Bipolar bozuklukla yaşamayı öğrenmek
advertisement
Bipolar bozuklukla yaşamayı öğrenmek Yardımcı rehber İçindekiler Giriş 4 1. Bölüm – Bipolar bozuklukla yaşamak 7 2. Bölüm – Bipolar bozukluk hastası mıyım? 11 3. Bölüm – Tanı arayışı 18 4. Bölüm – Tanıyla baş etme: Şimdi ne olacak? 24 Tedavi 27 5. Bölüm – Psikoterapi 28 6. Bölüm – Tıbbi tedavi 30 7. Bölüm – Kendi kendine yardım 8. Bölüm – Psikoeğitim 45 9. Bölüm – Kişisel ilişkileri yürütme 47 10. Bölüm – Genel sağlık 50 37 Sürdürüm Bipolar bozukluk ile yaşamak 11. Bölüm – Kontrol altına alma 54 12. Bölüm – Bipolar bozukluk hastası olan birini desteklemek 57 13. Bölüm – İleri destek 61 Ekler 63 Terimler Sözlüğü 78 ISBN–978-0-9568649-5-6 Yayın Hakkı ve Destek notu Copyright © 2011 Bristol-Myers Squibb Company and Otsuka Pharmaceutical Europe, Ltd. 1 Bu rehber yayın ve yürütme kurulu üyelerinin işbirliği ile Bristol-Myers Squibb Company ve Otsuka Pharmaceutical Europe, Ltd.girişimiyle düzenlenmiştir. 2 Kılavuz nasıl kullanılır? Bu el kılavuzu, bipolar bozukluk hastaları, hastaların bakım verenleri, arkadaşları ve ailelerine yardım sağlayabilmesi için hazırlanmıştır. Gündelik yaşamınızda yardımcı olabilecek rehberlik, öneriler ve pek çok sayıda uygulama araçları içermektedir. Bu kılavuzu sayfa sayfa okuyabilir ya da mevcut durumunuzla ilgili bölümlere göz atabilirsiniz. Kılavuzun son kısmında farklı senaryolarda kullanılmak üzere uygulamalı ekler bulunmaktadır. Giriş ‘Tüm genellemeler yanlıştır, bu da dahil.’ Mark Twain, Amerikalı yazar (1835-1910) Bipolar bozukluk hastası olan hiç kimse aynı değildir. Herkes bir bireydir. Her deneyim farklıdır. Bazıları uzun yıllardır bu durumdadır ve etkin tedavi altındadır. Bazıları ise halen tanı konması için beklemektedir. Bipolar bozukluktan etkilenmiş kişilerin pek çoğu da bakım verenleri, arkadaşları ve aile üyeleridir. Her birinin anlatacak kendi hikayesi ve kendi serüveni vardır. Çoğu için bu serüven zorlu olacaktır. Zaman zaman zorlayıcı olabilecek, risklerle karşılaşılabilecektir. Neyse ki bir çok kişi bu yoldan daha önce geçmiştir ve bu kişilerin kendi deneyimlerini aktarmasıyla, zorlukların üstesinden gelmek ve kendilerini bekleyen durumlara hazır olmak mümkündür. Bu kılavuzun amacı da budur: bipolar bozukluktan etkilenmiş kişilere yardımcı olmak ve onları doğru yönlendirmek. Ne bipolar bozuklukla yaşamanın doğru ya da yanlış yolu olduğunu iddia eder, ne de nedenlerini ayrıntılı tartışıp, durumun tıbbi tedavisini anlatır. Yapmayı amaçladığımız şey; hastalar, bakım verenleri, aile üyeleri ve sağlık çalışanları ile işbirliği içinde, bipolar bozukluktan etkilenmiş kişilerin gündelik yaşamlarında yardımcı olacak önerilerde bulunmak, deneyime dayanan bilgilerle rehberlik sağlamaktır. Bipolar bozuklukta kendi gelişiminizi sağlamak sizin elinizdedir. Umuyoruz ki bu yardımcı el kitabı yükünüzü hafifletecek ve yolunuzu bulmanıza yardımcı olacaktır. Paul Arteel (Yayın Kurulu Eş Başkanı) Dr. Jose Manuel Goikolea (Yayın Kurulu Eş Başkanı) 3 4 Yayın Kurulu Bu rehber aşağıdaki kurul üyeleri tarafından hazırlanmış ve yazılmıştır: Paul Arteel, Genel Müdür, GAMIAN Europe (Genel Akıl Hastalıkları Savunma Birliği) Dr. Jose Manuel Goikolea, Psikiyatrist, Bipolar Bozukluk Programı, Üniversite Kliniği Hastanesi, Barselona, İspanya ve Akıl Sağlığı Biyomedikal Araştırmalar Ağı (CIBERSAM) Merkezi üyesi. Dr. Rossella Gismondi, Bristol-Myers Squibb Medikal, Avrupa Dr. Jean-Yves Loze, Otsuka İlaç Şirketi. Mark Hunter, Tıbbi Yazar, İngiltere Dr. José Manuel Jara, Psikiyatrist ve Bilimsel Konsey Başkanı, ADEB (Depresif ve Bipolar Hastalara Destek Birliği), Portekiz Isko Kantoluoto, Rehabilitasyon Koordinatörü, Mielenterveyden Keskusliitto (Fin Ruh Sağlığı Merkez Birliği), Finlandiya Guadalupe Morales, Yönetici, Dünya Bipolar Vakfı, İspanya Rebecca Müller, Başkan, İnişler & Çıkışlar (Bipolar Hastalar için Flaman Birliği), Belçika Inger Nilsson, Kurul Üyesi ve Eski Başkan, EUFAMI (Avrupa Ruhsal Hastalıklı Bireylerin Aileleri Birliği Federasyonu) Pieter Overduin, Yazar ve Okutman, Hollanda Anne Pierre-Noël, UNAFAM (Ulusal Ruhsal Hastalıklı Bireylerin Aileleri ve Yakınları Birliği), Fransa Vanessa Sansone, Proje Yöneticisi, Hasta Hakları Kürsüsü, Cittadinanzattiva, İtalya Yürütme Kurulu Bipolar bozuklukla ilgili geniş deneyimleri olan Yürütme Kurulunun, bu rehberin içeriğinin, yönünün ve şeklinin oluşturulmasında Yayın Kuruluna fazlasıyla desteği olmuştur: Centro de Investigación Biomédica En Red de Salud Mental Dr. Bernardo Dell’Osso, Psikiyatrist ve Psikiyatri Doçenti, Milan Üniversitesi, Fondazione IRCCS Ospedale Maggiore Policlinico of Milano, Italy Mundo bipolar Fundación Dr. Sibel Çakır, Psikiyatri Doçenti ,Kurucu Üye ve Tıbbi danışman, Bipolar Yaşam Derneği, Türkiye Dr. Marina Economou, Psikiyatri Doçenti, Bilimsel Komite Başkanı, Zihinsel Sağlık için Panhellenik Aileler Birliği, SOPSI, Yunanistan 5 6 1. Bölüm Bipolar Bozuklukla Yaşamak ‘ Beynim benim için en anlaşılmaz düzenek- her zaman uğuldayan, vızıldayan, yükselen, kükreyen, dalan ve sonra bataklığa gömülen. Ve neden? Bu tutku ne için?’ Virginia Woolf (İngiliz yazar, 1882 – 1941) Psikiyatristler ‘depresyon’ ya da ‘depresif atak’ sözcüklerini bipolar bozuklukta görülen mutsuzluk olarak tarif ederlerken; ‘mani’ ya da ‘manik atak’ sözcüklerini de taşkınlığı tanımlamak için kullanırlar. Taşkınlığın ‘hipomani’ diye bilinen daha hafif bir formu da vardır. Bu duygudurumlar uzun haftalar veya aylarca sürebilir, ‘normal’ olarak değerlendirilebilecek duygudurum dalgalanmalarının ötesine de geçebilir. Sıklıkla geçimsiz davranışlar, bozulmuş ilişkiler ve okul ya da iş performansında ciddi kısıtlılıklarla sonuçlanır. Ne yazık ki bu bozukluk adil olmayan ayrımcılığa ve dışlanmaya yol açabilecek bir damgalama taşır. Tüm bunlar yaşam kalitesini belirgin bir şekilde düşürür. İyi olan tarafı, bipolar bozukluğun tanısı bir kez konduğunda, tüm bu negatif sonuçlardan kurtulunabilir. Duygudurumdaki şiddetli dalgalanmalar etkin tedavilerle kontrol altına alınabilir. Böylece hastalar ve etrafındakiler hayatlarını geri kazanmaya başlayabilirler. Bipolar bozukluk duygudurum ve davranışı etkileyen ciddi bir ruhsal hastalıktır. Kimi zaman, bipolar bozuklukta olduğu gibi ruhsal durumla ilgili yakınmaların, etkilenen kişilerin güçsüzlüğü ya da karakter sorunlarıyla ilgili olduğu kabul edilir. Bu doğru değildir. Nasıl ki diyabetli ya da artritli kişiler hastalıklarını kendileri seçmiyorlarsa bipolar bozukluğu olan kişiler de hastalıklarını kendileri seçmezler. Bipolar bozukluk beyinde bir şeyler yolunda gitmediğinde ortaya çıkar. Bu kimsenin hatası değildir ve suçlanacak kimse yoktur. Aslında bipolar bozukluk en yaygın ruhsal hastalıklardan biridir. Dünyada %3 - %5 arasında erişkin bu hastalıktan etkilenmektedir.1 Bu hastalık kadınlar, erkekler, çocuklar yani herkeste görülebilir. Çoğunda bu durum yıllarca sürer. Bazen bir ömür devam eder, bazen yatışır, bazen de aylar hatta yıllar sonra bile tekrarlayabilir. Bipolar bozuklukla yaşamak zordur. Bu durum, bu bozuklukla yaşayan kişiler için olduğu kadar bakım verenler, arkadaşlar ve aile üyeleri için de geçerlidir. Bu bozukluk duygudurumda, yoğun mutsuzluktan enerji dolu taşkınlığa, çaresizlik hisleriyle birlikte kıpır kıpır ve enerjik olduğu karma duyguduruma varan ciddi değişikliklere yol açar. 7 1 Merikangas KR, Akiskal HS, Angst J, Greenberg PE, Hirschfeld RM, Petukhova M, Kessler RC. Ulusal Komorbidite Araştırmasına göre Bipolar Spektrum Bozukluklarının yaşam boyu ve 12 aylık prevalansı. Arch Gen Psychiatry. 2007 May;64(5):543-52. 8 Yaşamı yeniden şekillendirmek hastalığı tedavi etmek kadar güç olabilir. Yeni yetiler kazanmayı öğrenmek ve yaşam tarzında değişiklikler yapmak gerekebilir. Önyargılardan kurtulmak cesaret ve sabır ister. Ancak, hasta ya da bakım veren olarak bipolar bozukluk sizi etkiliyorsa, sizin durumunuzda olan binlerce kişinin yaşamlarını üretken ve dolu dolu yaşamakta olduğunu bilmeli, rahatlamalısınız. Bu her zaman çok kolay olmayabilir, ama bipolar bozuklukla yaşamak, amaçlarınızdan ve tutkularınızdan vazgeçeceksiniz anlamına gelmez. Bipolar bozukluğu olan hiç kimse hastalığı ile tanımlanmamalıdır. İyi bir rehberlik ve ustaca ele almayla, bipolar bozuklukla yaşamak, onunla yaşamaktan ziyade hastalıkla ilgili hale gelir. Bipolar Bozukluğun Tipleri Bipolar bozukluğu pek çok kişi farklı şekillerde yaşar. Bazıları şiddetli mutsuzluk ve sadece hafif taşkınlık atakları deneyimlerken, diğerleri son derece şiddetli manik ataklar ve çok hafif depresyon deneyimlerler. Bazıları yılın farklı zamanlarında, değişen duygudurum dalgalanmaları yaşarlarken, bazıları da aylarca tek bir duyguduruma saplanır kalırlar. Sesler duyma ya da gerçek olmayan inanışlar gibi psikotik bulgular da sıklıkla görülür. Tanı aldığınızda doktorunuz hangi tip bipolar bozukluğa sahip olduğunuza karar verecektir. Bunun sonrasında tedavi ekibinizle, sizin için en uygun tedavinin ne olduğuna karar vermek için işbirliği yapmalısınız. 9 Annenin görüşü Emel’in görüşü Bipolar bozukluğu olan birine bakım vermek adeta hız treni sürmek gibidir. Hayal edebileceğiniz tüm duyguları yaşadım. Öfke, inkar, keder ve panik. Aynı zamanda da umut, sevinç ve gurur. Pek çok şeyden vazgeçtim-işim, sosyal yaşamım, arkadaşlarım- ve evliliğimde hayli gerginlikler oldu. Sonraları kızım, ailemiz bir arada kaldığı için çok mutlu olduğunu söyledi. Bu çok dokunaklıydı. Hastalığı öğrendikçe, daha kolay gelmeye başladı. Şimdi, kızım dengede, bağımsız ve kendi yaşamını kendisi sürdürebiliyor. Ulusal ve uluslararası pek çok bakımveren organizasyonlarına katıldım. Bu zorlu bir iş ama çok tatmin edici. Bu hayal ettiğim bir yaşam değildi, ama güzel bir yaşam ve daha fazlasını isteyemezsiniz. Uzun süre kendimi çok yalnız hissettim. Ne yaşadığımı kimse anlamıyordu, hatta ben bile anlamıyordum. Sorun benden mi yoksa dış dünyadan mı kaynaklanıyor bilmiyordum. Bazı zamanlar çok iyi hissediyordum ve bu nedenle ailem ve arkadaşlarım bir anda yataktan çıkamaz hale gelişime bir anlam veremiyordu. Benim tembellik ettiğimi, kibirli davrandığımı ya da bir süreçten geçtiğimi düşünüyorlardı. Bu da benim kendimi çökkün olduğu kadar suçlu ve değersiz hissetmeme de yol açıyordu. Daha sonra tanı aldığımda ve tedavim başladığında, artık kendim hakkında kötü hissetmemem gerektiğini fark ettim. Şimdi hayatımı kontrol edebiliyor ve ailemle aramdaki kırık köprüleri onarabiliyorum. Asla geri kazanamayacağım bazı arkadaşlarım var. Ama sorun değil. Her zaman yenilerini bulabilirim. 10 2. Bölüm Bipolar Bozukluk Benzeri Semptomlar İçin Diğer Açıklamalar Bipolar Bozukluk Hastası mıyım? Tiroid bezi ile ilgili sorunlar Yetersiz beslenme (bazı vitamin eksiklikleri -örneğin D vitamini- depresif belirtilerle ilişkili olduğu bulunmuştur)2 Tıbbi tedavilerin yan etkileri (kortizon gibi) ‘ Babamın benim üzerinde derin bir etkisi vardır, o bir mecnundu.’ Madde kullanımı (kokain, esrar, ekstazi) Diğer depresyon çeşitleri TABLO 1 Spike Milligan (İrlandalı komedyen. 1918-2002) Bipolar bozukluğun talihsiz yanlarında biri pek çok hastanın yıllarca yanlış tanılarla takip edilmiş ya da hiç tanı almamış olmasıdır. Bu da yetersiz tedavi aldıkları ya da hiç almadıkları anlamına gelmektedir. Ruhsal durumları gitgide kötüleşir, fiziksel sağlıkları da bozulabilir ve onların ve çevrelerindekilerin yaşamlarına fark edilmeyen zararlar verilebilir. Diğer duygudurum ya da davranış bozuklukları (Dikkat eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu gibi) Diğer hastalıklar Bipolar Bozukluk kimlerde görülür? Bu nedenlerle erken tanı çok önemlidir. Ancak bipolar bozukluk kendi kendinize tanı koymaya çalışabileceğiniz bir hastalık değildir. Doğru tanı için doktorunuza danışmanız gerekir. Bu kitap gibi rehber kitaplarda belirtiler ve risk faktörleri listelerini bulabilirsiniz. İnternette hastalığınızı değerlendirmenize yardımcı olacağını iddia eden pek çok site vardır, ancak bunlar sadece kabaca fikir verir. Uygun tıbbi değerlendirmenin yerini tutamazlar. Aslında bipolar bozukluktaki belirtilere benzer belirtilere sahip pek çok durum olabilir (bkz. Tablo 1). Bu nedenle eğer ruh sağlığınızla ilgili her hangi bir sorununuz varsa, gecikmeden bir doktora başvurmak çok önemlidir. Herkes bipolar bozukluk hastası olabilir. Bu durum erkekleri, kadınları, çocukları ve ergenleri etkileyebilir. Ancak, bazı kişilerin diğerlerinden daha yüksek risk taşıdığı düşünülmektedir. Risk faktörleri şunlardır: Aile öyküsü (eğer yakın akrabanız bipolar bozukluk hastası ise, sizin için risk artmış olabilir) Madde ya da alkol kötüye kullanımı Stresli yaşam olayları- bipolar bozukluk her hangi bir stresli durumla tetiklenebilir. Bu rahatsız edici (boşanma, sevilen birinin kaybı gibi) ya da olumlu (evlenmek gibi) bir olay olabilir Hastalık- fiziksel hastalıklar bazen bipolar bozukluğu tetikleyebilir Gece nöbeti ya da vardiyası olan işlerde çalışmak- uyku düzeninin bozulması bipolar bozukluğun başlaması ile ilişkili olabilir.3 11 2 Ganji V, Milone C, Cody MM, McCarty F, Wang YT. Amerikan toplumunda genç rişkinlerde D vitamini seviyeleri depresyonla ilişkilidir. Üçüncü Ulusal Sağlık ve Beslenme Muayenesi Anketi. Int Arch Med. 2010 Kasım11;3:29. 3 Murray G, Harvey A. Bipolar Bozuklukta Sirkadyen ritm ve uyku. Bipolar Disord. 2010: 12: 459–472. © 2010 The Authors. Journal compilation © 2010 John Wiley & Sons A/S. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1399-5618.2010.00843.x/full 12 Erken belirti ve bulgular Depresyon Belirtileri Üzgün, sıkıntılı ya da boşlukta hissetme Neredeyse tüm etkinliklere karşı ilgi ve isteğin kaybolması Baş etme güçlükleri İyi düşünememek-unutkan olmak, düşüncenin yavaşlaması Bipolar bozukluk çok farklı belirti ve bulgularla başlayabilir ve bu bireyden bireye farklılıklar gösterir. Tek başına bu belirtilerden hiç biri bipolar bozukluğunuz olduğu anlamına gelmez. Ancak, bu belirtilerden bazılarının aynı anda olduğunu fark ederseniz, ya da manik belirtilerden depresif belirtilere kaydığınızı hissederseniz, tıbbi yardım için başvurmalısınız. Uykuya dalmakta güçlük ve erken uyanmak Uyku artışı. Tüm günü yatakta geçirmek Belirgin kilo artışı ya da kaybı Artmış ya da azalmış iştah Enerji yoksunluğu Mani belirtileri Çoğu zaman yorgun hissetme Kendine güvende artış Aşırı endişelenme ve tükenmiş hissetme Yargılamanın bozulması Fiziksel sağlığın bozulması İritabilite (kavgaya yatkınlık) Dış görünüşünü ihmal etmek-tuhaf ya da uygunsuz giyinmek Gergin ya da ani hareketler Kişisel bakımını, temizliğini ihmal etmek Uyku ihtiyacının azalması Günlük rutin işleri yapmakta yetersizlik Enerji artışı İntihar düşünceleri Aşırı para harcama Odaklanamama-kitap okumada güçlük, TV bile izleyememe Yapabilecekleri ile ilgili gerçekdışı inanışlar Libido (cinsel dürtü) artışı Konuşma hızı ve içeriğinde normale göre artış Yabancılarla tartışmaya başlama Bipolar bozukluk hastaları bazen aynı anda hem manik hem de depresif belirtilerden yakınabilir. Bu, ‘karma dönem’ diye adlandırılır. Örneğin, çok hareketli ve sinirli hissediyor, çok konuşuyorken, aynı zamanda üzgün ve umutsuz hissediyor olabilirsiniz. Taşkın duygudurumu (aşırı coşkulu), hayalperest ve hiç olmadığı kadar iyi hissetme Çok gülme (komik olmayan şeylere bile) Pek çok yeni ve heyecan verici fikire sahip olma Bir düşünceden diğerine atlama Odaklanma (konsantrasyon) güçlüğü Düşünmeden hızlı kararlar verme Pek çok değişiklik ve plan yapma Geceleri geç saatlerde diğerlerini telefonla arama Çok fazla alkol tüketme ya da ilaç kötüye kullanma 13 14 Bipolar Bozukluk nasıl hissettirir? Ön Yargılar ve Yanlış İnanışlar Burada bazı bipolar hastaların belirtilerini nasıl tanımladıklarına yer verilmiştir: Bipolar bozukluğun erken teşhisindeki engellerden biri sıklıkla durumun görmezden gelinmesidir. Bu durum hastalıkla ilgili pek çok efsane ve yanlış inanışa neden olmuştur. Bazılarının kısmen doğruluğu vardır. Diğerleri tamamen anlamsızdır. Burada bipolar bozuklukla ilgili en sık karşılaşılan inanışlardan bahsedeceğiz: Hipomani: ‘Sanki sarhoşmuş gibi yaşamak’ ‘Eğlence damarlarımda dolaşıyor’ ‘Yaratıcılığım kendini aştı’ Bipolar bozukluk nadir görülür – Yanlış. Bipolar bozukluk, yaşamlarının her hangi bir döneminde erişkinlerin yüzde üç ila beşini etkiler4 Mani: ‘Önce iyi hissettiriyor sonra bir caniye dönüşüyor’ Bipolar bozukluk duygudurum dalgalanmalarının diğer adıdır – Yanlış. Bipolar bozukluk yaygın şiddetli belirtilerle giden ciddi tıbbi bir durumdur. Duygudurum dalgalanmalarına yol açabilecek başka durumlar da vardır. ‘O kadar sinirliyim ki, etrafımdaki her şeyi kırıp dökmek istiyorum’ ‘Tamamen kontrolden çıktım’ Depresyon: ‘Bir kuyuya düşmek gibi’ ‘Katran içinde boğuluyorum’ ‘Herşey sona erdi’ Karma Dönem: ‘Herşey uyumunu kaybetti’ ‘Bu duygusal bir aşırı yük’ ‘Yer değiştiren bir kum üzerinde durmaya çalışmak gibi’ Manik duygudurum insanı hayalperest yapar – Bazen. Bazı kişilerde. Ancak pek çok insan manik ataklarında belirgin endişe ve sinirlilikten muzdariptir. Mani aile üyeleri ile tartışmalar gibi istenmeyen olaylara da yol açabilir. Her zaman depresif ya da manik hissedilir, ‘ikisinin arasında’ ya da normal olunmaz – Yanlış. Çoğu olguda, özellikle de hastalığın ilk yıllarında, hastalık ‘normallik’ dönemleri şeklinde gider. Tedaviye başladıktan sonra normal hissetmek, normaldir. Tanıda gecikmeler olabilir – Bir noktaya kadar. Ancak, erken tanı hakkınız vardır ve eğer beklemek çekilmez geliyorsa görüşlerinizi bildirmelisiniz. Bipolar bozukluğun tedavisi bana çok pahalıya mal olacak – Yanlış. Tedavi masraflarınız ulusal sağlık güvenceniz (SGK – Sosyal Güvenlik Kurumu) tarafından karşılanabilir. Tedavi edilmemiş bir bipolar bozukluğun sonuçları çok daha pahalı olacaktır. Antidepresanlar bipolar bozuklukta faydalı bir tedavi değildir – Bireye göre değişir. Antidepresanların bipolar bozuklukta kullanılmasının bazı riskleri olduğu doğrudur. Ancak bazı hastalarda yararlı olabilir. 15 4 Merikangas KR, Akiskal HS, Angst J, Greenberg PE, Hirschfeld RM, Petukhova M, Kessler RC. Ulusal Komorbidite Araştırmasına göre Bipolar Spektrum Bozukluklarının yaşam boyu ve 12 aylık prevalansı. Arch Gen Psychiatry. 2007 May;64(5):543-52. 16 3. Bölüm İlaç yan etkileri kaçınılmazdır – Evet sıktır, ama kaçınılmaz değildir. Doz değişikliği ya da ilaç değişikliği ile genellikle sorun giderilir. Tanı Arayışı İlaçlar zombiye dönüştürür – Olmaz. Bazı ilaçlar sersemlik hissine neden olsa da, düşünmeyi etkilese de, bilişsel belirtilerin pek çoğu tedaviden ziyade hastalığın kendisinden kaynaklanmaktadır. Asla ‘normal’ bir yaşam süremeyeceksiniz – Yanlış. Normal nedir ki? Yaşamınızda bazı değişiklikler yapmak zorunda olacağınız doğru. Ama bu değişiklikler olumsuz olmak zorunda değil. ‘ Bir doktora gittim ve ona dokunaklı durumlarda çok normal hissettiğimi, pervaneler dünyasında bir ampul gibi hissettiğimi söyledim. İşte manik durum böyle bir şeydi.’ Carrie Fisher (Amerikalı yazar ve oyuncu. 1956 - ) Bipolar bozukluk her 100 yetişkinden 3-5’ini hayatlarının bir döneminde etkiler. 4 17 4 Merikangas KR, Akiskal HS, Angst J, Greenberg PE, Hirschfeld RM, Petukhova M, Kessler RC. Ulusal Komorbidite Araştırmasına göre Bipolar Spektrum Bozukluklarının yaşam boyu ve 12 aylık prevalansı. Arch Gen Psychiatry. 2007 May;64(5):543-52. Eğer, kendinizin ya da önemsediğiniz birilerinin bipolar bozukluğu olduğu konusunda endişeleriniz varsa, profesyonel yardım almanın zamanı gelmiş demektir. Peki bu yardımı nereden almak gerekir ? Bu sorunun cevabı sizin kendi koşullarınıza ve ulaşabileceğiniz sağlık kurumları hakkındaki düşüncelerinize göre değişebilir. Çoğu durumda ilk başvuracağınız kişi aile hekiminiz olmalıdır. Aile hekiminiz ilk değerlendirmeyi yapacak ve uzman görüşü almak için yönlendirilmenize gerek olup olmadığına karar verecektir. Bazı durumlarda da ayaktan tedavi hizmeti veren ruh sağlığı kuruluşlarına siz kendiniz uzman yardımı için başvurabilirsiniz. Ya da, ilk etapta sağlık personelinden tek başınıza yardım almak konusunda sıkıntı duyuyorsanız sizi tıbbi yardım alabileceğiniz en iyi kuruluşa yönlendirecek hatta belki de size eşlik edecek güvendiğiniz biri ile konuşmanız iyi olabilir. Bipolar bozukluğu olan kişilerin kendileri ya da bakım verenleri ve aile üyelerinin kurduğu gruplar; bipolar bozukluğun erken (ve ileri) evrelerinde bilgi ve tavsiye alabileceğiniz değerli kaynaklardır. Kitapçığın 13. bölümünde, yerel hasta ve bakım verenleri destek gruplarının bir listesini bulabilirsiniz. 18 En önemli mesaj şudur: Sorununuz hakkında kiminle konuşmaya karar verirseniz verin; BİRİSİNE ANLATIN, önemli olan budur. Sessizce acı çekmeyin. Bu sadece her şeyin daha da kötüye gitmesine neden olur. ! BİRİSİNE ANLATIN Çoğu zaman, doğru tanı ve en uygun tedavinin sırrı sağlık ekibiniz ile görüşmeyi, konuşmayı sürdürmektir. İletişim etkin tedavinin anahtarı olabilir. Uyku düzeninizde herhangi bir değişiklik varsa bunu dile getirin; normalden fazla ya da az uyumak, sabah erken uyanmak gibi. Her türlü başka hastalıklarınız konusunda bilgi verin. Reçetelendirilmiş ya da eczaneden alınmış, fiziksel ya da ruhsal sağlık durumunuz için kullandığınız bütün ilaçlar konusunda doktorunuzu bilgilendirin. İşte yaşadığınız stres ve son zamanlarda sizi üzen her türlü olayları da içerecek şekilde yaşam biçiminizi ele alın. Ne kadar alkol, ve/veya uyuşturucu madde, kullandığınız konusunda dürüst olun Doktorunuzdan ne beklemelisiniz? Ne Anlatmalı? Yardım almaya karar verdikten sonraki iş, hangi bilgiyi aktaracağınız konusunda karar vermektir. Bipolar bozuklukta sıklıkla yanlış tanı konmasının nedenlerinden biri de doktora hikayenin tümünün değil yalnızca bir kısmının anlatılmasıdır. Bipolar bozukluğu olan kişiler coşkulu ya da taşkınlık dönemlerinde kendilerini hasta hissetmeyebilirler. Bu yüzden doktorlarına yalnızca depresif oldukları dönemlerde başvururlar. Dolayısıyla, doktor hastalık sürecinin sadece bir kısmını görür ve yanlış tanı koyabilir. Bu durum, uygun tedavinin gecikmesine yol açabilir. Geçerli bir tanı konulabilmesi için, doktorunuzun tüm gerekli bilgilere sahip olduğundan emin olmak amacıyla aşağıda sıralananları yapmalısınız: Her zaman doğruyu söyleyin. Ne kadar önemsiz görünse de, hastalığınız hakkında bilgi gizlemeniz, tanı konmasını geciktirir ve uygun tedavi almanız için gereken sürenin uzamasına yol açar Bir aile üyesi ya da arkadaşınızla birlikte gitmeye dikkat edin. Davranış ve duygu durumunuzla ilgili farklı görüşler sunabilirler. Manik ve depresif, her türlü belirtilerizi doktorunuza tamamen açıklayın. Mümkünse bu belirtileri ne zaman ve ne kadar süre boyunca yaşadığınızı yazarak tarif edin. Çoğu doktor bir sonraki aşamaya geçmeden önce fiziksel ve ruhsal durumunuzu değerlendirmek isteyecektir. Bunun için kullanacakları yöntemler şunlar olabilir: Sorular sormak – Yukarıda anlatılan bilgilerden faydalanmak doktorunuzun sorduğu soruları cevaplamanıza yardımcı olacaktır Fiziksel muayene – kişinin tartılması, tansiyonunun ölçülmesi vb… Kan tetkikleri – tiroid hastalığını dışlamak, fiziksel sağlık kontrolü yapmak için. Kendi doldurduğunuz ölçekler – bazı doktorlar zihinsel işlevleri değerlendirmek için standart ölçekler kullanırlar Bu testlerin sonuçlarına dayanarak doktorunuz sizi bir psikiyatri uzmanına yönlendirmeye karar verebilir. Ya da bir süre, duygudurumunuzu, hislerinizi ve işlevselliğinizi izlemek isteyebilir. Tanı Konusunda Belirtilerinize bipolar bozukluk tanısı konması durumunda doktorunuz, sonrasında, tedavi ve izleme sürecinde neler olacağını size açıklamalıdır. Bu çok can sıkıcı ve kafa karıştıcı bir süreç olabilir. Büyük olasılıkla doktorunuza sormak istediğiniz bir çok soru olacaktır. Bu nedenle bunları önceden düşünmek, mümkün olduğunca çok bilgi alabilmek için yardımcı olacaktır. Bazı öneriler şunlardır: Ailenizde herhangi birinde bipolar bozukluk öyküsü ya da ruhsal sağlıkla ilgili her ne sorun varsa bu durumu paylaşın. 19 20 Yardım arama konusunda isteksizlik Bir bakımveren ya da aileden biriyseniz, yakınınızın tıbbi destek alması gerektiğini düşündüğünüz, ama kendisinin bu duruma isteksiz olduğu zamanlar olabilir. Bu çok hassas bir şekilde ele alınması gereken oldukça zor bir durumdur. Yakınınızı en iyi siz tanıdığınız için izlenmesi gereken en iyi yolun ne olacağına da yalnızca siz karar verebilirsiniz. Bu durum için size yardımı dokunabilecek yöntemler şunlar olabilir: Yakınınız halen iyi hissederken, durumu önceden ele almak. Böyle bir durumun ortaya çıkması halinde nasıl davranabileceğiniz ile ilgili önerilerini sorun Bakımveren ya da aile destek gruplarından tavsiye istemek. Yakınınızı daha önce bipolar bozukluk tanısı konmuş birisiyle tanıştırmak. Daha önce bu süreci yaşamış birisiyle konuşmak bir çok korkuyu yenmede yardımcı olabilir. Mümkünse bir doktorun yakınınızı evde ziyaret etmesini sağlayın. Ev ziyareti, hastayla günlük yaşamını paylaşan aile bireylerinin katılımıyla hastalığın çeşitli evreleri hakkında ek bilgi sağlanması açısından özellikle faydalı olabilir. Neden bipolar bozukluğum olduğunu düşünüyorsunuz? Şimdi ne olacak? Daha fazla teste gerek var mı? Bir uzmana gitmeli miyim? Bunların hiçbiri işe yaramazsa, zorunlu başvuru ve tedaviye imkan veren yasal işlem mümkündür. Açıkçası, bu her ikiniz için de rahatsız edici bir süreç olabilir, dolayısıyla asla hafife alınmamalıdır. Zorunlu başvuru ve tedavi konusunda bölgenizde bulunan yerel yönetimler, kaymakamlık, sağlık ocağı, emniyet, destek grupları (Bipolar Yaşam Derneği) , ya da sağlık kurumlarından ek bilgi alabilirsiniz. Bilgi alabileceğim yerel destek grupları ya da web sayfaları önerebilir misiniz? Ne tedavisi öneriyorsunuz? Ve neden? Bu tedavinin nasıl bir faydası olacak? Tedavinin her hangi bir yan etkisi var mı Tedavi işe yaramazsa ne olacak? Psikoterapiye ihtiyacım var mı? Acil bir durumda kiminle temasa geçmeliyim? 21 22 4. Bölüm Websayfaları – İyi ve kötü yanları İnternet, bipolar bozukluk hakkında oldukça faydalı bilgiler içeren bir kaynak olduğu kadar çok fazla miktarda güvenilmez ve doğruluktan uzak bilgi barındıran bir kaynak da olabilmektedir. İyi bir sağlık hizmeti web sayfasını ayırt etmenin bir yolu Health on the Net Foundation (İnternette Sağlık Kurumu-HON) tarafından akredite edilmiş siteleri araştırmaktır. HON, bireylere doğru ve güvenilir tıbbi web siteleri bulma konusunda yardımcı olmak için tasarlarmış, kar amacı gütmeyen, devletten bağımsız bir organizasyondur. TABLO 2 http://www.hon.ch/ adresini ziyaret edip arama fonksiyonunu kullandığınızda, bipolar bozukluk üzerine iyi kalitede bilgi sunan ve HON tarafından akredite edilmiş web sitelerine ulaşabilirsiniz. Tanıyla Başetme: Şimdi Ne Olacak? ‘ Hayat bir macera filmi gibidir. Ne ortasında çıkıp gitmek istersin, ne de bir daha görmek.’ Ted Turner (Amerikalı işadamı, CNN’in kurucusu. 1938 - ) Bazıları için bipolar bozukluk tanısı almak, hissetmekte oldukları durum için bir açıklamadır. Bazılarına göreyse bir yıkımdır. Önemli bir kısım ise karışık duygular hissederler. Siz bu konuda nasıl hissederseniz hissedin, tanınızla ve bu tanının hayatınız için ne ifade ettiğiyle ilgili olarak bir çok soru ve endişeyi bir arada barındırmanız oldukça muhtemeldir. Bipolar bozukluk yaşamımı nasıl etkileyecek? Tanı konduktan sonra yaşamınızda değişiklikler olacaktır. İyi tarafından bakıldığında, hastalığınızın belirtilerini azaltan ve yatıştıran uygun tedaviyi kabul ederek öncekine göre çok daha iyi bir durumdasınız. Hiç şüphe yok ki bunun yaşamınıza ölçülemez miktarda faydası olacaktır. Diğer taraftan, kronik ruhsal bir hastalığınız olduğu gerçeğiyle de yüzleşmeniz gerekecektir. Şüphesiz bu sizin için zorlayıcıdır fakat, doğru yardım ve yönlendirmeyle, üstesinden gelebileceğiniz bir zorluk olacaktır. Hiç daha iyi olacak mıyım? Bipolar bozukluğu olan bir çok insan uygun tedaviye başlamalarıyla birlikte durumlarının belirgin şekilde gelişim gösterdiğini görürler. Bipolar bozukluk için mutlak iyileşme yoktur, ancak etkili tedavi hastalığınızı kontrol etmenizi sağlar. 23 24 Zamanla durumunuzu takip etmeyi, tetikleyici unsurların farkına varmayı ve tedavinizi size uygun şekilde uygulayabilmesi için sağlık servisi ekibiyle birlikte çalışmayı öğreneceksiniz. Aynı şekilde yaşam biçiminizi, durumunuza olan etkileri en aza indirecek yönde uyarlamayı da öğreneceksiniz. Bu sizin dopdolu ve aktif bir yaşam sürmenizi sağlayacaktır. Hastalığın seyri nasıldır? Uygun tedaviyle, bipolar bozukluğu olan bir çok insanın yaşamında belirtilerin görülmediği dönemler olacaktır. Ancak manik ve/veya depresif ataklar zaman zaman yineleyebilir. Bunun ne sıklıkta olacağı ve yinelenmeler arasında ne kadar süre geçeceği bireyin kendisiyle, tedavinin ne kadar iyi işlediğiyle ve diğer bir hastalığınızın olup olmadığı gibi başka konularla ilişkilidir. Tedavi edilmeden bırakıldığında bipolar bozukluk zamanla daha da kötüye gitme eğilimindedir. Bu nedenle tanının erken konması ve uygun tedaviye başlanması çok önemlidir. Babanın görüşü Mehmet’ in görüşü Oğlum Mehmet’e tanı konduğu gün benim için oldukça yıkıcı bir gündü. Sanırım o güne dek hep, oğlumun tuhaf davranışlarının bir evre veya zaman içinde geçecek bir şeyler olduğunu hissetmiştim. Şimdi bir anda fark ettim ki; hayatım, Mehmet’in hayatı ve aile yaşantımız hiçbir zaman eskisi gibi olmayacak. Bu gerçeği kabullenmem uzun zaman aldı. Tanı konduğu gün benim için çoğu yönden güzel bir gündü. Tüm bunları kafamda kurgulamadığımın bir kanıtıydı. Bende gerçekten de doğru gitmeyen bir şey vardı ve şimdi yardım alabilecektim. Ancak, aynı zamanda da hayatım üzerindeki kontrolümü kaybedeceğimden gerçekten korkuyordum. Hastalığımla tanımlanmak istemiyordum. Hastaneye yatmam gerekecek mi? Yeni tanı konmuş pek çok hasta hastaneye yatırılacaklarına dair anlaşılabilir bir kaygı duyarlar. Bu, hastalığa tanı konulmuş ve hastalıkla etkili bir şekilde baş ediliyorsa çoğu zaman gerekli olmaz. Ancak, tedavi edilmemiş ya da etkin olmayan bir tedavi altındaki bipolar bozukluk; kendinizin ya da diğerlerinin çıkarlarını tehlikeye atacak şekilde davranmanıza neden olacak manik ya da depresif ataklara yol açabilir. Böyle durumlarda, durumunuzu yeniden kontrol altına alabilmeniz için bir hastaneye yatırılmanız gerekebilir. Suçlanması gereken kişi ben miyim? Bazen bipolar bozukluk tanısı, hastanın ya da ailenin hastalığın başlamasına neden olacak bir şeyler yapıp yapmadıklarını sorgulamalarına yol açar. Gerçek şudur ki bipolar bozukluk kimsenin hatası değildir. Birçoğu halen pek de iyi anlaşılmamış bir takım faktörlere bağlı olarak oluşur. Eğer bipolar bozukluk hastasıysanız, hastalığı önlemek için, sizin ya da ailenizin daha önceden yapabileceği herhangi bir şey pek mümkün değildir. 25 26 5. Bölüm Tedavi Psikoterapi Bipolar Bozukluğun tedavisinde dört köşe taşı vardır: 1 2 3 4 Psikoterapi ‘ Sonunda; kış ortasında, içimde yenilmez bir yaz olduğunu öğrendim.’ Albert Camus (Fransız yazar ve filozof. 1913-1960) Tıbbi tedavi Kendi kendine yardım Psikoeğitim Hangi tedavilerin birlikte uygulanmasının sizin için en uygun olduğunu belirlemek için psikiyatristiniz ve sağlık ekibi ile işbirliği yapmanız gerekmektedir. Ancak muhtemelen, en iyi tedavi paketi bu dört tip tedavinin her birinden bir unsur içeren tedavi olacaktır. “Psikoterapi”nin loş bir odada bir kanepede yatarken sakallı bir analistin çocukluğunuz hakkında zor sorular sormasından oluştuğunu düşünebilirsiniz. Oysa ki psikoterapi bundan çok daha keyiflidir. Çoğunlukla basitçe bir terapistle, bire bir ya da grup seansları şeklinde oturmayı; durumunuz ve onunla nasıl başa çıkacağınız hakkında konuşmayı içerir. Aslında psikoterapi genellikle “konuşma terapisi” olarak anılmaktadır. Psikoterapi bipolar bozukluğun tedavisinin önemli bir parçasıdır ve ilaç tedavisi ile birlikte kullanılır. Amacı hastalık belirtileriniz bir kez kontrol altında alındıktan sonra, durumunuzun sorumluluğunu alıp hayatınızı yeniden yoluna koyabilmek için gereken beceri ve stratejilere sahip olmanızı sağlamaktır. Psikoterapi, duygu durumunuzu kontrol etmenize, belirtilerinizi tetikleyen her şeyi olumlu karşılamanıza ve kendi durumunuzda içinde yaşayabileceğiniz destekleyici bir ortam kurmanıza yardımcı olacaktır. Ayrıca iyileşmeye başladığınızda hayatınızı yeniden toparlarken gerekecek bazı yaşam becerilerine de ağırlık verecektir. Kısmen farklı şekillerde uygulanan pek çok farklı psikoterapi yaklaşımı vardır. Bu nedenle kendinizi en rahat hissettiğiniz terapisti ve yaklaşımı seçebilirsiniz. Sağlık ekibiniz sizin için en iyi olan yaklaşıma sizi yönlendirecektir. Ya da terapistlerin mesleki örgütleri veya bipolar destek grupları aracılığıyla iletişim bilgileri edinebilirsiniz. 27 28 6. Bölüm Bipolar bozukluğun tedavisi için kullanılan çeşitli psikoterapi tipleri vardır: Aile odaklı terapi (AOT) - Bu tip terapi, bipolar bireyin sadece kendisini değil tüm aileyi etkileyebileceğini kabul eder. Ailelere birbirleriyle daha iyi iletişim kurmalarına, zor durumlarla başa çıkabilmelerine ve birbirlerine karşılıklı destek olabilmelerine yardımcı olacak teknikler öğretilir. Bunun amacı, aile içindeki stres düzeyini (bipolar bozukluk semptomlarını arttırabilecek olan) azaltmak ve hastanın iyileşmesine yardımcı olacak destekleyici ortamı kurabilmektir Bilişsel davranışçı terapi (BDT) - Bu terapi, sağlıksız düşünce ve davranış örüntülerini tanımanıza ve değiştirmenize yardımcı olmayı amaçlayan yapılandırılmış bir tedavi sürecidir. Depresyon ile mücadelede çok yararlı olabilir. ‘ Ben çirkinim, sorun değil, çünkü sen de öylesin. Tüm aynalarımızı kırdık’ Lityum; Kurt Cobain (Nirvana’nın Amerikan solisti. 1967 – 1994) Kişiler arası ve sosyal ritm terapisi (IPSRT) - Bipolar bozukluk genellikle uyku düzenini bozar ve günlük işlerde aksamalara neden olur. Bu durum, kişisel ilişkilerinizi etkileyebilir ve yaşam tarzınızda zorluklar yaratabilir. IPRST bu örüntülerin yeniden kurulmasını amaçlar, böylece hayatınızı daha iyi yönetilebilir kılmanıza yardımcı olur. İlaç tedavisi, hemen her zaman bipolar bozukluğun etkin tedavisinin esas parçasıdır. Diğer psikoterapiler - Bipolar bozukluğu olan kişiler tarafından sıklıkla kullanılan pek çok başka psikoterapi ve konuşma terapisi türü vardır, örneğin; sanat terapisi ve müzik terapisi. Bazılarının diğerlerinden daha yararlı olması olasıdır. Bazıları ise sağlık ekibinizce uygulanan yaklaşımla çatışabilir. Bu nedenle deneyeceğiniz herhangi bir yaklaşımı doktorunuza ya da terapistinize anlatmanız önemlidir Bipolar bozukluğu olan pek çok kişi belki de anlaşılabilir bir şekilde beyinlerine etki eden ilaçlar kullanmaktan ötürü endişelidir. Ancak, bipolar bozukluğun beyinin bir bozukluğu olduğunun anlaşılması önemlidir, dolayısıyla tedavisinin işe yaraması için ilacın etki etmesi gereken yer de beyindir. Bipolar ilaçları, duygudurumu ve düşünmeyi düzenleyen beyin yolaklarındaki sorunları düzelterek etki eder. Psikanaliz Psikanaliz konuşma terapisinin oldukça popüler bir tipidir. Bipolar bozukluğu olan bazı kişiler bu yaklaşımı kişisel sorunlarla başa çıkmada yararlı bulmaktadır. Ancak bipolar bozukluğun kendisinin tedavisinde psikanaliz çok kullanılır görünmemektedir. 29 Tıbbi tedavi İlaçların etkisi çıkmaya başladıkça ve kendinizi daha iyi hissettikçe, aklınız çelinebilir ve doz atlamayı düşünebilirsiniz. Ancak ilaçlarınızı almayı bırakırsanız muhtemelen belirtileriniz yeniden başlar. Ayrıca, bazı durumlarda ilaç tedavisini aniden kesmek uykusuzluk ve sersemlik gibi belirtilere neden olabilir. Bu nedenle doktorunuz tarafından önerilmedikçe ilaç tedavinizi asla kesmeyin. Hepsinden önemlisi, ilaç tedavinizi bırakmaya karar verdiğinizde, bu durumu birisine söylemenizdir. Bipolar bozukluk aşamalarla seyreden ve farklı kişileri farklı şekillerde etkileyen değişken bir hastalık olduğundan, tedavide kullanılan pek çok ilaç vardır. 30 Zaman ilerledikçe, doktorunuzun zaman zaman ilaç tedavinizde, aldığınız dozu azaltmak ya da arttırmak veya başka ilaç tedavilerine geçiş yapmak şeklinde değişiklikler yapması olasıdır. Bu ilaç tedavinizin artık işe yaramadığı anlamına gelmez, durumunuzun artık başka bir aşamaya geçtiği anlamına gelebilir. Depresif atakların tedavisi Bipolar bozukluğun ilaç tedavisi; stabilizasyon ve yeni atakları önlemek için kullanılanlar, manik ya da karma atakların tedavisinde kullanılanlar ve depresyon Bipolar bozuklukta depresyonu tedavi etmek için farklı çeşitlerde ilaçlar kullanılır. Örneğin; esasen psikozu (antipsikotikler) ya da epilepsiyi (antikonvülzanlar) tedavi etmek için kullanılan bazı ilaçlar depresyon belirtilerini iyileştirebilir. Duygudurum düzenleyicileri de -kombine ya da tek başlarına- depresyon tedavisinde kullanılabilir. atağının tedavisinde kullanılanlar olmak üzere üç ana kategoriye ayrılabilir. Manik, karma ya da depresif atağın tedavisinde kullanılan ilaç dozları stabilizasyonda kullanılan ilaç dozlarından yüksektir. Yani, eğer akut atak tedavisi sırasındaki yan etkilerden yakınıyorsanız, bu yan etkiler durumunuz stabilleştiğinde ve ilaç dozlarınız azaltıldığında yok olabilir. Manik ve karma atakların tedavisi Eğer akut bir manik ya da karma atak geçiriyorsanız düşünce ve davranışlarınızı yeniden kontrol etmenize yardımcı olacak pek çok ilaç vardır. Kullanılacak ilacın tipi belirtilerinizin şiddetine, hangi tip bipolar bozukluğunuz olduğuna ve daha önce hangi ilacın tedavinizde faydalı olduğuna bağlıdır. Defresif ataklar bipolar bozukluğun genellikle tedavisi en zor parçasıdır. Amaç duygudurumunuzu normal olarak iş görebileceğiniz düzeye geri getirmektir. Zor olan bunu manik ya da hipomanik bir atağı tetiklemeden yapmaktır. Geçmişte bipolar bozukluktaki depresyonun tedavisinde antidepresan ilaçlar kullanmak oldukça yaygındı. Ancak artık biliyoruz ki bu ilaçlar bazı kişilere yardımcı olsa da, bu hep böyle değildir. Antidepresanların ayrıca manik ya da karma atakları tetikleme riski vardır. Bu sebeple doktorlar bipolar bozuklukta antidepresanları kullanmak konusunda genellikle temkinlidir ve genellikle bu ilaçları duygudurum düzenleyicilerle birlikte kullanırlar. Kullanılan ilaçlar şunlardır: Lityum - Bipolar bozukluğun tedavisinde kullanılan ilk seçenek ilaçlardan biridir, lityum duygudurumunuzu stabile etmenize yardımcı olur ve manik, karma ve depresif atakları tedavi eder. Doğru dozda kullandığınızdan emin olmak için düzenli kan testleri yaptırmanız gerekecektir. Antikonvülzanlar – Epilepsi tedavisinde kullanılan bazı ilaçlar, henüz stabilize olmamış hafif manik veya karma atağı olan ya da ilaçlarını kesmiş hastalarda da kullanılır. Antipsikotik ilaçlar – Psikoz tedavisinde kullanılan bazı ilaçların akut mani tedavisinde de faydalı olduğu gösterilmiştir. Kombine tedavi – Bazen belirtilerinizin kontrol altına alınabilmesi için birkaç tip ilacın birlikte kullanılması gerekebilir. 31 Elektrokonvülsif tedavi (EKT) Normal tedaviye cevap vermeyen, çok şiddetli duygudurum atakları nedeniyle başvuran bazı hastalara hastanede EKT uygulanması önerilebilir. Bu uygulama ile epileptik nöbetleri başlatmak için elektrik şokları kullanır. Bu da belirtilerde hızlı bir iyileşme sağlayabilir. EKT belleğinizle ilgili bazı sorunlara neden olabilse de çok etkili ve güvenli bir işlemdir. Bu sorun genellikle birkaç ay içerisinde düzelir. EKT, majör bir işlem olduğundan ayrıntılı bir bilgilendirilmiş onam sürecine sahiptir. Bu süreç doktorunuza her türlü soruyu sormanıza ve endişelerinizi tartışmanıza olanak sağlar. Böylece bu işlemi yaptırıp yaptırmayacağınıza karar verebilirsiniz. 32 İlaç kombinasyonu sıkça gereklidir. Doktorunuz, sizin en büyük sorununuzun mani mi yoksa depresyonla mı olduğuna ve geçmişte fayda gördüğünüz ilaç tedavisine dayanarak, sizin için en iyi ilaç kombinasyonunu seçecektir. Stabilizasyon ve atakların önlenmesi terapisi uzun dönem için düzenlenir. Terapinin etkisi hemen başlamayabilir ve ilk iki üç hafta içerisinde belirtilerinizdeki iyileşmeyi farkedemeyebilirsiniz. Ancak, ilaçlarınızı devamlı olarak almanız genellikle aralıklı almanızdan çok daha etkili olduğundan, ilaçlarınızı almaya devam etmelisiniz. İlaç tedavisine devam etmeniz, uzun dönemde, yineleme (nüks) önlenmesine yardımcı olur. İki üç hafta sonra belirtilerinizde iyileşme başlayacaktır. Eğer başlamazsa kesinlikle sağlık ekibinizden birinin bilmesi gereklidir. Belirtileriniz iyileşmeye başladığında, tedavinin bir sonraki hedefi belirtilerinizin olmadığı dönemi mümkün olabildiğince uzun tutmaktır. Bu belirtilerin olmadığı dönemler remisyon olarak bilinir ve iyileşmeye başlamanıza ve istediğiniz hayatı yaşamınıza yardımcı olur. Relaps riski; ilaçlarınızı ne kadar düzenli kullandığınıza, belirtilerinizin şiddetine ve başka ruhsal sağlık sorunlarınız olup olmadığına bağlıdır. Relapsların uzun vadede etkin olarak önlenmesi ile iyileşme elde edilebilir. Yan etkiler Stabilizasyon ve yeni atakların önlenmesi Stabilizasyon döneminde, duygudurumunuzun bir uçtan diğer uca salınmasını durdurmak ve işlerinizi normal olarak görebilmenizi sağlamak için tek başına ya da kombine olarak çeşitli ilaçlar kullanılır. Akut manik ya da depresif atakların tekrarının önlenmesi, diğer belirtilerin azaltılması ve gündelik yaşamdaki hislerinizi iyileştirebilmeniz için tedavi düzenlenir. Pek çok ilacın olduğu gibi, bipolar bozukluğun tedavisinde kullanılan ilaçların da istenmeyen yan etkileri olabilir. Sağlık ekibiniz bunun farkındadır ve tedaviye başlandığında sizin gelişmelerinizi izlemeye başlamalıdır. Bazı ilaçların yan etkiye neden olmaları daha olasıdır, bazı ilaçların ise tedavi başlangıcındaki yan etkileri tedavinin ilerleyen zamanlarından farklıdır. Her durumda doktorunuz ilaç dozunuzu ayarlayarak ya da farklı bir ilaç tedavisine geçerek tedavinin yan etkilerinin azaltılmasına yardımcı olacaktır. Alevlenmeleri (relaps) önlemek için kullanılan ilaçlar duygudurum dengeleyiciler olarak bilinir. Bu ilaçlardan bazıları sadece manik dönemin relapslarına karşı korurken, diğerleri sadece depresyon relapslarını önlemek içindir. Bazıları (lityum gibi) her ikisine karşı da korur. Esasen psikozu (antipsikotikler) ya da epilepsiyi (antikonvülzanlar) tedavi etmek için kullanılan bazı ilaçlar da stabilizasyon ve yeni atakların önlenmesinde kullanılır. 33 34 Bipolar bozuklukta kullanılan ilaç tedavisinin yan etkileri şöyledir: Aşırı susuzluk İdrara daha sık çıkma Bulanık görme Kas güçsüzlüğü Diyare Ellerde titreme Başağrısı Kocanın görüşü Sevda’nın görüşü Tedavi işe yarıyor. Teselli gibi. Karım artık çok daha sakin. Tedaviye başlamadan önce tüm aile endişe içindeydi. Onun biraz sonra ne yapacağını bilemiyorduk. Herkes çok endişeliydi ve normal bir aile yaşantısına sahip olmak imkansızdı. Şimdi çok daha sakin ve hepimiz biraz rahatlayabiliriz. Yavaş yavaş hayatımın yap-boz parçalarını yerine koyar gibi hissediyorum. Korku, endişe ve huzursuzluk, hepsi gitti. Bazı heyecanlarımın da kaybolduğu doğru ve bazı açılardan bunu özlüyorum. Ama hiçbir şey bu derin ve karanlık depresyonun sefaletinden kötü olmaz. Yeniden oraya dönmeyi asla istemiyorum. Sersemlik Döküntü İştah artışı Kilo alımı Ağız kuruluğu Cinsel sorunlar Uyuşukluk Düşük kan basıncı Bazen hoş olmayan bir belirtinin durumunuza bağlı mı yoksa bu durumu kontrol altına almak için kullandığınız ilaçlara bağlı mı olduğunu söylemek zordur. Örneğin, sağlıklı düşünme ve karar alma becerinizin etkilendiğini düşünüyorsanız, bunun ilaçlarınıza bağlı olduğunu sanabilirsiniz. Bazen böyledir. Ama daha sıklıkla bu hastalığınızın bir belirtisidir. Her iki şekilde de, bunu sağlık ekibinize anlatın, yardımcı olacaklardır. 35 Sinan’ın görüşü Tedavi işe yaramıyor. Ya da bir şekilde düzgün olarak çalışmıyor. Evet, duygu durumumun stabilize olduğunu görebiliyorum ve artık çılgınca şeyler yapmak için can atmıyorum. Ama kendimi iyi hissetmiyorum. Düzgün olarak düşünemiyor gibiyim ve korkarım yeniden depresyona gireceğim. Sanki kendimin sadece yüzde sekseniyim. 36 7. Bölüm Rahatlamak için bir şeyler yapın: Kendi kendine yardım (Kişisel Gelişim) ‘ Eğer cehenneme doğru gidiyorsanız, gitmeye devam edin.’ Müzik dinleyin Banyo yapın Yürüyüş yapın Kitap ya da dergi okuyun Meditasyon ya da yoga egzersizleri yapın Birileriyle konuşun. İçinizde tutmadığınızda çoğu zaman problemler size daha kolay gelmeye başlarlar. Winston Churchill (İngiliz politikacı. 1874-1965) Egzersiz yapın. Bir spor salonuna ya da takıma katılmayı düşünün, düzenli egzersiz yapmaya çalışın. Ruhsal durumunuzu düzenleyebilmeniz ve hastalığın olumsuz etkilerinden korunabilmeniz için çeşitli baş etme teknikleri vardır. Stresin uyarıcı işaretleri Stresle baş etme Aklınızdakiler Problemleriniz hakkında tekrar tekrar düşünmek Stres bipolar bozuklukta başlıca tetikleyicidir. Tamamen kaçınmak mümkün olmasa da, stresin yaşamınızdaki etkilerini azaltmak olasıdır. Stresle başa çıkmanın ilk basamağı stresin sizi ne zaman etkilediğini fark etmektir. Bunun için pek çok uyarıcı belirti bulunmaktadır. (bkz tablo 3). Düşünme döngüsü- endişeler hakkında endişelenmek Zihin bulanıklığı Korkmak Rahatlamayı öğrenme Bir durumun daha stresli bir hale geldiğini fark ettiğinizde, yavaşça bu durumdan uzaklaşın. Ani bir kaçış yapmayın, bu sizi daha da stresli hissettirebilir. TABLO 3 Söylemesi kolay ama özellikle stres altındayken yapması çok daha zordur. Burada deneyebileceğiniz bazı öneriler bulunmaktadır: Kontrolden çıkmış gibi hissetmek Kötü bir şeyler olacağını düşünmek Bedeninizdekiler Ellerde titreme ve terleme Ağız ve boğaz kuruması Kalp çarpıntısı Göğüs sıkışması Baş ağrısı Boyun kaslarının gerilmesi Parmaklarda karıncalanma Nefes darlığı Sersemlik hissi Alkol, uyuşturucu haplar, çay, kahve ve koladan uzak durun. Bunlar anksiyeteyi artırır. Yavaş yavaş nefes almak gibi bazı rahatlama teknikleri öğrenin. 37 38 Anlaşmazlıklarla mücadele edin. Bazılarından kaçının. Diğerlerinde ise aracılık etmesi için başkalarına başvurun. Bu sorunları aşmanıza yardım edebilir. Yardımcı teknolojileri kullanın Bipolar bozukluk unutkan olmanıza, kafanızın kolayca karışmasına neden olarak düşünme şeklinizi bozabilir. Bu basit bazı planları gerçekleştirmenizi bile zorlaştırabilir. Bu planları gerçekleştirebilmenize yardımcı birçok araç bulunmaktadır. Basit günlükler, takvimler ve hafıza oyunları, çok daha karmaşık cep bilgisayarları gibi cihaz ve yöntemlerle en karmaşık yaşantıları bile tekrar kontrol altına alabilirsiniz. Duygudurumunuzu anlayın Bipolar bozukluğu olan birçok kimse manik veya depresif atakların başlangıcını tahmin etmeyi öğrenir. Örneğin günlük tutarak( bkz sayfa 71) atak öncesi sıklıkla ortaya çıkan hislerin ve olayların olup olmadığını görmüş olursunuz. Bu engelleyici önlemler almanızı sağlar. Çökkün duygudurumla başa çıkma Çökkün hissetmeye başladığınızda yapabileceğiniz pek çok şey vardır: Hayatınızı basitleştirin Doktorunuzdan yardım isteyin Bipolar bozukluğunuz varsa ataklarınızı tetikleyebilecek stresli durumlardan kaçınmaya dikkat edin. Örneğin: Biraz dinlenin. Genellikle iyi bir gece uykusu dünyayı farklılaştıracaktır. Kendinizi meşgul edin. Can sıkıntısı genellikle depresyonu tetikler. Ama çok ta meşgul olmayın. Yükün altında ezilmeyin. Sizi strese sokan durumları yazın. Bu durumlardan kaçınamıyorsanız, onları daha az stresli bir hale getirmenin bir yolu var mı? Yakınlarınızı ya da arkadaşlarınızı ziyaret edin. Konuşmak genelde iyi gelir. Ulaşabiliyorsanız bir yardım hattını arayın ‘Hayır’ demeyi öğrenin. İş ve aile hayatınızda çok fazla sorumluluk almayın. İşyerinde insan kaynaklarıyla görüşün. Geçebileceğiniz daha az stresli bir pozisyon var mı? Gece çalışmaktan kaçının. Bu sizin uyku alışkanlığınızı bozabilir ve durumunuzu kötüleştirebilir. Gününüzü organize edin. Günlük bir takvim yapın ve bunu bir yerlere yapıştırın. 39 Güveninizi artırın Kendimizi iyi hissettiğimizde birçoğumuz kendi hayatlarımızı yaşamaya devam ederiz. İyi yaptığımız şeyler hakkında çok fazla kafa yormayız. Ama eğer kendimizi kötü hissediyorsak, hepimiz hayatımızdaki kötü giden şeylere daha fazla odaklanırız. Bu da kendimizi daha kötü hissetmemize sebep olur. 40 Bu yüzden kendinizi iyi hissettiğiniz başka bir defasında durun ve bunun neden böyle olduğunu bir düşünün. Yaşamınızdaki sevdiğiniz şeyleri yazın. Şu anda hayatınızdaki en güzel 5 şey nedir? Bipolar hastalar ve onların bakım verenleri için birçok destek grupları bulunmaktadır. Yerel, ulusal ve uluslar arası seviyelerde çalışan bu gruplar bipolar hastalara farklı şekillerde yardımcı olabilirler. Bu destek gruplarının birçoğu, birlikten kuvvet doğacağı ve sorunların kendilerini gerçekten anlayan insanlarla daha iyi paylaşılabileceği ilkesi ile çalışır. r 1. Ailem beni seviyo pmayı 2. Kırda yürüyüş ya seviyorum yazıldım 3. Bir spor salonuna a yeni 4. Destek gruplarınd m insanlarla tanışıyoru 5. Yaz yaklaştı Bir destek grubuna katıldığınızda sizinle benzer öyküleri olan insanlarla karşılaşmış olacaksınız. Görüştükçe, problemler üzerine konuştukça ya da bipolar bozuklukla yaşamanın gerçekten ne olduğunu bilen insanlarla tanıştıkça, sorunlarınızın daha kolay çözülebildiğini fark edeceksiniz. Farklı alanlarda destek veren farklı gruplar bulunmaktadır. Bu yüzden sizin özel ihtiyaçlarınıza hitap eden bir destek grubu aramalısınız. Kimbilir belki de birden fazla gruba katılabilirsiniz. Bu destek gruplarının sağlayabileceği faydalar şunlardır: Deneyimlerin paylaşılması Bir destek grubuna katılma Bipolar bozuklukla yaşamak yalnızlaştırabilir. Başa çıkılamaz sorunlarla karşı karşıya olduğunuzu ve yardım edecek kimsenin olmadığını hissedebilirsiniz. İşte destek grupları burada hayatınızı yoluna koyma konusunda size yardımcı olabilirler. Birçok destek grubu benzer deneyimleri olan kişilerden oluşmaktadır. Güvenli ve rahat bir ortamda oturup gerçekten nelerden bahsettiğinizi bilen kişilerle sohbet etmek büyük rahatlıktır. Hissettiklerinizi daha özgürce ifade etmenize ve birçok bipolar bozukluk hastasının yaşadığı kafa karışıklıklarını çözmeye başlamanıza yardımcı olacaktır. Eğer durumunuz ya da aldığınız bakım hakkında kızgın ya da usanmış hissediyorsanız, bu görüşlerinizi kızgın olduğunuz hizmetin bir parçası olan uzmanlarla paylaşmaktansa paylaşabileceğiniz başka birisine anlatmanız daha kolaydır. Bilgilendirme ve uzmanlık Bipolar bozukluğun ötesindeki yaşam Destek grupları her ne kadar bipolar bozuklukla birlikte yaşamak konusunda önemli yardımlarda bulunsalar da, çevrenizi tamamen ‘bipolar dünyası’ndan insanlarlarla kurmamaya özen gösterin. Arkadaşlarınızla ve ailenizle temasınızı koparmamaya çalışın. Eğer mümkünse bipolar bozuklukla ilişkisi olmayan aktivitelerde bulunun. Hiç kimse bipolar bozukluk dünyasında yaşamak istemez. 41 Bipolar bozuklukla yaşama konusundaki gerçek uzmanlar, zaten bununla yaşayanlardır. Sonuç olarak birçok destek grubu hayatlarını düzene sokmuş ve bu deneyimlerini paylaşan insanlardan oluşmaktadır. Sizin sorularınızı yanıtlayabilir ya da yanıtlarını bulabileceğiniz yerlere sizi yönlendirebilir. Birçok destek grubu bu uzmanlığı, size yardımcı olacak bilgileri içeren broşürler, videolar ve internet siteleri halinde üretmek için kullanmaktadırlar. 42 Savunma Bipolar bozukluktan etkilenen insanlar yasalarla, parasal sorunlarla, işyerindeki ayrımcılıkla ilgili olarak sıkıntılar yaşayabilmektedirler. Bu gibi durumlarda arkanızda güçlü ve donanımlı bir destek grubu olduğunda haklarınızı savunmanız daha da kolaylaşacaktır. Ağ oluşturma Birçok bipolar destek grubunun, ruh sağlığının diğer alanları ile ilgili gruplar ya da başka gruplarla yaygın bağlantıları vardır. Bu durum bipolar bozukluğu olan kişileri etkileyebilecek çok çeşitli konularla ilgili kampanyalara, birliklere; katılabilmelerini sağlar. Ayrıca gelecekteki devlet politikalarının karar verme aşamalarında müzakere süreçlerine de katılabilirler. İhmal ve önyargılarla mücadele Bu hastalık hakkında ayrıntılı bilgi sahibi olması gerekenler sadece bipolar bozukluk hastaları değildir. Toplumun büyük kesimi bu hastalıktan haberdar değildir. Bu da yanlış inanışlara, önyargılara ve kötüye kullanıma yol açabilir. Pek çok destek grubu farkındalığı artıran eğitim kampanyaları ve girişimlerle bu ihmale çareler aramaktadırlar. Size destek olacak, kılavuzluk edecek ya da samimi bir şekilde ilgi gösterecek çok sayıda farklı destek grupları ve kuruluşları bulunmaktadır. Bu destek ve bilgilendirme kaynakları 13. bölümde belirtilmiştir. Deniz’in görüşü Destek grubuna katılınca yalnız olmadığımı hissetmeye başladım. Tecrübelerimi, yaşadıklarımı paylaşıyordum ve diğer insanlardan bir sürü şey öğreniyordum. Birbirine benzer deneyimleri paylaşmak grupta bir arkadaşlık bağı oluşturuyordu ve bu da bipolar bozuklukla yaşamanın ne demek olduğunu bilen ve anlayan insanlarda iyileştirici bir etki yaratıyordu. Destek grupları sığınılacak bir liman gibidirler. Burada insanlar kendileri gibi insanlarla kendilerininkine benzer tecrübelerini paylaşabiliyor. Herkes yıkıcı bir mani döneminin ve korkunç derin bir depresyon döneminin ne demek olduğunu biliyor. Sıklıkla konuştuğunuz kişilerin siz daha cümleyi bitirmeden sizin ne demek istediğinizi anladığını görürsünüz. Destek grubu benim problemlerimi ve korkularımı açık yüreklilikle anlatabildiğim tek yerdir. Diğerlerinin beni anladığını ve anlattığım her şeyin gizli kalacağını biliyorum. Bu da bana güç veriyor ve hayatımı tamamen değiştirebilecek yıkıcı bir dönemden sonra bile sonra tekrar umudumu kazanmamı sağlıyor. Ayrıca grupta gönüllü olarak çalışmaya başlamıştım ve bu da oldukça tatmin ediciydi. Kendi yeteneklerime olan güvenimi tekrar kazanmama ve yaşamımı yeniden düzenleyecek cesareti kendimde bulmama yardımcı oldu. Hastalıkla başa çıkmama yardımcı birtakım değişiklikler yapabildim ve gruba deneyimlerimi aktardım. Çektiğim acıları, diğerlerinin de aynı sorunlarla yüzleşmesine yardım ederek, olumlu bir hale dönüştürebiliyordum. Dışarıdaki insanlar depresyonun ya da maninin ne demek olduğunu her zaman anlamayabiliyorlar. Grupta ise herkes bunu biliyor ve bunun da benim iyileşmeme büyük yardımı oldu. 43 44 8. Bölüm Psikoeğitim Tipik bir psikoeğitim programı aşağıdakilere benzer konular içerir: Manik ve depresif dönemlerin nedenlerinin ve bunları tetikleyen sebeplerin tanınması Mani ve depresyonun erken belirtilerinin saptanması Durumunuz hakkında ne kadar bilgi sahibi olursanız, durumunuzu kontrol altına almak da o kadar kolay olur. Psikoeğitim bu prensibi benimseyen, belirtilerinizin şiddetinin ve sıklığının azaltılması için düzenlenen bilgilerin deneyimli bir psikoterapist tarafından aktarıldığı, açıkça tanımlanmış teröpatik bir programdır. Psikoeğitim bütüncül tedavi planınızın bir parçası olmalıdır. Hastalığınız ve tedavisi hakkında daha fazla bilgi sahibi olmanızı, bunları daha iyi anlamanızı sağlayacak ve hastalıkla daha etkili bir şekilde başa çıkmanıza yardım edecektir. Ayrıca ilaç tedavinize uyumunuzu da artıracaktır. Erken belirtilerin ilerleyip hastalığın ortaya çıkmasına engel olma stratejilerinin geliştirilmesi Durumun gidişinin gösterilmesi için duygudurum günlüklerinin nasıl kullanılacağının öğrenilmesi İlaç tedavisinin uygulanışı Yan etkilerin nasıl anlaşılacağı ve bunlara karşı ne yapılacağının öğrenilmesi Gebelik ve genetik danışmanlık İlaç tedavisinin kesilmesinin riskleri Alkol ve madde kullanımından kaçınmaya yardım etme Birçok insan psikoeğitim sırasında sadece açıklamalardan değil, aynı zamandada sürecin kendisinde çok şey öğrendiklerini belirtmişlerdir. Günlük yaşam rutinlerinin oluşturulmasına yardım etme Psikoeğitim farklı yollarla sunulabilmektedir. Terapistle birebir görüşmeler, bakım verenler ve aile bireyleri için özel oturumlar, bipolar bozukluk pek çok kişinin katıldığı grup oturumları ve hastalarla birlikte ailelerin de katıldığı karma grupların oturumları bunlardandır. Stresle nasıl baş edileceği Psikoeğitim süreci aylar hatta yıllar sürebilen oturumlar serisi şeklinde olmalıdır. Bilgi en dengeli olduğunuz dönemde, onu en iyi özümseyebileceğiniz zaman verildiğinde daha etkilidir. Uyku problemleriyle başa çıkılmasına yardım etme-aşırı uyuma ya da yetersiz uyku Problem çözmeye yardımcı olma Aile odaklı psikoeğitim ayrıca bipolar bozukluklu hastaya bakım sırasında gelişebilecek finansal, sosyal ve psikolojik sorunların çözümleriyle de ilgilenir. Psikoeğitim servislerine yakınınızdaki psikolojik eğitim koordinatörleriyle iletişime geçerek, ruh sağılığı merkezlerine ya da aile hekiminize başvurarak ya da ruh sağlığı destek grupları kanalıyla erişebilirsiniz. 45 46 9.Bölüm Kişisel ilişkileri yönetme Sınırlarınızı çizin—yakınınızdakilere onlardan ne istediğinizi ve en önemlisi de ne istemediğinizi anlatın Yakın arkadaşlarınıza ve ailenize güvenmeye çalışın. Onların sizin için en iyisini istediklerini bilin Utanmayın—bipolar bozukluk sizin hatanız değildir ‘ Yeter, yeter ağladıklarım; artık doymuşum Fecre, aya, güneşe; hepsi acı, boş, dipsiz’ Bipolar bozukluğu olan başka hastalardan öğrenin—bipolar bozukluk destek grupları bunun için var ve size yardım edebilirler Arthur Rimbaud (Fransız şair. 1854 -1891) Bipolar bozuklukla yaşamak kolay değildir. İlişkilerde kopma ve parçalanmalara neden olabilecek dayanılmaz sorunlara sebep olabilir. Eğer manik ya da depresif bir dönemin ortasındaysanız aile ilişkilerinin ve diğer ilişkilerinizin zarar gördüğünü fark edemeyecek durumda olabilirisiniz. Sonrasında düzelmeye başladığınızda etrafınızda kimsenin kalmamış olduğunu görebilirsiniz. Bipolar bozukluklu birine bakım verirken arkadaşlarınız, meslektaşlarınız ve ailenizle olan ilişkilerinizde zorluklarla karşı karşıya kalabilirsiniz. Bunlar öyle zamanlardır ki, gerçek arkadaşlarınızın kimler olduğunu anlarsınız. Bazen arkadaşınız sandığınız kişilerin yavaşça sizden uzaklaştıklarını fark edersiniz. Hatta aile bireyleri bile uzak durabilirler. Yakın ilişkilerinizdeki gerginlikler su üstüne çıkabilir. Bu ve buna benzer soruların hiç de kolay yanıtları yoktur. Ancak bunları kolaylaştırabilecek bazı pratik adımlar bulunmaktadır. Bipolar bozuklukla ilgili daha fazla şey öğrenin ve arkadaşlarınıza ve ailenize bunları anlatın—ne olduğunu anlarlarsa sizin davranışlarınıza karşı daha anlayışlı olurlar Konuşun—her şey çok zor olsa bile sizi sevenler ve siz iletişimi kesmeyin. Dürüst olun—korkularınız, umutlarınız ve gelecek planlarınız hakkında 47 48 10. Bölüm Genel sağlık Elif’in görüşü Gökhan’ın görüşü Kocam Gökhan 30 yıl öncesinde evlendiğimizden beri bipolar bozukluk hastası. Her zaman mükemmel bir şekilde bununla başa çıkmıştır. İlaçlarını düzenli kullanmıştır, tempolu bir işte çalışır, ve iki çocuğumuzu yetiştirmemizde katkı sağlamıştır. Fakat geçen sene emekli olmasıyla her şey değişti. İlaçlarını içmeyi bıraktı, çok öfkeliydi ve saçma planlar yapmaya, ihtiyacımız olmayan şeyler satın almaya başladı. Sonunda evden çıktı. Onun için çok endişelendim ve onu çok özledim. Ailesi olarak Gökhan’ın psikiyatri yardım ekibinden oldukça fazla fayda sağlayacağından emindik. Ama bazen ‘Ya ben ne olacağım? Bana kim destek olacak?’ diye endişelenirdim. Yerel bir bakım verenler grubuyla temasa geçtim. Birileriyle konuşmak, yaşadıklarımı paylaşmak muazzam bir yardım oldu ve olanların benim hatam olmadığını anlamamı sağladı. Yavaş yavaş ikna çabalarıyla Gökhan’ı eve dönmeye razı ettim. Onu tekrar bizimle birlikte görmek çok güzel. Her şey hala zor belki ama iyiye gidiyor. Emekli olduğumda; bunun çok güzel olduğunu, artık hayatımı her zaman istediğim gibi yaşayabileceğimi düşündüm. Daha hızlı bir araba aldım, daha pahalı bir eve taşındım, piyano çalmayı öğrenmeye karar verdim ve golf klubüne üye oldum. 6 ay sonra kendimi yalnız yaşarken buldum; kullanılmamış spor malzemeleri ve hiç çalmadığım, hatta bunun için çaba bile harcamadığım bir piyano ile birlikteydim. İtiraf etmeliyim ki dipteydim. Her şey iç karartıcı görünmeye başlamıştı. İyi ki ailem son derece destekleyiciydi. Evi terk ettiğimde kızlarımın gözleri benim üzerimdeydi ve doktorumla temas halinde olup olmadığımı kontrol ediyorlardı. Sonra, ben depresyona girdiğimde karım yanıma geldi ve uygun şekilde beslendiğimden emin olmaya çalışıyordu. Karım daha da sık ziyaret etmeye başlayınca, en sonunda geri dönmeye karar verdim. Artık kendimi daha iyi hissediyorum. Yol açtığım bu durumdan dolayı oldukça utanıyorum ve bana yardım eden herkese teşekkür ediyorum. ‘ Yaşamayı seviyorum. Bazen çılgınca, çaresizce aniden kendimi çok mutsuz hissediyorum, acılar içinde kıvranıyorum, ama bununla birlikte biliyorum ki hala yaşıyor olmak ne büyük bir şeydir’ Agatha Christie (İngiliz polisiye yazarı. 1890-1976) Bipolar bozukluk hastalarının birçoğu ruh sağlıkları ile olduğu kadar fiziksel sağlıkları ile de uğraşırlar. Bunun birçok farklı sebebi bulunmaktadır. Bipolar bozukluğun belirtileri sağlıklı ve dengeli bir yaşamı zorlaştırır ve sigara, alkol ve uyuşturu madde kullanımı gibi bazı sağlığa zararlı alışkanlıkları tetikleyebilir. Ayrıca bipolar bozukluğun tedavisi için kullanılan ilaçların bazı yan etkileri de genel sağlığı bozucu sonuçlara yol açabilir. Ve bipolar bozukluğun başka birtakım fiziksel ve ruhsal hastalıklarla (ek hastalık) birlikte görülme olasılığı vardır. Her ne kadar bu rehberin amacı sizin hayatınızı nasıl sağlıklı yaşayacağınızı anlatmak değilse de –ne kadar egzersiz yapacağınıza, ne yiyeceğinize siz kendiniz karar verebilirsiniz- bipolar bozuklukla başa çıkmada genel sağlığınıza dikkat etmenizin faydalarını vurgulamaya değer. Bunlar: Diyet Bipolar bozukluğunuz olsa da olmasa da sağlıklı beslenmeye dikkat etmelisiniz. Özellikle bazı tedaviler bipolar bozukluklu hastalarda fazla kilo alımı ve obesite riskini yükseltebilmektedirler. Bu nedenle; az yağlı yemekler, taze sebzeler, yağlı balıklar, ve tüm hububatlar önerilmektedir. 49 50 Fiziksel egzersiz Uyku Fiziksel egzersiz programları sadece kilonuzu kontrol etmekle kalmaz, aynı zamanda ruhsal sağlığınızı da iyileştirir. Egzersiz sırasında ruhsal durumunuzu düzelten hormonların salgılandığı bilinmektedir. Egzersiz yaşamınızda sağlıklı bir alışkanlık olacak ve uyku kalitenizi yükseltecektir. Bipolar bozuklukta sağlıklı uyku çok önemlidir. Az uyku manik dönemi tetikleyebilirken, fazla uyku depresyon döneminin erken belirtisi olabilir. Güzel bir gece uykusu için bazı küçük tavsiyeler şunlardır: Yatağa yatışınızı bir düzene sokun Her gece aynı saatte yatağa girin Her sabah aynı saatte kalkın Yatmadan önce çay, kahve, kola gibi içeceklerden sakının Alkol kullanmayın Fiziksel egzersiz yapın Yatmadan önce ılık bir şeyler için Rahatlatıcı müzikler ve meditasyon gibi teknikler deneyin Sizi uykusuz bırakan endişelerinizi tanımlayın ve üzerine gidin Diş temizliği Bipolar bozukluğu olan kimselerde diş sağlığı problemleri oldukça sık görülmektedir. Bu ilaç tedavisi yüzünden ağzın kurumasından ya da depresyon dönemlerinde görülen ihmalden kaynaklanıyor olabilir. Bu yüzden diş hekiminize tedaviniz hakkında bilgi vermeli ve ağız sağlığınız konusunda onun tavsiyelerine göre hareket etmelisiniz. İçki alışkanlığı Aşırı miktarda içki içmek depresyon ya da mani dönemlerini tetikleyici olabilmektedir. Ayrıca alkolizm ve bipolar bozukluk arasında güçlü bir ilişki bulunmaktadır. Bu yüzden alkol kullanımı ya sonlandırılmalı ya da en az düzeye çekilmelidir. 51 52 11. Bölüm Sigara kullanımı Sigara içmek bipolar bozuklukla ilgili şikayetlerinizi arttırmaz ama bipolar bozukluk bulguları yüzünden normale göre daha fazla sigara içiyor olabilirsiniz. Bu yüzden en güzeli mümkünse sigara içmemektir. Haplar Esrar, ekstazi ve kokain gibi uyuşturucuların hepsi bipolar dönemleri tetikleyebilmekte ve ilaç tedavinize engel olabilmektedir. Kontrol altına alma ‘ Geleceğin en güzel tarafı, bir gün gelmesidir.’ Abraham Lincoln (Amerikalı politikacı . 1809-1865) Eşlik eden durumlar Bipolar bozukluğu olan kimselerde aynı zamanda sıklıkla anksiyete, sosyal fobi ya da panik bozukluk gibi diğer ruhsal sorunlar görülebilmektedir. Ayrıca tiroid bozuklukları, kalp sorunları, şeker hastalığı gibi bazı fiziksel hastalıklar da görülebilmektedir. Bütün bu diğer eşlik eden hastalıkların kontrol altına alınması ve tedavinin tüm bunlar hesaba katılarak düzenlenmesi oldukça önemlidir. Damgalanma ve Tecrit Bipolar bozukluk hastalarını ve yakınlarını etkileyen, hastalık ve hastalarla ile ilgili birçok bilgi eksikliği ve önyargılar bulunmaktadır. Bütün bunlar bazı sıkıntılı durumlara neden olabilmekte, bazen kişilerin dışlanmasına ve yabancılaştırılmasına yol açabilmektedir. Hastalığınız hakkında ne kadar fazla şey öğrenirseniz, damgalanmaya karşı daha donanımlı bir şekilde mücadele edebilirsiniz. Eğer genel sağlığınızla ilgili herhangi bir şüpheniz ve ya sorununuz varsa sağlık ekibinizle bunları mutlaka paylaşın. 53 54 Hastalığınız iyileşmeye başladığında siz de hayatınızı yeniden kontrol altına almak isteyeceksiniz. Bu kontrol sizi özgürleştireceğinden ve durumunuzu korumak için kuytu bir köşeye çekilmenizi sağlayacağından iyileşme sürecinizin önemli bir parçasıdır. Bipolar bozukluk hayatın her noktasına nüfuz ettiği için önünüzde almanız gereken bazı zor kararlar olabilir. Örneğin: Aile yaşamı Çocuklarıma ne söylemeliyim? – bu herkes için zor bir karardır. Ancak bipolar bozukluğun hiç kimsenin, hakkında konuşmadığı bir sır haline gelmemesi önemlidir. Çocuklar doğal olarak bazı cevaplar isterler ve almadıkları zaman kendi cevaplarını kendileri bulurlar. Kimse çocuklarınızı sizden daha iyi tanıyamaz. Bu nedenle onlara neyi ne zaman söyleyeceğinize karar vermelisiniz. Destek grubundan birileri ile konuşmak bu konuda size yardımcı olabilir. Aile planlaması Bipolar bozuklukta kullanılan bazı ilaçlar hamile kadınlarda kullanılmamalıdır. Bu nedenle eğer gebe kalmayı planlıyorsanız, bunu doktorunuzla konuşmalısınız. Çocuk planlamadan önce eşinizle gözden geçirmeniz gereken bazı önemli konular bulunmaktadır: çocuğun taşıyabileceği bazı genetik riskler; çocukla nasıl başa çıkacağınız; hastalığın gebelik esnasında ya da doğumdan sonra tekrarlama riski gibi. Bunlar hiç de kolay sorular değildir. Ama doktorunuzdan edineceğiniz bilgilerle siz ve eşiniz için bu soruları cevaplamak daha da kolaylaşmış olur. Eğer bu haklardan yararlanmak isterseniz; işyerinizdeki insan kaynakları bölümü, meslek birliğiniz, insan hakları örgütleri, destek grupları gibi size yardım ve kılavuzluk edebilecek birçok kaynak bulunmaktadır. Parasal planlama ve hukuki konular Durumunuz çalışma yetinizi sınırlıyorsa, yardım almaya hak kazanabilirsiniz. Bazen manik dönemdeyken yaptığınız anormal davranışların-gücünüzün yetmeyeceği miktarlarda para harcamak gibi- yasal sonuçları olabilir. Çıkarlarınız ve yasal haklarınız ile ilgili bilgiyi sağlık ekibinizden, örgütlerden ve destek gruplarından edinebilirsiniz. İleriye yönelik planlar Kriz anında bile hayatınızı kontrol altında tutabilmeniz için, önceden herhangi bir kriz durumunda uygulanmasını istediğiniz yazılı bir plan oluşturmalısınız. Örneğin; eğer manik dönemlerinizde pahalı alışverişler yapmaya meyilli olduğunuzu biliyorsanız, bir aile üyenize banka kartlarınıza el koyabilmesi için yetki verebilirsiniz. Almak ve ya sakınmak isteyeceğiniz tedaviler olabilir. Ya da hastaneye kaldırılırsanız haber verilmesini istediğiniz kişiler olabilir. Bu “ileriye yönelik planlar” ı sayfa 77’deki gibi bir karta kaydedebilirsiniz. Ya da bunları söylerken videonuzu çekebilirsiniz. Böylece bu yönergeleri kendiniz verdiğinizden emin olursunuz. İş yaşamı Bipolar bozukluğu olan birçok kişi normal bir şekilde çalışmaya devam etmektedir. Diğerleri iş hayatlarını kendi koşullarına daha uygun bir hale getirmeye çalışırlar. Daha az stresli bir pozisyonda çalışmak, çalışma saatlerini azaltmak, gece çalışmamak ya da yapılacak işi paylaştırmak gibi seçenekler olabilir. Bazı işverenler bu gibi düzenlemeleri daha anlayışla karşılayabilmektedirler. Bununla birlikte; bir çalışan olarak ulusal ve uluslararası yasalar önünde işyerindeki ayrımcılığa karşı koruma altındasınız. 55 56 12. Bölüm Bipolar bozukluk hastası olan birini desteklemek ‘ Acının fazlası güldürür, neşenin fazlası ağlatır.’ William Blake (İngiliz şair ve sanatçı. 1757-1827) Davranış sorunları olduğu dönemlerde bile yakınınızla iletişim yollarını açık tutun. Bu durumun her zaman değerini bilmeyebilirler ama emin olun bir gün anlayacaklardır. Yinelemenin uyarıcı belirtileri hakkında bilgi edinin. Yakınınızla birlikte kriz zamanlarında uygulanmak üzere bir “gelecek planı” oluşturun ki her ikiniz de böyle zamanlarda ne yapılması gerektiğini bilin. Yakınınızın takvimlerle, günlüklerle ve diğer yardımcı araçlarla hayatını düzenlemesine yardımcı olun. Yakınınızın tedavisini aksatıp aksatmadığını nazik bir şekilde kontrol edin. Aksatıyorsa neden aksattığını anlamaya çalışın. İntiharın uyarıcı bulgularını (bkz sayfa 60) öğrenin. Yakınınızın böyle bir tehlike içinde olduğunu hissederseniz acilen sağlık ekibiyle iletişime geçin. “Neden bunlar bizim başımıza gelmek zorundaydı?” sorusu, zaman zaman yakınları bipolar bozukluktan etkilenmiş birçok insan tarafından haklı olarak sorulan bir sorudur. Bipolar bozukluk hasta kimseler için kişisel bir trajedi değildir. Yakınlarındaki herkes için de oldukça rahatsız edici bir durumdur. Ebeveynler, çocuklar, eşler ve arkadaşların tümü kendilerini hazırlıklı olmadıkları bir durumun ortasında bulabilirler. Hasta yakınları zaman zaman zorluklar yaşasalar da, hastaların yaşamlarını yeniden düzenlemelerine destek olur, en kötü zamanlarında onlara yardım ederler. Ayrıca önemli bir nokta da ailede bipolar bozukluk hastası birisinin olması aile hayatının güzelliklerini yaşayamayacağınız anlamına gelmez. Aşağıda günlük yaşamınızdan mahrum kalmadan yakınlarınıza hastalıkları sırasında yardımcı olmak için yapabileceğiniz birkaç şey belirtilmiştir: Bipolar bozukluk hakkında öğrenebileceğiniz kadar çok şey öğrenin—ne kadar öğrenirseniz kendinizi o kadar daha az çaresiz hissedersiniz 57 Sorumluluğu gereğinden fazla yüklenmeyin – yakınınız mümkün olduğunca bağımsız yaşaması konusunda cesaretlendirilmelidir. Sorumluluğun altında kalmayın- kendinizin de bir hayatı olduğunu unutmayın. Ayrıca diğer aile bireylerini de ihmal etmeyin. Onların da sizin ilgi ve sevginize ihtiyaçları vardır Sorulabilecek sorular Birçok aile üyesi ve bakımverenler sevdiklerinin tedavisini yürüten ruh sağlığı ekibi ile yakın temas içindedir. Bu ekip bilgi ve tavsiye almak için iyi bir kaynaktır. Burada onlara sorabileceğiniz bazı sorular bulunmaktadır: Bipolar bozukluk hakkında daha fazla bilgiye nereden ulaşabiliriz? Yardım etmek için neler yapabiliriz? Yakınımızın tedavisi hakkında bilgi verir misiniz? Bölgenizdeki yerel destek gruplarını ve kuruluşlarını araştırın. Nereden aile terapisi alabiliriz? Deneyimlerinizi paylaşmak ve karşılıklı destek sağlamak için bakım verenler grubuna ya da aile ağlarına katılın. Bakımveren destek grubu önerebilir misiniz? İnternet üzerindeki destek gruplarını ve aile üyeleri forumlarını araştırın. Birçoklarının sizinkine benzer hikayeleri ve deneyimleri bulunmaktadır. Biz tükendik. Geçici hasta bakımını yaptırabileceğimiz birilerini nasıl ayarlayabiliriz? Parasal konularda desteğe ihtiyacımız olursa buna nasıl ulaşabiliriz? 58 İntihar riskini azaltabilecek tedbirler şunları içerir: Kriz ya da tekrarlama durumunu engellemek için yapabileceğimiz bir şey var mı? Sizin ve ailenizin/yakın arkadaşlarınızın intiharın uyarıcı bulgularını bildiğinden emin olun (bkz tablo 4) Hastalığın kriz durumuna hazırlık için ne yapabiliriz? Kriz veya tekrarlama durumunda ne yapmalıyız? Kriz veya tekrarlama durumunda kiminle irtibata geçmeliyiz? Yakınınızın intihar hakkındaki fikirlerini konuşmaktan korkmayın—intihar hakkında konuşmak onu gerçekleştirmesi riskini artırmaz Yakınımızın tedavisi hakkında sizinle doğrudan irtibata geçebilir miyiz? Acil durumda kimi arayacağınızı bilin. Yakınınızı telefonla yardım isteme konusunda ikna etmeye çalışın Hastaneye zorunlu yatış ve/ve ya tedavi için yapılacaklar Çevresini değiştirmeyi önerin—yürüyüşe çıkmak, bir arkadaşı ziyaret etmek ya da en azından başka bir odaya geçmek gibi Açıkçası yakınınızın zorla hastaneye yatırılması ile sonuçlanacak bir karar vermek hiç de kolay değildir. Bu hem sizde hem de yakınınızda gerginliğe neden olur ve hatta ilişkinizi bozabilir. Geleceği planlayın—yakınınızla birlikte bir “yaşama planı” yazın. Bu şunları içerebilir: Sağlık ekibinin iletişim numaraları Arkadaşların ve ailenin iletişim bilgileri Tıbbi tanı (eğer birden fazlaysa tanılar) Kullanılmakta olan tedaviyle ilgili bilgiler Zorunlu yatış emri ile alıkonmuş kişilerin hakları Avrupa insan hakları beyannamesinin 5. ve 6. Maddesi tarafından korunmaktadır. Bu maddeler itiraz hakkı, kanuni temsilciliğe erişme hakkı ve bu alıkonulmanın nedenleriyle ilgili bilgilendirilme hakkını kapsamaktadır. Yakınınızın almak istemediği tıbbi tedavi Sağlık sigortası bilgileri Acil yardım hattının numarası İntihar etme riskini ele alma İntiharın uyarıcı bulguları Ancak öyle zamanlar olur ki yakınınız kendi sağlığı ile ilgili önemli kararları alamaz hale gelir. Durumu, kendisinin ve çevresindekilerin güvenliğini tehlikeye atacak kadar kötüleşebilir. Bu gibi durumlarda hastanın zorla hastaneye yatırılması uygun olabilir. Zorunlu yatış/tedavi emri/talebi ile ilgili yasal süreçler için sağlık ekibinizden, kaymakamlıktan ve destek gruplarından bilgi alabilirsiniz. Pek çok bipolar bozukluk hastasının tatmin edici, üretken ve uzun hayatlar yaşıyor olması, bu hastalığın kötü sonuçlara yol açamayacağı anlamına gelmez. İntihar da bütün bunların en kötüsüdür. Sorumsuz ve tehlikeli davranışlar (artık ölmekten korkmuyormuş gibi) Ölme isteğinden bahsetme Umutsuz hissetme İntihar riskini azaltmaya yönelik bakım verenlerin yapabileceği pek çok şey varken, ne yazık ki bazıları engellenememektedir. Bu yüzden en kötüsü gerçekleştiğinde bile şunu unutmayın: BU SİZİN HATANIZ DEĞİL. Yakınınızdaki birini kaybetmenin verdiği o derin acıyı yaşarken bir de buna suçluluk duygusunu eklemeyin. Yardıma muhtaç hissetme Kendini ailesi ve arkadaşlarına yük oluyormuş gibi hissetme Çok fazla alkol kullanımı ve/veya madde kötüye kullanımı Sosyal içe çekilme (yatak odasının kapısının sürekli kapalı olması) TABLO 4 Ölüm için hazırlık planları yapma (parasal durumları düzenleme, mal varlığını bağışlamak) 59 İntihar notu yazmak 60 13. Bölüm İleri destek Ulusal gruplar Bipolar Yaşam Derneği: Uluslar arası gruplar Avrupa ruh sağlığı hastaları aileleri birliği federasyonu (EUFAMI) EUFAMI tüm Avrupa’daki ruh sağlığı hastaları aileleri destek birliklerinin temsilci kuruluşudur. EUFAMI şiddetli akıl hastalıklarından etkilenen ailelerin ve bakımverenlerin huzuru ve çıkarlarını geliştirmeye çalışır. Avrupa ulusal ya da yerel aile birlikleri hakkındaki bilgilere internet sitesinden ulaşabilirsiniz. www.eufami.org GAMIAN-Avrupa: Avrupa çapında hastaların yürüttüğü ruhsal hastalıklardan etkilenmiş kişilerin çıkarlarını temsil eden ve haklarını savunan bir kurumdur. Bipolar bozukluğun (Manik Depresif Hastalık ) tanınması, hastaların yaşam kalitesini ve tedavinin başarısını arttırmak, bipolar hastalar ve yakınlarının bu hastalık konusundaki bilgi ve hastalıkla başa çıkma becerilerini artırmak, toplumun bipolar bozuklukla ilgili farkındalık ve bilgi düzeyini artırmak, bu hastalık konusundaki yanlış inançlar, yaftalama, ayrımcılık ve dışlama eğilimlerini düzeltmek, bipolar bozukluklarla ilgili ulusal ruh sağlığı, politikaları ve yasal düzenlemelerin geliştirilmesine katkıda bulunmak amacıyla 2007 ’de İstanbul Tıp Fakültesi Psikiyatri A.D., Duygudurum Bozuklukları Biriminin katkılarıyla kurulmuştur. Dernek internet üzerinden bilgi paylaşımı, forum etkinlikleri yapmakta ve aralıklı olarak uzmanların konuşmacı olarak katıldığı bilgilendirme toplantıları düzenlemektedir. www.bipolaryasam.org Lityum Derneği: Dokuz Eylül Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı işbirliği ile kurulmuştur. www.lityumdernegi.org www.gamian.eu Dünya ruh sağlığı federasyonu: Ruh sağlığını geliştirmek için kurulan uluslar arası organizasyon. www.wfmh.org 61 62 Ayrılabilir Kaynaklar Adınız: ......…….......………………………………… İrtibat numaraları Acil durumda ulaşılacaklar İsim İsim Adres Adres Telefon Telefon Cep telefonu Cep telefonu Doktor İsim Adres Telefon Cep telefonu 63 Tercih Edilen Hastane Tercih Edilen İkinci Hastane İsim İsim Adres Adres İletişim kurulacak kişi İletişim kurulacak kişi Telefon Telefon 64 Doktorunuza sorabileceğiniz sorular Sizce neden benim bipolar bozukluğum var? Daha sonra ne olacak? İleri tetkiklere ihtiyaç var mı? Bir uzmana yönlendirilmeli miyim? Bilgi edinebileceğim internet siteleri ya da yerel destek grupları önerebilir misiniz? Hangi tedaviyi önerirsiniz, ve neden? Bu tedavi nasıl yardımcı olacak? Tedavinin yan etkileri var mı? Bu tedavi işe yaramazsa ne olacak? Psikoterapiye ihtiyacım var mı? Acil bir durumda kiminle iletişime geçeceğim? Aile üyelerinin ve bakım verenlerin sorabileceği sorular Bipolar bozukluk hakkında daha fazla bilgiye nereden ulaşabiliriz? Yardım etmek için neler yapabiliriz? Yakınımızın tedavisi hakkında bilgi verir misiniz? Nereden aile terapisi alabiliriz? Bakımveren destek grubu önerebilir misiniz? Parasal konularda desteğe ihtiyacımız olursa buna nasıl ulaşabiliriz? Biz tükendik. Bir süreliğine bakımı sağlayabilecek kurum/kişiyi nasıl ayarlayabiliriz? Kriz ya da tekrarlama durumunu engellemek için yapabileceğimiz bir şey var mı? Hastalığın kriz durumuna hazırlık için ne yapabiliriz? Kriz ve ya tekrarlama durumunda ne yapmalıyız? Kriz ve ya tekrarlama durumunda kiminle irtibata geçmeliyiz? Yakınımızın tedavisi hakkında sizinle doğrudan irtibata geçebilir miyiz? 65 66 Kriz durumunda: Kişisel Bilgiler İsim Polis ve sosyal çalışmacılara öneriler İsmim ...................................................... Adres Telefon Bipolar .................................................... Bozukluk hastasıyım. Lütfen temasa geçin: İsim Hareketlerimin kontrolünü kaybettiğim zamanlar olabiliyor. Adres Telefon Cep telefonu Bu gibi durumlarda: Lütfen bana sakin bir şekilde yaklaşın. Bağırmayın. Doktor Sağlık güvencesi Kan grubu İlaç tedavisi Diğer detaylar Beni ......................................................... şeklinde çağırın. Açık bir şekilde konuşun ve olacakları açıklayın. Eğer anlamazsam, lütfen tekrar edin. Lütfen en kısa sürede ismini verdiğim refakatçime haber verin. Teşekkür ederim. 67 *Pieter Overduin tarafından geliştirilen Kriz Kartından uyarlanmıştır. 68 Duygudurum günlüğü İsim Hergünki duygudurumunuzu en iyi tanımlayan daireyi doldurun. Her günün sonunda birkaç dakika bunları not edin. Bir dahaki randevunuzda da doktorunuzla bunları gözden geçirin. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o Şiddetli: (odaklanamıyorum: diğerleri bana kızıyor, benden usanıyor) o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o Orta: (bir şeyler yapmaya başlıyorum ama bitiremiyorum: daha çok enerjim var ve uyku ihtiyacım azaldı) o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o Hafif: (daha sosyal ve konuşkanım: kendimi daha üretken hissediyorum) o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o Normal ruh hali (kendimi manik ya da depresif hissetmiyorum) o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o Hafif: (kendimi hafif yorgun ve mutsuz hissediyorum: işleri güzelce yapabiliyorum) o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o Orta: (hiçbirşeyle ilgilenemiyorum: bir şeyler yapmak için ekstra gayret göstermem gerekiyor) o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o Çok Şiddetli: (içime kapandım: işten/okuldan geri kaldım) o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o Şiddetli: (hiçbirşey yapamıyorum ya da intihar düşüncelerim var: ailem ve arkadaşlarım tıbbi yardım almam konusunda ısrar ediyorlar) o o o o o o o o o o o o o o o o o o o 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Depresyon Günler Yıl Çok Şiddetli: (kontrolümü kaybetmiş gibi hissediyorum: ailem ve arkadaşlarım tıbbi yardım almam konusunda ısrar ediyorlar) Manik Duygudurumunuzu puanlayın Ay 29 30 31 o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Bugün önemli bir şey oldu mu? İlaçlarınızı kullandınız mı? İlaçların isimleri Günlük dozları Günler Günde kaç tane kullanılacağı Dün gece kaç saat uyudunuz? Kadınlar için: Adetinizin kaçıncı günü? 69 * Leverich GS, Post RM: NIMH-LCM Self/PROSPECTIVE Ratings: The LCM-S/P™. LCM-SP Version 2-02’den uyarlanmıştır. 71 İntiharın uyarıcı bulguları Duygudurum günlüğü Sorumsuz ve tehlikeli davranışlar (artık ölmekten korkmuyormuş gibi) Ölme isteğinden bahsetme Umutsuz hissetme Yardıma muhtaç hissetme Kendini ailesi ve arkadaşlarına yük oluyormuş gibi hissetme Çok fazla alkol kullanımı ve/veya madde kötüye kullanımı Sosyal içe çekilme (yatak odasının kapısının sürekli kapalı olması) Ölüm için hazırlık planları yapma (parasal durumları düzenleme, mal varlığını bağışlamak) İntihar notu yazmak 72 73 Belirtiler ve Uyarıcı İşaretler Mani belirtileri Kendine güven artışı Yargılamanın bozulması Ü zgün, sıkıntılı ya da boş hissetme Gergin ya da ani hareketler T üm ya da neredeyse tüm etkinliklere karşı ilgi ve isteğin kaybolması Uyku ihtiyacının azalması Baş etme güçlükleri Enerji artışı İyi düşünememek-unutkan olmak, düşüncenin yavaşlaması İritabilite(kavgacılık, sinirlilik) Aşırı para harcama B ecerileri ile ilgili gerçekdışı inanışlar Libido (cinsel dürtü) artışı K onuşma hızı ve içeriğinde normale göre artış Yabancılarla tartışmaya başlama Ö fori (aşırı coşku), hayalperest ve hiç olmadığı kadar iyi hissetme U ykuya dalmakta güçlük ve erken uynmak U yku artışı. Tüm günü yatakta geçirmek Belirgin kilo arştı ya da kaybı Artmış ya da azalmış iştah Enerji yoksunluğu Çoğu zaman yorgun hissetme Ç ok gülme (komik olmayan şeylere bile) A şırı endişelenme ve tükenmiş hissetme P ek çok yeni ve heyecan verici fikirlere sahip olma Fiziksel sağlığın bozulması Bir düşünceden diğerine atlama D ış görünüşünü ihmal etmektuhaf ya da uygunsuz giyinmek Odaklanma güçlüğü (konsantrasyon kaybı) K işisel bakımını, temizliğini ihmal etmek Düşünmeden hızlı kararlar verme G ünlük rutin işleri yapmakta yetersizlik Pek çok değişiklik ve plan yapma G eceleri geç saatlerde diğerlerini telefonla arama Ç ok fazla alkol tüketme ya da ilaç kötüye kullanma 74 Depresyon Belirtileri İntihar düşünceleri Odaklanamama-kitap okumada güçlük, TV bile izleyememe 75 Önceden Talimat Örnek Bir kriz anında, her zaman davranışlarım üzerinde tam kontrolümü sağlayamadığımı anlıyorum. Bu koşullar altında şunları yapmak üzere yetkiyi ..................................................... isimli kişiye bırakıyorum. Araba anahtarlarıma sahip çıkmak Banka kartlarıma sahip çıkmak Benim için kilit önemi olan sağlık ekibimle iletişime geçmek .......................................................... isimli kişnin şunları yapmamasını tercih ederim: Arkadaşlarımla iletişime geçmek İşverenimle iletişime geçmek Tercih ettiğim tedavi yöntemi şudur: Şununla tedavi edilmek istemiyorum: Şunlara alerjim var: 76 Pieter Overduin tarafından geliştirilen kriz tablosundan uyarlanmıştır. 77 Terimler Dizini Mani.Azalmış uyku gereksinimi, aşırı iyimser hisler, sosyal engellerin kalkması kaybı ile giden aşırı mutluluk ve enerji. Önceden talimat.Kriz ya da acil durumlarda yapılmasını istediğiniz planın önceden yazılı hale getirilmesi. Antidepresan. Depresyonun tedavisinde kullanılan ilaç grubu. Manik depresyon. Bipolar bozukluğun eski adlandırması. Karma epizod.Depresyon ve mani belirtilerinin birlikte görüldüğü dönem. Duygudurum Ruhsal dalgalanmaları önlemek ve tedavi etmek dengeleyicileri. için kullanılan ilaçlar. Psikoz.Gerçekle bağlantının kaybolduğu zihinsel bir durum. Sesler duyma ya da tuhaf inanışlara sahip olma görülebilir. Antipsikotik. Bipolar bozukluk gibi çeşitli ruhsal hastalıklarda kullanılan ilaç grubu. Atipik antipsikotikler.Bipolar bozukluk gibi çeşitli ruhsal hastalıklarda kullanılan yeni nesil antipsikotik ilaç grubu. Remisyon (İyileşme). Belirtilerin azaldığı ya da kaybolduğu dönem. Bipolar bozukluk 1.Depresyon ve en az bir mani döneminden oluşan bipolar bozukluk. Bipolar bozukluk 2.Şiddetli depresyon ve hafif mani (hipomani) dönemlerinden oluşan bipolar bozukluk, şiddetli mani dönemi yoktur. Relaps (Yineleme).Belirtisiz bir dönemden sonra belirtilerin tekrar ortaya çıkması. Tiroid bezi.Kan akımına hormon salgılayan boyundaki bir organ. Tremor. Titreme ya da sallanma. Tetikleyici faktör.Belirtilere neden olan ya da belirtileri yeniden ortaya çıkaran şeyler. Bakım veren.Hasta kişiye destek olan aile üyesi ya da arkadaş. Komorbid (Eşzamanlı) Diğerleriyle aynı zamanda görülen sağlık sorunu. sağlık sorunu. Depresyon.Enerji azalması, kötümserlik hissi, iştah azalması ve uyku düzeninin bozulmasıyla seyreden yoğun mutsuzluk hali. Epizod.Depresif, manik, hipomanik veya karma olabilen, belirtilerin tekrarladığı dönemler. Hipomani.Günlük aktiviteleri önemli ölçüde bozmayan, duygudurumun yükseldiği maninin daha hafif formu. 78 79 ‘Sağlık kitaplarını okurken dikkatli olun. Hatalı baskı yüzünden ölebilirsiniz.’ Mark Twain (Amerikan Yazar 1835-1910) Bristol-Myers Squibb Company işbirliği ile Otsuka Pharmaceutical Europe, Ltd. Tarafından yayınlanmıştır. Copyright © 2011 Bristol-Myers Squibb Company and Otsuka Pharmaceutical Europe, Ltd.
