Anayasa Hukuku - Çağ Üniversitesi
advertisement
Çağ Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Sami Doğru 1/20 Anayasa Hukuku (1-2.Hafta) Bilgi Kaynakları ve Anayasa Hukuku ve Anayasa Hukuku Kavramı Kaynak: Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Esasları, Bursa, 2017. 2/20 Kaynaklar 1. Anayasa Hukukunun Genel Esasları, Kemal Gözler 2. Anayasa Hukukuna Giriş, Genel Esaslar ve Türk Anayasa Hukuku, Kemal Gözler. 3. Anayasa Hukuku, Erdoğan Teziç 4. Türk Anaysa Hukuku, Ergun Özbudun 5. Anayasa Hukuku, Şeref Gözübüyük 3/20 Anayasa Hukuku Bilgi Kaynakları “Anayasa hukukunun bilgi kaynakları” anayasa hukuku kurallarının bulunacağı yerleri ve bunların kapsamları hakkında bilgi edinilecek belgeleri ifade eder. 4/20 Anayasa Hukuku Bilgi Kaynakları Başlıca Bilgi Kaynakları; - Anayasa, - Anayasa Mahkemesi Kararları. - Bilimsel Eserler. 5/20 Anayasa Hukuku Bilgi Kaynakları Başlıca Bilgi Kaynakları; - Anayasa, - Anayasa Mahkemesi Kararları. - Bilimsel Eserler. 6/20 Anayasa Hukuku Bilgi Kaynakları Anayasa Anayasa hukukunun bilgi kaynakları arasında en önemlisi anayasalardır. Doğal olarak bir anayasal meseleyle karşılaşıldığında yapılması gereken ilk şey, o konuda anayasada bir kural olup olmadığına bakmaktır. 7/20 Anayasa Hukuku Bilgi Kaynakları Anayasa Resmi ve özel kaynaklarda bulunur. Resmi kaynaklar arasında Düstur, TBMM Tutanak Dergisi ve Resmî Gazete yer alır. 8/20 Anayasa Hukuku Bilgi Kaynakları Resmî Gazete kural olarak günlüktür. Ancak bazen acele yayınlanması lazım gelen bir metin için aynı gün ikinci bir sayı daha çıkarılır. Buna “mükerrer sayı” denir. 9/20 Anayasa Hukuku Bilgi Kaynakları Özel Kaynaklar Özel kişilerin yaptığı anayasa derlemeleri de vardır (Ör: Kemal Gözler [der.], T.C. Anayasası, Bursa, Ekin, 2010). 10/20 Anayasa Hukuku Bilgi Kaynakları Özel Kaynaklar Şu iki derlemede bulunmaktadır: eski anayasalarımız da 1. Suna Kili ve Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri, Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2000 2. Server Tanilli, Anayasalar ve Siyasal Belgeler, İstanbul, Cem Yayınevi, 1976. 11/20 Anayasa Hukuku Bilgi Kaynakları Anayasa Mahkemesi Kararları Bir anayasal mesele hakkında anayasada kural yoksa o konuda Anayasa Mahkemesinin kararlarına bakmak gerekir. Türk Anayasa Mahkemesi kararları Resmî Gazetede ve Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi ile web sayfasında bulunabilir. 12/20 Anayasa Hukuku Bilgi Kaynakları Bilimsel Eserler Anayasa hukuku eserlerdir. alanında yazılmış bilimsel 13/20 Anayasa Hukuku Bilgi Kaynakları İnternet Kaynakları - “Türk Anayasa Hukuku Sitesi” (www.anayasa.gen.tr).- “Yaşayan edu.tr).- Anayasa” (www.yasayananayasa.ankara. 14/20 Anayasa Hukuku Kavramı Kavram: Anayasa, devletin temel yapısını, örgütlenişini ve işleyişini düzenleyen kuralları gösterir. Devlet yönetimini düzenleyen ana kurallar Anayasa denen tek bir yasa içinde toplanmıştır ilk Anayasa 1787 ABD Anayasasıdır. Önceleri “Kanunu Esasi” veya “Teşkilatı Esasiye Kanunu” denilirken, 1945 yılından itibaren “Anayasa” adı kullanılmaya başlanmıştır. 15/20 Terminaloji 1. “Anayasa” Terimi Türkçede “anayasa” kelimesi, İngilizce ve Fransızcadaki «constitution» kelimesinin karşılığı olarak kullanılmaktadır. Türkçede constitution sırasıyla, kelimesinin karşılığı olarak, 1876:“Kanun-I Esasî”=(Asıl Kanun Temel Kanun) 1921 ve 1924:“Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu”=(Esas Teşkilat, Temel Kuruluş) ve 1945:“Anayasa” kelimeleri kullanılmıştır. 1952-1961: Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu 16/20 Terminaloji 2. “Anayasa Hukuku” Terimi - İngilizcede: constitutional law - Fransızcada: droit constitutionnel - Türkçede: * 1930’lu yılların sonuna kadar “hukuk-u esâsiye”, “esasiye hukuku”, “esasî hukuk”, “esas hukuk” şekilleri de kullanılmıştır. * 1930’lu yıllardan sonra “esas teşkilât hukuku” tabiri kullanılmaya başlanmıştır. * 1940’lı yıllarda “ana hukuk”, “devlet ana hukuku” gibi tabirler kullanılmışsa da bunlar tutmamıştır. * “Anayasa hukuku” tabirini 1960’lardan itibaren 17/20 olmuştur. Anayasa Hukukunun Tanımı, Konusu ve Kısımları Tanımı Anayasa hukuku, - Yasama, yürütme ve yargı gibi devletin temel organlarının kuruluşunu, işleyişini ve bu organlar arasındaki karşılıklı ilişkileri ve - Devlet karşısında vatandaşların temel hak ve özgürlüklerini düzenleyen hukuk kurallarını inceleyen bir hukuk bilimi dalıdır. 18/20 Anayasa Hukukunun Tanımı, Konusu ve Kısımları Konusu Anayasa hukukunun iki yönü vardır: 1. Devletin Temel Organları: Hukuki Devletin yasama, yürütme ve yargıdan oluşan, temel organlarının kuruluşunu, işleyişini ve bu organların arasındaki karşılıklı ilişkileri incelemektedir 2. Temel Hak ve Hürriyetler: Siyasi Vatandaşların özgürlüklerini devlet karşındaki temel hak ve 19/20 Anayasa Hukukunun Tanımı, Konusu ve Kısımları Konusu Anayasalar, devletin ekonomik ve toplumsal alanda siyasal iktidarlara yön veren temel ilkeleri, bireylere sağlanan temel hak ve özgürlükleri de gösterirler; temel hak ve özgürlüklerin güvencesini oluştururlar. Anayasanın iki niteliği vardır: - Hukuki, - Siyasi. 20/20 Anayasa Hukukunun Tanımı, Konusu ve Kısımları Anayasanın devletin statüsü olması hukuki niteliğidir. Buna karşın, anayasanın devlet iktidarını sınırlayan, kişi haklarını güvence altına alan bir belge olması ise siyasi niteliğidir, onun siyasi tercihini yansıtır. İnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesi”nin 16. maddesindeki, “insan haklarının sağlanmadığı ve kuvvetler ayrılığının belirlenmediği bir toplumda anayasa yoktur” ilkesi, anayasanın siyasi niteliğini ortaya koymaktadır. “1789 21/20 Anayasa Hukukunun Tanımı, Konusu ve Kısımları Anayasanın bu niteliği “anayasal devlet” ile “anayasalı devlet”i birbirinden ayırır. Bazı devletlerde anayasa adını taşıyan yazılı metin bulunmayabilir. Devletin temel yapısı ile ilgili kurallar, çeşitli “yasalar”da yer alabileceği gibi, “gelenek” ve “yargı kararları”na da dayanabilir. 22/20 Anayasa Hukuku Anayasa hukuku, - yasama, yürütme ve yargı yetkilerini kullanan devletin temel organlarının kuruluşunu, işleyişini ve bu organlar arasındaki karşılıklı ilişkileri ve (hukuki nitelik) - devlet karşısındaki vatandaşların temel hak ve özgürlüklerini düzenleyen hukuk kurallarını inceleyen hukuk bilimi dalıdır. (siyasi nitelik) 23/20 Anayasa Hukuku Anayasa hukuku, bunların dışında, devletin temel kuruluşunu, işleyişini ve ülkedeki siyasal yapıyı düzenleyen tüm hukuk kurallarını kapsamına alan hukuk dalıdır. Kısaca, - devlet belirler; yaşamının hukuksal çerçevesini - devlet yönetiminin uyması gereken ilkeleri ve bunları uygulayacak mekanizmayı gösterir. 24/20 Anayasa Hukuku Anayasa hukukunun iki yönü vardır: 1) Devletin olması:Hukuki temel organlarıyla ilgili Yasama, yürütme ve yargıdan oluşan devletin temel organlarının, bir yandan kuruluşunu, diğer yandan işleyişini ve bu organların arasındaki karşılıklı ilişkilerini incelemektedir. 2) Vatandaşların temel hak ve özgürlükleriyle ilgili olması: Siyası Vatandaşların devlet karşısındaki temel hak ve özgürlüklerini incelemektedir 25/20 Anayasa Hukukunun Tanımı, Konusu ve Kısımları Kısımları ANAYASA HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ - Anayasa Hukuku Kavramı - Anayasa Kavramı - Kurucu İktidar - Devlet Kavramı - Devlet Şekilleri I: Monarşi-Cumhuriyet - Devlet Şekilleri II: Tek Devlet-Bileşik Devlet Hükûmet Sistemleri - Demokrasi: Teoriler, Anlayışlar ve Modeller - Demokrasi Tipleri: Doğrudan,Yarı-Doğrudan ve Temsilî Demokrasi - Seçimler - Yasama - Yürütme - Yargı - Temel Hak ve Hürriyetler Anayasa Yargısı TÜRK ANAYASA HUKUKU - Osmanlı Anayasal Gelişmeleri - Cumhuriyet Dönemi AnayasalGelişmeleri - Temel İlkeler (Devletin Temel Nitelikleri) - Temel Hak ve Hürriyetler - TBMM Üyelerinin Seçimi - TBMM Üyelerinin Statüsü - TBMM’nin İç Yapısı - TBMM’nin Görev ve Yetkileri - Cumhurbaşkanı - Bakanlar Kurulu - Yürütme Organının Düzenleyici İşlemleri - Olağanüstü Yönetim Usûlleri - Yargı - Anayasa Yargısı - Anayasanın Değiştirilmesi 26/20 Anayasa Hukuk ile Diğer Hukuk Dalları Arasındaki İlişki Kamu Hukuku Özel Hukuk Anayasa Hukuku Medeni Hukuk (Md. 35, 41 Uluslararası Hukuk Borçlar Hukuku (Md. 49) İdare Hukuku Ticaret Hukuku Vergi Hukuku (Md.73, 161- Devletler Özel Hukuku 165 Ceza Hukuku (Md. 37,38) Medeni Usul Hukuku İcra ve İflas Hukuku 27/20 Anayasa Hukuk ile Diğer Hukuk Dalları Arasındaki İlişki Anayasa, özel hukuk kuralları dahil bütün hukuk kurallarının üstünde olduğu için, bu kuralların hepsinin anayasaya uygun olma zorunluluğu vardır. Bu da her hukuk dalının anayasa hukuku ile yakın ilişki içinde olması sonucunu doğurmaktadır. 28/20 Anayasa Hukuku Neden Gerekli? Bütün hukuk dallarındaki temel kanunlar anayasaya dayanır, geçerliliğini anayasadan alırlar. * * Hakim, önündeki davada uygulayacağı kanun hükmünün anayaysa aykırı olup olmadığını araştırmak durumundadır. * Avukatın da takip ettiği bir davayı kazanabilmesi, bu davada uygulanacak kanunun anayasaya aykırı olduğunu ispat etmesine bağlı olabilir. * Kişilerin temel hak ve özgürlükleri anayasada güvence altına alındığından, anayasa hukuku bütün vatandaşları ilgilendiren hukuk dalıdır. 29/20 Anayasa Hukuku Neden Gerekli? Anayasa Kanun, KHK, U/A Andlaşma Tüzük Yönetmelik Normlar hiyerarşisi 30/11 Anayasa Kavramı Anayasa, anayasal nitelikteki hukuk kurallarının toplamıdır. Yani Anayasa; - Hukuk kurallarından oluşur: * Emir, yasak, izin, yetki içermeli (Normatiflik) * İnsan davranışını düzenlemeli, * Devletin yetkili organlarınca konmalı * Cebir ile müeyyilendirilmiş olmaı - Anayasal nitelikteki hukuk kurallarından oluşur: * Belirli türdeki hukuk kurallarından oluşur. * Hangileri? 31/11 Anayasa Kavramı Bir hukuk kuralının anayasa kuralı olması için iki ölçüt vardır: - Maddi ölçüt, - Şekli ölçüt. 32/11 Anayasa Kavramı Maddi Ölçüt: Maddi Anlamda Anayasa Tanımı: Kuralın içeriğine, neyi düzenlediğine bakılır. Bir toplumun, - Siyasal açıdan örgütlenmesini, - Devletin ana görevlerini yürüten organların kuruluş ve işleyişini düzenleyen, - Bireylerin temel hak ve özgürlüklerini güvence altına alan kuralların tümüne birden “maddi anlamda anayasa” denir. 33/11 Maddi ve Biçimsel Anayasa Şekli ölçüt: Biçimsel (Şekli) Anayasa: Bu kuralların büyük bir bölümü Anayasa adı verilen bir yasada yer alır. Bu da “biçimsel anlamda anayasa”dır. 34/11 Maddi ve Biçimsel Anayasa Türkiye Cumhuriyeti Anayasası biçimsel anlamda anayasadır. Biçimsel anlamda anayasa, - Normlar hiyerarşisinde en üst sırayı işgal eden, - Kanunlardan farklı ve daha zor usulle konulup değiştirilen hukuk kurallarının bütünü olarak tanımlanmaktadır. Anayasa Kanun, KHK Tüzük Yönetmelik 35/11 Maddi ve Biçimsel Anayasa Maddi Anlamda Anayasa: Devletin temel organlarının kuruluşunu ve işleyişini belirleyen hukuk kurallarının bütünü olarak tanımlanır. Şekli (Biçimsel) Anlamda Anayasa: Normlar hiyerarşisinde en üst sırayı işgal eden, kanunlardan farklı ve daha zor bir usulle konulup değiştirilebilen hukuk kurallarının tümüdür. 36/11 Maddi ve Biçimsel Anayasa Şekli Anayasa Anayasa denen normlar hiyerarşisinin tepesinde bulunan ve kanunlardan daha zor değiştirilen bir metin içinde bulunan bütün kurallar, neye ilişkin olursa olsunlar, birer anayasa kuralıdırlar. Örneğin, Md. 62: Yabancı ülkelerde yaşayan Türk vatandaşları. Anayasa Kanun, KHK Tüzük Yönetmelik 37/11 Maddi ve Biçimsel Anayasa Buna karşılık devletin temel kuruluşlarıyla ilgili olsalar bile, anayasa metni içinde bulunmayan ve değiştirilmesi için kanunlardan daha zor bir usul gerektirmeyen kurallar anayasa kuralı değildir. Ör: - Seçim Kanunu, - Siyasi Partiler Kanunu 38/11 Maddi ve Biçimsel Anayasa Hangisi Doğru? Şekli ölçüt daha doğrudur, çünkü; - Anayasanın maddi anlamda tanımı belirsiz: Devlet organı/Devlet teşkilat/Kamu iktidarları/Devletin temel yapısı gibi isimler var - Devletin temel kuruluşuna ilişkin pek çok şey kanunlarla düzenlenmiş: Seçim sistemleri, SPK vb. - Anayasalarda maddi nitelikte olmayan kurallar var: AY Md. 169-170 gibi 39/11 Anayasa Son tanım: Normlar hiyerarşisinde en üst basamakta bulunan ve daha zor bir şekilde değiştirilebilen hukuk kurallarının bütünüdür. Anayasa Kanun, KHK Tüzük Yönetmelik 40/11 Normlar Hiyerarşisi Anayasa Kanun, KHK Tüzük Yönetmelik Bir hukuk düzeninde hukuk kuralları bir sistem içinde yer alır. Buna “normlar hiyerarşisi” denir. Normlar hiyerarşisinde alt basamakta yer alan norm geçerliliğini üst basamakta yer alan normdan alır ve ona uygun olmak zorundadır. Bu teori Hans Kelsen’in görüşüne dayanır 41/11 Anayasanın Amacı ve Gücü Anayasanın amacı, - İktidarın işleyişini düzene koymak, onun keyfi hareketlerini önlemek, yönetilenlerin haklarını korumaktır; - Kısaca, devleti hukuka bağlamaktır. Buna “devletin anayasallaşması” da denir. Günümüzde, sosyal devlet anlayışı anayasanın amacını da genişletmiştir. - Bu bakımdan anayasalar, devleti hukuka bağlamakla kalmazlar, bireylere sosyal haklar tanıma amacı da taşırlar. 42/11 Anayasanın Amacı ve Gücü Anayasanın gücü: Siyasal iktidarı keyfiliğine karşı engel teşkil eden anayasa bu keyfiliği tümden ortadan kaldırdığı da söylenemez. Uygulama ile anayasa arasında daima fark vardır. Anayasa ilkeleri koyar, olması gerekeni gösterir; buna uygun hareket edilip edilmediği uygulama ile belli olur. Bu uyumun sağlanması ülkedeki anayasal geleneklerin yerleşmesiyle mümkün olur. - İhal?! 43/11 Anayasa Türleri - Yazılı Anayasa - Yazısız Anayasa - Katı Anayasa - Yumuşak Anayasa 44/11 Anayasa Türleri Yazılı anayasa, bir anayasa içinde olması düşünülebilecek kuralların yetkili bir organ tarafından belirli bir belge içinde toplanmasıdır. Yazısız (teamülî, geleneksel) anayasa, toplum içinde uzunca bir süre kesintisiz olarak tekrarlanan ve bağlayıcı olduğuna inanılan uygulamalardan oluşur. 45/11 Anayasa Türleri Yazısız anayasanın en bilinen örneği İngiltere’dir. Dünyadaki yazısız anayasa sayısı 10’u geçmez. İngiliz Anayasası; 1) Bazı yazılı kurallardan (legislation): TAC+Parlamento. Kanun şeklindedir. «statute law/enacted law» da denir. Ör: 1215 Magna Carta 2) Mahkeme içtihatlarından (common law): Anayasa, bir yargıç yapısıdır. Özgürlikler böyle kazanılmıştır. Bağlayıcıdır. Ör: Kral haksızlık yapmaz (The King can do no wrong) 3) Tümüyle yazısız, kuşaktan kuşağa aktarılmış geleneklerden (conventions) oluşmuştur . Uyulmaması durumunda yaptırımı yoktur. Ör: Başbakanın Avam Kamarası üyesi olması 46/11 Anayasa Türleri Yumuşak Anayasa, normal kanunlarla aynı usullerle ve aynı organlarca değiştirilebilen anayasalardır. Değiştirme konusunda hiçbir hüküm içermeyen anayasalar da yumuşak anayasalardır. Katı anayasa, normal kanunlardan daha daha farklı organlarca ve daha zor usullerle değiştirilebilen anayasalardır. 47/11 Bir Anayasaya Katılık Sağlamanın Yolları Salt çoğunluk Özel meclis usulü Nitelikli çoğunluk Halkoylaması Katılık derecesi ne olmalıdır? Değiştirilemeyecek maddeler Süre yasağı Uzlaşma Dönem yasağı Devlet başkanının veto yetkisi Federe devlet onayı 48/11 Anayasaların Yapılması İki Yol vardır: 1) Yeni bir devletin kurulması: 1787 tarihinde ABD’nin kurulması, tarihinde Pakistan’ın kurulması. 1949 2) Devletin kuruluşunun yenilenmesidir: Çoğu kez “devrim” ile olur. 1917’den sonra SSCB. 49/11 Anayasaların Yapılması Egemenlik ulusta yapmaktadır. ise, anayasayı ulus Ulusun anayasa yapması, genel olarak “kurucu meclis” yoluyla olmaktadır. Kurucu meclisin yaptığı halkoyuna sunulabilir. anayasa, ayrıca 50/11 Anayasaların Değiştirilmesi Değişiklik yöntemi Anayasada belirtilir. Genelde iki yöntem vardır: 1) Anayasada değişiklik yapmaya yetkili organ olarak, anayasayı yapmış olan organ öngörülebilir. Örneğin, Kurucu Meclis. 2) Anayasada değişiklik yapma yetkisi, anayasayı yapmış olan organdan farklı bir organa verilebilir. Örneğin, Yasama Organı. 51/11 Anayasanın Üstünlüğü Anayasanın, bir devletin hukuk kuralları içinde, en yüksek hukuk kuralı sayılmasına, anayasanın üstünlüğü kuralı denir. Bunun doğal sonucu, diğer yasaların anayasaya uygun olması zorunluluğudur. Yasaları anayasaya uygunluğunu sağlama yollarından ilki, siyasal, diğer ise yargısal denetim yoludur. 52/11 Çağ Üniversitesi Hukuk Fakültesi 53/20
