KAMU GELİR VE HARCAMALARIN YÖNETİLMESİ

ORTA ÇAĞDA İSLAM ÜLKELERİNDE MALİ OLAYLAR:
KAMU GELİR VE HARCAMALARIN YÖNETİLMESİ
Maliye Tarihi
Doç. Dr. Temel GÜRDAL
SAÜ /Maliye
Bu konuyu çalıştıktan sonra:
Ortaçağ İslam ülkelerinde mali olayların gelişimini öğrenecek,
Ortaçağ İslam ülkelerinde kamu gelir ve harcamalarının yönetimini kavrayacak,
Ortaçağ İslam ülkelerinde maliye örgütünü tanıyacak,
Ortaçağ İslam ülkelerinde hazinenin işlemlerini öğreneceksiniz.
2
*
7. ORTA ÇAĞDA İSLAM ÜLKELERİNDE MALİ OLAYLAR:
KAMU GELİR VE HARCAMALARIN YÖNETİLMESİ
*
*
*
7.1.Kamu Gelir ve Harcamalarının Yönetilmesi
* 7.1.1. Başlıca İlkeler
* 7.1.2. Uygulama Biçimi
7.2. Maliye Örgütü
7.3. Hazine İşlemleri


Konunun Özeti
Değerlendirme Soruları
3
Ortaçağ İslam ülkelerinde mali olayların gelişimini öğrenecek
 İslam devletinin ilk dönem uygulamasında,
kamu gelir ve harcamalarının yapılmasında
günümüzde olduğu anlamda “bütçe” söz
konusu olmamıştır. Ancak, gerek gelirlerin
toplanmasında ve gerekse harcamaların
yapılmasında hukuki kurallara uyulması
zorunludur.
Başlıca İlkeler
 Kamu
gelir
ve
harcamalarının
yönetilmesinde uyulması zorunlu olan
başlıca ilkeler olarak, tahsis, çokluk,
denklik, yıllık olma ve iktisadilik ilkeleri
belirtilebilir.
4
Ortaçağ İslam ülkelerinde kamu gelir ve harcamalarının yönetimini kavrayacak
Tahsis İlkesi
 Tahsis ilkesi, belli gelirlerin belli harcama alanlarına karşılık tutulmasını ifade
eder. Bu ilkeye göre çeşitli kamu gelirlerinin harcama yerleri aşağıda
belirtilmiştir.
 Tüm zekât gelirleri ancak yedi alana harcanabilir. Bunlar:
 Fakirler
 Miskinler
 Köleler
 Borçlular ve (darda kalmış) yolcular
 (savaş donanımını tedarik edemeyen, fakir) mücahitler
 Kalpleri İslâm’a ısındırılmak istenenler (müellefei kulup)
 Zekât işinde görevli maliye memurları
Ortaçağ İslam ülkelerinde kamu gelir ve harcamalarının yönetimini kavrayacak
Çokluk İlkesi
 Tahsis ilkesinin doğal sonucu olarak, kamu gelir ve harcamalarının tek bir
“ortak havuz” esprisi içinde yönetilmesi uygun düşmemiş; tahsis ilkesinin
gerektirdiği sayıda havuzcuklar (bütçeler) kullanılması benimsenmiştir.
Genellik İlkesi
 İslam devletlerinde bütçenin hazırlanmasında «safi yöntem» kullanılmaktadır.
Tahsil edilen vergilerden, mahalli hizmetlerin maliyeti ve diğer askeri giderler
çıkarıldıktan sonra kalan net tutar hazineye aktarılır.
Ortaçağ İslam ülkelerinde kamu gelir ve harcamalarının yönetimini kavrayacak
Denklik İlkesi
 Kamu gelir ve harcamalarının uygulanmasında dikkati çeken ilkelerden biri de
denklik olmuştur. Buna göre kamu gelirleri kadar harcanma yapılmalıdır.
Yıllık Olma İlkesi
 İslam devleti, normalde olduğu gibi, kamu gelir ve harcamalarını yıllık
dönemler itibarıyla izlemiştir. Ancak bu uygulamada güneş ve ay yılları birlikte
kullanılmıştır. Örneğin toprak ürünlerinden alınan vergiler güneş yılı itibarîyle
tarh ve tahsil edilirken, diğer gelirler ve harcamalarda esas itibarîyle ay
yılından hareket edilmiştir.
Ortaçağ İslam ülkelerinde kamu gelir ve harcamalarının yönetimini kavrayacak
İktisadilik İlkesi
 Kamu gelirlerinin, israfa sapmadan ve kısıntıya gitmeden yerli yerince
harcanmasını ifade eder. Bu sorumluluk İslam devlet başkanına aittir.
Uygulama Biçimi
 İslam devletinin ilk dönem uygulamalarında, kamu gelir ve harcamalarının,
günümüz bütçe tekniğinin esprisi içinde, önceden hazırlanarak kabul edilip
uygulanmasına izin verilmiş belli bir plan içinde yürütülmesi söz konusu
olmamıştır.
 İslam devletlerinde hazırlanan bütçelerde önce gelir miktarı belirlenir sonra
giderleri bu gelirlere bağlı olarak belirlenir.
Ortaçağ İslam ülkelerinde kamu gelir ve harcamalarının yönetimini kavrayacak

İlk dönem uygulamalarında bütçe benzeri planlar hazırlanmamasının
nedenlerinden bir olarak, ‘kamu gelir ve harcamalarının esas itibarîyle Kitap ve
Sünnet tarafından belirlenmiş ve dolayısıyla yöneticilere sınırlı bir alan bırakılmış
olması’ belirtilebilir.

Diğer taraftan ekonomik hayatın basit olması, konjonktürel hareketlerin
olmaması, ekonominin belli bir istikrar içinde olması gibi etkenler geleceğin
tahminine yönelik sıkı çalışmalar yapılması ihtiyacına yer vermemiştir.
Ortaçağ İslam ülkelerinde maliye örgütünü tanıyacak
Maliye Örgütü
 İlk maliye memurları, Peygamber döneminde
atanmaya başlanmıştır. Maliye örgütünün klasik
şeklini alması ise İkinci Halife Ömer zamanına
rastlamaktadır. Mali örgüt, Beytülmal ile divan
adını taşıyan bürolardan oluşmaktaydı.
 Beytülmal, kamu gelir ve harcamalarının sonuç
hesaplarının kendisiyle ilişkilendirildiği ana
hazinedir. Beytülmalin çeşitli görevlerinin
bölüştürüldüğü çeşitli maliye büroların her birine
de Divan denir.
Ortaçağ İslam ülkelerinde hazinenin işlemlerini öğreneceksiniz
Hazine İşlemleri
 Kamu gelirleri yetki ve alanları belirli divanlar tarafından toplandığı gibi,
toplanan gelirleri harcayan divanlar da bulunmaktaydı.
 Beytülmal, genellikle, bütün divanlarca toplanan, harcanan ve bakiye kalan
miktarların kayıtlarını tutmak suretiyle, gelir ve giderler arasında dengeyi
sağlamaya çalışmaktaydı.
ORTA ÇAĞDA İSLAM ÜLKELERİNDE
MALİ OLAYLAR: KAMU GELİR VE
HARCAMALARIN YÖNETİLMESİ
Kamu gelir ve harcamalarının
yönetilmesinde uyulması zorunlu olan
başlıca ilkeler olarak, tahsis, çokluk,
denklik, yıllık olma ve iktisadilik ilkeleri
belirtilebilir.
İslam devletinin ilk dönem uygulamalarında,
kamu gelir ve harcamalarının, günümüz
bütçe tekniğinin esprisi içinde, önceden
hazırlanarak kabul edilip uygulanmasına izin
verilmiş belli bir plan içinde yürütülmesi
söz konusu olmamıştır.
İlk maliye memurları, Peygamber
döneminde atanmaya başlanmıştır. Maliye
örgütünün klasik şeklini alması ise İkinci
Halife Ömer zamanına rastlamaktadır. Mali
örgüt, Beytülmal ile divan adını taşıyan
bürolardan oluşmaktaydı.
Kamu gelirleri yetki ve alanları belirli
divanlar tarafından toplandığı gibi, toplanan
gelirleri harcayan divanlar da
bulunmaktaydı. Beytülmal, genellikle,
bütün divanlarca toplanan, harcanan ve
bakiye kalan miktarların kayıtlarını tutmak
suretiyle, gelir ve giderler arasında dengeyi
sağlamaya çalışmaktaydı. Gelirlerin
harcamalara yetmemesi halinde yer ve
zaman bakımından karşılaşılabilen
dengesizlikleri gidermek, Beytülmalin
görevleri arasında yer almaktaydı.
12
DEĞERLENDİRME SORULARI
Soru 1. Ortaçağ İslam ülkelerinde kamu gelir ve harcamalarının yönetimini
açıklayınız?
Soru 2. Ortaçağ İslam ülkelerinde maliye örgütünü ve hazinenin işlemlerini
açıklayınız?
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Belli gelirlerin belli harcama alanlarına karşılık tutulmasını ifade eden ilke
aşağıdakilerden hangisidir?
a) Çokluk
b) Tahsis
c) Denklik
d) Yıllık olma
e) İktisadilik
2. Kamu gelir ve harcamalarının sonuç hesaplarının kendisiyle ilişkilendirildiği ana
hazineye verilen ad aşağıdakilerden hangisidir?
a) Divan
b) Lonca
c) Beytülmal
d) Ahilik
e) Öşür
Haftaya görüşmek üzere iyi
çalışmalar dilerim