fiilde çatı - WordPress.com

2012
FİİLDE ÇATI
RIDVAN ÇELİK
20110904031
TÜRKÇE ÖĞRETMENLİĞİ
BİLGİSAYAR DERSİ ÖĞRENCİLERE
YÖNELİK WORD DÖKÜMANI
GRUP ÜYELERİ:AYŞE AKIN,SERAP
ÇALIŞKAN,MERVE AYDIN,RIDVAN
ÇELİK.
ÖĞRETİM ÜYESİ:NURAY GEDİK
[Şirket adını yazın] | [Şirket adresini yazın]
13.12.2012
FİİLDE ÇATI
2
FİİLDE ÇATI
FİİLLERDE ÇATI
Yüklemlerin özne ve nesne ile olan ilişkisine çatı denir. Çatı özelliği sadece fiil
cümlelerinde geçerlidir; isim cümlelerinde çatı özelliği aranmaz. Çatılar iki başlık
altında incelenir:
A. Özne - Yüklem ilişkisine Göre
B. Nesne - Yüklem İlişkisine Göre
3
FİİLDE ÇATI
A. ÖZNE - YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE
1) Etken Fiiller:
Etken çatılı fiiller
gerçek öznesi olan fiillerdir. Etken fiillerde çatı eki olmaz. Özne
yapıcı öznedir ve bellidir:
— Sınava girdik. (Özne "biz")
Yüklem
— Kimsesiz odanda kış geceleri
İçin ürperdiği demler beni an (Özne "sen")
Yüklem
— Çocuklar bahçeye çıktılar.
Özne Yüklem
— Belediye işçileri şehrin caddelerini gece yarısından sonra temizliyordu.
Özne Yüklem
— Sen de kaybedeceksin sevgiyi ve umudu.
Özne Yüklem
— Sirkeyi sarmısağı düşünen paçayı içemez.
Özne Yüklem
Bu cümlelerde özneler yüklemdeki eylemi yapan gerçek öznelerdir. Fiiller de çatı eki
almadıklarından etken çatılıdır.
2. Edilgen Fiiller:
Fiil kök ya da gövdelerine "-il -in" çatı eklerinden biri getirilerek oluşturulan; gerçek öznesi
bulunmayan fiiller edilgen çatılıdır. Etken çatılı cümlede nesne görevindeki öğe edilgen
çatıda "sözde özne" görevini üstlenir. Yani sözde özne yüklemdeki eylemi yapan gerçek
özne değil; yüklemdeki eylemden etkilenen öznedir:
— Annem bulaşıkları yıkadı. (Etken)
Gerçek Nesne Yüklem
özne
— Bulaşıklar yıka(n)dı. (Edilgen)
Sözde özne Yüklem
— O bu işten de kov(ul)du. (Edilgen)
Sözde özne Yüklem
4
FİİLDE ÇATI
— Binanın etrafı kuşat (ıl) mıştı. (Edilgen)
Sözde özne Yüklem
— Yüzbaşı savaşta kolundan yarala (n)ır. (Edilgen)
Sözde özne Yüklem
Yukarıdaki cümlelerde "bulaşıklar o binanın etrafı yüzbaşı"; "yıkama kovma kuşatma ve
yaralama" eylemlerini gerçekleştiren "gerçek özne" değil; sadece bu eylemlerden
etkilenen öğelerdir. Yani sözde öznelerdir.
3. Dönüşlü Fiiller:
Öznenin hem yapıcı hem de yapılan işten etkilenen durumda bulunduğu cümlelerin
yüklemleri dönüşlü çatılıdır. Dönüşlü fiiller de mutlaka "-il -in" çatı eklerini alır. Fiilin
dönüşlü ya da edilgen oluşu kimi zaman tek başına anlaşılmaz. Cümle*nin bütününe
bakmamız gerekir:
I. Amcam vitrinleri süsledi. (Etken)
Özne Yüklem
II. Vitrinler süslendi. (Edilgen)
Sözde özne Yüklem
II. Ayşe ayna karşısında saatlerce süslendi. (Dönüşlü)
Özne Yüklem
I. cümlede süsleme eylemini yapan gerçek özne "amcam" olduğu için yüklem etken
çatılıdır.
II. cümlede süsleme eylemini yapan belli değil; "vitrinler" sözde özne olarak kullanılmıştır.
Bu yüzden yüklem edilgendir.
III. cümlede hem süsleme eylemini yapan hem de bu eylemden etkilenen "Ayşe"dir. Özne
hem eylemi yapan hem de bu eylemden etkilenen öge olduğu için "süslendi" eylemi
dönüşlü olmuştur.
— Adam durmadan övünüyor.
— Görevli memur zanlının üzerine atıldı.
— Onlar diğer daireye taşındılar.
— işe gitmeden önce mutlaka yıkanır.
5
FİİLDE ÇATI
4. İşteş Fiiller:
Fiil kök ya da gövdelerine "-ş; -ış -iş -uş -üş" çatı eklerinden biri getirilerek oluşturulur. Bu
tür eylemler karşılıklı ortaklaşa ya da nitelikte eşitlik anlamı taşır. Bu açıdan işteş fiilleri üç
grupta inceleyebiliriz:
I. Karşılıklı Yapma:
— Yıllarca mektuplaştık.
— Bu akşam da görüşeceğiz.
— iki araç da orada çarpışmış.
— Küs kardeşler kucaklaştılar.
— iki lider el sıkıştı.
UYARI :
"barışmak güreşmek kavuşmak ... gibi fiiller de işteştir. Bunların çatı eki almadan önceki
etken biçimlerini uzun süre kullanmadığımız için unutmuşuz.
II. Ortaklaşa - Birlikte Yapma
 Çocuklar babalarından kalan mirası bölüşmüşler.
 Patlamayı duyan herkes kaçıştı
 Kapıların açılmasıyla içeri doluştular
 Kuzular meleşiyor.
 Fıkrayı duyanlar gülüştüler.
III. Nitelikte Eşitlik:
Herhangi bir varlığın olmayan bir özelliği sonradan kazanması anlamı vardır. Yani
nitelikte eşitlik bildiren fiillerin yüklem olarak kullanıldıkları cümlelerde aldıkları özneler
nitelik değiştirerek fiildeki varlığın özelliğini kazanır:
Su buharlaştı.
Özne Yüklem
(Su buharın özelliğini / niteliğini kazanmış; onun gibi olmuştur.)
 Çimento taşlaşmış.

6
Boyalar matlaşmış
FİİLDE ÇATI
 Çocuk aptallaştı.
 Etraf güzelleşmiş vb.
B. NESNE - YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE
1) Geçişli Fiiller:
Kimi fiillerin yüklem olduğu cümleler nesne kabul eder kimi fiillerin yüklem olduğu
cümleler de nesne kabul etmez. Nesne kabul edebilen fiil*lere geçişli fiiller denir.
"Neyi ve kimi" sorularına cevap veren fiiller nesne alabilir.
— Bu tür programları artık izlemiyorum. (Neyi? - Bu tür programlan)
— Annemi de aramışlar. (Kimi? - Annemi)
UYARI:
"Neyi" ya da "kimi" yanıltıcı da olabilir. Oysa "onu" sözcüğünü fiilin başına getirirsek
hiç ya*nılmayız:
— Tırnakları çok uzamıştı.
Bu cümleye "Neyi uzamıştı?" diye sorduğu*muzda "tırnakları" sözcüğü cevap olarak
algıla*nabilir. "Tırnaklan" öznedir "onu" sözcüğünü yüklemden önceye getirirsek
yanılmayız. Ka*bul edenler geçişli edemeyenler geçişsiz olur:
"Onu uzamıştı" diyemiyoruz "uzamıştı" fiili "onu" sözcüğünü kabul etmez.
Örnekler:
 oku (mak)
 gör (mek)
 sev (mek)
 işit (mek)
 tanı (mak)
 yaz (mak)
 çiz (mek)
 kes (mek)
Bu fiillerin tamamı "onu" nesnesini kabul ettikleri için geçişlidir.
2. Geçişsiz Fiiller:
Yüklem olduklarında nesne alamayan fiillere geçişsiz fiiller denir. Geçişsiz
7
FİİLDE ÇATI
fiiller "onu" nesnesini kabul etmez.
Örnekler:
doy (mak)
gül (mek)
uza (mak)
gel (mek)
git (mek)
yetiş (mek)
otur (mak)
Bu fiiller "onu" nesnesini kabul edemedikleri için geçişsizdir.
3. Oldurgan Filler:
Geçişsiz fiiller "-(i)r -(i)t -tir" çatı eklerinden uygun olanı aldıklarında nesne
alabilir duruma gelirler. Bu tür fiillere oldurgan fiiller denir. Başka bir deyişle;
aslı geçişsizken çatı ekleri yardımıyla geçişli olan fiiller oldurgan olur:
Geçişsiz
Oldurgan
uyu (mak)
Uyu –t (mak)
doy (mak)
doy -ur (mak)
uza (mak)
uza –t (mak)(Tırnak)
büyü (mek)
Büyü-t (mek)
gül (mek)
gül -dür (mek)
"uyu(mak)"
nesne almaz;
"uyu-t (mak)nesne alır.
NOT:
Geçişli hale getirilirken ses değişimine uğrayan
fiiller de vardır:
8
FİİLDE ÇATI
getir (mek)
git (mek)
' götür (mek)
kalk (mak)
kaldır (mak)
4. Ettirgen Fiiller:
Geçişli fiiller "- (P)r, - (T)t, -tir" çatı eklerini aldıklarında geçişlilik derecelerini arttırırlar. Bu tür
fiillere de "ettirgen fiiller" denir. Bunlarda her çatı eki, eylemi bir başka kişiye yaptırtmış olur:
Kitabı okudum. (I. kişi)
Kitabı oku-t-tum. (II. kişi)
Kitabı oku- t-turdum. (III. kişi)
Kitabı oku –t-tur-t-tum. (IV. kişi)
NOT:
İkiden fazla çatı eki alan fiiller nadir olarak kullanılır.
Geçişli
Ettirgen
çiz (mek) çiz (dir)(mek)
al (mak)
Al-dır (mak)
tanı (mak) Tanı-t (mak)
oku (mak) Oku-t (mak)
sev (mek) sev
(dir)(mek)
9
FİİLDE ÇATI
UYARILAR:
1. Kimi sesteş fiiller, anlamlarına göre geçişli ya da geçişsiz olabilirler. Sözgelimi, "yüzmek"
fiili hem geçişli hem de geçişsizdir:
Çoban koyunun derisini güzelce yüzdü. (Geçişli)
Çocuklar akşama kadar havuzda yüzdü. (Geçişsiz)
2. Yüklemi geçişsiz fiillerden oluşan cümleler edilgen çatıya dönüştürüldüklerinde bu tür
cümlelerde özne olmaz:
Sınıf bu fıkraya çok güldü. Özne (Etken - geçişsiz)
10
FİİLDE ÇATI
KAYNAKLAR: www.edebiyatekibi.com
www.edebiyatsayfası.com
www.edebiyatforum.com
www.bilgicik.com
11
FİİLDE ÇATI
12