kapsamında onaylanan uluslararası sözleĢmelere uygun hale getirilmesi ve Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi kapsamında tanınan bireysel baĢvuru hakkının kullanılması sonucunda verilen kararların bağlayıcılığı ve uygulanmasına iliĢkin yasal düzenlemelerin yapılması, bu bağlamda, iĢkence, kötü muamele ve diğer nedenler dolayısı ile AĠHM‟ce Türkiye aleyhine verilen kararlar gereğince devletin ödemek zorunda kaldığı tazminatların caydırıcı olacağı da göz önüne alınarak sorumlusu olan idari personele rücu edilmesi, AĠHM‟nin Türkiye aleyhine verdiği ihlal kararları ıĢığında, iade-i muhakeme ve tashihi karar yollarının iĢletilmesini engelleyen hükümlerin kaldırılması dâhil ilgili yasalarımızda gerekli değiĢikliklerin yapılması, Bütün AB ülkeleri ve aday ülkeler tarafından onaylanmıĢ bulunan BM Medeni ve Siyasi Haklar SözleĢmesi ile BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar SözleĢmesi‟nin imzalanıp, onaylanması, BM Irk Ayrımcılığının Önlenmesi SözleĢmesi‟nin ise onaylanması, Ġnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerinin Korunmasına ĠliĢkin SözleĢmeye Ek Ölüm Cezasının Kaldırılmasına Dair 6 numaralı Protokolün imzalanması, 308 Çözüm önerileri için bknz: Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu‟nun ÇalıĢmaları, Ġnsan Hakları Açısından Çocukların Sorunları ve Çözüm Önerileri 309 Çözüm önerileri için bknz: Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu‟nun ÇalıĢmaları, Ġnsan Hakları Açısından Çocukların Sorunları ve Çözüm Önerileri. 310 Bknz: 29 Kasım-2 Aralık 1999 tarihlerinde düzenlenen Özürlüler ġurası Kararları. 150 D. Ġnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Eğitimi On Yılı Eylem Programı‟nda öngörülen hedefler doğrultusunda Türkiye‟de Ġnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi oluĢturulmasına iliĢkin Yönetmelik Üst Kurul'da 8 Mayıs 1998 tarihinde kabul edilerek 4 Haziran 1998 tarih ve 23362 sayılı Resmi Gazete‟de yayınlanmıĢtır. ÇeĢitli resmi kuruluĢ temsilcilerinin yanı sıra insan hakları alanında faaliyet gösteren gönüllü kuruluĢlar ve bu alanda çalıĢmaları ile tanınmıĢ öğretim üyelerinden oluĢan Ulusal Komite ile, BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Eğitimi On Yılı Eylem Planı‟nın Türkiye'de uygulanması için Ulusal Program Hazırlanması, Eylem Planı ve Ulusal Program çerçevesinde yürütülen eğitim çalıĢmalarının izlenmesi ile, Üst Kurulca verilen diğer görevlerin yerine getirilmesi amaçlanmıĢtır. Ulusal Komite; BaĢbakanlıktan bir, Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü ile Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğünün bağlı olduğu bakanlıklardan birer, Adalet, ĠçiĢleri, DıĢiĢleri, Milli Eğitim, Sağlık ve Kültür bakanlıklarından birer temsilci ve insan hakları alanında faaliyet gösteren gönüllü kuruluĢlardan altı temsilci ile bu alanda çalıĢmalarıyla tanınmıĢ beĢ öğretim üyesi olmak üzere yirmi üyeden oluĢur. Bakanlık temsilcileri kurumlarınca, öğretim üyeleri ve temsilci gönderecek gönüllü kuruluĢlar Ġnsan Hakları Üst Kurulunca belirlenir.311 E. Ġnsan Hakları BaĢkanlığı Ġnsan haklarının korunması ve geliĢtirilmesi konusunda sürekliliği sağlamak üzere 5 Ekim 2000‟de çıkartılan bir Kanun Hükmünde Kararname ile BaĢbakanlık bünyesinde Ġnsan Hakları BaĢkanlığı kurulmuĢ böylece insan hakları konularının yürütülmesi ve koordinasyonu, gerekli mekanizmaların da desteğiyle BaĢbakanlık bünyesinde kalıcı bir BaĢkanlık tarafından sağlanması amaçlanmıĢtır. BaĢbakanlık Ġnsan Hakları BaĢkanlığı; hem insan hakları gibi boyutları çok geniĢ bir konunun etkin koordinasyonunu sağlayacağı gibi, özellikle yurt dıĢı kaynaklı imaj sorununun çözümüne katkı sağlamayı hedeflemektedir. BaĢbakanlık Bünyesinde oluĢturulan Ġnsan Hakları BaĢkanlığı; a) Ġnsan hakları ile ilgili konularda görevli kuruluĢlarla sürekli temas halinde bulunmak ve bu kuruluĢlar arasında koordinasyonu sağlamak, 311 Yönetmelik, insan hakları ile ilgili Devlet Bakanlığı‟nca 04.06.1998 tarih ve 23362 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir. 1.değiĢiklik 25.12.1999 tarih ve 23917 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanmıĢtır. 2. değiĢiklik 18.07.2001 tarih ve 24466 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanmıĢtır. 151 b) Ġnsan hakları konusundaki mevzuat hükümlerinin uygulanmasını izlemek, izleme sonuçlarını değerlendirmek, uygulamada ve mevzuatta görülen aksaklıkların giderilmesi ve Türkiye'nin ulusal mevzuatının insan hakları alanında taraf olduğu uluslararası belgelerle uyumlu hale getirilmesi doğrultusunda yapılacak çalıĢmaları koordine etmek ve bu konularla ilgili önerilerde bulunmak, c) Kamu kurum ve kuruluĢlarının hizmet öncesi staj ve hizmet içi insan hakları eğitim programlarının uygulanmasını izlemek, değerlendirmek ve koordine etmek, d) Ġnsan hakları ihlâli iddiaları ile ilgili baĢvuruları incelemek ve araĢtırmak, inceleme ve araĢtırma sonuçlarını değerlendirmek ve alınabilecek önlemlere iliĢkin çalıĢmaları koordine etmek, e) BaĢbakanlığın koordinatörlüğünde görevleriyle ilgili konularda teĢkil edilen kurullara sekretarya hizmeti yapmak, f) Makamca verilen benzeri görevleri yapmak,312 gibi görevleri üstlenmiĢtir. F. Ġnsan Hakları DanıĢma Kurulu Ayrıca insan haklarının korunması ve geliĢtirilmesi toplumumuzun her kesimini ilgilendirdiğinden, yapılan yeni düzenleme ile Ġnsan Hakları DanıĢma Kurulu da oluĢturulmuĢtur. Ġnsan haklarına iliĢkin olarak ilgili Devlet kuruluĢları ile sivil toplum kuruluĢları arasında iletiĢim sağlamak ve insan haklarını kapsayan ulusal ve uluslararası konularda danıĢma organı olarak görev yapmak üzere, “Ġnsan Hakları DanıĢma Kurulunun KuruluĢ, Görev Ve ĠĢleyiĢi Ġle Ġlgili Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik”le BaĢbakanın görevlendireceği bir Devlet bakanına bağlı olarak Ġnsan Hakları DanıĢma Kurulu oluĢturulmuĢtur. DanıĢma Kurulu, insan hakları ile ilgili bakanlık, kamu kurum ve kuruluĢları ile meslek kuruluĢları temsilcileri, insan hakları alanında faaliyet gösteren sivil toplum kuruluĢları temsilcileri ve bu alanda yayınları ve çalıĢmaları bulunan kiĢilerden oluĢur. DanıĢma Kuruluna, kendi üyeleri arasından seçeceği bir baĢkan baĢkanlık eder. DanıĢma Kurulunun sekretarya hizmetleri Ġnsan Hakları BaĢkanlığınca yerine getirilir. DanıĢma Kurulunun giderleri BaĢbakanlık bütçesinden karĢılanmaktadır.313 312 BaĢbakanlık TeĢkilâtı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin DeğiĢtirilerek Kabulü Hakkında Kanunda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Kanun Hükmünde Kararnamenin DeğiĢtirilerek Kabulü ile Genel Kadro ve Usulü Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Eki Cetvellerde DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Kanun, Madde 2 313 12.04.2001 tarih ve 4643 sayılı BaĢbakanlık TeĢkilâtı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin DeğiĢtirilerek Kabulü Hakkında Kanunda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Kanun Hükmünde Kararnamenin 152 Ġnsan haklarının korunması ve geliĢtirilmesi toplumumuzun her kesimini ilgilendirdiğinden, yapılan düzenleme ile oluĢturulan Ġnsan Hakları DanıĢma Kurulu; insan haklarına iliĢkin olarak ilgili devlet kuruluĢları ile sivil toplum kuruluĢları arasında iletiĢimi sağlamak ve insan haklarını kapsayan ulusal ve uluslararası konularda danıĢma organı görevi bulunmaktadır. G. Ġnsan Hakları Ġhlal Ġddialarını Ġnceleme Heyetleri Ġnsan hakları ihlâli iddialarını yerinde incelemek ve araĢtırmak üzere, “Ġnsan Hakları Ġhlali Ġddialarını Ġnceleme Heyetlerinin KuruluĢ, Görev Ve ĠĢleyiĢi Ġle Ġlgili Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik”314gereğince BaĢbakanın görevlendireceği bir Devlet bakanına bağlı olarak heyetler oluĢturulur. Heyetler; BaĢbakanlık, Adalet Bakanlığı, ĠçiĢleri Bakanlığı, DıĢiĢleri Bakanlığı, Millî Eğitim Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı temsilcileri ile insan hakları alanında çalıĢmalar yapan kiĢi ve meslek kuruluĢları arasından inceleme ve araĢtırma yeri ve konusuna göre BaĢbakanın görevlendireceği bir Devlet bakanınca beĢ kiĢiden az olmamak üzere belirlenir. Heyetlere BaĢbakanlık temsilcisi baĢkanlık eder ve sekretarya hizmetleri Ġnsan Hakları BaĢkanlığınca yerine getirilir. Heyetlerde görev alacak bakanlık temsilcileri kurumlarınca, kiĢi ve meslek kuruluĢları ise BaĢbakanın görevlendireceği bir Devlet bakanınca belirlenir. Heyetler, BaĢbakanın görevlendireceği bir Devlet bakanının onayı ile inceleme ve araĢtırma yaparlar ve inceleme ve araĢtırma sonuçlarını bir rapor halinde görevlendiren makama sunarlar. Heyetlerin giderleri BaĢbakanlık bütçesinden karĢılanır. H. Ġnsan Hakları Ġl ve Ġlçe Kurulları Ġnsan hakları konularını mahallinde değerlendirmek ve varsa sorunların çözümünü çabuklaĢtırmak üzere “Ġl Ve Ġlçe Ġnsan Hakları Kurullarının Görev, KuruluĢ ve ÇalıĢma Esasları Hakkında Yönetmelikle”315 81 il ve 831 ilçede sivil toplum kuruluĢlarının da yer aldığı Kurullar oluĢturulmuĢtur. Ġl ve ilçelerde kurulan ve geniĢ katılımlı yapısıyla devlet birimleriyle sivil örgütleri bir araya getirmekte olan insan hakları kurulları, iyi çalıĢtırılması halinde insan DeğiĢtirilerek Kabulü Ġle Genel Kadro Ve Usulü Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Eki Cetvellerde DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Kanun.. 314 RG: 15.08.2001-24494 ... 315 RG: 2.11.2000 -24218 153 haklarının devlet nezdinde ne kadar önemli bir konuma geldiğini göstermesi için iyi bir örnek olacaktır. Katılımcı demokrasi, hukukun üstünlüğü ve insan haklarının bir bütün teĢkil ettiği olgusunu dikkate alarak, bu kurulların sivil toplum örgütlenmesinde ve insan hakları bilicinin yaygınlaĢtırılmasında önemli katkılarda bulunması sağlanmalıdır. Bu kurulların bünyesinde teĢekkül ettirilen insan hakları masaları da, Ģikâyet ve sorunları mahallinde ele alarak, ilgili birimlere aktarmakta ve konunun takibini yapmaktadır. Ġnsan hakları kurulları sayesinde insan hakları konusunun her düzeyde etkinlikle ele alınması mümkün olabilecektir. Ayrıca Adalet, ĠçiĢleri ve DıĢiĢleri Bakanlıklarında da insan hakları ile ilgili birimler bulunmaktadır. III. ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ DĠĞER KURULUġLAR A. Üniversitelerdeki Ġnsan Hakları Merkezleri Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Ġnsan Hakları Merkezi Hacettepe Üniversitesi Ġnsan Hakları ve Felsefe Uygulama ve AraĢtırma Merkezi Türkiye ve Ortadoğu Amme Ġdaresi Enstitüsü Ġnsan Hakları AraĢtırma ve Derleme Merkezi Bilgi Üniversitesi Ġnsan Hakları Merkezi B. Ġnsan Hakları Ġle Ġlgili Sivil Toplum KuruluĢları Avrasya Ġnsan Hakları Derneği (AĠHD) Helsinki YurttaĢlar Derneği (HYD) Ġnsan Hakları Derneği (ĠHD) Ġnsan Hakları ve Mazlumlar Ġçin DayanıĢma Derneği (MAZLUMDER) Kadının Ġnsan Hakları Projesi (KĠHP) Türkiye Ġnsan Hakları Kurumu (TĠHAK) Türkiye Ġnsan Hakları Vakfı (TĠHV) Türk Dünyası Ġnsan Hakları Derneği (TDĠHD) 154 SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME Ġnsan hakları yüce bir insanlık idealidir. Dolayısıyla insan haklarında mükemmele eriĢmek için sürekli bir çaba gerektirmektedir. Bugün dünyanın en geliĢmiĢ toplumlarında dahi, ciddi insan hakları ihlallerine rastlanabilmesi, bu gerçeği bütün açıklığıyla ortaya koymaktadır. Bu bakımdan ülkelerin bu ideali yaĢatmak ve Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi‟nde ifadesini bulan temel ilkelerden hareketle sürekli olarak mevzuatlarını ve uygulamalarını gözden geçirmek, toplumda insan hakları kültürünü yaymak için sürekli çaba sarf etmek gibi önemli görevleri bulunmaktadır. Demokrasi ve hukukun üstünlüğünün geçerli olduğu ülkelerde insan hakları, anayasa ve yasalarla korunmakta ve denetimi de bağımsız mahkemeler tarafından yapılmaktadır. Dolayısıyla, hakkının ihlal edildiğini iddia eden bir birey öncelikle hukuk yollarına baĢvurarak hakkını araması gerekmektedir. Uluslararası denetim, ancak tüm iç hukuk yolları tüketildikten sonra gündeme gelebilmektedir. Hukukun üstünlüğü ile karakterize olan demokrasinin temel unsuru bireydir. Ġnsan hak ve hürriyetlerinin öznesi, taĢıyıcısı, yani sahibi olan bireyin korunması, demokrasilerde siyasi olduğu kadar ekonomik temeli de olan bir yükümlülüktür. Günümüzde en geliĢmiĢ ülkeden en geri kalmıĢ ülkeye kadar, insan hakları ihlalleri çeĢitli Ģekillerde ve ölçülerde devam etmektedir. Dünyadaki devletlerin pek çoğu gibi Türkiye de, insan hakları konusunda sorunlarını tamamen çözebilmiĢ durumda değildir. Ġnsanımızın layık olduğu onurlu bir yaĢam sürdürmesi, ülkemizin uluslararası alanda saygınlığını arttırması açısından zamanımızın en belirleyici kriteri kuĢkusuz insan hakları konusudur. Ülkemizde insan haklarıyla ilgili olarak 19. yüzyılın baĢlarında ortaya çıkan ilk belge olma niteliğindeki Sened-i Ġttifak da (1808) PadiĢahın her istediğini yapabilecek gücü olmadığı, belge ile çizilen sınırlar çerçevesinde hareket edebileceği belirlenmiĢ, böylece Sened-i Ġttifak PadiĢahın iradesine üstün tutulan bir hukuk kaynağı durumuna getirilmiĢtir. Bu nedenlerle Sened-i Ġttifak, kamu hukukumuzda hukuk devleti yönünde atılmıĢ bir adım ve demokratik düzene gidiĢin ilk belirtisi olarak nitelendirilmiĢtir.316 Tanzimat Dönemi, devlet ve yönetim mekanizmasını iyileĢtirmek, bir düzen ve temele bağlamak, keyfi yönetime son verip hukuka uygun bir devlet yani bir hukuk devleti kurma çabalarıyla giriĢilen hareketler dönemidir. Ancak, Tanzimat Fermanıyla atılan adımlar halkın istek ve baskılarından değil, baĢta bulunan devlet adamlarının 316 Orhan Aldıkaçtı,Anayasa Hukukunun GeliĢmesi ve 1961 Anayasası, s.39, Bknz. Gören, a.g.e., s.15. 155 duydukları ıslahat ve yenileĢme ihtiyacından doğmuĢtur. Tanzimat ve Islahat Fermanları, toplumsal, siyasal ve felsefi bir görüĢten kaynaklanan ilkelerin açıklandığı hukuksal bildiriler değildir. Ayrıca insan ve vatandaĢ hakları bildirileri niteliğini de taĢımazlar. Fermanlarda yer alan hak ve özgürlüklerin insanın doğuĢtan sahip olduğu doğal haklar olduğu vurgulanmamıĢ, aksine can, mal, namus güvencesi ve eĢitlik sürekli bir biçimde padiĢah tarafından verilmiĢ birer lütuf ve bağıĢ olarak nitelendirilmiĢtir. Bu nedenle fermanlarda doğal hakların açıklanması değil, PadiĢah tarafından yapılmıĢ bir bağıĢ söz konusudur. Türkiye‟de insan haklarının geliĢimi, anayasacılığın geliĢmesi ile paralel gitmiĢtir. Türklerin ilk anayasası olan 1876 tarihli Kanun-u Esasi klasik sivil hakların baĢlıcalarını ve bu arada ilk defa gizli oy hakkını açıkça tanımıĢtır.317 Türkiye Cumhuriyeti bugünkü noktaya, Cumhuriyetin daha ilk yıllarında Atatürk‟ün Türk toplumuna çağdaĢ batılı değerleri getirmek amacıyla siyasal, toplumsal ve hukuki alanlarda gerçekleĢtirdiği devrimler sayesinde ulaĢmıĢtır. Hukuki düzenlemeler çerçevesinde 1924 Anayasası (TeĢkilat-ı Esasiye Kanunu) kabul edilmiĢtir. Cumhuriyet döneminin ilk anayasası olan ilerici, halkçı ve milliyetçi bir anlayıĢla hazırlanan 1924 Anayasasının kiĢi hak ve özgürlüklerine iliĢkin maddeleri kaleme alınırken 1789 tarihli Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirgesi baĢta olmak üzere Fransız Devrim ilkelerinden esinlenilmiĢtir. 318 1961 ve 1982 Anayasalarının insan hakları ile ilgili hükümleri ise, BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ve Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi hükümleri göz önünde tutularak kaleme alınmıĢtır. 1961 Anayasası ile birlikte insan hakları alanında ikinci dönüĢüm gerçekleĢtirilmiĢtir. Batıdaki sosyal haklarla ilgili geliĢme, Türkiye‟de ilk defa 1961 Anayasasıyla topluma yansımıĢ ve devletin “sosyal” niteliği belirtilerek iktisadi ve sosyal haklarla ilgili zamanının geçerli anlayıĢına uygun ayrıntılı bir düzenleme yapılmıĢtır. Nihayet 1982 Anayasası bir önceki anayasanın özgürlükçü yönünü büyük ölçüde kısıtlamıĢtır. 1982 Anayasası bunun yanında olumlu bir geliĢme olarak, iktisadi, sosyal ve kültürel haklara, hatta çevre hakkı gibi bazı “üçüncü kuĢak” haklara da yer vermiĢtir. 319 317 Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, Ankara, Eylül 2001, s.158. Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal GeliĢmeleri (1789-1980), Afa Yayınları, Bilim Dizisi, Eylül 1996, s. 236. Erdoğan, a.g.e., s.158. 319 Erdoğan, a.g.e., s.158. 318 156 1987 yılında Avrupa Birliğine tam üyelik müracaatından sonra 1990‟lı yıllarda insan hakları ile ilgili ilk ciddi adımlar atılmıĢtır. Örneğin 1990‟da ilk defa insan haklarından sorumlu bir Devlet Bakanı görevlendirilmiĢtir. Bu düĢünsel olgunlaĢma dönemini izleyen son birkaç yılda ise, insan hakları alanında reform sayılabilecek oldukça önemli anayasal ve yasal değiĢiklikler gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu çalıĢmada, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluĢundan bu yana, anayasalarda insan haklarına iliĢkin düzenlemelere olabildiğince yer verilmeye çalıĢılmıĢtır. Özetle belirtmek gerekirse, insan hakları alanında Tanzimat Fermanıyla atılan adımlar daha sonra gelen anayasalarla da desteklenerek geliĢtirilmiĢtir. KurtuluĢ SavaĢı Ģartlarının sonucu oluĢturulan 1921 Anayasası hariç tutulursa; 1924, 1961 ve 1982 Anayasaları klasik anlamda temel hak ve özgürlüklere yer vermiĢtir. Ancak temel hak ve özgürlüklerin evrensel ölçütler ıĢığında ne oranda korunduğu sorusunun cevabı, günümüzün de en önemli uğraĢılarından biri olmaya devam etmektedir. Cumhuriyet döneminde Atatürk‟ün gerçekleĢtirdiği devrimlerle Türkiye, geri dönülmez bir biçimde batı uygarlığı yolunda ilerleme kararlılığını ortaya koymuĢtur. Türkiye, batılılaĢma olarak tanımlanan reform hareketleriyle batı uygarlığının değerlerini benimsediğini göstermiĢtir. Bu reform hareketleri Avrupa ülkelerinden alınan kanunların Türkiye‟de yürürlüğe konulması ve Avrupa kurumlarının benimsenmesi Ģeklinde gerçekleĢmiĢtir. 1924 Anayasası, hem tek partili hem de çok partili dönemde uygulanmıĢtır. Tek partili dönemde, demokrasiye hazırlık evresinin bir sonucu olarak insan hakları yeterince geliĢememiĢtir. Bu dönem demokrasinin yaĢaması için gerekli ortamın hazırlanması dönemidir. Ġnsan hakları için büyük güvence olan “milli egemenlik”, “cumhuriyet rejimi”, “laiklik”, topluma çağdaĢ uygarlık yolunu açmıĢtır.320 1961 Anayasası insan hakları alanında önemli bir dönemeçtir. 1961 Anayasası'nın insan hakları konusundaki en temel özelliklerinden biri, özgürlüğü kural, sınırlamayı ise istisna olarak öngörmüĢ olmasıdır. Bu yaklaĢım 1982 Anayasası'nda tersine dönmüĢtür. Ġlk adımları 1971 değiĢiklikleri ile atılan bu süreç 1982 Anayasası ile sonuçlanmıĢtır. 1982 Anayasası özgürlüğü istisna, sınırlamayı kurala dönüĢtüren bir yaklaĢımı benimsemiĢtir. O nedenle 1982 Anayasası ile baĢlayan dönem insan hakları açısından sınırlamanın kurala dönüĢtürüldüğü bir evre olarak nitelendirilmektedir. 320 Ġlker Hasan Duman, Anayasa Serisi: 6, 1982 Anayasasında İnsan Haklarına Saygılı Devlet, s. 24. 157 AB ile iliĢkilerine büyük önem veren Türkiye, Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesinin hazırlık çalıĢmalarında demokratik ülkeler ailesinin bir ferdi olarak yer almıĢ, bunun sonucunda insan hakları konusundaki BM çerçevesinde yapılan önemli sözleĢmeler ile Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmelerinin büyük bir bölümüne taraf olmuĢtur. Birçoğu etkili denetim mekanizmaları öngören bu sözleĢmelere taraf olan Türkiye, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi çerçevesinde Ocak 1987‟de Avrupa Ġnsan Hakları Komisyonu‟na bireysel baĢvuru hakkını ve müteakiben Ocak 1990‟da, Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi‟nin yargı yetkisini kabul etmiĢtir. Türkiye taraf olduğu bu sözleĢmeler ile insan hakları alanında yükümlülükler üstlendiği gibi, bu yükümlülüklerin gereğince yerine getirilip getirilmediğini incelemek amacıyla bu sözleĢmelerle oluĢturulmuĢ çeĢitli uluslararası denetim mekanizmalarını da benimsemiĢ, bu çerçevede, iĢkence ve kötü muamelenin önlenmesi konusundaki BirleĢmiĢ Milletler ve Avrupa sözleĢmelerini kabul etmiĢ ve kapılarını uluslararası denetime açmıĢtır. Türkiye, Helsinki Zirvesini takiben, katılım öncesi stratejinin uygulanması çerçevesinde Avrupa Konseyinin 8 Mart 2001 tarihinde onayladığı Katılım Ortaklığı Belgesine istinaden, Avrupa Birliği müktesebatının üstlenilmesine iliĢkin Ulusal Programını 19 Mart 2001 tarihinde Bakanlar Kurulu kararıyla kabul etmiĢtir. Ulusal Program gereğince gerçekleĢtirilen, Anayasanın 34 maddesinde yapılan değiĢiklikler ve bir dizi yasal reformlar ve idari düzenlemeler, AB Komisyonu tarafından 13 Kasım 2001 günü yayınlanmıĢ bulunan 2001 Ġlerleme Raporunda değerlendirmeye tabi tutulmuĢtur. Raporda anayasa değiĢikliklerinin, insan hakları ve temel özgürlükler ile ilgili güvencelerin güçlendirilmesi yönünde önemli bir adım olduğu ifade edilerek olumlu karĢılanmıĢtır. Türkiye AB ile üyelik müzakerelerine baĢlanılmasının ön Ģartını teĢkil eden Kopenhag Kriterlerinin karĢılanması doğrultusunda taahhüt ettiği yasal reformları ve uygulamaları geçmiĢ dönemlerde gerçekleĢtirmeye baĢlamıĢ olmakla birlikte, özellikle düĢünce ve inanç özgürlüğü, ifade özgürlüğü, eğitimde fırsat eĢitliği önünde bulunan her türlü engelin kaldırılması, iĢkence ve fena muamele gibi uygulamaları engelleyecek yasal düzenlemelerle atılan adımların devamını getirmek zorundadır. Türkiye‟de insan haklarının sağlıklı bir zemine oturtulması, ciddi bir hukuk reformu ile mümkün olacaktır. Anayasa değiĢiklikleriyle önemli bir geliĢme kaydettiğimiz bu sürecin hızlandırılması gerekmektedir. Devlet-millet arasındaki güvene dayalı iletiĢim ve iĢbirliğini tesis edecek bu tür yapılanmalar, insan hakları konusunda Devletin iradesini ve kararlılığını gösteren geliĢmelerdir. Onuncu CumhurbaĢkanı Sayın 158 Ahmet Necdet Sezer bu konuyla ilgili olarak verdiği bir mesajda Ģunları söylemektedir. “Anayasaların yenilenmesi gerekmektedir. Dünyadaki geliĢmeler ıĢığında özgürlükleri geniĢletecek, hukuk devletini üstün kılacak, toplumun gereksinimlerine yanıt verecek bir anayasa sayesinde Türkiye‟nin demokratikleĢme süreci hızlanacaktır. Meclisin anayasa ve yasalarda demokratikleĢme yönünde yaptığı değiĢiklikleri sürdürmesi, hukuk devleti ilkesinin önündeki engelleri kaldırması ve yurttaĢlarımızın demokrasiyi içselleĢtirmesi durumunda, güçlü Türkiye ereğine hızla yaklaĢılacaktır.”321 Türkiye Cumhuriyeti, demokratik, laik ve sosyal hukuk devleti niteliklerini özenle koruyarak, düĢünce ve ifade, din ve vicdan özgürlüklerini ve giriĢimciliği geliĢtirmeyi toplumsal hayatın vazgeçilmez ilkeleri olarak kabul etmekte, insan haklarına saygıyı anayasada ve Türkiye‟nin taraf olduğu çeĢitli uluslararası antlaĢmalarda ifadesini bulan bir insanlık ideali olarak görmektedir. Ġnsan hakları konusu, Türkiye için vazgeçilmez hayati bir konudur. Ġnsan haklarına saygıyı yerleĢtirmek ve insan hakları ihlâllerini önlemek, sürekli mücadele gerektiren bir konudur. ġüphesiz, Türkiye‟nin insan hakları alanında anayasadan baĢlamak üzere çeĢitli yasalarda ve diğer ilgili mevzuatlarda değiĢiklikler yapması zorunluluğu vardır. GeçmiĢ yıllarda yapılan anayasal ve yasal değiĢiklikler önemli açılımlar getirmiĢtir. Ancak bu değiĢiklikler koalisyonlu hükümetler döneminde kapsamlı bir düzenleme ile hayata geçirilemediği için insan hakları konusunda evrensel nitelikte uluslararası sözleĢmelere ve belgelere yansımıĢ olan çağdaĢ anlayıĢın Türkiye‟de de geçerli kılınması için daha kapsamlı ve derinlikli değiĢiklik ve düzenlemeler yapılması gerekmektedir. Bütün bunların yanında, insan haklarının herkesin benimsediği ve günlük hayatta uyguladığı normlar olarak bilinçlere yerleĢmesi gerekir. Bu bakımdan insan hakları, hak olduğu kadar, aynı zamanda herkese gerçekleĢtirme sorumluluğunu yükleyen bir kavramdır. Bu anlayıĢla Ülkemizde insan haklarının çağdaĢ, evrensel ölçüler çerçevesinde korunması ve geliĢtirilmesi, insan haklarıyla bağdaĢmayan uygulamalara meydan verilmemesi için gerekli önlemleri alma çabaları devam etmektedir. Bu çerçevede oluĢturulan resmi kurumların daha verimli ve aktif çalıĢmalarını sağlayacak ve Türk vatandaĢlarının temel hak ve özgürlüklerinin, kendilerinin de beklentileri yönünde daha 321 “Onuncu CumhurbaĢkanı Ahmet Necdet Sezer‟in Anayasa Mahkemesinin kuruluĢu vesilesiyle verdiği mesaj”, Radikal Gazetesi, 26 Nisan 2002 Cuma, s.5. 159 da geniĢletilmesini sağlayacak tedbirler üzerinde çalıĢmalar geniĢletilerek sürdürülmelidir. Türkiye‟de Kanun-u Esasiden bugüne uzanan 150 yıllık çizgide çok sık anayasa değiĢtirildiği görülmektedir. 1909, 1911, 1921, 1924, 1961, 1971, 1975, 1982, 2010 tarihlerinde anayasalar baĢtan sona yenilendi. Anayasasında bu denli değiĢiklik yapan baĢka bir ülke zor bulunur. 1982 Anayasasında 1995 yılında yapılan değiĢiklikler temel hak ve özgürlükler konusunda kısmen iyileĢtirme getirdi. 3.10.2001 tarihli ve 4709 sayılı Kanunla anayasanın 34 maddesinde değiĢiklik yapılmıĢtır. Yine 2010 Türkiye anayasa değiĢikliği referandumu ile Türkiye'de anayasada yapılan birtakım değiĢiklikler 12 Eylül 2010 tarihinde halk oylamasına sunulmuĢtur. 26 maddelik bir değiĢikliği içeren paket, TBMM tarafından kabul edildikten sonra CumhurbaĢkanı Abdullah Gül tarafından referanduma sunuldu. Referandum sonucunda %57.88 evet ve %42.12 hayır oyu çıkarak anayasa değiĢiklikleri kabul edildi.322 Anayasada daha geniĢ çaplı bir düzenleme yapılmak istenmesi konusunda geniĢ bir beklenti ve toplumsal uzlaĢma olmasına rağmen çeĢitli sebeplerle bu değiĢiklikler gerçekleĢtirilememiĢtir. Türkiye, hedeflediği çağdaĢ uygarlık seviyesine ulaĢmak için kendisine örnek aldığı ülkelerin anayasalarına göre yetersiz kalan yürürlükteki 1982 Anayasası yerine katılımcı ve özgürlükçü bir anayasa hazırlamalıdır. Yeni anayasa güçlü bir toplumsal dayanağa sahip, baĢta Avrupa Birliği kriterleri olmak üzere uluslararası normlara uygun, bireyin hak ve özgürlüklerini üstün tutan, çoğulcu ve katılımcı demokrasiyi esas alan demokratik hukuk devleti anlayıĢını yansıtan, kısa, açık ve anlaĢılır Ģekilde olmalıdır. 322 http://www.ysk.gov.tr/ysk/index.html 160 Ek-1: TABLO GeçmiĢten Günümüze Ġnsan Hakları Belgeleri 323 Hammurabi Kanunları, (Ġ.Ö. 2000) Medine SözleĢmesi (622)324 Veda Hutbesi 325* (632) Magna Charta Libertatum, (19 Haziran 1215) Augsburg Din BarıĢı ve HoĢgörü Bildirgesi (25 Eylül 1555) Fatih Sultan Mehmet Ahidnamesi (28 Mayıs 1463) Hollanda Bağımsızlık Bildirgesi (26 Temmuz 1581) Nantes Fermanı (13 Nisan 1598) Mayflower SözleĢmesi, (11 Kasım 1620) Ġngiliz Haklar Bildirgesi, (Petition of Rights), (17 Haziran 1628) Ġngiltere‟nin Özgür Halkının Ġlk AnlaĢması,(Birinci Leveller Bildirgesi), (1647) Ġngiltere‟nin Özgür Halkının AnlaĢması, (Leveller Sonuç Bildirgesi), (1 Mayıs 1649) Habeas Corpus Bildirgesi (1679) Ġngiliz Ġnsan Hakları Bildirgesi (Bill of Rights), (1689) Pul Kanunu Kongresi Bildirgesi, (19 Ekim 1765) Kolonilerin Ġlk Kongre Bildirgesi (14 Ekim 1774) Virginia Ġnsan Hakları Bildirgesi (12 Haziran 1776) ABD Bağımsızlık Bildirgesi, (14 Temmuz 1776) Northwest Kuralları, (13 Temmuz 1787) Fransız Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirgesi, (3 Eylül 1791) Amerikan Haklar Bildirgesi, (15 Aralık 1791) Ġspanyol Halkının Politik Anayasası, (19 Mart 1812) Halkın SözleĢmesi (Çartizm Bildirgesi) (1848) Alman Halkının Temel Hakları, Alman Ġmparatorluğu Anayasası, (1849) Emek ġovalyelerinin Anayasası, (1878) Erfurt Programı (Alman Sosyal Demokrat Partisi Programı),(20 Ekim 1891) Cebri ÇalıĢtırma Hakkında 29 Sayılı ILO SözleĢmesi, (28 Haziran 1930) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü‟nün Amaçları Hakkında Bildirge (Ek Deklarasyon), BirleĢmiĢ Milletler AnlaĢması (BaĢlangıç Bölümü), (26 Haziran 1945) Amerikan Ġnsan Hakları ve Ödevleri Bildirisi, (2 Mayıs 1948) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, Sendika Özgürlüğüne ve Örgütlenme Hakkının Korunmasına ĠliĢkin 87 Sayılı SözleĢme, (9 Temmuz 1948) BirleĢmiĢ Milletler, Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması SözleĢmesi (9 Aralık 1948) 323 (1944) http://www.hakis.org.tr/insan_haklari Niyazi Kahveci, Ġnsan Hakları ve Ġslam, TDV Yayını, Ankara, 1995. S.45-49. Medine sözleĢmesinin bir ölçüde farklı bir baĢka Türkçe tercümesi için Bkz: Ahmet Gürkan, İslam Kültürünün Garbı Medenileştirilmesi, Ankara:3, b. (Tarihsiz), s. 74-80. 325 Kahveci, a.g.e. s.50-52. 324 161 BirleĢmiĢ Milletler, Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, (10 Aralık 1948) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, TeĢkilatlanma ve Kollektif Müzakere Hakkı Prensiplerinin Uygulanmasına Müteallik 98 Sayılı SözleĢme, (1 Temmuz 1949) Ġnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerinin Korunmasına ĠliĢkin SözleĢme (=Ġnsan Hakları Avrupa SözleĢmesi), (4 Kasım 1950) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, EĢit Değerde ĠĢ Ġçin Erkek ve Kadın ĠĢçiler Arasında Ücret EĢitliği Hakkında 100 Sayılı SözleĢme, (29 Haziran 1951) BirleĢmiĢ Milletler, Sığınanların Statüsüne ĠliĢkin SözleĢme (28 Temmuz 1951) Ġnsan Hakları Avrupa SözleĢmesine Ek Protokol ( Ġnsan Hakları Avrupa SözleĢmesinin I Bölümü Ġçerisinde Yer Almayan Bazı Hak Ve Özgülüklerin Uygulanmasına ĠliĢkin 1 No‟lu Protokol) (20 Mart 1952) BirleĢmiĢ Milletler, Kadınların Siyasal Haklarına ĠliĢkin SözleĢme (20 Aralık 1952) BirleĢmiĢ Milletler,Mahpusların Islahı Ġçin Asgari Standart Kurallar (30 Ağustos 1955) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, Cebri ÇalıĢtırmanın Ġlgasına Dair 105 Sayılı SözleĢme (25 Haziran 1957) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, ĠĢ ve Meslek Yönünden Ayrım Hakkında 111 Sayılı SözleĢme, (25 Haziran 1958) BirleĢmiĢ Milletler, Çocuk Hakları Bildirgesi, (20 Kasım 1959) BirleĢmiĢ Milletler, Eğitimde Ayrımcılığa KarĢı Uluslararası SözleĢme (14 Aralık 1960) Avrupa Sosyal ġartı (=Avrupa Sosyal Haklar SözleĢmesi) (18 Ekim 1961) Ġnsan Hakları Avrupa SözleĢmesine Ek Protokol ( Ġnsan Hakları Divanına ĠstiĢari Mütalaa Vermek Yetkisi Tanıyan 2 No‟lu Protokol) (6 Mayıs 1963) Ġnsan Hakları Avrupa SözleĢmesine Ek Protokol ( Ek 1‟nolu Protokolde Yeralan Haklardan BaĢka, Bazı Hakları Ve Özgürlükleri Güvence Altına Alan 4 No‟lu Protokol) (16 Eylül 1963) BirleĢmiĢ Milletler, Her ÇeĢit Irk Ayrımcılığının Kaldırılmasına ĠliĢkin Uluslararası SözleĢme, (21 Aralık 1965) BirleĢmiĢ Milletler, Ekonomik, Toplumsal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesi (16 Aralık 1966) BirleĢmiĢ Milletler, Toplumsal GeliĢme ve Kalkınma Bildirgesi (11 Aralık 1969) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, ĠĢletmelerde ĠĢçi Temsilcilerinin Korunması ve Onlara Sağlanacak Kolaylıklar Hakkında 135 Sayılı ILO SözleĢmesi (2 Haziran 1971) Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟nin 22 ve 40. Maddelerini DeğiĢtiren 5 Sayılı Protokol (20 Aralık 1971) BirleĢmiĢ Milletler, Ġnsan Çevresi Konferansı (Stockholm Deklarasyonu) (1972) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, Ġstihdama Kabulde Asgari YaĢa ĠliĢkin 138 Sayılı SözleĢme, (6 Haziran 1973) BirleĢmiĢ Milletler, Olağanüstü ve Silahlı ÇatıĢma Hallerinde Kadınların ve Çocukların Korunmasına Dair Bildiri (14 Aralık 1974) Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği Konferansı, Sonuç Bildirgesi (Helsinki Belgesi) (1 Ağustos 1975) BirleĢmiĢ Milletler, Özürlü KiĢilerin Haklarına Dair Bildiri (9 Aralık 1975) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, Kamu Hizmetlerinde Örgütlenme Hakkının Korunmasına ve Ġstihdam KoĢullarının Belirlenmesi Yöntemlerine ĠliĢkin 151 Sayılı SözleĢme, (7 Haziran 1978) BirleĢmiĢ Milletler, Kitle ĠletiĢim Araçlarının BarıĢın ve Uluslararası AnlayıĢın Güçlendirilmesine, Ġnsan Haklarının GeliĢtirilmesine ve Irkçılık, Apartheid ve SavaĢ KıĢkırtıcılığı ile Mücadele Edilmesine Katkıda Bulunması ile Ġlgili Temel Prensipler Bildirgesi (22 Kasım 1978) BirleĢmiĢ Milletler Kadınlara KarĢı Her ÇeĢit Ayrımcılığın Önlenmesi Uluslararası SözleĢmesi, (18 Aralık 1979) Afrika Ġnsan ve Halklarının Hakları ġartı, (26 Haziran 1981) BirleĢmiĢ Milletler, Din ve Ġnanca Dayalı Her Türlü HoĢgörüsüzlük ve Ayrımcılığın Kaldırılması Bildirisi (25 Kasım 1981) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, Hizmet ĠliĢkisine ĠĢveren Tarafından Son Verilmesi Hakkında 158 Sayılı SözleĢme (2 Haziran 1982) 162 BirleĢmiĢ Milletler, Ölüm Cezası Ġle KarĢılaĢanların Haklarının Korunmasını Güvence Altına Alacak Tedbirler Bildirgesi (25 Mayıs 1984) BirleĢmiĢ Milletler, ĠĢkence ve Diğer Zalimce, Ġnsanlık DıĢı veya Onur Kırıcı DavranıĢ veya Cezalandırmalara KarĢı SözleĢme, (10 Aralık 1984) Ġnsan Hakları Avrupa SözleĢmesine Ek Protokol (Ölüm Cezasının Kaldırılmasına ĠliĢkin 6 No‟lu Protokol) (1 Mart 1985) BirleĢmiĢ Milletler, Yargı Bağımsızlığına Dair Temel Prensipler (29 Kasım 1985) BirleĢmiĢ Milletler, Suçtan ve Yetki Ġstismarından Mağdur Olanlara Adalet Sağlanmasına Dair Temel Prensipler Bildirisi (29 Kasım 1985) ĠĢkencenin ve Ġnsanlık DıĢı ya da Küçültücü Ceza veya Muamelenin Önlenmesine ĠliĢkin Avrupa SözleĢmesi (26 Haziran 1987) Ġnsan Hakları Avrupa SözleĢmesine Ek Protokol ( ÇeĢitli Konulara ĠliĢkin 7 No‟lu Protokol (1 Kasım 1988) BirleĢmiĢ Milletler, Herhangi Bir Biçimde Tutuklanan veya Hapsedilen KiĢilerin Korunmasına ĠliĢkin Prensipler Bütünü (9 Aralık 1988) BirleĢmiĢ Milletler Hukuk DıĢı ve Keyfi Ġnfazların Etkin Biçimde Önlenmesi ve SoruĢturulmasına ĠliĢkin Prensipler (24 Mayıs 1989) BirleĢmiĢ Milletler, Çocuk Haklarına Dair SözleĢme, (20 Kasım 1989) BirleĢmiĢ Milletler, KiĢisel ve Siyasal Haklar Uluslararası SözleĢmesine, Ölüm Cezasının Kaldırılmasını Amaçlayan Ġkinci Seçmeli Protokol (15 Aralık 1989) BirleĢmiĢ Milletler, Avukatların Rolüne ĠliĢkin Temel Ġlkeler Bildirgesi (7 Eylül 1990) BirleĢmiĢ Milletler, Savcıların Rolüne Dair Yönerge, (7 Eylül 1990) Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği Konferansı, Yeni Bir Avrupa Ġçin Paris ġartı (21 Kasım 1990) BirleĢmiĢ Milletler, Mahpuslara KarĢı DavranıĢlara Dair Temel Prensipler (14 Aralık 1990) BirleĢmiĢ Milletler, Özgürlüğünden Yoksun BırakılmıĢ Küçüklerin Korunması Ġçin Kurallar (14 Aralık 1990) BirleĢmiĢ Milletler, Çevre ve Kalkınma Rio Deklarasyonu, (1992) BirleĢmiĢ Milletler, Ulusal veya Etnik, Dinsel veya Dilsel Azınlıklara Mensup Olan KiĢilerin Haklarına Dair Bildiri (20 Aralık 1993) BirleĢmiĢ Milletler, Kadınlara KarĢı ġiddetin Tasfiye Edilmesine Dair Bildiri, (20 Aralık 1993) Ġnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair SözleĢmenin OluĢturduğu Denetim Mekanizmasının Yeniden Yapılanmasına ĠliĢkin 11 Nolu Ek Protokol (11 Mayıs 1994) BirleĢmiĢ Milletler, Nüfus ve Kalkınma Konferansı Eylem Planı, (5-13 Eylül 1994) Avrupa Konseyi, Ulusal Azınlıkların Korunması Ġçin Çerçeve SözleĢme, (1 ġubat 1995) BirleĢmiĢ Milletler, Kopenhag Toplumsal Kalkınma Deklarasyonu, (6-12 Mart 1995) BirleĢmiĢ Milletler, Pekin Deklarasyonu, (15 Eylül 1995) BirleĢmiĢ Milletler, Ġnsan YerleĢimleri Konferansı Habitat II, Ġstanbul Deklarasyonu, (3-14 Haziran 1996) Avrupa Konseyi, Ġnsan Hakları Ve Biyotıp SözleĢmesi (Kasım- 1996) Çocuk haklarının Kullanılmasına ĠliĢkin Avrupa SözleĢmesi (9 Haziran 1999) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, ÇalıĢmaya ĠliĢkin Temel Hak ve Ġlkeler Deklarasyonu,(19 Haziran 1998) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, Çok Kötü Biçimlerdeki Çocuk ĠĢçiliğinin Yasaklanması ve Ortadan Kaldırılmasına ĠliĢkin 182 Sayılı Acil Eylem SözleĢmesi, (17 Haziran 1999) Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği TeĢkilatı, Avrupa Güvenlik ġartı, (19 Kasım 1999) 163 KAYNAKÇA Kitaplar: TODAĠ, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, TODAĠE Ġnsan Hakları AraĢtırma Ve Derleme Merkezi Yayını, Ankara, 1981. Akıllıoğlu,Tekin, İnsan Haklarının Korunması Alanında Uluslararası Temel Belgeler, Bilgi Yayınevi ile SBF Ġnsan Hakları Merkezi Ortak Yayını, Ankara, 1992. ----------------------, İnsan Hakları I - Kavram, Kaynaklar ve Koruma Sistemleri Ankara: A.Ü. S.B.F. Ġ.H.M. Yayınları, 1995. Aldıkaçtı,Orhan, Anayasa Hukukunun Gelişmesi ve 1961 Anayasası, Özdemir Basımevi,Ġst., 1968. Atay, Cevdet, Karşılaştırmalı Türk Anayasaları, (Değişme Gelişme 1982,1961,1924,1921,1876) Ekin Kitabevi Yayınları, 1997. Aybay, RonaAybay, Aydın, Bilge, A. Suat, Hukuka Giriş, Aybay Hukuk AraĢtırmaları Vakfı, 2. Baskı, Ankara, Ekim 1991 İnsan Hakları El Kitabı, Adalet Bakanlığı Eğitim Dairesi BaĢkanlığı Yayınları, Ankara, 1995. Bilge, Necip, Hukuk Başlangıcı, Turhan Kitabevi, 4. Baskı, Ankara, 1983. Carti, M. Ecevit, “1980'den Sonra Türkiye'de İnsan Haklarını Koruma Amaçlı Resmi Ve Sivil Girişimler”YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, 1996. Cogito, Cogito, İnsan Hakları özel sayısı, Yapı Kredi Yayınları , 2001. Çeçen, Anıl, İnsan Hakları, Gündoğan Yayınları, Ankara, 2000. Dağı, Ġhsan D., İnsan Hakları, Küresel Siyaset ve Türkiye, Boyut Kitapları, Ġstanbul, 2001. Demir, Fevzi- Anayasa Hukukuna Giriş, Ġzmir, 1989. 164 Doğan, Ġsmail, Modern Toplumda Vatandaşlık, Demokrasi ve İnsan Hakları, Pegem Yayınları, 1. Baskı, Ankara, Ağustos 2001. Doğan, D. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, Ülke Yayıncılık, 10. Baskı, Ġstanbul, 1994. TDV Doğuda Ve Batıda İnsan Hakları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1996 Duman, Ġlker Hasan, Anayasa Serisi: 6, 1982 Anayasasında İnsan Haklarına Saygılı Devlet, Ġnkılâp Yayınları, 1997. Erdoğan, Mustafa, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, 4. Baskı, Eylül 2001, Ankara. ----------------------, Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, Liberte yayınları, 3. Baskı, Ankara, 2001. EGM Farklı Bakış Tarzlarıyla İnsan hakları Uygulamaları, Emniyet Genel müdürlüğü Yayını, Ankara, 2000. Fendoğlu H.Tahsin, Devlet, Diplomasi Ve Özgürlük Mücadelesi, Filiz Kitabevi, 2. Baskı, Ġstanbul, 1999 Gemalmaz M.Semih, İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş, Beta Yay, Ġstanbul, 2000. -----------------------, Ulusalüstü Ġnsan Hakları Belgeleri, Beta Yayınları, Giritli, Ġsmet- Günümüzde İnsan Hakları, Der Yayınları, Ġstanbul, 2002 Güngör, Hasan Atilla, Giritli, Ġsmet- Anayasa Hukuku, Der Yayınları, Ġstanbul, 1998 SarmaĢık, Jale, Gören, Zafer, Anayasa Hukukuna Giriş, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, 2. Baskı, Ġzmir, 1999 Gözübüyük, ġeref, Anayasa Hukuku, „S‟ Yayınları, 2. Baskı, Ankara, 1989. Donnelly, Jack. Teoride ve Uygulamada Evrensel İnsan Hakları, (Çev. Mustafa Erdoğan), Levent Korkut, Yetkin Yay, Ankara, 1995. 165 K.C.Wheare, Modern Anayasalar (Çev.Mehmet Turhan), DeğiĢim Yayınları, 2. Baskı, Ankara, 1985. Türk, Hikmet Sami, Türkiye’de ve Dünyada İnsan Hakları, Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu Yayınları, Ġstanbul, 1999. Kaboğlu, Ö. Ġbrahim, Dayanışma Hakları, TODAĠE Ġnsan Hakları AraĢtırma Ve Derleme Merkezi Yayını, Ankara, 1996. -----------------------, Özgürlükler Hukuku, Afa Yayınları, Ġstanbul, 1998. Kapani, Münci, Kamu Hürriyetleri, Yetkin Yayınları, 7. Baskı, Ankara, 1993. -----------------------, İnsan Haklarının Uluslararası Boyutları, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1996. Karluk, S. Rıdvan, Avrupa Birliği ve Türkiye, Beta Basım-Yayın, Ġstanbul, 1998. Korkusuz, M. Refik, Uluslararası Belgelerde Ve Türk Anayasası’nda Temel Hak Ve Özgürlükler, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayını, Ġstanbul, 1998. Kuçuradi, Ġoanna, İnsan Haklarının Felsefi Temelleri, (Felsefe ve Ġnsan Hakları) Türkiye Felsefe Kurumu Yayını, Ankara, 1982. -----------------------, Uludağ Konuşmaları, Özgürlük, Ahlak, Kültür, Kavramları, Türkiye Felsefe Kurumu Yayını, Ankara, 1988. -----------------------, Etik, Meteksan Yayını, Ankara 1988. Mill, J. Stuart. Özgürlük Üstüne. (Çev. Osman Nuri Dostel), MEB Yayınları, Ankara, 1967. Mourgeon, Jacques, İnsan Hakları, ĠletiĢim Yayınları (Presses Unıversıtaıres De France), Cep Üniversitesi, Yeni Yüzyıl Kitaplığı, 1995. Mumcu, Ahmet, İnsan Hakları&Kamu Özgürlükleri, SavaĢ Yayınları, 2. Baskı, Ankara,1994 Özbudun, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, 4. Baskı, Ankara, 1995. 166 Özdek, E.Yasemin, İnsan Hakkı Olarak Çevre Hakkı, TODAĠE Yayını, Ankara, ġubat,1993. Pazarcı, Hüseyin, Uluslararası Hukuk Dersleri I.Kitap, Beta Yayınları, 4. Baskı, Ankara, 1995. Sancar, Mithat, Devlet Aklı Kıskacında Hukuk devleti, ĠletiĢim Yayınları, 1. Baskı, Ġstanbul, 2000 Soysal, Mümtaz, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, Gerçek Yayınevi, Ankara, 1986 ġafak, Ali, Hukuk Başlangıcı, Alkım Kitapçılık Yayıncılık, 3, Baskı, Ankara, 1994 ġenel, Alâeddin, Siyasal Düşünceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1995. Tanilli, Server, Devlet ve Demokrasi Anayasa Hukukuna Giriş, ÇağdaĢ Yayınları, 8.Baskı, Ġstanbul, 1996 Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), Afa Yayınları, Bilim Dizisi, Eylül 1996. TaĢkan, Yusuf Ziya, İnsan Hakları-Temel Bilgiler ve Belgeler, GaziosmanpaĢa Üniversitesi Yayını,Tokat, 2000. Teziç, Erdoğan, Anayasa Hukuku, Beta Yayınları, Ġstanbul, 1986. Tezok, A. Funda, Avrupa Birliği, Beta Yayım, Ġstanbul, 2001 Türk, Hikmet Sami, İnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulunun Çalışmaları-I, Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu Yayınları, Ankara, Mayıs,1999. TDV, Doğuda ve Batıda İnsan Hakları, Derleme, TDV Yayını, Ankara, 1996 Uygun, Oktay, Türkiye’de Demokrasi ve İnsan Hakları, TODAĠE Ġnsan Hakları AraĢtırma Ve Derleme Merkezi Yayını, Ankara, 1996 167 Ünal, ġeref, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, TBMM Kültür Sanat ve Yayın kurulu Yayınları, Ankara, 1995. Weissbrodt, David. “Human Rights: An Historical Perspective”, Human Rights içinde, Derleyen: Peter Davies, London: Routledge, 1988, ss.1-20 Makaleler: Akıllıoğlu, Tekin, Temel Haklar Gelişmesi Üzerine Bazı Düşünceler, AÜSBF Dergisi, C. 44, Ocak Haziran 1989, No:1-2, s. 161-194. -----------------------, “1982 Anayasasında Temel Hakların Kuralları”, İnsan Hakları Yıllığı, C.5-6, 1983-1984 TODAĠE Yayınları, Ankara,s.51-66. Akıllıoğlu, Tekin. “ Uluslararası Ġnsan Hakları Kurallarının Ġç Hukuktaki Yeri ve Değeri”. A.Ü.S.B.F. İ.H.M. D., Cilt.1, Sayı. 2-3, Mayıs-Eylül 1991, s.39-43. Daver, Bülent. “ Ġnsan Hakları ve Türkiye”. Fadıl H. Sur'a Armağan içinde, Ankara: A.Ü.S.B.F.Y., 1983, s. 525-531 Erdoğan,Mustafa, “İnsan Hakları Öğretisine Giriş”, HÜ ĠĠBF Dergisi, C.11, 1993. Hafızoğulları, Zeki, “Türk Hukuk Düzeninde Ġnsan Haklarını Kayıtlayan Hükümler”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İnsan Hakları Merkezi Dergisi, Cilt III,Sayı:1,Ocak,1995,s.3-7. Kapani, Münci, “Ġnsan Haklarının Uluslararası Alanda Korunması: Yeni GeliĢmeler ve Sorunlar”. TODAİE İHY. Cilt.1, 1979, s.79-101 Kuçuradi, Ġonna. “Felsefe ve Ġnsan Hakları”, İnsan Haklarının Felsefi Temelleri içinde, Derleyen: Ġonna Kuçuradi, Ankara: H.Ü.Y., 1980, ss.49-54 Sencer, Muzaffer, “1961 Anayasasından 1981 Anayasasına”, İnsan Hakları Yıllığı, C.5-6, 1983-1984 TODAĠE Yayınları, Ankara 168 Shue, Henry, “Temel Hakların Evrenselliği”, (Çev. Ülker Ġnce) İnsan Haklarının Felsefi Temelleri içinde. Derleyen: Ġonna Kuçuradi. Ankara: H.Ü.Y., 1980. Doğan Hansın, "Ġnsan Hakları Ġhlallerinin Notlandırılması", A.Ü.S.B.F.Ġ.H.M.D., C.2, S.3,1994, Ülsever, Cüneyt, “AB Normları”, Hürriyet Gazetesi, 23 Eylül 2002, s.22. “Ġnsan Hakları” Maddesi.. (Hazırlayan: Davut Dursun), Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, c.II, Ġstanbul: Risale Yay., 1990, ss.249-50 Ġktisat Dergisi “Ġnsan Hakları Boyutu Ġle Yeni Bir Anayasa”. Ġktisat Dergisi. Sayı.322-3, ss.31-59 Üstel, Füsun. “ Ġnsan Hakları TartıĢmalarında StandartlaĢma-Rölativizm Ġkilemi”,Toplum ve Bilim, Sayı.46-47, 1989, ss.143-153 Rapor: ĠHKUK, Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu Sekretaryasınca hazırlanan “Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Türkiye- Avrupa Birliği İlişkileri Özel İhtisas Komisyonu Siyasi İlişkiler Alt Komisyon Raporu” Kopenhag Siyasi Kriterleri Ve Sözkonusu Kriterler IĢığında Türkiye‟nin Durumu, Demokrasi ve Hukukun Üstünlüğü ve Ġnsan Hakları (20 Ekim 1999). TÜSĠAD RAPORU, Türkiye'de DemokratikleĢme Perspektifleri ve AB Kopenhag Siyasal Kriterleri GörüĢler ve Öncelikler, TÜSĠAD Yayınları, Yayın No: TÜSĠAD-T/2001-5/300, 22 Mayıs 2001 Gazeteler: Resmi Gazete (Muhtelif sayılar) Hürriyet Gazetesi, 23.09.2002 Radikal 26 Nisan 2002 Cuma 169 Dergi ve Yıllık: TODAĠE insan Hakları Yıllığı C.5-6, 1983-1984 AÜ SBF Dergisi Cilt No: 44, Ocak Haziran 1989, No:1-2 AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Ġnsan Hakları Merkezi Dergisi Cilt III,Sayı: 1, Ocak,1995 Ġnternet: •http://www.adalet.gov.tr/mevzuat •www.belgenet.com/dava/yucedivan.html •http://www.hakis.org.tr/insan_haklari •Hüsnü Öndül , “Kentli Haklarının Kavramsal Temelleri” http://www.ihd.org.tr/makale/onur/onur.html •http://www.hakis.org.tr/insan_haklari/felsefi-yazilar/jeremy_bentham.htm •http://www.liberal-dt.org.tr •http://www.radikal.com.tr •http://www.ysk.gov.tr/ysk/index.html 170 171
