tarihten günümüze dünya politikasında kafkasya

TARİHTEN GÜNÜMÜZE
DÜNYA POLİTİKASINDA
KAFKASYA
PROF. DR. ÖMER GÖKSEL
İŞYAR
KAFKASYA NERESİ?
GÜNEY KAFKASYA – TRANS
KAFKASYA
“KAFKASYA” TERİMİ





Kafkas adının nereden geldiğiyle ilgili ilk
açıklamalardan biri antik dönem yazarı Plinius'a aittir.
Plinius,Kafkas adının kökeninin İskit dilinde ak
kar anlamına gelen Gracaucasus'tan geldiğini
belirtmiştir.
1800'lü yıllarda Kafkasya'yı gezen J.Klaproth ise
Kafkas adının Farsça kökenli olduğunu ve Farsçada Kaf
Dağı anlamına gelen Koh-Kaf(Kuh-i Kaf) kelimesinden
kaynaklandığını iddia etmiştir.
Romalılar ise bu bölgeyi Kavkasus olarak
adlandırmıştır.
Avrupa'da 15. ve 16. yüzyıllarda Kafkas
adı Caucasus olarak geçmiş ve bu kullanım günümüze
kadar gelmiştir; fakat bu kullanımlarda
belirtilen Kafkasya,günümüzde Kuzey Kafkasya olarak
anılan bölgeyi belirtiyor, Güney Kafkasya bu tanıma
girmiyordu.
Güney Kafkasya'yı belirtmek için kafkas
ötesi anlamındakiTranscaucasia sözcüğü
kullanılıyordu.
TARİHTEN GÜNÜMÜZE
KAFKASYA ÜZERİNDE REKABET

TEMEL AKTÖRLER: OSMANLI –
İRAN – RUSYA




Rusya’nın en geleneksel amacı: GÜNEYE /
SICAK DENİZLERE İNMEK… İSTANBUL’U
ALIP 3. ROMA’YI kurmak… Bu amacı ilk
dile getiren Rus Çarı: III. IVAN (14621505)
Kafkaslar, bu yolda önemli bir geçittir.
Diğer 2 geçit: Afganistan ve Boğazlar…
Kafkaslar’daki Terek Nehri üzerinden
aşağılara inmeye çalışmıştır.
Bu amacı için Rusya, bölgedeki 2 Hıristiyan
unsuru da kullanmıştır: ERMENİLER ve
GÜRCÜLER..



* Rusya, 14.yy.da ALTINORDA’nın
egemenliğinden kurtuldu.
Bağımsız bir aktör haline gelmeye
başladı.
Rusya, Kafkaslarda sürekli baskı
kurmuş 2 aktör/rakiple karşılaşmıştır:
İran ve Osmanlı.
ALTINORDA DEVLETİ



Rus baskısını hafifletmek için, Kanuni
Sultan Süleyman’ın EJDERHAN
SEFERİ ve DON-VOLGA NEHİRLERİNİ
BİR KANALLA BİRLEŞTİRMESİ FİKRİ
(Sokollu Mehmet Paşa).
Kanuni’nin Ardından------ 1587 KABARDA (KABARTAY) SEFERİ
düzenlendi.
1604-ÇAR BORİS GODİNOV’un
DAĞISTAN SEFERİ.


Rusya’nın büyük devlet haline gelişi:
Çar 1. Petro (Büyük Petro) 1695
Rusya, Kırım Hanlığı’na vergi
vermekten kurtuldu.





1700: Osmanlı-Rus Savaşı olmuştur:
İstanbul Antlaşması imzalandı.
Antlaşmaya göre; Rusya, Azak’ı
aldı.
Böylelikle Karadeniz’de varlık göstermeye
başladı.
Kafkasları çevreledi.
Osmanlı’nın Rusya üzerine 1711 - PRUT
SEFERİ: Statükoyu yeniden Osmanlı lehine
değiştirdi: Ruslar Azak bölgesinden
yeniden geri çekilmek zorunda kalmıştır.







1722 – Osmanlı ve bölgedeki güçlerin acziyeti: 3
zaafiyet belirtisi
- Osmanlı’da LALE DEVRİ.
- İran’da Şİİ-SÜNNİ ÇATIŞMALARI.
- Afgan topraklarında ayaklanmalar.
Bölge dengeleri Rusya lehine değişti. İRAN
SEFERİ DÜZENLEDİ. Kafkasya üzerindeki
baskılarını artırdı.
Osmanlı bu aşamada İran’a yardım etti. Ama
beklendiği kadar olmadı. Osmanlı-Safevi rekabeti
etkili oldu.
Rusya ile İran arasına Fransa girdi ve taraflar
1724 - MAZENDERAN ANTLAŞMASI’nı imzaladılar.
Osmanlı 1590 sınırlarına (günümüzdeki
Azerbaycan ve Ermenistan toprakları) tekrar
genişledi. Bunu sağlayan 1724 – İSTANBUL
ANTLAŞMASI. Bu antlaşmaya göre, HAZAR
BÖLGESİ 2’YE BÖLÜNDÜ: - Kuzey sahilleri
Rusya’nın, - Güney sahilleri Osmanlı’nın…

Osmanlı ilgisini devam ettiremedi:
1730 – Patrona Halil İsyanı. Fırsattan
istifade eden İran, Kafkaslardaki
Osmanlı topraklarına girmeye çalıştı.
Engellemek için I. Mahmud, İRAN
SEFERİ’ne çıktı. Bölgeyi yeniden
düzene koydu.


10 Mart 1735 – Osmanlı-Rus GENCE
(GANDZAK) ANTLAŞMASI yapıldı. İki
taraf tam bir KOMPROMİS’e ulaştılar.
Kompromis şudur: İki taraf
Kafkasya’daki topraklarını bırakıp
aynı anda geri çekilmeleri ve bu
toprakları İRAN’a terk etmeleri…




Osmanlı giderek güç kaybederken,
Rusya giderek güçlenmekteydi.
Rusya fırsattan istifade edip, 1739BELGRAD ANTLAŞMASI yapıldı.
Rusya AZAK’ı geri aldı.
Rusya ve Osmanlı karşılıklı olarak
Kabarda’ya müdahale etmeme
konusunda anlaşmışlardır.
(KONSENSUS).








ÖNEMLİ BİR DÖNÜM NOKTASI:
1762 – ÇARİÇE II. KATERİNA’nın tahta
çıkması.
Kafkaslarda Ermeniler onun döneminde
toplanıp, bir araya gelmeye başladılar.
OSMANLI ile RUSYA arasındaki ilk GENEL
HARP: (1. OSMANLI-RUS HARBİ de denir.)
Rusya KIRIM ve DAĞISTAN’ı işgal etti.
Neticede, 21 Temmuz 1774-KÜÇÜK
KAYNARCA ANTLAŞMASI.
Küçük Kaynarca Antlaşması’na göre;
Rusya, resmen Karadeniz’e inmiş oldu.
Kırım Hanlığı resmen ortadan kaldırıldı.
Kırım bölgesini Rusya işgal etti.





1787 – Osmanlı-Rus Savaşı: Rusya, ANAPA’yı ele
geçirdi. Netice YAŞ ANTLAŞMASI: (10 Ocak 1792)
Yaş Antlaşması’na göre, RUSYA: KENDİSİNE BİR
SALDIRI OLMADIKÇA KAFKASYA
TOPRAKLARINDAN ÇIKMAYI KABUL ETTİ.
1801: RUSYA, GÜRCÜLERİN ÇAĞRISIYLA,
GÜRCİSTAN TOPRAKLARINI İŞGAL ETTİ.
1806 – OSMANLI-RUS SAVAŞI: (1806-1812)
İstanbul’da KABAKÇI İSYANI. Ruslar, Kars
Kalesi’ni aldı. Aynı dönemde Napolyon-Rusya
Barışı, 1807-TİLSİT BARIŞI. Napolyon, Rusya’yı
Osmanlı ile ateşkese zorladı. Ateşkesin şartı:
HAZAR DENİZİ TAMAMEN RUSYA’NIN
EGEMENLİĞİNE GEÇTİ.
1812-BARIŞI: (BÜKREŞ ANTLAŞMASI): SADECE
KARAÇAY BÖLGESİ RUSYA’NIN ELİNDE KALDI.
RUSLAR DİĞER KAFKAS TOPRAKLARINDAN GERİ
ÇEKİLDİLER.







1823-RUSYA-İRAN SAVAŞI: 1823TÜRKMENÇAY ANTLAŞMASI. Rusya
Kafkasya Hanlıklarının çoğunu almıştır.
Ardından 1828-29 Osmanlı-Rus Savaşı:
1829-EDİRNE BARIŞ ANTLAŞMASI:
Rusya, Nahçıvan’ı işgal etti,
Revan’da bir Ermeni tamponu
oluşturulmaya başlandı,
Ermeni Tamponu: Osmanlı-İran tertibatını
kesmek…
Anapa, Ahıska, Kars Rusların eline geçti.
Kısacası: Karadeniz’in önemli limanları
Rusya’nın eline geçti.







1853-56: KIRIM SAVAŞI:
- Savaşın ağırlık merkezi, KIRIM YARIMADASI.
- Şeyh Şamil de, savaş devam ederken, (1834-1859)
Kuzey Kafkasya’da bağımsızlık savaşı vermişlerdir.
ŞEYH ŞAMİL: Gürcistan topraklarını ele geçirmek
için, İstanbul’dan yardım istedi.
Osmanlı: Savaşın genel gidişatı içinde durumu
değerlendirdi. Cihat ilan etmekle yetindi. Kafkasya
mücadeleleri sırasında Rusya bölgede sürekli 270.000
kişilik bir ordu bulundurmak zorunda kaldı.
Osmanlı’nın eli rahatladı. Ama Osmanlı Doğu
Cephesi’nde yeniliyordu: Kars Rusların eline geçti. (29
Ekim 1855). Osmanlı, Batı ve Kuzey cephelerinde
galip oluyor. Doğuda yeniliyor. Osmanlı, BARIŞ
İSTEMEK DURUMUNDA KALMIŞTIR.
30 MART 1856 – PARİS BARIŞ ANTLAŞMASI. Rusya,
1829 Edirne Ant.’yla elde ettiği bazı kazanımlarını
kaybetti.
- Rusya, Osmanlı topraklarında yaşayan Ermenilerin
tam hamisi durumuna gelmiştir.








ÇAR II. ALEKSANDER DÖNEMİNDE: (1855-1881)
ERMENİ MESELESİ, KIRIM HARBİ’NDEN SONRA
İYİCE ULUSLARARASI BİR SORUN HALİNE
GELMİŞTİR.
İNGİLTERE DE KONUYA EĞİLDİ… İNGİLTERE’DEN
SONRA İSE, DİĞER GÜÇLER…
RUSYA’NIN ÇELİŞKİSİ: - DIŞARIDAKİ
ERMENİLERİ OSMANLIYA KARŞI
BİLİNÇLENDİRME,
KENDİ İÇİNDEKİ ERMENİLERİ SLAVLAŞTIRMA VE
EZME… (Çar II. Aleksander, Ermenilere
“Hıristiyanların Yahudileri” demiştir.)
ASİMİLASYON (PAN-SLAVİZM YAKLAŞIMI).
EÇMİYADZİN ERMENİ KİLİSESİ,
İTİBARLAŞTIRILDI… (ANADOLU ERMENİLERİNE
ETKİ BEKLENTİSİ)
OSMANLI’NIN İÇİŞLERİNE KARIŞMASI…


AYRICA,
- RUSYA, KAFKASYA’DAKİ
TÜRKLERİ/MÜSLÜMANLARI
(“BUSURMANLAR” ya da “TATARLAR”
) DA ASİMİLE ETMEYE ÇALIŞMIŞTIR.
BUNLAR “INORODEST”LER (SLAV
OLMAYANLAR)DIR.





RUSLAR, NETİCEDE KAFKASLARDA
KONTROL KURDULAR:
ŞEYH ŞAMİL 1859’DA YENİLDİ,
ÇERKES DİRENİŞİ 1864’TE KIRILDI.
SONUÇ: OSMANLI YÖNÜNDE
KAFKASYA’DAN YOĞUN GÖÇLER...
RUSLAR, BUNDAN SONRA ORTA
ASYA’YA YÖNELDİLER…








BU ARADA, RUSYA OSMANLI’YA SAVAŞ İLAN ETTİ. (24
Nisan 1877) Hicrî 1293 (“93 Harbi”) Bu savaş, 187778 Savaşı’dır.
Ermeni birlikleri de Rus Ordusu içinde hareket
etmişlerdir. Doğudan onlar da Anadolu’ya
saldırmışlardır.
Rusya, Kars’ı almıştır,
Erzurum’u almıştır,
Erzurum halkı direnç – ağırlaşan kış şartları, ATEŞKES
İMZALANDI. 31 OCAK 1878’DE EDİRNE’DE…
BARIŞ ANTLAŞMASI: 3 Mart 1878 - AYASTEFANOS
ANTLAŞMASI (SAN STEFANO ya da YEŞİLKÖY ANT. DA
deniliyor)
Doğu sancaklarının çoğu Rusya’ya bırakıldı. (Batum,
Ardahan, Kars, Oltu, Eleşkirt, Beyazıt Sancakları)
Anadolu’da ERMENİLERİN MESKUN OLDUĞU YERLER,
Rusya’nın himayesine bırakıldı. “BÜYÜK ERMENİSTAN”
bölgesi denildi. İngiltere büyük tehdit olarak gördü…
Bu bölgelerde ıslahat yapılmazsa, Rusya tarafından
ilhak edilebilecekti…(16. Md.)








İNGİLİZ DİPLOMASİSİ HAREKETE GEÇTİ: Başbakanı
Disraeli ve Dışişleri Bakanı Lord Salisbury ----OSMANLI’NIN RUSYA’NIN ELİNDEN KURTARILMASI
GEREKİYORDU…
AMA BATI VE RUSYA ŞU KONUDA ANLAŞTILAR:
ANADOLU’DA BİR ERMENİ DEVLETİNİN KURULMASI…
RUSYA, ERZURUM’U BOŞALTTI.
KİLİKYA-ÇUKUROVA’DA BİR ERMENİ DEVLETİ, RUSYA’NIN
GÜNEYE/SICAK DENİZLERE YANİ AKDENİZ’E İNMESİNİ
SAĞLAYACAKTI…
BATILILAR, ERMENİLERİN KARADENİZ ÇIKIŞINI
DESTEKLEDİLER… (TRABZON ÜZERİNDEN…) RUSYA
AÇISINDAN BU ZARARLIYDI (KENDİ İÇİNDEKİ ERMENİLERE
OLUMSUZ ETKİ EDEBİLİRDİ…)
Rusya, Kafkas Ermenilerine yaptığı baskıları artırmıştır.
Osmanlı’da, Sultan Abdülhamit tahta çıktı… Rusya,
Ermenileri tehcir ettiriyorlardı. (Rusya’nın iç bölgelerine…)
Osmanlı ile arasındaki sınırı bir müddet kapatmıştır.
Kafkasya’daki Ermeniler ve Gürcüler, bu şartlar altında
Komünizm fikrine (Narodnaya Volya) bile sıcak (kurtuluş
yolu olarak) bakabilmişlerdir. Abdülhamit de, Ermenilere
karşı cebrî tedbirler almıştır.





13 Haziran – 13 Temmuz 1878: BERLİN
KONGRESİ toplanmıştır:
- Eleşkirt, Oltu, Beyazıt
Osmanlı’nın oldu.
- Kars-Ardahan-Batum (Elviye-i
Selase: Üç Sancak) Rusya’nın oldu.
58. Md.: Bu 3 sancakta yaşayan
Müslüman-Türk halkı, mülk ve topraklarını
satıp eşyalarıyla Anadolu’ya göç
edeceklerdi. (ZORUNLU GÖÇ).
- Bu 3 sancak, aşamalı olarak (5 yıllık
geçiş süreci içinde…) Rus idaresine
geçecekti.





1880’lerde ve 1890’larda Ermeniler, bu 3 sancağa
yoğun olarak göç etmişlerdir. Osmanlı’nın
doğudaki 6 eyaletine de göç ettirilmişlerdir.
Osmanlı karşılık verdi: - Kafkas Müslüman
halkları (Çerkezler ve Abhazlar) ayaklanmaya
teşvik edildi,
Türk savaş gemileri, Sohum kalesini
bombaladılar.
Rusya, Osmanlıdaki Şii-Sünni çatışmasını tahrik
etmiştir.
1877-78 Harbi: Rus-Osmanlı Harbi’nde, TÜRKLÜK
BİLİNCİ de gelişmiş, bölgede (Rus işgali altında
yaşayan halk arasında) TÜRKÇÜ FİKİRLER de
gelişti.

1881 sonrasında, başa geçen III.
Aleksander döneminde (1881-1894)
Rusya; ORTA ASYA bölgesine
yönelmeye başladı.

ÇARLIĞIN SON DÖNEMİNDE (II.
NİKOLA) (1894-1917); KAFKASYA’DA
3 AKIM GELİŞTİ:
• PAN-İSLAMİZM
• PAN-TÜRKİZM (1908-2.MEŞRUTİYETİN
ETKİSİ – TURAN ÜLKÜSÜ –
JÖNTÜRKLERİN ETKİSİ)
• SOSYALİZM (HİMMET TEŞKİLATI:
STALİN/SHAUMYAN).

2. MEŞRUTİYETTEN SONRA,
OSMANLI İDARECİLERİ DOĞUYA
YÖNELDİLER.



SONRASINDA, BALKAN SAVAŞLARI
(1912-1914) sırasında RUSYA şunu
önerdi: 6 doğu vilayetinde Otonom
bir Ermenistan devletinin kurulması…
Hangi 6 vilayet: ERZURUM, VAN,
BİTLİS, DİYARBAKIR, HARPUT,
SİVAS.
Balkan Savaşları, RUSYA’NIN
OSMANLI ÜZERİNDEKİ İŞTAHINI
KABARTTI…






1. DÜNYA SAVAŞI: BREST LİTOVSK
(1918): 3 SANCAK (KARS-ARDAHANBATUM) Osmanlıya verildi. 1918 Kafkas
Ordusu kuruldu. Bakü Seferi. MONDROS
ATEŞKES ANT. (30 Ekim 1918)
Sevres Barış Antlaşması: 1920: BÜYÜK
ERMENİSTAN DEVLETİ, OTONOM
KÜRDİSTAN DEVLETİ.
KAFKASLARDA 3 CUMHURİYET.
TAŞNAKSUTİYUN ERMENİLERİ: ORTAK
TEHDİT.
1920-GÜMRÜ ANTLAŞMASI.
1921-MOSKOVA ANTLAŞMASI.



ARDINDAN Sovyet Rejimi,
KAFKASYA’YI ZAMANLA
BOLEVİKLEŞTİRDİ (1920-21).
1921-KARS ANTLAŞMASI.
1991 YILINA KADAR SOVYETLER
BİRLİĞİ’NİN İÇİNDE KALDI…….