insan hakları

İNSAN HAKLARI
Zafer KOÇ
I- Konunun Planı
A) Genel Olarak Hak Kavramı ve Önemi
a) Kur’an’da Hak Kavramı
b) Sünnette Hak Kavramı
B) İslam Dinine Göre Temel Hak ve Hürriyetler
a) İnsanın Değeri ve Onuru
b) Hayat Hakkı ve Can Güvenliği
c) Adalet ve Eşitlik
C) Mânevi Hak ve Hürriyetler
a) İnanç ve İbadet Özgürlüğü
b) Düşünce ve İfade Hürriyeti
c) Eğitim ve Öğretim Hakkı
D) Kişisel Hak ve Hürriyetler
a) Kişi Dokunulmazlığı
c) Özel Hayatın Gizliliği
E) Ekonomik ve Sosyal Hak ve Hürriyetler
a) Mülkiyet Hakkı
b) Çalışma ve Kazanma Hürriyeti
c) Sosyal Güvenlik Hakkı
d) Aile Kurma Hakkı
II- Konunun Açılımı ve İşlenişi
Konuya, hak kavramının açıklamasıyla başlanır ve günümüz
dünyasında insan haklarının bir değer olarak gitgide daha bir önem
kazandığı, tarihin hiçbir döneminde bugün olduğu kadar hak ve
özgürlüklerin bu denli ihlâl edilmediği belirtilir. İnsan haklarının
korunmadığı ve güvence altına alınmadığı bir yerde kargaşa ve anarşinin
kaçınılmaz olduğunun altı çizilir. Kur’an’da ve hadislerde hak kavramına
verilen önemden bahsedilir. Allah’ın hakkının bütün haklardan öncelikli
olduğuna vurgu yapılır. Bütün peygamberlerin gönderiliş gayelerinden
birisinin de toplumda insan haklarını hâkim kılmak olduğu, toplumda
kâmil insan örneğini oluşturmak için uğraş verdikleri belirtilir. Bir milletin
medenî olma ölçütünün, salt sanayileşme veya teknolojik gelişmeyle
1
tamamlanamayacağı; öncelikle insan haklarına gösterilen değerlerle ilişkili
olduğu anlatılır.
III- Konunun Özet Sunumu
Yeryüzünde insan hakları alanındaki mücadele yeni başlamış olmayıp
insanlık tarihi kadar eskidir. Dolayısıyla insan haklarının günümüzün bir
buluşu, yeni bir icadı gibi sunulması doğru değildir. İnsanın, doğuştan
beraberinde getirdiği ve Allah’ın kendisine bahşettiği dokunulmaz
haklarını elinden almaya veya kısıtlamaya hiçbir kimsenin hakkı yoktur.
Yüce Allah’ın güzel isimlerinden biri olan “hak” kelimesinin çoğulu
olan hukukun gayesi, hakların kime âit olduğunun belirlenmesi, hakların
korunması ve haklara yapılan tecavüzün, zorbalıkların ortadan
kaldırılmasıdır. Dolayısıyla insanın kanı akıtılmaz, canına kıyılmaz, dini
inancına, namusuna, toprağına, mesleğine, meskenine ve cinsiyetine
dokunulmaz. İslam dininin gerçekleştirmeyi hedeflediği beş temel husus,
insanlar arası ilişkilerin tamamını kapsar.
İnsan, eşref-i mahlukattır.1 Yeryüzünde insanların gerçekleşmesini
isteği en önde gelen değerlerin başında adâlet ve eşitlik ilkesi gelmektedir. 2
İslâm’da fertler arasında ırk, renk, soy, sop, makam, mevki, fakirlik,
zenginlik, şan, şöhret gibi hususlarda üstünlük yoktur.3 Hz. Peygamber,
kanun önünde herkesi bir tarağın dişleri gibi eşit olarak değerlendirmiştir.4
İslâm, “hürriyeti” insan hayatının anlamını gerçekleştiren bir unsur
olarak görmektedir. Din, vicdan ve ibâdet hürriyeti, insanın temel hak ve
hürriyetlerinin en önemlilerindendir.5 İktisadî hak ve hürriyetler, İslâm’ın
kabul ettiği diğer hürriyetleri tamamlayan hususlar olarak kabul
edilmektedir.
İslam’da insan hakları sadece kanunla belirlenmiş olmayıp, özellikle
ahlaki boyut insanı tüm varlıklara karşı sorumlu görür. Dolayısıyla insan,
yaptığı her davranışın mutlaka karşılığını göreceğinin şuuru içinde
yaşamalıdır.6
1 İsrâ, 17/70; Tîn, 95/4 -5.
2 Hud, 11/18; Şûra, 42/40; Mâide, 5/8.
3 Bkz. Tevbe, 9/24–25; Kehf, 18/28,32–43; Taha, 20/131; Kasas, 28/76–82; Sebe, 34/35; Abese, 80/1–12;
Hucurât, 49/13.
4 Ahmed b. Hanbel, Müsned, c.V, s. 411; Ebû Dâvûd, Edeb, 111, (H.No:5116), c.5, s.339..
5 Bakara, 2/256; Yunus, 10/99, Kehf, 18/29.
6 Necm, 53/39–41.
2
IV- Konu İşlenirken Başvurulabilecek Bazı Ayetler
İnsan haklarının en başında yaşama hakkı ve can güvenliği
gelmektedir. Allah’ın verdiği cana kimsenin kıyma hakkı yoktur:
ِ‫ِمن أَج ِل ذَل‬
ِ ‫س أ َْو فَ َس ٍاد ِِف األ َْر‬
ٍ ‫ك َكتَْب نَا َعلَى بَِِن إِ ْسَرائِيل أَنَّهُ َمن قَتَل نَ ْفساً بِغَ ِْْي نَ ْف‬
‫ض‬
َ
ْ ْ
َ
َ
َِ ‫َجيعاً ومن أَحياها فَ َكأَََّّنَا أَحيا النَّاس‬
ِ ‫فَ َكأَََّّنَا قَتَل الن‬
…ً‫َجيعا‬
َ َ ْ ْ َ َ َ ‫َّاس‬
َ َْ
َ َ
“Kim, bir insanı, bir can karşılığı veya yeryüzünde bir bozgunculuk
çıkarmak karşılığı olmaksızın öldürürse, o sanki bütün insanları
öldürmüştür. Her kim de birini (hayatını kurtararak) yaşatırsa sanki bütün
insanları yaşatmıştır” 7
Bir başka ayette canın kutsiyeti şöyle belirtilmektedir:“Haklı bir sebep
olmadıkça, Allah’ın, öldürülmesini haram kıldığı cana kıymayın”8
Hiç kimse bir dini veya düşünceyi başkalarına dayatma hakkına sahip
değildir, herkes inancında hürdür:
ِ ُ‫الر ْش ُد ِمن الْغَي فَمن ي ْك ُفر بِالطَّاغ‬
‫وت َويُ ْؤِمن بِاللّ ِه فَ َق ِد‬
ُّ ‫َّي‬
َ َّ َ‫الَ إِ ْكَر َاه ِِف الدِّي ِن قَد تَّب‬
ْ َ ْ َ ِّ َ
ِ ‫استمسك بِالْعروةِ الْوثْ َقى الَ انِْفصام ََلا واللّه ََِس‬
.‫يم‬
ٌ ُ ََ ََ
ٌ ‫يع َعل‬
ُ َ ُْ َ َ ْ َ ْ
“Dinde zorlama yoktur.Çünkü doğruluk sapıklıktan iyice ayrılmıştır” 9
Yüce Allah, tüm delillere rağmen kendisine inanmayanların en büyük
zulmü (haksızlığı) işlediklerini ve bunların lanetlendiğini belirtmiştir:
“Kim Allah’a karşı yalan uydurandan daha zalimdir? İşte bunlar, Rablerine
arz edilecekler ve şâhitler de, “Rablerine karşı yalan söyleyenler işte
bunlardır” diyeceklerdir. Biliniz ki, Allah’ın lâneti zalimler üzerinedir.”10
İslâm’da fertler arasında ırk, renk, soy, sop, makam, mevki, fakirlik,
zenginlik, şan, şöhret gibi hususlarda üstünlük yoktur:
“Ey insanlar! Şüphe yok ki, biz sizi bir erkek ve bir dişiden yarattık ve
birbirinizi tanımanız için sizi boylara ve kabilelere ayırdık. Allah katında
en değerli olanınız, O’na karşı gelmekten en çok sakınanınızdır” 11
Yeryüzünde insanların aradığı ve gerçekleşmesini isteği en önde gelen
değerlerin başında adâlet ve eşitlik ilkesi gelmektedir:
7 Mâide, 5/32.
8 İsra, 17/33.
9 Bakara, 2/256.
10 Hud, 11/17–19.
11 Hucurât, 49/13.
3
“Şüphesiz Allah, adaleti, iyilik yapmayı, yakınlara yardım etmeyi
emreder; hayasızlığı, fenalık ve azgınlığı da yasaklar. O, düşünüp tutasınız
diye size öğüt veriyor.” 12
Konu işlenirken başvurulacak diğer ayetler için bakınız: En’âm,
6/151; Yunus, 10/99; Kehf, 18/28,29,32-43; Sebe, 34/28,35; Enbiyâ,
21/107; Kasas, 28/56,76-82; Yusuf, 12/103; Şûra, 42/40; Tevbe, 9/24-25;
Ta-ha, 20/131; Abese, 80/1-12; Hud, 11/18; Mâide, 5/8; İsrâ, 17/26; Rûm,
30/38.
V- Konu İşlenirken Başvurulabilecek Bazı Hadisler
İnsan, her şeyden önce kendini düzeltmeli ve kimseye zarar
vermemelidir:
ِ ‫ والْم ْؤِمن من‬،ِ‫املسلِم من سلِم الْمسلِمو َن ِمن لِسانِِه وي ِده‬
َّ
.‫لى ِدماَئِ ِه ْم َو ْأم َواَلِِ ْم‬
‫ع‬
‫س‬
‫ا‬
‫الن‬
‫ه‬
‫ن‬
‫أم‬
َ
َ
ُ
ْ َ ُ ُ َ ََ َ ْ ُ ْ ُ َ َ ْ َ ُ
َ ُ
"Müslüman, diğer Müslümanların elinden ve dilinden zarar görmediği
kimsedir. Mü'min de, halkın, can ve mallarını kendisine karşı emniyette
bildikleri kimsedir."13
Hz. Peygamber (a.s), hüküm verirken hiç kimseye iltimas, imtiyaz ve
ayrıcalık tanımamış; zengin, fakir, soylu, asil herkese aynı mesâfede
davranmıştır.
İnsan haklarına saygı, herkese eşit davranmayı ve sevmeyi iktiza
etmektedir:
.‫ب لِنَ ْف ِس ِه‬
َّ ‫ال يُ ْؤِم ُن اَ َح ُد ُك ْم‬
ُّ ‫بِ أل ِخ ِيه ما ُُِي‬
َّ ‫حَّت ُُِي‬
"Sizden biri, kendi için sevdiğini kardeşi için de sevmedikçe gerçek
imana eremez."14
Hz Peygamber, insan yaşamı ve değeri üzerinde çokça durmuş ve
târihî vedâ hutbesinde can, mal, ırz ve namus güvenliğine vurguda
bulunmuş, insanların sulh, sükûnet içerisinde birbirlerinin haklarına riâyet
ederek yaşamalarını istemiştir:
‫َوُه َو َعلى نَاقَتِ ِه‬
‫ ه َذا‬:‫ه َذا؟ قَالُوا‬
ٍ ‫عن عب ِد اللّ ِه ب ِن مسع‬
ِ ُ ‫ال رس‬
‫صلَّي اللّهُ َعلَْي ِه َو َسلَّ َم‬
َ َ‫ود ق‬
َْ ْ َ
ُْ َ ْ
َ ‫ول للّه‬
ُ َ َ َ‫ال ق‬
ٍ َ‫ضرم ِة بِعرف‬
‫أي بَلَ ٍد‬
َ ‫ات فَ َق‬
ُّ ‫أي َش ْه ٍر ه َذا و‬
ُّ ‫أي يَ ْوٍم ه َذا َو‬
ُّ ‫ أتَ ْد ُرو َن‬:‫ال‬
ََ َ َ ْ ‫الْ ُم َخ‬
12 Nahl, 16/90.
13 Buhârî, İmân, 4,5, c.1, s.8-9; Tirmizî, İman, 12, (2627,2628), c.5, s.17.
14 Buhârî, İman 7, c.1, s. 9.
4
َّ ‫ أَال َو‬:‫ال‬
‫أن ْأم َوالَ ُك ْم َوِد َماءَ ُك ْم َعلَْي ُك ْم َحَر ٌام َك ُحْرَم ِة‬
َ َ‫ ق‬.‫بَلَ ٌد َحَر ٌام َو َش ْهٌر َحَر ٌام َويَ ْوٌم َحَر ٌام‬
.‫َش ْه ِرُك ْم َه َذا ِِف بَلَ ِد ُك ْم َه َذا ِِف يَ ْوِم ُك ْم َه َذا‬
Abdullah İbnu Mes'ud (r.a) anlatıyor: "Resûlullah (A.S), Arafat'ta
kulakları kesik gibi küçük olan devesinin üstünde olduğu halde şöyle
buyurdular: "Bugünün hangi gün olduğunu, bu ayın hangi ay olduğunu, bu
beldenin hangi belde olduğunu biliyor musunuz? Halk: "Burası haram
beldedir, bu ay haram aydır, bugün kurban günüdür" diye cevap verdiler.
Hz. Peygamber sözlerine şöyle devam etti: "Bilesiniz ki, mallarınız,
kanlarınız birbirinize karşı haramdır, tıpkı şu ayınızın şu belde ve şu
gündeki haramlığı gibi”15
Hz. Peygamber (a.s), hiçbir canlıya zarar verilmemesini ve af yönünün
tercih edilmesini istemiştir:
ِ
ِ َ ‫َن رس‬
.‫ضَرَر َوالَ ِضَر َار‬
َ َ‫صلَّي اللّهُ َعلَْيه َو َسلَّ َم ق‬
َ َ‫ضى أ ْن ال‬
َ ‫ول للّه‬
ُ َ َّ ‫أ‬
"Resûlullah (a.s) şöyle hükmetmiştir: "Zarara sokmak ve zarara karşı
zarar vermek yoktur."16
Hz. Peygamber, insanın dirisine değer verdiği gibi ölüsüne de değer
vermiştir. Bir gün ashabıyla otururken yanlarından bir Yahudi cenazesinin
geçtiğini fark edince hürmeten ayağa kalkmıştır. Yanındakiler bu durumu
yadırgamış olmalılar ki, “Ya Rasûlallah, bu bir Yahudi cenazesidir.”
deyince Hz. Peygamber,
“O insan değil midir?” cevabını ermiştir.17
ً‫ت نَ ْفسا‬
ْ ‫اَلَْي َس‬
Konu ile ilgili hadisler için bakınız: Buhârî, Hudûd, 9, c.8, s.15; ll, c.8,
s.16; Diyât, 6, c.8, s.38; Mezâlim, 33, c.3, s.108; İlim, 37, c.1, s.34;
Megâzî, 77, c.5, s.123; Edeb, 33, c.7, s.79; Müslim, İmân, 14,17,20,
(H.No: 63,71,78), c.1, s.65,67,69; Hudud, 2, (H.No: 8,11), c.2, s.1315;
Zekât, 16, (H.No:53), c.1, s.697; İmare, 38, (H.No: 133), c.2, s.1506; Birr,
10 (H.No: 32), c.3, s.1986; Kasâme, 9, (H.No: 29-30), c.2, s.1305,1306;
Hacc, 19, (H.No: 147), c.1, s.886-892; Nesâî, İman 8, 9 (H.No:4992,
4993), c.8, s.104-105; 19, (H.No:5010), c.8, s.114; Ebû Dâvûd, Cihâd, 2,
(H.No:2481), c.3, s.9; Hudûd, 4, (H.No:4373), c.4, s.537; Edeb, 60,115
(H.No:4946,5129), c.5, s.234,346; Tirmizî, Sıfatu'l-Kıyamet, 60,
(H.No:2518), c.4, s.668; İlim, 14, (H.No:2671), c.5, s.41; Zühd, 22,
15 Buhârî, Edeb, 43, c.7, s.83–84; Hacc, 132, c.2, s.191–192.
16 İbn Mâce, Ahkâm, 17, (H.No:2340), c.2, s.784.
17 Buhari, Cenaiz, 50, c.2, s.87.
5
(H.No:2330), c.4, s.566; İbnu Mâce, Mukaddime 9, (H.No:66,68), c.1,
s.26; Muvatta’, Akdiye, 26, (H.No: 31), c.2, s.745; Müsned, Ahmet b.
Hanbel, c.V, s.327.
VI- Yararlanılabilecek Bazı Kaynaklar
1. Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, I-II, terc., Salih Tuğ,
İrfan Yay, İstanbul 1991.
2. İlmihal I-II, Heyet (Islâm ve Toplum II), İSAM, Ist., 1999.
3. İbn Manzur, Lisânu’l-Arab, Dâru’l-Maarif, Kahire.
4. Cevherî, İsmail b. Hammad, es-Sıhâh, Mısır. 1982.
5. Râgıb el-İsfehânî, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur'ân , Kahraman Yay.,
İst., 1986.
6. Muhammed Tâhir b. Âşûr, Mekâsıdu’ş-Şerîati’l-İslâmiyye (İslâm
Hukuk Felsefesi Gaye Problemi), terc. Vecdi Akyüz-Mehmet Erdoğan,
Rağbet Yay.,İst., 1999.
7. Abdullah, Draz, İslâm’ın İnsana Verdiği Değer, terc., Nureddin
Demir, Kayıhan Yay., Ist., 1983.
8. İslam Ansiklopedisi, Hak Mad., D.İ.A. XV, 139, İst., 1997.
9. İbn Hişâm, Abdülmelik b. Hişâm, es-Sîretü’n-Nebeviyye, thk.,
Süheyl Zekar, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1992.
10.İbnü'1-Esîr el-Cezerî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed, el-Kâmil
fi’t-Târîh, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut, trs.
11.Akgündüz, Ahmet, İslam’da İnsan Hakları Beyannamesi, Timaş
Yay., İst., 1991,
12.Abdullah Draz, İslâm’ın İnsana Verdiği Değer, terc., Nureddin
Demir, Kayıhan Yay., Ist., 1983.
13. Armağan Servet, İslâm Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler,
D.İ.B.Yay., Ank., 1987.
14.Gazâli, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Mustasfâ (İslâm
Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi I- II), terc., Yunus Apaydın,
Rey Yay., Kayseri, 1994.
15.Karaman Hayreddin, İslâm’a Göre İnsan Hakları ve Ödevleri, Yeni
Türkiye, sayı: 21, Ank., 1998.
6
16. Salih Tuğ, İslâm Ülkelerinde Anayasa Hareketleri, İrfan Yay., İst.,
1969.
17.Şâtıbî İbrahim b. Musa (ö.790/1388), el-Muvâfakât I-IV, terc.,
Mehmet Erdogan, İz Yay., İst., 1993.
18.Şekerci Osman, İnsan Hakları Alanında Temel Belgeler ve İslâm,
Nûn Yay., İst., 1996.
19.Umara, Muhammed, Adalet Öğretisinde İnsan Hakları, terc., Ali
Arslan, Denge Yay., İst., 1996.
20.Demir, Fahri, İslâm Hukukunda Mülkiyet Hakkı ve Servet
Dağılımı, Ankara 1988.
7