TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

iBN ZEYDAN
248'de vefat
ettiğini
ileri sürenler de var-
Eserleri. İbn Zencuye'nin günümüze
ulaşan tek eseri Kitabü'l-Emval olup büyük ölçüde hacası Ebu Ubeyd Kasım b.
Sellam'ın Kitdbü'l-Emval'i esas alınarak
yazılmış, onun rivayet ettiği hadis ve eserler aynı tarikle rivayet edilerek fıkhl görüşleri, çeşitli meselelere dair yorumları ve naslar hakkındaki açıklamaları aynen nakledilmiştir. Bu arada müellif Ebu
Ubeyd'in eserinde bulunmayan bazı konulara da yer vermiş, birkaç hususta onun
görüşlerine muhalefet etmiştir. Bununla
birlikte Ebu Ubeyd'in Kitabü'l-Emval'inin bir tür müstahreci olduğu söylenen
eser (Kettanl, s. 47) İslam devletinin gelir kaynakları, bunların sarf yerleri, İslam
fetihleri sonucu artan ganimet ve fey
gelirleri, madenler ve zekat konularında
önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Eser
üzerinde Şakir Zib Peyyaz' ın yaptığı doktora tezi ( 1402/1982, Camiatü ümmi'l-kura külliyyetü'ş-şerla el-kitab ve's-sünne)
daha sonra yayımlanmıştır (I-III, Riyad
I406/ I986). Alevi es-Sekkaf, Yahya b.
Adem ei - Kureşl ve Ebu Yusuf'un el-Ijarac adlı eserlerinde geçen hadislerle birlikte el-Emval'de yer alan hadislerin fih ristini Feharisü'l-eJ:ıadiş: el-Emval liljumeyd b. Zencuye el-Ijarac li- YaJ:ı­
ya b. Ad emel-Kureşi ve'l-Ijarac li-Ebi
Yusuf şal}.ibi Ebi ljanife adıyla neşret­
miştir(Riyad I4IO). İbn Zencuye'nin ayrı­
ca et-Tergib ve 't-terhib ( Kitabü 't-Tergib
fi feza'ili'l-a'mal, Feza'ilü '1-a'mal ı İbn Hacer ei-İşabe'de bu eserden iktibaslarda
bulunmuştur: Sezgin, I, ı 13; Feza'ilü'la' mal'in müellifin başka bir eseri olduğu
da söylenmiştir: Hediyyetü '1-'arifin, I,
339; Kettanl, s. 471) ve el-Adabü'n-nebeviyye (Kitabü'I-Adab, Kitabü'I-Edeb)
adlı eserleri kaynaklarda zikredilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA :
ibn Zencüye, KWJ.bü '1-Emval ( nşr. Şakir Zlb
Feyyaz). Riyad 1406/1986, neşredenin girişi, s.
15-25; ibn Hibban, eş-Şikat, VIII, 197; Hat1b,
Taril]u Bagdad, VIII, 160-162; İbn Ebu Ya'la, Tabal!:atü '1-/janabile, ı, 150; ibn Asakir, el-Mu'cemü 'l-müştemil, s. lll; Yaküt, Mu'cemü'l-büldan, V, 282; Mizz1, Teh;;ibü'l-Kemal, VII, 392395; İbn Abdülhad1, 'Ulema'ü'l-/:ıadiş, ll, 236237; Zeheb1, A'lamü'n-nübela', XII, 19-22;
a.mlf.. Te?kiretü'l-J:ıufftı?. ll, 550-551; ibn Hacer, Lisanü '1-Mizan, ı. 202; a.mlf., Teh;;ibü 'tTeh?ib, lll, 48-49; Keşfü '?-?Un ün, I, 401; ll, 1274;
ibnü'I-imad, Şe;;erat(Arnaut). lll, 235; Hediyyetü '1-'ari/in, ı , 339; Kettanı. er·Risaletü '1-müstetra{e, s. 47; Sezgin. GAS, I, 113; Ahmed Ateş .
"Haberler", ŞM, lll ( 1959). s. 181; Mustafa Fayda,
"İbn Zenceveyh'in Kitabü'l-Emva.l'i'', MÜİFD,
IV (ı 987), s. 429-432.
r:;:ı
ııı!JıJ
AH MET YILDIRIM
BİBLİYOGRAFYA :
İBN ZERB
( '"=";) ı.)! I)
dır.
ibnü'I-Farad1. Tanl]u 'ulema'i'l-Endelüs (nşr.
İbrahim el-Ebyarl) . Kahire-Beyrut 1410/1989, ll,
Ebu Bekr Muhammed b. Yebka
b. Zerb ei-Kurtubl
(ö. 381/991)
Maliki fakihi.
L
_j
8 Ramazan 317 (15 Ekim 929) tarihinde
Ebu Muhammed Kasım b. Asbağ
ei-Beyyani ve Muhammed b. Abdullah b.
Ebu Düleym'den hadis dinledi. Ebu Bekir
Muhammed b. Ahmed ei-Lü'Iüi ve Ebu
İbrahim İshak b. İbrahim b. Meserre etTücibi'den fıkıh okudu . Tahsil için seyahat
yapmadığı gibi hadis rivayetiyle de meş­
gul olmadı. Özellikle re'y konusundaki kabiliyetiyle tanındı ve devrinde Maliki fık­
hının otoritesi haline geldi. Ebu Bekir Muhammed b. İshak b. Süleym'in kadılığı
döneminde çeşitli kazai meselelerin halli hususunda görüşlerine başvurulurdu.
Muhammed b. İshak'ın vefatından sonra
Il. Hişam'ın hilafeti döneminde Kurtuba
(Cordoba) kadılcemaası oldu (25 Cemaziyelahir367 /7 Şubat 978) ve bu görevini
ölümüne kadar sürdürdü. Daha önce ticaretle meşgul olan İbn Zerb. kadılığa tayininden sonra Kurtuba ileri gelenlerini
toplayarak mal varlığını ibraz etti. Kadılı­
ğı süresince verdiği adil hükümlerle hem
idarecilerin hem halkın sevgi ve saygısını
doğdu.
kazandı.
İbn Zerb. İbn Meserre'nin sözde Empedokles felsefesi, Yeni Eflatunculuk, Mu'tezile ve Satınilik izleri taşıdığı söylenen
akldesini benimseyenlerin belirlenmesi
ve bunların tövbe ettirilmesi hususunu
ısrarla takip etti. Onun tabilerinden olduğu tesbit edilenler huzuruna getirilerek tövbe ertirildiği gibi ona ait kitaplar
da toplatılarakyaktırıldı (350/96I ). Fıkıh­
tan başka matematik, Arap dili ve edebiyatı sahalarında da yetişen İbn Zerb
üstün bir hitabet kabiliyetine sahipti. Cuma, bayram ve yağmur duası hutbelerini
farklı üs!Cıplarla i rat ettiği kaydedilir. Resmi görevi yanında telif ve öğretim faaliyetleriyle de meşgul oldu ve aralarında
İbnü'I-Hazza. Ebü'I-Velid İbnü's-Saffar.
Ebü'I-Abbas İbn Zekvan'ın da bulunduğu
birçok talebe yetiştirdi. Zühd ve takva
sahibi bir alim olan İbn Zerb 12 Ramazan
381 (22 Kasım 991) tarihinde vefat etti ve
Kureyş Kabristanı'na defnedildi.
İbn Zerb'in Maliki fıkhına dair el-Ijişal
eserinin bir nüshası Madrid'de Bibliotecea National'de bulunmaktadı r (Robles, nr. 38). er-Red 'ala İbn Meserre adlı
eserinin ise günümüze ulaşıp ulaşmadı­
ğı bilinmemektedir.
adlı
775-776; Humeyd1. Ce;;vetü 'l·mul!:tebis(nşr. İb­
rahim el-Ebyarl), Kahire 1410/1989,1, 162-163;
Kact1 iyaz, Tertibü 'l·medarik, ll, 630-633; İbn Hayr,
Fehrese, s. 246; Dabb1, Bugyetü'l-mültemis, ı,
189; Zeheb1, el-'İber, ll, 160; a.mıf.. Te;;kiretü'lJ:ıuffa?, lll, 975; Safed1, el-Vafi, V, 183; Nübaht,
Taril]u l!:uçfati'l-Endelüs, Beyrut 1403/1983, s.
13,77-81 , 151-152,188, 199; ibnFerhün. ed-Dibacü '1-mü?heb, s. 268-269; Süyüt1, Bugyetü 'lv u' at, ı, 260; İbnü'I-imad , Şe?erat, lll, 101-102;
F. Guillen Robles . Catfılogo de los manuscritos
arabes existentes en la Biblioteca Naclanal de
Madrid, Madrid 1889, nr. 38; Suter, Die Mathematiker, s. 68; izaJ:ıu 'l-meknün , ll, 292; MahIGf, Şeceretü'n·nür, ı, 100; Zirikl1. el-A'lam, VII,
360; A. G. Palencia, Taril]u '1-{ıkri 'l-Endelüsi (tre.
Hüseyin MQnis), Kah ire 1955, s. 330; Kehhaıe.
Mu 'cemü '1-mü'elli{in, XII, 97 -98; Hasan YGsufi
Eşkı1r1. "İbn Zerb", DMBİ, lll, 620-621.
~
CENGiZ KALLEK
İBN ZEYDAN
L.:.ıı~3 ı.)! I)
Ebu Zeyd Abdurrahman b. Muhammed
b. Abdirrahman eş-Şerif ei-Hasenl
(1873-1946)
Faslı
L
devlet
tarihçi ve
adamı,
şair.
_j
Reblülahir 1290'da (Haziran 1873) eski
Miknas'taki sarayda doğdu. Fas
kraliyet ailesine mensup olup büyük dedelerinden Zeydan'a nisbetle İbn Zeydan
diye anılmaktadır. Miknas'ta ve Fas şeh­
rinde babası Muhammed ve amcası Abdülkadir b. Abdurrahman'dan Kur' an,
Miknas Kadısı Muhammed b. AbdüsseIam et-Tahirlve Ahmed b. Muhammed
İbn Hayyat ez-Zekkarl'den çeşitli ilimler
okudu. Hasan b. Yezid ei-Miknasi, İbn Abdülkadir es-Süsi ei-Haddad, Muhammed
b. Ca'fer ei-Kettani ve Abdüsselam b. Muhammed ei-Hewari de onun hocala rın­
dand ı r. Daha sonra babasının yerine Miknas ve yöresi şeriflerinin başına nakibüIeşraf tayin edildi. 1913'te hac için Mekke'ye giderken Mısır'a, dönüşünde de Tunus, Kayrevan ve Cezayir'e uğradı. Hac
yolculuğu. Ortadoğu İslam dünyasının büyük şehirlerindeki seçkin alimierin dersIerine katılması için iyi bir fırsat oldu. Bu
esnada Ahmed b. İsmail ei-Berzencl, Ahmed b. Muhammed el-Hattabi es-Senusi
ve Muhammed Bahlt ei-Mütii gibi alimlerden icazet aldı. Fas'ta Fransız sömürgeciliğinin kurulmasından sonra Miknas'taki askeri okulun müdür yardımcılığına
getirildi. 16 Kasım 1946'da vefat etti ve
büyük bir kütüphane yaptırdığı Miknas'başşehir
463
iBN ZEYDAN
da yer almayan yeni bilgiler bulunmakta-
r
İBN ZEYDÜN
dır (1-11, Rabat, ts.) . 6. el-Menze'u'l-latif
lbn Zeydan
ta dedelerinden Sultan Mevlay İsmail'in
türbesine gömüldü.
İbn Zeydan, resmi görevleri yanında
ilimle ve edebiyatla da uğraşmış. bilhassa tarihle meşgul olarak Fas Sultanlığı'nın
geçmişine dair önemli eserler telif etmiş­
tir; bu arada birçok şiir yazdığı görülür.
Onun kitapları, Miknas ve Fas Filall şerif­
leri hanedam hakkında kaleme alınmış en
önemli kaynaklar sayılmaktadır. Sade bir
dille kaleme alınan eserlerinin pek çoğu
planlar, resmi belgelerin sOretleri ve resimlerle zenginleştirilmiştiL
Eserleri. 1. İt]J-dfü a'lami'n-nas bi-cemali a]].bdri ]J-dqırati Miknas. Miknas
tarihiyle Fas Filall şerifleri hanedanının ilk
sultaniarına ve meşhur devlet adamları­
na ait biyografilerden oluşan eserde Miknas'ın topografyası ve iktisadi hayatıyla
ilgili önemli bilgiler mevcuttur (sekiz ciltlik eserin beş ci ldi neşredilmiştir: Rabat
1347-1352/1929-1933). 2. ed-Dürerü'l-fal;ire bi-me'aşiri'l-mülCıki'l-'Aleviyyin
bi-Fasi'z-zahire. Filfılller'in başlangıçtan
1936 yılına kadarki tarihidir (Ra bat I 356/
I937). 3. el-'İz ve'ş-şavle fi me'alimi
ni?:ami'd-devle. Abdülvehhab b. MansOr'un önsözüyle basılan eser sultanların
saray hayatı ve dönemin Fas hükümetinin icraatı hakkındadır (1-11, Ra bat I 381I 382/I 96 I- ı 962). Eserin Ra bat ei-Hizanetü'I-Haseniyye'deki yazmalarında (nr.
8049-8050) neşredilen kısımlarda bulunmayan bazı bilgiler mevcuttur. 4. el-'Ald'i]fu 's-siyasiyye beyne'd-devleti'l-'Aleviyye ve'd-düveli'l-ecnebiyye. Mecelletü '1-Magrib dergisinin 16. sayısının ilavesi olarakyayımlanan eser (Rabat I 352/
I 934). Fas Krallığı'nın Avrupa devletleriyle ilişkilerini ele almaktadır. s. el-Menahicü's-seviyye fi me'aşiri'l-mülCıki'd­
devleti'l-'Alevi yye. Karaviyyln Külliyesi'nde okutulmak üzere hazırlanmış bir
ders kitabıdır. Filall (Alevi) tarihini V. Muhammed (1927-I953) dönemine kadar
anlatan eserde müellifin diğer kitapların-
464
fi't-telmi]J- bi-mefa]].iri Mevlana İsma'il
eş-Şerif. 1927 yılında tamamlanmıştır
(Darülbeyza 1993). 7.en-NCırü'l-la'i]J-bi­
mevlidi'r-Resı1li'l-]].atimi'l-fatii}.. Hz.
Peygamber'in doğumuna dair yazdığı şi­
irlerden meydana gelen divanıdır (Tunus,
ts ., Ki{ayetü 'L-muf).tac tr med!). i şaf).ibi'L-Liua ue't-tac ile birlikte). 8. el-Yümnü'l-vefir el-vdfi fi-imtida]J-i'l-Cenab el-Mevlevi el- Yilsufi. Sultan Yusuf b . Hasan
(I 9 I 2- I 927) için yazılan şiirleri ihtiva eder
(Fas I 342/1924). 9. Bugyetü'l-müstehdm
fi medi}.i J;ayri'l-enam şallallahü 'al eyhi ve sellem (Fas 1990).10. Min ]faqaya'l-m esrai}.i'l-Magribi(Miknas ı 978).
Müellifin Fas'ta ei-Mektebetü'I-Haseniyye Zeydani koleksiyonunda bulunan
yayımlanmamış eserleri de şunlardır: 1.
el-Mü'ellifCın ve'l-mü'ellefat 'ald 'ahdi'd-devleti'l-'Aleviyye (nr. I 2564). İbn
SOde hacimli bir cilt olduğunu söyler (Delflü mü'errii)i'L-Magribi'L-a/ı:şa, 1, I 58) . 2.
en-Nehqatü'l-'ilmiyye fi 'ahdi'd-devleti'l-'Aleviyye: İ]J-ya'ü'l- 'ulCım ve izdihdruha fi 'aşri'd-devleti'l-'Aleviyye.
Mecelletü'l-Magrib'de kısmen yayım­
lanmıştır( sy. 5, 1355/1936,s. 11-17).3.
Fihrist. Eserde müellifin Fas ve Hicaz'daki hocalarından bahsedilir. 4. Rii}.letü 'lIjicaz ve Mışrve'ş-Şam (nr. 12381 ). s.
İ'ldmü'l-]J_aqır ve'l-bdd. Hz. Peygamber
için yazdığı şiirlerini ihtiva eder (nr. ı 2430).
6. Evzai}.u'l-mecaz (icazet ko nu s und ad ır).
7. Tebyinü vücCıhi'l-i]].tilal ii m üstenedi i'ldni'l-'adliye li-şübuti rü'yeti'l-hildl (eserlerinin bir listesi için bk. Muhammed Hacci, IX, 3218).
BİBLİYOGRAFYA
:
Muhammed b. Abbas ei-Kabbac. ei-Edebü'I'Arabf fi 'I-Magribi'l-al!;şa, Muhammediye 1400/
1979, ı, 81-82; Abdüsselam b. Abdülkadir ibn
SCıde, Delflü mü'erril]i 'I-Magribi 'l-al!;şa, Darülbeyza 1960,1, 27, 47, 56 , 158-162, 169,
170; ll, 328, 361, 377, 434, 442, 448; Ahmed
Miknasi. Eh emmü m eşa diri 't-taril] ve't-terceme fi'I-Magrib, Tıtv an 1963, s. 13; W. Marçais.
"Les belles chroniques de Meknes", CRA/BL, s.
19-20; Zirikli. ei-A'Iam (Fethullah ). lll , 335; Fevzi Abdürrezzak. ei-MatbCı'atü'l-/:ıaceriyye fi 'IMagrib, Rabat 1986, s. 30, 83, 119; Muhammed ei-MenCıni. ei-Meşadirü '1-'Arabiyye li-tarfl]i 'I-Magrib, Muhammediye 1410/ 1989, ll, 199200,207,211-212,219,230,237,240,255,
277 ; a.mlf .. "Mü'erri\}u Miknas İbn Zeydan",
Da'vetü ' 1-/:ı al!;, X/1 ( ı966) , s. 93-99; Muhammed Hacci, Me vsCı'atü a'lami'I-Magrib, Beyrut
1417/1996, IX, 3216-32 19; "Un petit fıls de M.
ı sm ail a Meknes", A{rique du n ord illustree, 29
Juin 1930; G. Deverdun, "Ibn Zaydan", Ef2 (ing.),
lll, 973.
~
PHILIP CHARLES SADGROVE
(.:.ı.9~) IJ!f )
Ebü'I-Velid Ahmed
b. Abdiilah b. Ahmed
b. Galib ei-Mahzumi ei-Endelüsi
(ö. 463/ 1071)
Şair,
L
edip ve vezir.
_j
394 (1004) yılında Kurtuba'da (Cordoba)
doğdu. Müslümanların İspanya'yı fethi sı­
rasında
oraya giden Beni MahzOm ArapHem baba hem de anne tarafından Endülüs Em evi Devleti'nde yüksek düzeyde görevler almış seçkin bir aileye mensuptur. Anne tarafından dedesi
EbO Bekir Muhammed vezirlik ve kadılık
görevlerinde bulunmuş. babası Kurtuba'da kadılık ve Kurtuba yönetiminde danış­
manlık yapmıştır. İbn ZeydOn önce babasından. on bir yaşında iken onun ölümünden sonra anne tarafından d ed esiyle İbn
Zekvan ve EbO Bekir Müslim b. Ahmed
ei-Kurtubl gibi hocalardan öğrenim gördü. Arap dili ve edebiyatı. tefsir. hadis ve
fıkıh okudu; tarih ve coğrafya ile meşgul
oldu.
ları'ndandır.
İbn ZeydOn. 422'de (1031) Endülüs
Emevl Devleti'nin çöküşünden sonra ülkede meydana gelen siyasi olaylar sıra­
sında ve Kurtuba'daki ayaklanmalarda
Cehver ailesini destekledi. Feth b . Hakan
ei-Kaysl'nin kendisi için kullandığı "Kurtuba ayaklanmasının lideri ve Cehverl
Devleti'nin kuruluşunun öncüsü" ifadesinden (Kala'idü'l-'i/ı:yan, s. 70) onun bu
olaylarda önemli rol oynadığı anlaşılmak­
tadır. Ayaklanmalar sonucunda Kurtuba.
Ebü'I-Hazm Cehver'in hakimiyeti altına
girince İbn ZeydOn yeni yönetirnde vezir
olarak görev aldı ve kısa bir süre sonra
Ebü'I-Hazm'ın en yakın adamlarından biri
oldu. Kurtuba yönetimiyle komşu yönetimler arasında Ebü'I-Hazm'ın elçisi olarak görev yaptı. Bu durum diğer bazı vezirlerin kıskançlığına yol açtı. Kendisine
rakip olan vezir EbO Amir İbn Abd Os, İbn
ZeydOn'un sık sık Endülüs Emevl halifelerinden Müstekfi- Billah'ın kızı Veliade'nin evine gitmesinin ardında Emevller'i
tekrar iş başına getirmeyi amaçlayan bir
komplo hazırlığı bulunduğunu iddia etti.
Bu iftira üzerine hapsedilen İbn ZeydOn
hapisten hükümdara hitaben şiirler ve
risaleler yazdı. Ancak hükümdarın affına
mazhar olamayacağını anlayınca Ebü'IHazm'ın oğlu Ebü'I-Velld'in yardımıyla
hapisten kaçarak İşblliye'ye (Sevilla) gitti.
Burada Emir Mu'tazıd- Billah el-Abbadl
tarafından iyi karşılan dı. İşblliye'de bir sü-