ılahıyat fakültesı d. er g 1 s 1

ERCiYES ÜNiVERSiTESi
ll
•
•
ILAHIYAT FAKÜLTESI
•
•
D. ER G1S1
SAYI : 9
KAYSERİ -
1996
ARAP ATASÖZLERİ VE KUR'ANDAKi DARB-I MESELLER
~
.
. Selahattin YILMAZ*
'~Yrd.Doç.Dr.
Mesel Kelimesi lügatta şibih; delil, hüccet, bir şeyin sıfatı anlamlarına gelir.
ise, kabul görüp yafılan ve herkes tarafından kullanılarak meşhur olan sözlere
denir. Bunların yeri geldikçe kullanılmasına darb-ı mesel denir. Mesel kelimesinin çağulu
ise, emsilldir.l Bi?: Türkçede bunlara atasözleri demekteyiz.
Istılahta
Gelişmiş"dillerin dışında _kalan dillerde de atasözlerini görmekteyiz. Hemen hemen
hiçbir dil bundan him değildir. ilim ve medeniyyet yönünden birbirlerinden çok uzak
milletlerde d~ aynı tarzda mesellere rastlarız.2
·
.,
Mesellerin özelliği, veclz ve her devirde tazeliğini muhafaza etmiş olmasıdır.
Dillerde dolaşması, okumuş veya okumamış herkes tarafınd[ln kab OJ edilmiş olması onun
veclz oluşunun, tazeliğini muhafaza edişinin bir delilidir. Fariibl meseli, "okumuş veya
okumamış herkesin kabul ettiği ve her yerde söyl~d_iği bir sözdür" şeklinde tarif etmekte ve
sözüne devamla "mesel, hikmetli sözün en bellğ alanıdır. Çünkü insanlar tazeliğini ·
korumayan, nefasette zirveye ulaşmayan hiçbir söze iltifat etmezler" demektedir.· Ebu
-· -Cumliuriye't ·lJh(v~rsitesi, İlahiyat)•akültesi Öğretim Üyesi.
İbn Mıınzilr Çe'ilifr~d"in Muharrim~d· Lisanu'I-Arab, Beyriıt 1300 (MSL)mad; el-Meydan!
Muhariimed b/ Ahmed İbrahim, Mecma'ii-Emsal, · 1978 Misır, 1, 8; et-Tırablusl İbrahim
b. es-Seyyid Ali, Feraidu'i-Lelil fi Mecrnei'l-Emsal,: 13 ı 2. Beyrut, ı, 13; Hüseyin
Muhammed el-Hızır, Mecelletu'I-Ezher, Mısir ı933, s. 570. ·
2
.
Hüseyin Muhainmed el-Hızır, a.g.e., s. 570..
,.
*"
..
..
'
1
Ubeyde ve İbrahim en-Nazzam gibi alimler de' ~esellerde şu Özellikleri aramaktadırlar :
Sözün vecız, mananın isabetli, teşblhin güzel olm~sıdır.3
Mesel, haklkatla~ı en güzel bir şeki)de tasvir edip, az kelimclerle çok manii ifade
eder. Mesela dahi, görüşü isabetli, en kısa yoldan işlerini tedblre muktedir birisinin hali
meselle aniatılmak istenirse; bunu öyle vedz ve güzel kelimelerle iffide etmek lazimdır ki,
muhatab o sözü duyunca onu gözüyle göııTıüş gibi olsun. Arap bu tip insanı şu ifade ile
canlandırmı.ştır.< •_;<'ıı
J$:,S ~~ ~ ~~-4
. Dinleyenler tarafından söylcniş sebebi bilinen meseli söylemek gerekir. Nice mesel
ki, manası anlaşılır ~alde de olsa. ondan ne kasdedildiği anlaşılmaz, Mesela
vardır
bu türdendir. Bu sözün manası_ gayet açıktır. terJi.lbinde Je hazif yoktur. Eğer bu söz,
birisinin yanında söylcnirse, maksada ula~ı!amaz. Zira
söylendiği zainan ne kasdedildiği anlaşılmam~ktadır. Bu söz şunun için söylenmi~tir: Bir
topluluk ayın ondördünde, geceleyin- müniikaşa ediyorlarm ış. Bazıları ay varken güneşin
doğduğunu iddia ediyormuş. Bazıları da güneş doğmadan ayın kaybolduğunu savunuyom1Uş.
içlerinden birisini, gerçeği açıklamas·ı için hakem tayin etmişler. Birisi hakeme, bir fikir
ortaya attığını ve kavminin bunu kabul etmemekle keiıdisine zulmettiğini söy!Cr. Hakem
·
·
-·
de ona,
söyleniş sebebini bilmeyen
·:;.xıı ;;ı~rc ~'-ı ~:,:S :.ı~r;. ~ ~!"der.5
..
~~·sözünde
Mesel bazan ·da istiii~e şeklinde kullanılır. ··;;.tıı
olduğu gibi. Bu mesel in söylenmesine şu olay sebep olmuştur : Bir kadın zengin ve yaşlı
bii· erkçkle evlennii~. Bir müddet sonra kocasından kendisini boşamasını istemiş ve o da
boşamış. Bilahare fakir bir gençle evlenmiş. Bu ikinci evlilikten sonra da, zengin olan eski
kocasından zaman zaman kendisine süt göndermesini istemiş. Acjam da
··
·;;J.ıı ~-.: ~::..; •~".o ıl· demiş.6 Bu cümlede ·~ı- zarfiyyet üzere mansupdur.
.:;ı
Mesel bazen de benzetmck için
·L.,ı-:ı:..,
~C:..:.
-
-.J G"•
'.>-'-"
·:·.'
~-
kullanılır.
·--~ 'ıı.S;
~
-:.._· sözü bu türdendir. Bu mesel, yanına
.;;-
gidilriıek istenilen ve fakat şerrinden kor~ulan birisinin durumunu bildirmek için
söylenmiştir.?
3 el-Meydan!, a.g.e.,-1,7-8, Huseyin Muhammed el-Hızır, a.g.e.; s. 570.
4 Hüseyin Muhammed el-Hızır, a.g.e, s. 570.
.
5 el-Meydaiıi, a.g.e., I, 46-47; et-Trablusi, a.g.e., 1, · 27; Hüseyin Muhammed el-Hızır,
a.g.e., s. 571.
Q İbn Maiızür, a.g.e., SY_f mad; Hüseyin Muhammed el-Hızır, a.g.e., s. 571.
7 Ruseyin Muhammed el-Hızır, a.g.e., s. 571.
140
•
....
•
•
o..
..
..
a
• ..
,. <t ı:;
...
•
••
..
Mesel bazen de, hakiki
manada
kullanılır. b~ .ı:..L:;I ü-o .ı.;;..JI... . gıbı. Bu
.
.
.. ,. ,
,
atasözü başkalannın başına gelen musibetlerden ders alan ve kötülüklerden sakınan bir
adamın halini anlatmak için söylenmiştir.8
Bir atasözünün vec1z ve yaygın söz olması gerektiğini söylemiştik. Bu tür ifadeye
hikmetli söz de denir. yani kötülüklerden nehyeden ve iyiliğe sevkeden söz demektir.
·~1 ı:rlJ;. ~ ~ e;,-61 ı.:..~ı ~ ~-.~·'.,'J_ı ~ı}"9.:bu tür atasözlerdendir.Toplumdan veya.
arkadaşlanndan ayrılar~k tek başına hareket eden, sonra da musibete düçar olan bir l<:işi
hakkında söylenmiştir.lO
.
Meselin özelliklerine sahip olan ve fakat herkesee bilinmeyen, kültürlü kişiler
sadece kullanılan hikmetli sözler de vardır ki, bunlaraArap edebiyatçılan "nadire"
adını vermişlerdir. Yine mesellerden bazılan vardır ki, başlı başına bir cümledir.
Mesela
tarafından
•
~
•
;
ı
••
"
•
,
,
~.
·~ .J ~.~ı~·
ı ı
veya
., ~ ... , ., , , , . .
·..:ı.. ı b~
·r1.;
rJ dJ .t' ":"J.
12 'b'
gı ı.
Bazen ·de cümlenin
bir parçası. olur.
J-.
i~',a'.'ıı ~f'
.
. 'ıı ~~
,
. gibi.l3
Bu cümlenin aslı ·d:w, :-.'.)i;\~~-!.;.: e'., 'ıı ~~ i~',jCıı ~~~:,.ı· dir.
Birisi, öc almak istediği ~daı~uara; ve nihayet bulur ve yakalar. Fakat intikam almaktan·
vazgeçerek bu sözü söyler ve onu bınikır. 14
.
'
Meseller cümle yapısı .bakımından hatalı ise, onlar kesinlikle düzeltilemezler. ezZecciic, Edebü'I~kiitib şerhinde bu koriu ile ilgili şunu söylemektedir : Bazen meseller
kaideJlin dışına çıkar ve işitildiğigibi söylenir. Eğer kendilerinde bir düzeltme yapılırsa
mesel olmaktan. çıkar.
Cahiliye devri Arap meselleri, deyrinde söylenen Babilce, İbranice, Habeşce
~
mesellerderı kat kat üstündü. ·Çünkü tescil ve tedvin edilişi bakımından onHırdan faila itina
görmüştür. Araphirın Cahiliyye devrinde kıssalar, haberler ve meseller gibi kültürlerin
fışkırdığı kültür merkezleri de vardı. Eski Arap mesellerinin yayılmasına bu merkez,Ierin
katkısı büyüktür. lS
;;ı
· Arap atasözleri devre olarak üç kısma ayrılir :
8
"Y-
9
1O
11
I2
· 13
ı4
ı5
a.g.e., s. 572; Meseİ için bkz., el-Meydan!, a.g.e., ı, 10.
el-Meydan!,. a.g.e., ı, 10; et-Trablusl, a.g.e.,_ 1, 12.
Hüseyin Muhammed ei-Hızır, a,g.e.,
572.
el-Meydan!, I,· 348; et-Trablus1', I, 162.
el-Meydan!, 2, 31; et"Trablusl, I, 243.
el-Meydan!, ı, 20; et-Trablusi, ı, ı7; Hüseyin Muhammed el-Hızır, s. 572. ·
Hüseyin Muhammed el-Hızır, s; 573.
Abdulmecid Abi din, el~EmsaL fı'n-Nesri'l-Arabiyyi'l-Kadim, Mısır I 956, s. ·26.
s.
141
...._..
~
'
•.
1
1!
il
il
1- el-Emsalü'l-Kadlme: Arap meselleri diye bildiklerimizin en eskisi idi. Cahiliyye·
devrini içine alır ve I. Abbas! devletinin başlangıcına kadar devam eder.
2- el-Emsalü'l-Cedide: I. Abbas! devletinin başlangıcından 19. asrın başlarına kadar
_ devam_ eder. Mesellerin birtakım risale ve kitaplarda toplanmaya başlayıp geliştiği
dönemdir.
3- el-Emsalü'l-Hadlse : 19. asırdan 20. asra kadar Avrupıı.Iıların Suriye, Mısır ve
ülkelerinde toplandıkları mesellerdir. Cahiliyye devrinden sonra bazı mesellerin
sahifelerde toplanmış olduğu da iddia edilmektedir. Fakat bunlardan zamanımıza birşey
ulaşm_arnıŞtır. Bu devrin şairleri, şiirlerini emsai ile doldurdukları bir vakıadır. Gerçekten
.bize ulaşan atasözlerinin çoğu, İslami devirde neş'et etmiştir. Çünkü İslam'ın getirdiği ·
içtimai değiŞiklik; bu sözlerin dağınasına tesir etmiştir. Şüphesiz bu tesir, önce Arap
şiirine, sonra da emsale olmuştur.16
diğer Arap
Kur'an-ı Kerimde de pek çok mesel vardır. Bunlardan çeşitli yönlerden istifade
edilmiş
ve hala da edilmektedir. Tezklr, va'z, zecr, ibret gibi yönlerden giderek ahlaki bir
netice çıkarmak için, insanları tenbih ve teşvik etmektedir. Yine Kur'an'daki bu meseller,
medih ve zem için olduğu gibi, bir işin ehemmiyetini anlatmak, kötülüğün_ü ortaya .
koymak, iyiliğe teşvik etmek için de olabilir.l7 Ebu Hüreyre'den rivayet edilenbir hadiste,
peygamber (S.A.V.) şöyle buyurmuştur : Kur'an beş esas üzere nazil olmuştur : "Helal,
haram, muhkem, müteşabih ve emsal. Helal olanı işleyin, haramdan kaçının, muhkeme ·
tabi olun, müteşabihe inanın, emsalden de ibret alın".18 Maverdl, "emsal ilmi, Kur'an
ilimlerinin en büyüklerindendiL Ama insıı.nlar bundan gafıldirler" demiştir. İmam Şafii,
"Kur'an ilimlerini ve onda zikredilen emsali bilmek, her müctehidin bilmesi gerekli olan
ilimlerdendir" demekte ve emsalin ehemmiyetini belirtmektedir.19
. Kur'an-ı Kerimde çokca emsal zikredilmiştir. Peygamber(S.A.V.), diğer
peygamberler ve hükemanın sözlerinde emsal yaygın haldedir. Ayrıca İncil'in bölümlerinden
birisinin adı da Emsaldir.20
.
.
Kur'an-ı
Kerim'deki mesel!erin zikredilişinin gayesi, açık olarak anlaşılmaktadır.
ayetler düşünüldüğünde, bu gaye açıkca anlaşılacaktır. "Bu meseller
(yok mu?) işte biz onları, insanlar düşünsünler diye söylüyoruz"21 "Andolsun ki, biz bu
Kur'an'dan insanlar için nasihat kabul etsinler diye, her meselden (örnekler) gösterdik".22
Mealiİli verdiğimiz şu
16 Rudolf Zellheim, el-Emslilü'l-Arabiyyetü'l-Kadlme, Arapça'ya tre. Ramazan Abdüttevvab,
Beyrut 197ı, s. 42-43.
·
· ·
ı7 Cerrahoğlu İsmail, Tefsir Usulü, s. I 74-175.
ı 8 el-Münavl Muhammed ·Abdurrauf, Feyzu'I-Kadlr Şerhu'I-Cami'i's-Sağlr, Mısır ı938; 3, 56.
ı 9 es-Su yil tl Cemaluddin Abdurrahman, el-İtkan fı Ulilmi'I-Kıir'an, Mısır ı 951, 2, 13 I; esSu yil tl, Mu'taraku'l-Akran fi İ'cazi'l-Kur'an, tarihsiz Mısır, I, 466.
20 ez-Zamahşeıi Carullah Ebü'JcKasım Muhammed b. Ömer, el-Keşşaf, Mısır ı966, ı, ı95;
es-Su yil tl, Mutereku'ı-Akran, I, 466.
·
2 ı. Haşr (59), 21.
22 .Zümef (39), 27.
142
"İşte meseller; biz
anlayaıiı.az".23
onları insanlar~için söylüyoruz. Fakat alim olanlardan başkası onları_
--
-
Kur'an-ı Kerim, sahih ve salim olarak bize ulaşan fasih Arapça'nın ilk vesikasıdır.
Aynca Kitabi mesellerin ilk şahididir. O, vec!z veya uzun sayılabilecek bir takım meselleri
içindy bulundunnaktadır. İslam alimleri tellf ettikleri dini ve edebi eserlerinde bunları
toplamış, hatta bazıları Ems1llu'l-Kur'an adı altında müstakil eserler meydana getirmişlerdir.
Kur'an'daki meseller
başlıca
dört çeşittir ;
1- el-Emsalu'l-Kamine : Kur'an bunların mesel olduğunu açıkca beyan etmiştir.
Bunlar İslam alimleri nazarında rneseldir. Yanimana yönünden mesel sayılmışlardır, lafız
yönünden değil. Bu sebepten de onlara - el~Emsalu'l-Karnine ismi verilmiştir.
Mesela
·~~~ _.J;.,.'.ıı ';.,;;..· meselinin muhtevası Kur'an'da dört yerde vardır24:
d--~~~ dJ~~ C,I.S: ~-~-'~ ;._J ~ ~~~ ;._J I~JIJI ~.DI ~·28
Yine ·:ı~G. ~ ~;;., · meselinin_ muhtevas; Kur'an'da iki y~rde,vardır.
Şurası da iyi bilinmelidir ki, bu ayetler sadece bildiğimiz manada bir mesel değildir.
Zira mesel mücerred bir manayı kendisinde bulundunir. Halbuki Kur'an böyle değildir.
İslam alimlerinin bu tür ayetlere el-Emsalu'H<amine demeleri, onlara mahsus bir
adlandınnadır, yoksa bu konuda bir ncıs mevcud değildir.31
'iY.-
23 Ankebfit (29), 43.
24 es-Suyfitf, el4tkan, 2, 132; Mutereku'l-Akran, I, j66; Abdulmecid Abi din, a.g.e., s. 135.
ıs Bakara (2), 68.
26 isra (17), 29.
27 İsra (17), lıo.
28 Furkan (25), 68.
29 Yunus (10), 39.
30 Ah~iif (46), ı ı.
31 es-Suyiltf, İtkan, 2, 133; Mutereku'I-A15-ran, 1,466; Abdulmecld Abidin, a.g.e., s. 136.
143
2- el-Emsalu'l-Muceze : Bu tür mesellere, el-Emsalu'l-Mursele de denilmektedir~
Bunlar mesel olma özelliğini, Kur'an nazil:olduktan. ve müslümanlar arasında yayıldıktan
's~nra kazanmışlardır. Bu tür mesellere şu ayetleri misal verebiliriz32 :
.
...
~
#
a- · (.)~
· . b-
-~
:.-:.. ,.
~
ı:..._.
,
• ,
1 - • ·-
::ı
-
...
::ı
.. •
, .. .. • ..
. ııı . 'li:i . ı·
'-~ı..s-'-"'-.>7-'
_,..
33
'-'"'
w ~-34
~..
'
c- ·........., ~ ::.~.-if ~~·35
• . -..>Ai (...-:-:- . -
3- el-Emsalu'l-Kıyasiyye: Bu tür meseller uzun ve kitabi olari mesellerdir. Mesela:
,. ::ı..... • . . ı , . .. .. .... ı • .. ,. .. o ,. • .. .. ...
ı tl .. .. • ".. •
37
•... L....ıı-H~ ~·, ~J l:.L....)ı
ı:ı~~~ Lb.~
~L.......:.ı ~ ..r+l
Bazen .d~. bu mesellerde, mesel kelimesiyle beraber teşbih edatı da kullanılır.
• .. ..
. •
,,.,. .... - .. '38
tl
,
..... ...
:::ı
..... ..
,,. ...... 39
.b. .
']:....)~ ~-'.1' ~ ~ .J. , •...
.ı..A.JL...ı
~- ~gı ı. Bu
.
.. ,
1
jJ
·.
.. •
... •
jn·=jil'
u.:.
..
..
"="r'·'
•
1
,,'
c.sP'.
çeşit mesellere el-Emsa.Ii.ı'z-Zahire de denir.40
4- Lokman Hekimden Kur'an'ın hikaye ettiği emsai : Onu~Ia ilgili. olarak mealen
Hak şöyle huyurmaktadır : Doğrusu Lokinan'a şükretmesi için ilim ve anlayış
verdik. Kim şükrederse, ancak kendi' nefsi için şükreder. Kim de nankörlük ederse, şüphe
yok ki, Allah muhtaç değildir, haırid olunmaya layıktır.41 Kurian, böylece-Lokinan'ın
büyük bir kişiliğe sahip olduğunu. ifade ettikten sonra, onun takvaya ait tavsiyelerini,
Allah'a im~ma, ebeveyne iyiliğe, namaz kılmaya, emr-i bi'l-maruf ve nehy-i -ani'l-tnünker
yapm~ya, sabır ve tevazua teşvik eden sö'zlerini hikaye etmektedir.42 ..
Cenab~ı
Atasözleri mahiyetleri itibariyle muayyen bir
şahsın
eseri
sayıimamakla
beraber,
bunların bir.· takım kimselere atfedilmesine çalışılp1ıştır. Bunların bir kısmı peygambere
veya ashabına ya da onların dışında, diğer İslam büyüiderine atfolunmaktadır.
· . Atasözlerinden bazılarına da manzum olarak rastlamaktayız. Şairlerin divanlarında bulunan
bu atasözlerinin kendileri tarafından mı icabedildiği, yoksa sadece onlar tarafından manzum
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
İtkan, 2, 133; Mutereku'l"Akran, I, 466; Abdulmecld Abidin, a.g.e.,
Al-i İmran (3), 92.
o
Enam (6), 67.
Hud (ll), sı.
Yusuf (12), 51.
Yasin (36), 13-14 ve devamı.
Fetih (49), 29.
Bakara (2), 17.
es-Suyuti, itkan, 2, I 32i MUtereku'I-Akran, 1:-, 466.
Lokman (31), 12.
Abdulmecid Abidin, a.g.e., s. 127.
144 .
s.
136 ..
şekle mi konulduğu hakkında hüküm venn<?k güçtür. es-Sukkarl ve Uyayna b. el-Minhal
bu türlü atasözlerini toplamışlardır.43
Emsal konusunda yapılan telifatla ilgili ilk. meşguliyyet, Emevl h_ilafetinin ilk
devirlerine tesadüf eder denilmektedir ki, bu devrede ilk defa Ubeyd b. Şarya (ö. 81 H.),
Seher b: Abbas (ö. 96 H.), Alkama b. Kerim el-Kilabl (ö. 112 H.) emsal konusunda eser
telif etmişlerçlir. Bunların telif ettikleri eserlerin kaybolduğu da bir gerçektir. Her ne kadar
bu üç zattan önce, cahiliyye devrinin sonlarına doğru, emsal konusun·da bazı sahifeler
yazıldığı söylenirse de, bunlar hakkında kesin ·bir bilgiye sahip değiliz. Suriye'de Emevl
. hilafeti son bulduktan sônra, yerine geçen Abbas! devletinin gücü yerleşmeye başlayınca, .
bu yeni İslam devletinin kültür merkezi kurulmaya başladı. Bilahare bu kültür merkezi
. Irak'a geçti. O devirde Ulema yetiştinnekle meşhur olan medreseler kuruldu. Böylece bu
medreseterin ilk alimleri, emsal konusundadakitab telif etmeye başladılar. Abbasilerin bu
dönemde emsal ile ilgili ilk eseri, eş-Şarki b. el-Kataml (ö, 158 H,), Ebu Ömer b. A'la (ö.
160 H.), el-Mufazzal b. Muhammed Ya'la ez-Zabiy (ö. 170 H.) vennişlerdir. el-Mufazzal b.
Muhammed'in yazdığı Kitabu'I-Emsal isimli eser, ilk olarak İstanbulda, hicrl 1300
tarihinde neşredilmiştir. Daha sonra bu nüsha aynen Kahirede de tab edilmiştir.44
Bu konuda eser yazmış birçok müellif ve eser tesbit etmiş olmamıza rağmen, birkaç
· müellif ismi vermekle yetineceğiz. Yukarıda zikrettiklerimizden başka, bu konuda eser
yazmış zevattan bazılan şunlardır: el-Asma! (ö. 216), Ebu Ubeyde (ö. 223 H.), el-Cahız
(ö. 255 H.), İbn Kutaybe (ö. 276 H.), el-Enbfirl (ö. 356 H.), el-Kuşayrl (ö. 465 H.), ezZamahşen (ö. Ş38 H.).
·
·
Bu sahada batı aleininde de çalışmalar olmuştur. Mesela : Freytag'ın Arabum
'lJroverbla's Rl.ıdolfZellheim'in Ramazan Abduttevvab tarafından Arapça'ya çevrilen,elEmsalu'l-Arabiyyetu'l-Kadlme'si, C. Brockelmann'ın Fabel und Tie~arch\m in der alteren
Arab'ını söyley~biliriz.
43
44
Brockkelrnann C, İslam Ansiklopedisi, ı 960 İstanbul, MESEL rnad.
Rudolf Zellheim, a.g.e., s. 7 ı -72.
. 145