MAL‹YE POL‹T‹KASI
advertisement
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2825 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1783 MAL‹YE POL‹T‹KASI Yazarlar Prof.Dr. Abuzer PINAR (Ünite 2, 3, 6) Prof.Dr. ‹zzettin ÖNDER (Ünite 1, 4, 5, 7) Doç.Dr. Erdal GÜMÜfi (Ünite 8) Editör Prof.Dr. Beyhan ATAÇ ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar› Prof.Dr. Cengiz Hakan Ayd›n Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flman› Okt. Sebahat Yaflar Grafikerler Hilal Küçükda¤aflan Aysun fiavl› Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Maliye Politikas› ISBN 978-975-06-1490-3 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 45.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013 iii ‹çindekiler ‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ vii Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› ............... 2 KISA TAR‹HSEL SÜREÇ................................................................................. KLAS‹K YAKLAfiIM........................................................................................ KEYNESYEN YAKLAfiIM............................................................................... MONETAR‹ST YAKLAfiIM ............................................................................. SON DÖNEM YAKLAfiIMLARI...................................................................... Yeni Klasik Ak›m .......................................................................................... Yeni Keynesyen Ak›m .................................................................................. Post Keynesyen Ak›m ................................................................................... Neo-liberal Ak›m .......................................................................................... MAL‹YE POL‹T‹KASININ AMAÇLARI ........................................................... ‹ç Ekonomik Dengenin Sa¤lanmas› ............................................................. D›fl Ekonomik Dengenin Sa¤lanmas›........................................................... MAL‹YE POL‹T‹KASININ ARAÇLARI............................................................ MAL‹YE POL‹T‹KASININ ETK‹NL‹⁄‹ VE SINIRLARI................................... Maliye Politikas›n›n Etkinli¤i ........................................................................ Maliye Politikas›n›n S›n›rlar› ......................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 3 4 9 12 14 14 16 17 17 18 18 19 20 21 21 22 24 26 27 27 28 28 29 Maliye Politikas› ve Ekonomik ‹stikrar.................................. 30 KEYNESYEN YAKLAfiIM VE MAL P‹YASASINDA DENGE......................... Mal ve Hizmet Al›m›na Yönelen Kamu Harcamalar› ve Harcama Çarpan›........................................................................................................... Transfer Harcamalar›n›n Çarpan Etkisi ........................................................ Otonom Vergiler ve Denk Bütçe Çarpan› ................................................... Gelire Ba¤l› Vergiler...................................................................................... Maliye Politikas› ve Aç›k Ekonomi .............................................................. MAL VE PARA P‹YASALARINDAK‹ EfiANLI DENGE: IS-LM MODEL‹ ....... De¤iflken Yat›r›mlar ve Mal Piyasas›: IS E¤risi ............................................ Para Arz› ve Para Piyasas›: LM E¤risi........................................................... MAL‹YE VE PARA POL‹T‹KALARININ N‹SPÎ ETK‹NL‹⁄‹ ........................... Kapal› Ekonomide Maliye ve Para Politikalar› ............................................ Aç›k Ekonomide Maliye ve Para Politikalar› ............................................... TOPLAM TALEP-TOPLAM ARZ MODEL‹..................................................... Toplam Talep E¤risi ...................................................................................... Toplam Arz E¤risi.......................................................................................... Keynesyen Toplam Arz E¤risi ...................................................................... Klasik Toplam Arz E¤risi .............................................................................. Toplam Arz E¤risinin Orta Alan› .................................................................. De¤iflik Arz Varsay›mlar› Alt›nda Maliye ve Para Politikalar›..................... 31 31 32 33 34 35 36 36 38 39 40 40 42 42 43 43 43 44 45 1. ÜN‹TE 2. ÜN‹TE iv ‹çindekiler Beklentiler ve Toplam Arz E¤risi ................................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 3. ÜN‹TE ‹radi Politikalar ve Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c›lar ............... 54 ‹RAD‹ MAL‹YE POL‹T‹KALARI ..................................................................... ‹radi Maliye Politikas› Kavram›..................................................................... ‹radi Maliye Politikalar›n›n Baflar›s›n› Etkileyen Faktörler .......................... Ekonomik Tahminlerin Do¤rulu¤u ........................................................ Gecikmeler Sorunu ................................................................................. OTOMAT‹K ‹ST‹KRAR SA⁄LAYICILAR........................................................ Otomatik ‹stikrar Gücünün Ölçülmesi......................................................... Kamu Harcamalar› ve Vergilerin Otomatik ‹stikrar ‹fllevleri ...................... Kamu Harcamalar›n›n Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c› ‹fllevi ...................... Vergilerin Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c› ‹fllevi .......................................... Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c›lar›n Etki S›n›r› ve Mali Sürüklenme................. FORMÜL ESNEKL‹⁄‹..................................................................................... ‹RAD‹ MAKRO POL‹T‹KALAR VE MAL‹ KURALLAR................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 4. ÜN‹TE 46 48 50 51 51 52 52 53 55 55 55 55 56 58 58 59 59 60 61 62 63 65 66 67 68 68 69 69 Ekonomik Dalgalanmalar ve Maliye Politikas›................... .. 70 EKONOM‹K DALGALANMALARIN TANIMI VE NEDENLER‹..................... Ekonomik Dalgalanmalar›n Tan›m›.............................................................. Ekonomik Dalgalanmalar›n Nedenleri ......................................................... EKONOM‹K DALGALANMALARIN ÖNLENMES‹NE YÖNEL‹K MAL‹YE POL‹T‹KALARI ................................................................................ Ekonomik Dalgalanmalar›n Önlenmesinde Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c›lar ..................................................................................................... Ekonomik Dalgalanmalar›n Önlenmesinde ‹radi Maliye Politikas› .......... Sabit Döviz Kuru Sisteminde........................................................................ Esnek Döviz Kuru Sisteminde ...................................................................... EKONOM‹K DALGALANMALARI ÖNLEY‹C‹ MAL‹YE POL‹T‹KASININ SINIRLARI ...................................................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 71 71 73 74 74 75 75 77 77 80 81 82 83 84 84 85 v ‹çindekiler Bütçe A盤› Sorunsal› .............................................................. 86 BÜTÇE AÇI⁄I KAVRAMI .............................................................................. MAL‹YE POL‹T‹KASI AÇISINDAN BÜTÇE AÇI⁄INA YAKLAfiIMLAR ........ Neo-klasik Yaklafl›m...................................................................................... Keynesyen Yaklafl›m ..................................................................................... Monetarist Yaklafl›m ...................................................................................... Ricardocu Yaklafl›m....................................................................................... Radikal Yaklafl›m ........................................................................................... BÜTÇE AÇI⁄ININ F‹NANSMAN YÖNTEMLER‹N‹N EKONOM‹K ETK‹LER‹........................................................................................................ Bütçe Aç›klar›n›n Merkez Bankas› Kaynaklar›ndan Finansman›n›n Ekonomik Etkileri ................................................................ Bütçe Aç›klar›n›n Merkez Bankas› D›fl› Kaynaklardan Finansman›n›n Ekonomik Etkileri ................................................................ BÜTÇE AÇIKLARININ F‹NANSMANI VE ÖDEMELER DENGES‹ ............... BÜTÇE AÇIKLARININ MAL‹YE POL‹T‹KASI UYGULAMALARINA GET‹RD‹⁄‹ SINIRLAMALAR....................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 93 93 96 97 99 101 103 104 104 105 105 106 Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaya Yönelik Maliye Politikas› ....................................................................... 108 MAL‹YE POL‹T‹KASI VE EKONOM‹K BÜYÜME ........................................ Ekonomik Büyümeyi Belirleyen Faktörler .................................................. Maliye Politikas› Araçlar›n›n Büyüme Üzerindeki Etkileri.......................... Yat›r›m ve Sermaye Birikimi Üzerindeki Etkileri .................................. Emek Arz› Üzerindeki Etkileri ................................................................ Teknolojik Geliflme Üzerindeki Etkileri................................................. MAL‹YE POL‹T‹KASI VE KALKINMA........................................................... Geliflmekte Olan Ülkelerin Özellikleri......................................................... Ekonomik Kalk›nma ve Yap›sal Dönüflüm ................................................. Geliflmekte Olan Ülkelerde Kamu Maliyesinin Yap›s›................................ Kamu Harcamalar›n›n Yap›s›.................................................................. Kamu Gelirlerinin Yap›s› ........................................................................ Kalk›nman›n Finansman› ve Kalk›nmac› Devlet ......................................... TÜRK‹YE’N‹N EKONOM‹K KALKINMA SORUNU ...................................... Kalk›nma Planlar›n›n Temel Amaçlar› ve Uygulama Sonuçlar›.................. 1980 Sonras›ndaki Yeni Ekonomik Kalk›nma Anlay›fl›............................... Türkiye’de Maliye Politikas› ve Kalk›nma ‹liflkisi........................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 5. ÜN‹TE 87 89 90 90 91 91 92 109 110 110 110 112 113 114 114 115 117 117 119 120 122 123 123 124 125 127 128 129 129 130 131 6. ÜN‹TE vi ‹çindekiler 7. ÜN‹TE Maliye Politikas› ve Gelir Da¤›l›m›......................................... 132 GEL‹R KAVRAMI: ÖNEM‹, TÜRLER‹ VE KAYNAKLARI.............................. GEL‹R DA⁄ILIMI ........................................................................................... Tarihsel Geliflim............................................................................................. Gelir Da¤›l›m›n›n Ölçüm Yöntemleri........................................................... MAL‹YE POL‹T‹KASI VE YEN‹DEN GEL‹R DA⁄ILIMI................................ Kamu Harcama Sistemi ................................................................................. Kamu Gelir Sistemi ...................................................................................... YEN‹DEN GEL‹R DA⁄ILIMI POL‹T‹KALARININ SINIRLARI....................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 8. ÜN‹TE 133 135 135 137 139 139 141 143 144 145 146 146 147 147 148 Maliye Politikas› ve Çevre Sorunlar› ..................................... 150 ÇEVRE VE EKONOM‹ ................................................................................... ÇEVRE SORUNLARININ NEDENLER‹........................................................... ÇEfi‹TL‹ ÇEVRE SORUNLARI ........................................................................ Hava Kirlili¤i.................................................................................................. Su Kirlili¤i ...................................................................................................... Toprak Kirlili¤i .............................................................................................. Di¤er Kirlilikler .............................................................................................. ÇEVRE SORUNLARI ‹LE MÜCADELEDEN‹N ÖNEM‹.................................. ÇEVRE SORUNLARININ ÇÖZÜMÜNDE KULLANILAN ARAÇLAR VE POL‹T‹KALAR......................................................................... Piyasa Çözümleri ........................................................................................... Coase Teorisi ................................................................................................. Sosyal Kurumlar ...................................................................................... Kamu Sektörü Çözümleri.............................................................................. Vergileme................................................................................................. Sübvansiyon............................................................................................. Pazarlanabilir Kirletme Haklar›............................................................... Mülkiyet Haklar›n›n Tesisi ...................................................................... Yasal Düzenlemeler ................................................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 151 152 153 153 154 155 155 156 157 158 158 158 158 159 161 161 162 163 164 165 166 167 167 168 168 Sözlük ................................................................................... 169 Önsöz Önsöz Maliye politikas› genel ekonomi politikas›n›n bir dal›d›r. Bilindi¤i gibi, ekonomi politikas› amaçlar›n›n gerçeklefltirilmesi için kullan›lan araçlar kamu ekonomisine iliflkin ise yap›lan müdahale maliye politikas› olarak tan›mlanmaktad›r. Baflar›l› bir maliye politikas› bir ekonomide gittikçe önem kazanan kamu harcamalar› ve gelirlerinin ekonomik de¤iflkenler üzerindeki etkilerini göz önünde tutarak onlar›n makroekonomik amaçlara uygun bir biçimde ayarlanmalar›n› gerektirmektedir. Maliye politikas› 1930’lardan bu yana özel bir önem kazanan ve h›zla geliflen bir disiplindir. Gerçekten 1929 Büyük Durgunluk y›llar›n›n ortaya ç›kard›¤› tart›flmalar ça¤dafl anlamda maliye politikas›n›n çekirde¤i say›lmaktad›r. 1950 ve 1960’larda maliye politikas› daha genifl alana yay›lma ve daha fazla geliflme olana¤› bulmufltur. Bu durumu haz›rlayan nedenler, ekonomik, sosyal, politik alanda ve kamu ekonomisi de¤iflkenlerinde nicelik ve nitelik yönünde ortaya ç›kan geliflmelerin, devlete, ekonomik hayata müdahale olana¤› kazand›rmas›d›r. Ancak 1970’lerden sonra ekonomilerin, enflasyon ve iflsizli¤in birlikte gerçekleflmesi, büyüme h›z›n›n yavafllamas› gibi sorunlarla karfl› karfl›ya kalmas› sonucunda, maliye politikas› etkinli¤ini büyük ölçüde yitirmifl ve yeni klasik görüflün elefltirileri ile birlikte sorunlar› çözmede bu politikan›n tek bafl›na etkili olup olmad›¤› tart›flmalar› bafllam›flt›r. 2008 y›l›nda bafl gösteren küresel ekonomik krizle birlikte ise devletin müdahalesi anlam›nda maliye politikas› yeniden önem kazanm›flt›r. Bugün dünyada 1960’lardan sonra belki de ilk defa maliye politikas›n›n krizlere karfl› etkili bir ekonomi politikas› oldu¤una iliflkin görüflün bu denli artt›¤› ifade edilebilir. Bugünkü kriz ortam›nda iradi maliye politikas› yeniden çözüm olarak sunulmaktad›r. Di¤er bir deyiflle, Keynes’in 1929 krizine karfl› çözüm olarak önerdi¤i geniflletici maliye politikas›n›n kullan›lmas› önerisi tekrar kurtar›c› olarak benimsenmektedir. Çünkü, içinde bulundu¤umuz kriz döneminde para politikas›n›n ekonomik faaliyetler üzerindeki etkisinin azald›¤› vurgulanm›fl, k›sa dönemde maliye politikas›n›n krizlerin çözümünde en iyi araç oldu¤u fleklindeki geleneksel Keynesyen görüfl ise güç kazanm›flt›r. Bilindi¤i gibi Keynes, krizi kapitalist ekonominin iflleyiflinin do¤as›nda var olan içsel bir unsur olarak görmektedir. Ona göre, devletin istikrar› gerçeklefltirici bir unsur olarak kat›lmad›¤› bir ekonomik sistemde önemli krizlerin beklenmesi mümkündür. Bu kitap, belli makroekonomik hedeflere ulaflabilmek amac›yla bir ekonomiye maliye politikas› yoluyla nas›l müdahale edilebilece¤ini aç›klamak amac›yla, kendi kendine ö¤renme ilkesi gereklerine uygun biçimde düzenlenmifltir. Her ünitenin bafllang›c›nda yer alan “Amaçlar›m›z” da ünitede kazand›r›lacak bilgiler metinde yer alan birinci düzey bafll›klarla do¤rudan do¤ruya iliflkili olarak verilmektedir. Ünite içinde, sayfa yan boflluklar›nda yer alan tan›mlar, metinde koyu yaz›larak belirtilen kavramlar›n pekifltirilmesi amac›yla tasarlanm›flt›r. Ünite içerisindeki “S›ra Sizde” sorular›, çal›fl›lan ünite ile ilgili olarak ö¤renciyi düflündürmeye, konular› yeterince anlay›p pekifltirmeye yard›mc› olacak sorulardan oluflmakta, ünite sonlar›nda yer alan “Kendimizi S›nayal›m” sorular› ise, ö¤renilenlerin s›nanmas›na yönelik test sorular›ndan oluflmaktad›r. Yine her ünite sonunda yer alan “Yaflam›n ‹çinden” bölümünde, o üniteye iliflkin, günlük yaflamda karfl› karfl›ya kald›¤›m›z yaz›l› ve görsel bas›nda yer alan olaylar ve haberler yer almakta, “Okuma Parças›”nda ise ünitede aç›klanan bilgileri pekifltirecek baz› ek bilgiler verilmektedir. Bu kitab›n yaz›larak bas›ma haz›rlanmas›; editör, yazarlar, ö¤retim tasar›mc›s› ve grafik tasar›mc›lar›ndan oluflan genifl bir ekibin ortak katk›s› ile uzun süren çal›flmalar sonucu gerçeklefltirilmifltir. Bu nedenle de¤erli yazarlar Prof.Dr. ‹zzettin ÖNDER, Prof.Dr. Abuzer PINAR, Doç.Dr. Erdal GÜMÜfi’e ve tüm katk› sa¤layanlara teflekkür eder, kitab›n ö¤rencilerin baflar›lar›na katk›da bulunmas›n› dilerim. Editör Prof.Dr. Beyhan ATAÇ vii 1 MAL‹YE POL‹T‹KASI Amaçlar›m›z N N N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Maliye politikas›n›n hangi koflullarda ortaya ç›kt›¤›n› özetleyebilecek, Klasikler’in hangi gerekçelerle devletin müdahalesine gerek kalmadan ekonominin dengeye gelebilece¤ini savunduklar›n› ay›rt edebilecek, Keynesyen maliye politikas›n› klasiklerin görüflünden ay›ran temel farkl›l›klar›n neler oldu¤unu aç›klayabilecek, Keynesyen yaklafl›m›n temelini oluflturan varsay›mlar› monetaristlerin hangi gerekçelerle reddetti¤ini de¤erlendirebilecek, Son dönem maliye politikas› yaklafl›mlar›n›n Keynesyen ve monetarist görüfllerle birleflti¤i ve farkl›laflt›¤› noktalar›n neler oldu¤unu karfl›laflt›rabilecek, Hangi ekonomik koflullarda maliye politikas› amaçlar›ndan hangisinin öne ç›kabilece¤ini ve aralar›nda ne tür çat›flmalar oluflabilece¤ini aç›klayabilecek, Maliye politikas›n›n temel araçlar›n›n neler oldu¤unu, etkilerinin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek, Maliye politikas›n›n etkinli¤inin ölçümünün niçin önemli bir konu oldu¤unu de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • Dar Anlamda Maliye Politikas› Genifl Anlamda Maliye Politikas› Do¤al ‹flsizlik Oran› Rasyonel Beklentiler D›fllama Etkisi Nötr Vergi • • • • • Efektif Talep Para Yan›lsamas› Likidite Tuza¤› Bütçe Devresel Bileflkesi Mali Sürüklenme • • • • • • • • KISA TAR‹HSEL SÜREÇ KLAS‹K YAKLAfiIM KEYNESYEN YAKLAfiIM MONETAR‹ST YAKLAfiIM SON DÖNEM YAKLAfiIMLARI MAL‹YE POL‹T‹KASININ AMAÇLARI MAL‹YE POL‹T‹KASININ ARAÇLARI MAL‹YE POL‹T‹KASININ DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ ETK‹NL‹⁄‹ VE SINIRLARI ‹çindekiler Maliye Politikas› Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› KISA TAR‹HSEL SÜREÇ Ekonomi, bir bilim dal› olarak oluflum aflamas›nda dönemin hakim bilim alanlar› olan biyoloji ve astronomiden yo¤un bir flekilde etkilenerek denge kavram› üzerine infla edilmifltir. Ekonomik faaliyetler alan›nda kurulmaya çal›fl›lan dengenin ana unsurlar› olarak, ekonomik faaliyette bulunan üretici ve tüketici davran›fllar›n›n karfl›l›kl› etkileflimleri göz önünde bulundurulmufl ve söz konusu birimler aras›nda oluflan dengeler üzerinde durulmufltur. Zaman içinde Alfred Marshall’›n talep fonksiyonunu gelifltirmesi ile piyasa güçleri olgusu flekillendirilmifl ve piyasa kavram› çerçevesinde mikroekonomi alan›n›n temelleri at›larak ekonomi bilimi dönemsel aflamas›n› tamamlam›flt›r. 1929 Büyük Buhran›’na dek piyasan›n iflleyiflinde fazla bir sorunla karfl›lafl›lmam›fl, ekonomilerde gerek iç denge gerekse d›fl denge korunabilmifltir. 1929 Büyük Buhran’› ve onu izleyen dönemde ekonomik yaflamda oluflan derin krizin neden oldu¤u yayg›n ve yo¤un iflsizlik sorunu ekonomistleri çare aramaya itmifltir. Büyük Buhran’›n oluflturdu¤u olumsuz ekonomik koflullar ve o döneme dek görülmemifl yayg›n iflsizlik sorunlar› ekonomistleri, ekonominin iflleyifl süreci içinde sistemin denge sa¤lamada yeterli mekanizmalara sahip oldu¤u kanaatinden uzaklaflt›rarak, kamusal müdahale araçlar› ile iradi denge oluflturma fikrine yöneltmifltir. Böylece, Keynes’in 1936 tarihli ünlü ‹stihdam, Para ve Faizin Genel Teorisi (General Theory of Employment, Money and Interest) adl› eserinde oluflturulmufl görüfller üzerinde yükselen yeni bir ekonomi teori ve özellikle de politika alan› aç›lm›fl oldu. Bu süreçte, ekonominin mikro yap›s›n› inceleyen mikroekonomi alan›na koflut olarak, ekonominin makro iflleyiflini analiz eden ve ekonomide dengenin sa¤lanmas› amac›yla iradi müdahaleye yer veren makroekonomi alan› ve bu alan›n iradi müdahale arac› olarak maliye politikas›, ekonomi ve maliye yaz›n›nda özel yerini ald›. Dar anlamda maliye politikas› ile Keynes doktrini üzerinde flekillendirilen ve devletin bütçe kanal›ndan yapt›¤› harcama art›fl›n›n (özellikle yat›r›m harcamas›) milli gelir ve istihdam üzerindeki yükseltici etkisi anlafl›l›r. Devletin tüm vergi ve harcama araçlar› ve kamu teflebbüsleri ile giriflti¤i ekonomik faaliyetler ise genifl anlamda maliye politikas› alan› içine girer. Sosyal bir alan olan ekonominin irdelenmesinde, sosyo-ekonomik sorunlar›n tan›mlanmas› ve gerekli müdahale koflullar›n›n oluflturulabilmesi aç›lar›ndan, bir yandan sermaye yap›s›nda gerçekleflen de¤iflimleri di¤er yandan da bu de¤iflimlerin toplumsal doku üzerindeki etkilerini dikkate almak kaç›n›lmazd›r. fiu hale gö- Dar anlamda maliye politikas›: Devletin bütçe kanal›ndan yapt›¤› harcama art›fl›n›n milli gelir ve istihdam üzerindeki yükseltici etkisidir. Genifl anlamda maliye politikas›: Devletin tüm vergi ve harcama araçlar› ve kamu teflebbüsleri ile giriflti¤i ekonomik faaliyetlerdir. 4 Maliye Politikas› re, yaflanan altyap› üretim koflullar›na koflut olarak makroekonomi ve onun iradi arac› olarak maliye politikas›n›n ortaya ç›kmas› sermaye devinim sürecinin oluflturdu¤u ve dayatt›¤› koflullar›n do¤al sonucu olarak görülmelidir. Nitekim söz konusu altyap› üretim iliflkilerinin belirledi¤i toplumsal yap› ve bu yap›n›n iflleyifli statik bir olgu olarak kalmam›fl, sermaye bilefliminin ve ona ba¤l› olarak toplumsal koflullar›n de¤iflimine koflut olarak zaman içinde makroekonomi anlay›fl› de¤iflmifl ve maliye politikas› alan›nda farkl› görüfller tarih sahnesine ç›km›flt›r. ‹lerleyen kapitalizmin devaml› piyasa aray›fl› sorunlar›n›n ulusal ekonomi s›n›rlar› içinde afl›lamamas› sonucunda oluflturulan ve küreselleflme olarak tan›mlanan sermayenin tüm yerküreye yay›lmas› döneminde ise kamusal müdahalenin flekli ve boyutlar› da de¤ifliklik göstermifltir. Nihayet, 2008 ortalar›nda bafllayan krizde de yine politikalarda ciddi yön de¤iflikli¤i görülmüfl ve bir kez daha devletin ekonomilere yo¤un müdahalesi gündeme gelmifl bulunmaktad›r. Özetlemek gerekirse klasikler ve neo-klasikler döneminde tan›mlanan mikro ve makro amaçlar, ekonomik denge koflullar› veri altyap› üretim iliflkileri ba¤lam›nda oldukça uygun flekilde sa¤land›¤›ndan, sistem mekanizmalar›na b›rak›lm›fl idi. Böylece, henüz belirgin olarak makroekonomi anlay›fl›n›n oluflmad›¤› birinci dönem maliye politikas›n›, tan›mlay›c› ve pasif yaklafl›m olarak görebiliriz. 1929 Büyük Buhran’›n› izleyen dönemde, Keynes’in teorik görüflleri üzerinde yükselen ve makroekonomi alan›n›n belirgin flekilde oluflum ve geliflimine yol açan maliye politikas›n›, hem ekonomik iflleyifllerin alg›lanma hem de iradi müdahale biçimleri aç›lar›ndan makroekonomi ve maliye politikas›n›n ikinci aflamas› olarak görebiliriz. Bu dönemin sonuna do¤ru, bir yandan küreselleflme ak›m›, di¤er yandan da ekonomik krizler döneminin sonland›¤› düflüncesi do¤rultusunda önemini oldukça yitiren maliye politikas› yaklafl›m›n› sürecin üçüncü aflamas› olarak niteleyebiliriz. Ancak, 2008 y›l›nda bafl gösteren üçüncü derin kapitalist krizle yo¤un devlet müdahalesi anlam›nda maliye politikas› uygulamas› dördüncü aflamada yeniden tarih sahnesine dönmüfl gözükmektedir. Geliflmifl merkez kapitalist ekonomilerde yo¤un kamu müdahaleleri ile belirsiz bir süre için tarih sahnesinde yeniden yerini alm›fl olan maliye politikas› uygulamas›n› sürecin yeni bir aflamas› olarak nitelemek mümkündür. Sermayenin devinim süreci içinde de¤iflen altyap› üretim iliflkileri, klasik dönemin rahat iflleyen ekonomik süreçlerine olanak sa¤lamad›¤› sürece kamusal müdahalelerden, dolay›s›yla maliye politikas› uygulamas›ndan uzaklaflman›n mümkün olmad›¤› görülmektedir. Söz konusu müdahalelerin yönünün ise toplumda ekonomik ç›kar çat›flmas› içinde davran›fl sergileyen farkl› s›n›flar›n güç dengelerine göre flekillenece¤i aç›kt›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 1 Maliye politikas› ne tür bir tarihsel gereksinimden ortaya ç›km›flt›r? SIRA S‹ZDE KLAS‹K YAKLAfiIM Ü fi Ü N E L ‹ M EkonomikDdüflüncenin gelifliminde ve yaz›n›nda temel yaklafl›m olan denge fikri, ekonominin iç ve d›fl dengeleri olarak analiz edilir. ‹ç denge kavram› fiyat istikrar› ve istihdam, S O d›fl R U denge kavram› ise cari denge olgular› üzerine oturtulur. Klasik ve neo-klasik dönem ekonomistleri, dönem koflullar›na da dayand›rd›klar› varsay›mlarla, sistemin iflleyiflinin otomatik dengeye yönelik oldu¤unu savunmufl, bunD‹KKAT dan dolay› ekonomiye devletin d›flsal müdahalelerinin yerinde ve yararl› olmayaca¤› sonucuna ulaflm›fllard›r. SIRA S‹ZDE Klasik dönem ekonomi anlay›fl›nda tüm kural ve koflullar›yla piyasa varsay›m› esast›r. Bu varsay›mda tüm piyasalarda tam rekabete yak›n iflleyifl koflullar›n›n var- N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 1. Ünite - Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› l›¤› ileri sürülmüfltür. Bu iddialar zaman›n koflullar›na da uygundu. Klasik dönemde faktör ve ürün fiyatlar›nda tam esneklik ve sektörler aras› geçifllilik söz konusu idi. ‹htisaslaflman›n henüz oluflmad›¤› ve emek piyasalar›nda örgütlülü¤ün ortaya ç›kmad›¤› klasik dönemde fiyatlar yolu ile hem ürün hem de faktör piyasalar›nda denge sa¤lanabilirdi. Günümüzde görülen fiyat kat›l›klar› ve sektörler aras› geçiflsizliklerin söz konusu olmad›¤› klasik dünyada, hiçbir devlet müdahalesine gerek kalmadan piyasalar›n iç ve d›fl ekonomik dengeyi sa¤lamada baflar› olaca¤› savunulmufl, sistem de bu yönde çal›flm›flt›r. Klasik dönem ekonomisi nispi fiyatlar mekanizmas›na dayand›r›lm›flt›r. Klasiklere göre paran›n iki ifllevi vard›r; birinci ifllevi ürün ve faktör piyasalar›nda de¤iflim arac› olmas›, ikinci ifllevi ise servet biriktirme arac› olmas›d›r. Bu sistemde para d›flsal bir unsur olarak görülmüfl ve ekonomide kaynak ve gelir da¤›l›m› üzerinde etkili olmad›¤› savunulmufltur. Paran›n ekonomik iliflkilerde reel de¤iflkenleri etkileyememesi sistemin iflleyiflinin parasal de¤erlere ba¤l› olmay›p reel de¤erlere (ürünlerin aralar›ndaki de¤iflim oran›na) ba¤l› olmas›n›n bir sonucudur. fiöyle ki, ekonomideki parasal de¤iflmeler ürün ve faktör fiyatlar›nda parasal de¤iflime yol açabildi¤i halde, mallar aras›ndaki de¤iflim oranlar›n›, yani nispi fiyatlar› bozmamaktad›r. De¤erlerin parasal de¤iflime u¤rarken reel iliflkilerde de¤iflim yaflanmamas›, tüm ürün ve faktör fiyatlar›n›n ayn› yön ve fliddette de¤iflime u¤rad›¤› anlam›nda homojenite varsay›m›na dayand›r›lm›flt›r. Örne¤in, para taban›n›n geniflletilmesi tüm ürünlerin parasal de¤erini ayn› yönde de¤ifltirece¤inden, ürünler aras›ndaki de¤iflim oran› sabit kalacakt›r. Ayn› flekilde, parasal taban›n genifllemesi ürün fiyatlar›n› yükseltirken, ayn› derecede faktör gelirlerini de yükseltece¤inden bireylerin parasal sat›n alma gücü yükselmifl gibi gözükürken, reel sat›n alma gücü sabit kalm›fl olacakt›r. fiu hale göre, para taban›n›n geniflletilmesi genel fiyat art›fl›na, yani enflasyona neden olurken, faktörler ve ürünler aras›ndaki de¤iflim oran› de¤iflmedi¤inden nispi fiyat de¤ifliklikleri yaratmamakta ve ekonomik dengeler üzerinde etkili olmamaktad›r. Klasik dönemin bu görüflü, parasal sektör ve reel sektör ay›r›m› fleklinde ikili yap› (dikotomik yap›) olarak bilinir. Ekonomide para taban›n›n geniflletilmesi, homojenite varsay›m› do¤rultusunda reel fiyatlarda bir de¤iflikli¤e yol açmamas› yan›nda, bireylerin para rezervlerine giden para miktar› ile piyasada kullan›ma sunulan para miktar› aras›ndaki reel de¤erleri de korur. fiöyle ki, belirli reel de¤erde rezerv para tutmaya çal›flan bireyler para taban›n›n genifllemesi sonucunda ürünlerin parasal de¤erleri yükselince reel de¤er kayb›na u¤ram›fl olduklar›ndan reel depolar›n› takviye edebilmek için parasal para depolar›n› yükseltme e¤ilimine girerler. Böylece, ürünlerin fiyat ortalamas› ile bireylerin para depolar› aras›ndaki reel denge korunmufl olur. Tüm fiyat ve gelirlerin ayn› yön ve fliddette hareket etmesi enflasyonun kaynak ve gelir da¤›l›m› üzerindeki bozucu etki alg›lamas›n› ortadan kald›rmaktad›r. Klasik dönem ekonomisi iflleyifli ve alg›lan›fl› çerçevesinde; para taban›n›n geniflletilmesi sonucunda parasal de¤erlerin yükselece¤i, ancak reel de¤iflim oranlar›n›n, yani nispi fiyatlar›n sabit kalaca¤›, bireylerin sat›n alma gücünde bir de¤ifliklik olmayaca¤› ve toplumun tüketim kal›plar›n›n da de¤iflmeyece¤i ileri sürülmüfltür. Bu durumda mutlak fiyat düzeyinin yükselmesine ra¤men nispi fiyatlar ve reel gelirler sabit kalaca¤›ndan ekonomide kaynak ve gelir da¤›l›m›nda bir de¤iflim söz konusu olmayacakt›r. Klasik dönemde üretim sürecinde henüz yüksek düzeyde ihtisaslaflmaya ulafl›lmam›fl olmas›n›n do¤al sonucu olarak üretim faktörlerinin fiyat esnekli¤i ve farkl› alanlara geçifllili¤i oldukça yüksek idi. Esneklik ve geçiflkenlik varsay›mlar›na da- 5 6 Maliye Politikas› yal› olarak iflsizlik konusu da klasik dönemde ciddi sorun olarak görülmüyordu. ‹flsizli¤in yükseldi¤i alanlarda ücretlerin düflece¤i ve buna ba¤l› olarak emek talebinin yükselerek tam istihdam düzeyine ulafl›laca¤› düflünülmüfltür. Sürecin muntazam iflleyebilmesi için d›flsal müdahalelerin, yani devlet müdahalesinin yap›lmamas› savunulmufltur. Örne¤in, kamusal otorite taraf›ndan belirlenen asgari ücret koflulu, iflsizlik dönemlerinde geriye do¤ru ücret ayarlamalar›n› s›n›rlayaca¤›ndan, kamusal müdahalelerin iflsizli¤i önlemede çare olmayaca¤›, tam tersine sorun yarataca¤› ileri sürülmüfltür. Klasik ve neo-klasik ekonomi temsilcilerince faktör piyasalar›n›n otomatik mekanizmalar› sadece istihdam› sa¤lamada etkili olmakla kalmay›p, gelir da¤›l›m› konusunda da etkili sonuç ortaya koyarak faktör paylar›n›n hakça oluflumunu sa¤layaca¤› savunulmufltur. Faktör paylar›n›n birbirine yak›nlaflt›r›lmas› da yine faktörlerin sektörler aras›ndaki geçifllili¤i ve ücret düzeyinin esnekli¤ine ba¤lanm›flt›r. Farkl› sektörlerde afl›r› ücret farkl›l›¤›n›n ortaya ç›kmas› durumunda, düflük ücretli sektörde çal›flan emek gücü zamanla yüksek ücret ödenen sektöre geçifl yaparken, düflük ücretler yükselme, yüksek ücretler ise gerileme içine girerek faktör getirileri birbirine yaklaflt›r›lacak, böylece gelir da¤›l›m›nda da nispi adalet sa¤lanm›fl olacakt›r. Bu durumda, ekonomiye herhangi bir d›fl müdahalenin, ücret esnekli¤ini bozaca¤›ndan, sistemin etkin çal›flmas›n› engelleyece¤i ileri sürülmüfltür. Klasik ve neo-klasikler, aynî ekonomi döneminden devrald›klar› ve John Baptise Say taraf›ndan kavramsallaflt›r›lan ve Say Yasas› olarak bilinen “Her arz kendi talebini yarat›r.” görüflüne dayal› olarak ekonomide arz ve talep dengesizli¤inin oluflmayaca¤› görüflüne ba¤l› kalm›fllard›r. Say Yasas› olarak an›lan yasan›n iflleyifli, piyasaya ürün arz eden ekonomik birimlerin ayn› zamanda talep unsuru olarak devreye girdi¤i tezine dayanmaktad›r. Say kural› uyar›nca ekonomide arz ve talep aras›ndaki dengenin sa¤lanabilmesi de ekonomiye d›flar›dan herhangi bir müdahalenin yap›lmamas› kofluluna dayand›r›lmaktad›r. Devletin arz miktar›na ya da talep miktar›na müdahale ederek araya girmesi koflulunda arz talep dengesinin sa¤lanamam›fl olaca¤› savunulmufltur. Klasik görüfle göre, ekonomilerin büyüyebilmesinin koflulu tasarruftur. Tasarruf yat›r›m› besledi¤i sürece hem üretim esnas›ndaki y›pranma ve afl›nma maliyetlerini karfl›lar, hem de ekonominin geliflmesi için gerekli yat›r›mlara kaynak oluflturur. Klasik görüflün denge alg›lamas› burada da karfl›m›za ç›kar. fiöyle ki, ekonomik dengenin sa¤lanmas› aç›s›ndan yat›r›m›n tasarrufa eflit olmas› gerekmektedir. Klasiklere göre, yat›r›m ile tasarruf aras›ndaki denkli¤i faiz oran› sa¤lar. Yat›r›m ile tasarruf aras›nda eflitli¤i sa¤layan fiyat olarak faiz oran›, zamanlar aras› kaynak da¤›l›m›nda optimum koflulu sa¤layan bir tür fiyat olarak çal›fl›r. Klasik dönemde iç istikrar alan›nda karfl›lafl›lan en büyük güçlük “zorunlu kötülük” olarak alg›lanan devletin devreye al›nmas›nda ortaya ç›km›flt›r. Devletin, ekonomiye düzenleyici müdahalesine gerek kalmad›¤›n›n ileri sürülmesi yan›nda, zaruri kamu hizmetlerinin görülebilmesi amac›yla zorunlu olarak kaynak kullanan ve hizmetlerin maliyetini karfl›layabilmek için de ekonomiden kaynak çeken bir birim olarak sisteme dahil edilmesi kaç›n›lmaz görülmüfltür. Kamusal müdahalelerin nispi fiyatlar› bozmas›n›n sistemin optimal koflullarda ifllemesini engelleyece¤i endiflesi sonucunda, kamu faaliyetleri için, biri kamu harcamalar› di¤eri de kamu gelirleri alan›nda olmak üzere, iki önemli k›s›tlay›c› koflul getirilmifltir. Kamu harcamalar› alan›ndaki koflul, kamu faaliyetlerinin ve bu faaliyetlerin parasal ifadesi olan bütçenin küçük olmas›d›r. Bütçe hacmi küçük tutularak zorunlu kamusal hizmetlerin görülmesine ra¤men ekonomiye d›fl müdahalenin asgari boyutta tutulabilece¤i düflünülmüfltür. 7 1. Ünite - Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› Kamu gelirleri alan›nda ise vergilerin piyasadaki nispi fiyatlar› bozmayacak flekilde tasarlanmas› önerilmifltir. Klasiklerin önerdi¤i flekli ile ekonomide nispi fiyatlar› bozmayacak, dolay›s›yla ekonomik birimlerin kararlar›n› etkilemeyecek vergilere tarafs›z vergiler anlam›nda nötr vergiler ad› verilir. Nötr vergiler yükümlü üzerinde gelir etkisi oluflturan, fakat ikame etkisinin s›f›r oldu¤u vergiler olarak tan›mlanabilir. Nötr vergiye en tipik örnek bafl vergisidir. Bireylerin ekonomik faaliyetleri ve gelirlerinden ba¤›ms›z olarak saptanan ve tahsil edilen bafl vergisinin, bireylerin ekonomik kararlar› üzerinde etkili olmayaca¤› ileri sürülmüfltür. Bafl vergisinin bile mutlak anlamda nötr oldu¤u ileri sürülemez. Gelir düzeyi ortalamas›n›n nispi olarak yüksek oldu¤u toplumlarda çok küçük miktarlarda uygulanan bafl vergisinin bireysel ekonomik kararlarda bir etki yapmayaca¤› savunulabilir. Ancak belirli düzeydeki bafl vergisinin düflük gelirli bireylerde oluflturaca¤› güçlü gelir etkisi bireyin bofl durma ve çal›flma aras›ndaki tercihini etkileyerek, ekonomik kararlarda davran›fl de¤iflikli¤i yaratabilir. Klasik dönemde dolayl› vergilerin piyasada nispi fiyatlar› bozarak, kaynak da¤›l›m› bozuklu¤una yol açaca¤› iddias› da yayg›n olarak ileri sürülmüfltür. Özellikle baz› ürünler üzerine sal›nan dolayl› vergilerin nispi fiyatlar› bozaca¤› ve böylece kaynak da¤›l›m›n› bozaca¤› iddia edilmifltir. Bu iddia klasik görüfl çerçevesinde do¤ru ve geçerli olmakla beraber tek yanl›d›r. fiöyle ki, dolayl› vergilerin ürün piyasas›nda oluflturdu¤u bozucu etkinin benzerini dolays›z vergiler, faktör piyasas›nda oluflturur. Klasik dönemde vergilerin ekonomi üzerindeki bozucu etkilerinden çekinilmesi nedeniyle, ilk dönem maliye kitaplar›nda kamu harcamalar›na çok az yer verilirken kamu gelirleri, özellikle de vergiler analizlere konu olmufltur. Kamu gelir sistemi içinde borçlanma konusu da klasiklerce ilke olarak reddedilmifltir. Kamu borçlanma sistemine klasiklerce karfl› ç›k›lmas› da yine piyasada nispi fiyatlar›n bozulmamas› ve ekonomik dengenin sars›lmamas› endiflesinden kaynaklanm›flt›r. fiöyle ki, borçlanma bütçe a盤›n› gösterdi¤i derecede ekonomide dengesizlik unsuru olarak görülmüfltür. Henüz denk bütçe çarpan› kavram›n›n netleflmedi¤i dönemde, aç›k bütçe ya da fazla veren bütçe uygulamalar›n›n aksine denk bütçe uygulamas›n›n, talep kal›plar›n› farkl›laflt›rmakla beraber, toplam talebi sabit tuttu¤u, böylece ekonomide dengesizli¤e yol açmayaca¤› düflünülmüfltür. Klasiklerin kamu borçlar›na karfl› ç›k›fl›n›n ikinci nedeni de borçlanman›n nesiller aras›nda kaynak da¤›l›m›n› bozaca¤› düflüncesidir. Bu düflünceye göre, borçlanma ile gelecek nesillerin birikimlerinin bir bölümü flimdiki neslin tüketimine katk› olarak kullan›laca¤›ndan, gelecek nesillerin üretim ve tüketim kapasitesi zay›flat›lm›fl olur. Durum böyle olunca borçlanma savafl ya da di¤er benzeri zor toplumsal koflullarda acil finansman arac› olarak kullan›labilir ya da yat›r›m›n finansman›nda devreye al›nabilir. Borçlanma ile yat›r›m yap›ld›¤›nda, ileriki dönemde borçlar›n itfas› gündeme geldi¤inde, yat›r›m›n üretim kapasitesi de devreye girmifl ve borç itfa maliyetini karfl›lam›fl olur. Bu iki koflulun bulunmad›¤› durumda ve klasiklerce tüketim olarak görülen bütçe a盤›n›n finansman›nda devreye sokulan borçlanmaya, gelecek nesillerin üretim kapasitesini s›n›rlayaca¤›, dolay›s›yla nesiller aras› kaynak da¤›l›m›n› bozaca¤› endiflesi ile kuflkulu bak›lm›flt›r. Klasik görüfle göre, d›fl denge, yani cari denge hakk›ndaki görüfller de iç denge konular›nda oldu¤u gibi, otomatik süreçlerle sa¤lanaca¤› fleklindedir. D›fl dengede otomatik düzenleyici faktör, o dönemlerde paran›n, alt›n ya da gümüfl veya bunlar›n kar›fl›m›ndan oluflan de¤erli madenlere ba¤lanm›fl olmas›d›r. Söz konusu de¤erli madenlerin arz› s›n›rl› oldu¤undan ekonomilerde para arz› da s›n›rland›r›lm›fl olmaktad›r. Klasik dönemde d›fl ödemelerde ekonomiler aras›nda de¤erli ma- Nötr vergiler: Yükümlü üzerinde gelir etkisi oluflturan fakat ikame etkisinin s›f›r oldu¤u vergilerdir. 8 Maliye Politikas› den stoklar›n›n yer de¤ifltirmesi söz konusudur. Arz› s›n›rl› de¤erli madenler d›fl ticaret hadlerinde yaratt›¤› de¤iflikliklerle uluslararas› ticarete konu olan mallar›n nispi fiyatlar› üzerinde etkili olarak d›fl ticareti ayarl›yordu. Sistem flöyle çal›fl›yordu: Bir ülke ithalat nedeniyle yapt›¤› ödeme nedeniyle de¤erli maden stoklar›nda erime, buna karfl›n ihracat yapan ülke ise maden kaynaklar›nda zenginleflme yaflar. Maden kaynaklar›ndaki de¤iflime ba¤l› olarak, ithalat yapan ekonomide genel fiyat düzeyi gerileyecek, ihracat yapan ekonomide ise genel fiyat düzeyi yükselecektir. Bu ifllem sonucunda, her bir ekonomide ürünler aras›nda nispi fiyatlar de¤iflmemifl olmas›na ra¤men, ekonomiler aras› karfl›laflt›rmada, ekonomiler aras›nda ürünlerin nispi fiyatlar› de¤iflir. Di¤er bir deyiflle, ithalat yapan ekonomide de¤erli maden stoklar› gerilemifl oldu¤undan para taban› daralacak, buna karfl›n ihracat yapan ekonomide maden stoklar› yükselmifl oldu¤undan para taban› genifllemifl olacakt›r. Bu durumda, ithalat yapan ülke ürün fiyatlar› bir dönem sonra ihracat yapm›fl ülke ürün fiyatlar›na göre ucuzlam›fl olaca¤›ndan, d›fl ticaret ifllemi ters dönecek, geçmiflte ithalat yapan ekonomi bu kez ihracat, ihracat yapan ekonomi ise ithalat yapar konuma gelecektir. Böylece, uluslararas› ticarette denge koflulu da ekonomilerin içsel ve karfl›l›kl› dinamikleri ile sa¤lanm›fl olur. Devletlerin döviz kurlar› ya da di¤er mekanizmalarla d›fl ticarete müdahale etmesi, ekonominin di¤er denge koflullar›nda oldu¤u gibi, burada da dengenin oluflumunu sa¤layamay›p, tam tersine dengenin bozulmas›na yol açacakt›r. Klasik ekonomistler bu dönem ekonomik alt yap›n›n özelli¤i ve iflleyiflinin hem iç ekonomide hem de d›fl iliflkilerde optimum dengeyi sa¤layaca¤›, bu nedenle ekonomi d›fl› müdahalelerin gereksiz oldu¤u, böylesi müdahalelerin sistemin iflleyifl dinamiklerini bozarak, dengeden uzaklafl›lmas›na neden olaca¤›n› savunmuflSIRA S‹ZDE lard›r. Klasikler paray› sistemin üzerinde bir peçe olarak alg›lam›fl ve para taban› de¤iflikliklerinin milli gelir, istihdam ve gelir da¤›l›m› gibi reel dengeler üzerinde D Ü fi Ü Ngörüflünü EL‹M etkili olmad›¤› savunmufllard›r. Klasik dönemde kabul edilen varsay›mlar›n ve sistemin bu varsay›mlar› do¤rular nitelikte Sifllemesine ba¤l› olarak, devlet sadece küçük ve denk bütçe ile kamu O R U hizmetlerini yerine getiren bir tür bekçi devlet ya da jandarma devlet ifllevi ile s›n›rl› tutulmufltur. Ancak, zamanla sermaye birikimi güçlenip, parasal ifllemlerin göD ‹ K K A T ortaya ç›kmas›yla konjonktür dalgalar› fliddetlenmifl ve s›klaflrüldü¤ü borsalar›n m›flt›r. Sermaye birikim süreci, bu geliflmelerle kapitalist sistemi 1929 Büyük BuhSIRA S‹ZDEise art›k klasiklerin savundu¤u devletin ekonomiye uzak durran›’na tafl›d›¤›nda mas› görüflü geçerlili¤ini yitirmeye yüz tutmaya bafllad›. Çünkü, yaflanan sorunlara klasik yaklafl›mlar yan›t üretemez oldu. Klasik AMAÇLARIMIZ yaklafl›m iki bak›mdan önemlidir. ‹lk olarak klasik yaklafl›m, kapitalist sistemi en saf hali ve ekonomik aktörlerin karfl›l›kl› rol ve iflleyiflleri ile ele almas› yönünden önemlidir. Sermayenin henüz büyük güce kavuflmad›¤›, ekonomik biK ‹ T A P rimler aras›nda afl›r› asimetrik güç iliflkisinin yaflanmad›¤› dönemde ekonomik iflleyifl oldukça dengeli idi. Klasiklerin görüfllerinin bir baflka aç›dan önemi de son dönem görüfllere ilham kayna¤› olmas›, hatta baz› durumlarda oldu¤u gibi günüTELEV‹ZYON müz politikalar›n›n flekillendirilmesinde model ifllevi görmeleridir. Yeni sa¤ görüfller ya da neo-liberal görüfllerin teorik temelleri klasik görüfllere dayan›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON Bu görüflün ‹temel olan Adam Smith ve David Ricardo’ya iliflkin bilgilere en.wikiN T E R Nteorisyenleri ET pedia.org/wiki/Adam Smith; en wikipedia.org/wiki/David Ricardo adresinden ulaflabilirsiniz. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE 2 Hangi gerekçelerle küçük devlet ve tarafs›z vergi görüflünü savunabilirsiniz? SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 1. Ünite - Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› KEYNESYEN YAKLAfiIM 1929 Büyük Buhran’›n merkez kapitalist ekonomilerde oluflturdu¤u ekonomik kriz yo¤un iflsizlik yaratarak derin sosyal sorunlara yol açt›. Gerek ABD’de gerekse Avrupa ülkelerinde milyonlarca iflçi iflsiz kald› ve sefalete sürüklendi. Bu dönemde geliflmifl merkez kapitalist ekonomilerde yaflanan iflsizlik geliflmekte olan ekonomilerde görülen yap›sal iflsizlik niteli¤inde olmay›p krizin neden oldu¤u ve o döneme dek ileri kapitalist ekonomilerde görülmeyen ekonomik durgunlu¤un yol açt›¤› iflsizlik idi. 1929 Büyük Buhran y›llar›ndaki ekonomik yap›lar yak›ndan incelendi¤inde, geliflmifl kapitalist ekonomilerin, geçmifl dönemlerdeki yap›sal özelliklerinden epey uzaklaflm›fl, borsa ifllemlerinin ola¤anüstü geliflmifl oldu¤u bir sürece girmifl oldu¤u görülür. Yeni dönemde para sadece ekonomik mübadele ve servet saklama arac› olarak görülmeyip ba¤›ms›z meta olarak da iflleme sokuluyordu. Para ile borsada tahvil ya da özellikle hisse senedi ad› alt›nda çeflitli k⤛tlar al›n›yor ve bir süre sonra, piyasa koflullar›n›n elverdi¤i ortamlar olufltu¤unda eldeki k⤛tlar al›fl fiyatlar›n›n üzerinde de¤erle sat›larak spekülatif kâr sa¤lan›yordu. Bu durum aç›klamaya muhtaç yeni bir geliflme olarak alg›lan›yordu. 1929 Büyük Buhran›, ABD’nin bat› k›y›lar›nda ön ödeme sistemi ile yap›lan yazl›k tipi evlerin bir f›rt›nada y›k›lmas› sonucunda finans dünyas›nda yaflanan sars›nt›n›n oluflturdu¤u panik havas›n›n üretici sektöre yans›mas› ile piyasalar›n kilitlenmesi, stoklar›n y›¤›lmas› ve üretimin nerede ise durma noktas›na gelmesi ile oluflmufltu. Üretimin durmas›, do¤al olarak istihdamda gerileme ve genel yoksullaflma yaratt›. O döneme dek klasik ve neo-klasik ekonomistlerin a¤›zlar›ndan düflürmedi¤i piyasa iflleyiflinin otomatik olarak ekonomik dengeyi sa¤layaca¤›, oluflabilecek herhangi bir dengesizli¤in dahi piyasa süreçlerince ortadan kald›r›laca¤› görüflü 1929 Büyük Buhran’› ve oluflturdu¤u sonuçlarla geçerlili¤ini yitirdi. Serbest piyasa kural› olarak bilinen “laisses faire, laisses passe” (b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler) görüflü böylece yaflanan gerçeklerle y›k›lm›fl oluyordu. Di¤er bir husus da kapitalist dünyada yaflanan 1929 Büyük Buhran’›n›n yan›nda, kapitalistlerin 1917 Sovyet Devrimi ile oluflan sosyalist sistem nedeni ile afl›r› tedirginlik yafl›yor olmas›d›r. Sovyet Devrimi’ne karfl› mücadele yapma durumunda olan kapitalist dünyan›n derin kriz ve iflsizlikle sars›lmas› komünizmin lehine bir geliflme olarak görüldü. Büyük Buhran Marksizm’in kapitalist sistemin kaç›namayaca¤› krizler sonucunda son bulaca¤› görüflünü hakl› ç›kar›r bir görüntü sergiliyordu. 1914-18 y›llar›nda bir büyük dünya savafl› geçirmifl ve 1929’da da derin bir krize girmifl olan kapitalist dünya, komünist bir devletin de kurulmufl oldu¤u bir dönemde bu krizden h›zla ç›kman›n yollar›n› aramak durumunda idi. ‹flte, Keynes böyle bir ortamda, sistemin kurtar›c›s› olarak devreye girmifl ve böylece de maliye politikas› kavram› ve uygulamas›, sonraki dönemlerde alternatif görüfllerle günümüze dek sürmüfltür. Keynes’in kapitalist sistemin kurtar›c›s› olarak ortaya ç›kmas›, bir yandan, teorik yaklafl›m› ba¤lam›nda ekonominin iflleyifl kurallar›n›n aç›klanmas›nda ortaya att›¤› yeni ve klasiklerden çok farkl› görüfllerle; di¤er yandan da bu teorik yaklafl›m› destekler nitelikteki pratik yaklafl›m› ile devlete ekonomide aktif görev vermesi ile aç›klanabilir. 1929 Büyük Buhran’›ndan etkilenerek, ekonominin iflleyifli üzerine yeni görüfl getirmifl olan Keynes, 1936 y›l›nda yay›nlam›fl oldu¤u ‹stihdam, Para ve Faizin Genel Teorisi adl› ünlü eserinde, ana fikir olarak, flunlara a¤›rl›k vermifltir. ‹lk olarak, Keynes’in üzerinde durdu¤u ilk sorun iflsizliktir. ‹flsizli¤in çözümü ise klasik görüfl 9 10 Efektif talep: Tam istihdam›n sa¤lanmas›na yönelik olarak kamu talebi ile destekli toplam talep miktar›d›r. Maliye Politikas› sahiplerinin savundu¤u gibi rekabetçi serbest piyasa güçlerinde de¤il, toplam talebi yükseltmede rol oynayabilen kamu müdahalesindedir. ‹kinci olarak, Keynes eserinde bir yanda istihdam di¤er yanda da para ve faiz konular›n› ele alarak, yine klasik görüfl sahiplerinin ekonomide dikotomi görüflünün aksine, parasal ve reel sektörler aras›ndaki etkileflimi vurgulam›flt›r. Böylece para sadece peçe ifllevini gören d›flsal ve yans›z bir veri olmay›p ekonomik iflleyiflle organik ba¤ içinde bir meta konumuna getirilmifltir. 1929 Büyük Buhran dönemine gelene dek a¤›rl›kl› olarak mikroekonomi alan› içinde kalan ekonomistler, fiyat mekanizmas› göstergelerini öne ç›karm›fllar, makroekonomi alan›na geçememifl olup, milli gelir düzeyi üzerinde etkili oldu¤u düflünülen tasarruf ve yat›r›m fonksiyonlar›n› dahi bir fiyat sürecine, faiz oran›na ba¤lam›fllard›. Bu konuda Keynes’in önemli teorik katk›s›, makroekonomiyi mikroekonomi temellerinden anlatmak de¤il, tam tersine, ekonominin iflleyiflini makroekonomi temelinden aç›klamak olmufltur. Ona göre, tasarruf yolu ile milli gelirin büyütülmesi do¤ru bir görüfl olmay›p, yat›r›mlar›n yükseltilmesi ile milli gelirin yükseltilip, böylece elde edilen yüksek gelirden yüksek tasarruf potansiyeli sa¤lamak sistemin iflleyifl dinamikleri aç›s›ndan daha do¤ru bir yaklafl›md›r. Böylece, ekonomi alan›nda dikkatler makroekonomi alan›na kayd›r›l›yor ve makro büyüklüklerin makro de¤iflkenlerle yönlendirilmesi gündeme gelmifl oluyordu. Bu ba¤lamda, yat›r›mlar›n belirlenmesinde klasik dönemde kabul edildi¤i üzere sadece faiz oran› de¤il, faiz oran› yan›nda yat›r›mlar›n marjinal etkinli¤inin de dikkate al›nmas› gerekti¤i ileri sürülmüfltür. Keynes’in makroekonomi alan›nda di¤er önemli bir katk›s› da toplam talebin toplam arza eflit oldu¤u denge koflulunda ekonomide tam istihdam düzeyinin sa¤lanam›yor olmas›n› iflaret etmesidir. Keynes’e göre, mikroekonomi düzeyinde dengenin sa¤land›¤› ve yat›r›m tasarruf eflitli¤inin oluflturuldu¤u denge durumunda tam istihdam sa¤lanam›yor olabilir. Tam istihdam›n sa¤lanamamas›n›n genel nedeni, klasiklerin aksine, fiyat ve ücret sertli¤ine ba¤l› olarak iflsizlik koflulunda ücretlerin geriletilmesinin mümkün olmamas› (kald› ki ücretlerin geriletilmesi de arzu edilmemektedir), çünkü ücret bask›lamas›n›n talep k›s›lmas› yoluyla, milli geliri daha da geriletece¤i düflüncesidir. Bu durumda, iflsizlik durumunda ücret ayarlamalar› ile istihdam› yükseltmek mümkün olmamaktad›r. Eksik istihdam koflulunda da klasiklerin iddia etti¤i gibi rekabetçi piyasan›n dengeyi sa¤lamas› söz konusu olmayaca¤›ndan Keynesyen sistemde toplam talebin yükseltilmesi ifllevi devlete verilir. Keynes’e göre, devletin ekonomiye müdahalesi sistemin iflleyiflini bozmay›p tersine, tam istihdam› sa¤lay›c› ifllev görür. Tam istihdam›n sa¤lanmas›na yönelik olarak kamu talebi ile destekli toplam talebe efektif talep ad› verilir. Tam istihdam› sa¤layan efektif talep, özel kesimin tüketim ve yat›r›m harcamalar› toplam› ile kamu kesiminin tüketim ve yat›r›m talebi toplam›ndan oluflur. Keynesyen teorinin çok önemli di¤er bir yaklafl›m› da para hakk›ndaki görüflleridir. O döneme gelene dek paran›n, ifllem arac› ve servet saklama arac› olarak iki ifllevi var iken paraya üçüncü ifllev olarak spekülatif ifllev verilmifltir. Paran›n spekülatif ifllevi, paran›n da di¤er metalar gibi kendi de¤iflim de¤eri olan bir meta olarak alg›lanmas›n› ve iflleme sokulmas›n› aç›klar. Spekülatif para talebinin para arz› ile kesiflti¤i noktada piyasa faiz oran›n›n belirlendi¤i fleklindeki Keynesyen görüfl, tasarruf ve yat›r›m fonksiyonlar›n›n faiz oran›n› belirledi¤i klasik görüflten farkl› olarak, dönemin parasal ve borsa ifllevlerini aç›klamada geçerli teorik yap›y› oluflturmufltur. fiöyle ki, borsada iflleme sürülen paran›n faiz karfl›s›ndaki negatif e¤imi, borsa ifllemindeki k⤛tlar›n de¤erleri ile 1. Ünite - Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› ters ilintili olarak flekillenmektedir. Borsada k⤛t alma dönemi de¤erlerin düflük, satma dönemi ise yüksek oldu¤u aflamalara denk düfler. Borsada k⤛tlar›n de¤erleri düflük olup yükselmeye bafllad›¤›nda oyuncular al›mlar›n› yavafllat›r. Bu durum, borsada k⤛t al›mlar›n›n giderek yavafllad›¤›n› ve bireylerin taleplerinin giderek nakde döndü¤ünü gösterir. Tersinden okursak, borsada k⤛tlar›n de¤er kazanmas› faiz oran› ile ters geliflti¤inden, k⤛tlar›n de¤erlerinin yükselmesi, faizlerin düfltü¤ü, bireylerin k⤛t almak yerine nakit kalmay› tercih etti¤i anlam›na gelir. Piyasa faiz oran›, para talebinin sabit oldu¤u koflulda para arz›n›n yükseltilmesi sonucunda da yükselir. Veri faiz oran› koflulunda para arz›nda meydana gelen art›fl›n faiz oran›n› düflürece¤i ifade edilir. Bu durumun borsa ile iliflkisi ise flöyledir. Bafllang›ç para arz› ile belirli fiyattan k⤛t almaya raz› olan oyuncular, para arz› art›nca bir miktar daha k⤛t almaya yönelerek eskiye oranla daha fazla para tutman›n faiz maliyetinden kaç›nmaya yönelirler. Borsada daha fazla k⤛da talep gösteren oyuncular, bu rolleri ile kredi talep edenlere daha ucuz nakit sa¤l›yor olmaktad›r. Görülüyor ki, borsada ifllem gören k⤛tlar›n de¤eri faiz oran› ile ters iliflki içinde de¤iflir. Keynes’de borsa ifllemlerinin, yani parasal sektörün, yat›r›m ifllemleri ile yani reel sektörle irtibatland›r›lmas› ve yat›r›m ile faiz oran› aras›ndaki iliflki ba¤lam›nda klasik görüflten ayr›ld›¤› ve teknik anlamda maliye politikas›n›n oluflumuna yol açan temel nokta, yat›r›mlar›n teflvik edilmesinde para politikas›n›n t›kand›¤› yerde devletin devreye sokulmas›d›r. fiöyle ki, klasik görüflte tasarruflar› teflvik edebilmek için faiz oran›n›n düflürülmesi gerekmektedir. Bu amaca yönelik olarak para arz›n›n art›r›lmas› faiz oran›n› düflürür, fakat bir noktadan sonra bireyler nakit tutmay› tercih ederek para taban›n›n genifllemesine ra¤men faiz oran›n›n daha fazla düflmesini engelleyebilir. Keynes’in “mutlak nakit tercihi” olarak ifade etti¤i, ancak teoride, Robertson’un tan›m› ile likidite tuza¤› olarak bilinen bu nokta, para politikas›n›n etki alan›n›n bitti¤i yerdir. Likidite tuza¤›n›n bulunmad›¤› ve para talebinin faiz esnekli¤inin yüksek oldu¤u alanlarda para taban›n›n geniflletilmesi yoluyla faiz oran›n›n düflürülebildi¤i koflulda da yat›r›m taleplerinin faiz karfl›s›nda esnekli¤i çok düflük veya s›f›r olabildi¤inden yat›r›mlar yap›lmayabilir. Di¤er bir deyiflle, bu durumda faiz düflüfllerine karfl› yat›r›mlar olumlu tepki vermemektedir. ‹flte böyle koflullarda devlet otonom yat›r›m olarak bilinen ve piyasa göstergelerinden ba¤›ms›z olarak gerçeklefltirilen kamu yat›r›mlar›na yönelir. Keynes borsalar›n ifllevlerini öne ç›karm›fl olmakla beraber, her koflulda borsa ifllemlerini benimsememektedir. Keynes, borsada iflleme sürülen k⤛tlar›n, temsil ettikleri ekonomik birimlerin gerçek de¤erlerinden uzaklaflt›¤› derecede borsa ifllemlerine kumarhane ifllemi ad›n› vermifltir. Kumarhane tipi borsalarda sa¤lanan kazançlar gerçek ekonomik katk›y› yans›tmad›¤›ndan, toplumda haks›z gelir da¤›l›m›na yol açarak, etik kurallar çerçevesinde meflruiyetini yitirir. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ileri kapitalist ekonomilerde uygulanm›fl olan sosyal demokrat politikalar Keynesyen teori üzerine infla edilmifltir. Keynes’in ana görüflü tam istihdam› sa¤layacak efektif talebi yüksek düzeyde tutmak oldu¤undan, toplumda gelir da¤›l›m›n› olabildi¤ince düzeltici sosyal politikalar uygulamak Keynes politikalar›na uygun düflüyordu. Amaç efektif talebi oluflturacak düzeyde talep oluflturmak oldu¤undan, Keynesyen maliye politikas›n›n gerekli koflullarda aç›k piyasa ifllemleri ya da Hazine’nin Merkez Bankas›’ndan borçlanma yoluyla para taban› geniflletilerek para politikas› ile desteklenmesi de savunulmufltur. Çünkü, deflasyonist dönemde bütçe a盤›n›n para arz› ile desteklenmesine simetrik olarak enflasyonist dönemde de bütçe fazlas›n›n para taban›n›n daralt›lmas› ile güçlendi- 11 Likidite tuza¤›: Verili bir faiz oran›nda, halk›n arz edilen tüm para miktar›n› tutmaya haz›r oldu¤u durumdur. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Maliye Politikas› D‹KKAT D‹KKAT rilmesi politikalar›n etkinli¤i aç›s›ndan olumlu görülmüfltür. Örne¤in, otonom yat›r›mlar yap›l›rken özel kesim yat›r›mlar› üzerinde d›fllama etkisi yaratabilecek faiz S‹ZDE yükseliflininSIRA para taban›n›n geniflletilmesi yoluyla önlenmesi politikan›n etkinli¤i aç›s›ndan tercih edilir durumdur. Ekonomide Keynes’in önemi sadece maliye politikas›n›n temellerini atarak, ekoAMAÇLARIMIZ nomilere makro aç›dan yaklafl›m›n önemini göstermekten ibaret olmam›flt›r. Keynes, ekonomilerin iflleyifl mekanizmalar›n› bir bütünsellik içinde modelleyerek, kantitatif araflt›rma yapanlara alt-yap› haz›rlam›flt›r. Keynes modelinde ekonomi, parasal ve reK ‹ T A P el kesimlerin tam bir etkileflimi içinde bütünsel bir yap› olarak çal›flmaktad›r. Böylece, kurulan modeller yard›m› ile ekonomideki herhangi bir de¤iflkenin ne tür sonuç do¤uraca¤› kestirilebilir konuma gelmifl olmaktad›r. Keynes’in teoriye yapt›¤› di¤er TELEV‹ZYON önemli bir katk› da sonraki aflamalarda çok farkl› ve çeflitlendirilmifl flekilde kullan›lacak olan ekonomik olgularla ilgili beklentiler yaklafl›m›n› getirmifl olmas›d›r. 12 SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON Keynes ekonomisi ayr›nt›l› bilgiye www.bilgiportal.com adresinden ulaflabilirsiniz. ‹ N T E R Nhakk›nda ET ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 3 Keynes sisteminde en temel maliye politikas› arac› olarak efektif talebin ifllevini ve olufltuSIRA S‹ZDE rulma yöntemini nas›l aç›klars›n›z? D Ü fi Ü N E L ‹ M YAKLAfiIM MONETAR‹ST Keynesyen teorinin uygulanmas› bir süre kapitalist ekonomilerde sistemin rahat ifllemesini sa¤lam›flt›r. Hatta sonralar› önde gelen monetarist ekonomistler aras›nda S O R U say›lacak olan Milton Friedman bile 1963 y›l›nda Keynesyen görüfllere sahip oldu¤unu söyleyebilmifltir. Ancak ABD ekonomisinde zamanla yükselen ekonomik soD‹KKAT runlar ve yaflanan konjonktür hareketlerinin yan›nda yükselen enflasyon, baflta Milton Friedman olmak üzere, bir k›s›m ekonomistleri Keynesyen görüfllerden SIRAitmifltir. S‹ZDE Monetarist (parasalc›) olarak an›lan bu görüfl mensuplar› uzaklaflmaya Keynes’in ekonomiye aktif müdahale fikrinin yanl›fl oldu¤unu, Keynesyen görüfle tam ters olarak, müdahalenin olmad›¤› durumda ekonominin kendi dengesini sa¤AMAÇLARIMIZ layaca¤› fikrini savunmufllard›r. Monetarist görüfl yanl›lar›, para ile reel ekonominin iflleyifli aras›ndaki iliflkiyi klasik görüfl K yanl›lar› ‹ T A P kadar tarafs›z görmemekle beraber, para arz›n›n reel ekonomi üzerindeki etkisinin Keynes’in savundu¤u kadar etkili ve güçlü oldu¤unu da kabul etmemifllerdir. Monetaristler, ekonomik istikrar›n sa¤lanabilmesi aç›s›ndan para arz›n›n üretim art›fl› ile sabit oranda tutulmas› gerekti¤i fikrini ileri sürmüfllerTELEV‹ZYON dir. Üretim art›fl›na koflut olarak para arz› devaml› olarak belirli bir oranda art›r›labilece¤i gibi, iflsizlikle mücadele aç›s›ndan hassas ayar (fine tuning) mekanizmas› olarak da kullan›labilir. Örne¤in, her türlü kofluldan ba¤›ms›z para arz› art›fl oran›‹ N T Ekabul R N E T edildi¤i ve iflsizlik oran›n›n, örne¤in, %5 oran›n› aflt›¤› durumn›n %3 olarak da her %1 iflsizlik oran› için para arz›n›n %1 art›r›lmas› kural› uyguland›¤›nda, flu formül kullan›labilir: N N ∆M / M = 3 + 1 (Ω - 5) Formülde Ω iflareti beklenen iflsizli¤i göstermektedir. Örne¤in, %8 dolay›nda bir iflsizlik yaflan›yor ve önlenmesi isteniyorsa ∆M/M oran› da %6 olacakt›r. ‹flsizlik %5 oran›n›n alt›na düfltü¤ünde ise para arz› art›fl› da %3 oran›ndan küçük olacakt›r. 1. Ünite - Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› Bu durum, monetarist yaklafl›mda para arz›n›n reel ekonomiyi etkilemede kullan›labilen bir araç olarak görüldü¤ünü göstermektedir. Ancak, bu araç Keynesyen görüflte oldu¤u gibi her koflulda konjonktürel dalgalanmalar› düzeltmeye yönelik olarak kullan›lamaz. Afl›r› dengesizliklerde para politikas›na baflvurulabilece¤i gibi, baz› durumlarda hassas ayar arac› olarak da devreye sokulabilir. Monetarist yaklafl›m taraftarlar›na göre Keynesyen geniflletici önlemler ancak k›sa dönemde etkili olabilir, uzun dönemde sistem eski durumuna döner. Örne¤in, para taban›n›n geniflletilmesi ilk anda ekonomide talebi yükselterek, istihdam olanaklar›n› yükseltebilmekle beraber, bir süre sonra ücretlerin de yükselmesine yol açarak, ekonomiyi daha yüksek fiyatlar düzeyinde reel olarak eski konumuna getirir. Ekonominin do¤al dengesinden ancak k›sa dönemde sapabilece¤i, uzun dönemde daima do¤al dengesinde kalaca¤› görüflü Milton Friedman taraf›ndan ileri sürülen do¤al iflsizlik olgusu ile aç›klan›r. Friedman’a göre do¤al iflsizlik, emek verimlilik art›fl›n›n s›f›r ve ortalama reel ücret haddinin sabit oldu¤u, sonuçta fiyat düzeyinin de sabit kalabildi¤i kofluldaki iflsizlik oran› olarak tan›mlan›r. Bu tan›mlama çerçevesinde, para taban›n›n geniflletilmesi ve talep yükselifli yoluyla iflsizli¤in azalt›labilece¤i mümkün görülmemektedir. Çünkü, para taban›n›n geniflletilmesi ve talebin yükselifli sonucunda, ilk etki olarak, iflveren ve iflçilerin asimetrik fiyat alg›lamas›na ba¤l› olarak üretim ve istihdam yükseliyor olabilir. Talebin yükseliflinin ilk etkisi fiyatlara yans›r, parasal ücretlere yans›ma ise gecikmeli olur. Böylece oluflan farkl› yans›malar ve taraflar›n farkl› alg›lamalar› sonucunda iflverenler reel ücretin geriledi¤i, iflçiler ise reel ücretin yükseldi¤i düflüncesiyle artan emek talebine emek arz›nda art›flla karfl›l›k verir. Ancak, zamanla iflçiler reel ücretin fiyat yükselifli kadar yükselmedi¤i alg›lamas› yapt›¤›nda emek arz› do¤al iflsizlik oran›na geriler. Bu yaklafl›mla Friedman do¤al iflsizlik oran› düzeyinde fiyat art›fllar›na karfl› duyars›z Phillips e¤risi tan›mlamas›n› gelifltirmifltir. Friedman’›n tan›mlamas›na göre, Phillips e¤risi uzun dönemde negatif e¤imli de¤il, do¤al iflsizlik oran›nda dikey görünümündedir. fiu hale göre, do¤al iflsizli¤in para taban›n›n geniflletilmesi ile azalt›lamamas›n›n gerekçesi, bizzat do¤al iflsizlik kavram›n›n tan›m›nda yatmaktad›r. Friedman’›n tan›mlamas›na göre, var olan ücret düzeyinde iradi olarak iflsiz kalmak isteyenler do¤al iflsiz olarak kabul edilir. Para taban›n›n geniflletilmesi k›sa dönemde parasal ücreti yükseltiyor olmakla beraber, uzun dönemde fiyatlar›n art›fl› ile eski reel ücret düzeyine geri dönülece¤inden bu yöntemle do¤al iflsizlik sorunu çözülemez. Para taban›n›n geniflletilmesi ve buna ba¤l› olarak talep yükselifli ile iflsizlik sorunu aras›ndaki iliflkinin monetarist aç›klamas›nda kilit rolü iflçi ve iflverenler aras›ndaki asimetrik beklenti olgusu oluflturmaktad›r. Para taban›n›n ve talebin geniflletilmesi ile oluflan enflasyonist dönemlerde iflverenler reel kazanç sa¤lad›¤›ndan üretimin geniflletilmesine karar verebilirler. ‹flçiler ise ücretlerinin geçmifl dönem enflasyon oran›na göre ayarlanmas›n› talep ederken, yükselen enflasyon ortam›nda reel olarak geri plana düflerler. ‹flçilerin enflasyon karfl›s›nda reel ücret düzeyi ile ilgili net alg›lama yapamamas› para yan›lsamas› (money illusion) olarak nitelenir. Zamanla, para yan›lsamas› etkisini yitirip iflçi alg›lamas› düzelip nominal ücretler de eski dönem reel ücretleri oluflturabilecek düzeye yükseltildi¤inde emek arz ve talebi eski düzeyine gerileyecek ve do¤al iflsizlik devam edecektir. Friedman 1976 y›l›nda Nobel ödül program› çerçevesinde yapm›fl oldu¤u konuflmas›nda Phillips e¤risine etki eden birçok nedenin bulundu¤unu, enflasyonist geliflmelerin düzgün olmayan bir tempoda ortaya ç›karak, ekonomik beklentileri olumsuz etkileyip, verimsizli¤e ve iflsizli¤in yükselmesine neden oldu¤unu 13 Do¤al iflsizlik: Emek verimlilik art›fl›n›n s›f›r ve ortalama reel ücret haddinin sabit oldu¤u, sonuçta fiyat düzeyinin de sabit kalabildi¤i kofluldaki iflsizlik oran›d›r. Para yan›lsamas›: ‹flçilerin enflasyon karfl›s›nda reel ücret düzeyi ile net alg›lama yapamamas› durumudur. 14 Maliye Politikas› SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE N N D›fllama etkisi: Geniflletici maliye politikas› uygulanmas› sonucunda faiz AMAÇLARIMIZ oran›n›n yükselmesine ba¤l› olarak özel yat›r›m harcamalar›n›n azalmas› durumudur. K ‹ T A P TELEV‹ZYON Milton Friedman hakk›ndaki bilgilere http://eepa.newschool.edu/het/profi‹ N T E R ve N E monetarism T les/friedman.htm; www.ekodialog.com/konular/monetarist.yaklafl›m.monetarizm.html adresinden ulaflabilirsiniz. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ ileri sürmüfltür. Bu görüfllerle Friedman, Phillips e¤risinin daima negatif olmayaca¤›n›, enflasyon ve iflsizli¤in birlikte görüldü¤ü stagflasyon dönemlerinde e¤rinin geçici süreler içinde pozitif görüntü alaca¤›n› ileri sürmüfltür. Devaml› de¤iflen enflasyonist e¤ilimler karfl›s›nda ücretler ve fiyatlar›n düzgün indekslenmesi neticesinde Phillips e¤risi dikey görünüm kazanarak, do¤al iflsizlik oran›n› sabit düzeyde tutacakt›r. Keynesyen görüfle göre ileri sürülmüfl olan vergi indiriminin tüketim harcamaSIRA S‹ZDE lar›n› yükselterek milli geliri art›raca¤› tezi de monetaristlerce, devaml› gelir (perpetual income) ya da yaflam boyu gelir (life time income) kavram› ile reddedilmiflD Ü fi Ügöre, N E L ‹ M bireyin bir dönemdeki tüketim harcamalar› sadece o dönemtir. Bu görüfle deki gelirinin de¤il, yaflam boyu elde etmeyi öngördü¤ü gelirin ortalamas›n›n fonksiyonudur. S O RBu U varsay›m alt›nda tüketim harcamalar›n› art›rmaya yönelik yap›lacak bir vergi indiriminin flimdiki gelir üzerindeki etkisi önemli olmakla beraber, yaflam boyu gelir üzerindeki etkisi çok daha zay›f olacak ve vergi indiriminden D ‹ K K A T art›fl› gerçekleflmeyebilecektir. beklenen harcama Monetaristlerin Keynesyen maliye politikas›na karfl› gelifltirdikleri di¤er bir itiSIRAeli S‹ZDE raz da devlet ile yap›lan yat›r›mlar›n piyasa faiz oran› üzerindeki yükseltici etkisi nedeniyle özel yat›r›mlarda cayd›r›c› etki yapmas›d›r. D›fllama etkisi, (crowding-out effect) kamu yat›r›mlar›n›n borçlanma piyasas›nda faiz oran›n› yükselteAMAÇLARIMIZ rek, marjinal getirisi, yükselen faiz oran›n›n alt›nda kalan firmalar›n piyasadan çekilmesi ile ortaya ç›karak, kamu yat›r›mlar›n›n tam çarpan etkisi oluflumunu engeller. D›fllama etkisinin ortadan kald›r›larak kamu yat›r›m harcamalar›n›n tam çarpan K ‹ T A P etkisinin oluflumu için maliye politikas›n›n tamamlay›c›s› olarak faiz etkisini ortadan kald›racak flekilde Merkez Bankas›’ndan borçlanma yoluyla para taban›n›n geniflletilmesi gerekmektedir. Aksi durumda, yani kamu finansman›n›n ödünç verileTELEV‹ZYON bilir fonlardan borçlan›larak yap›lmas› koflulunda faiz oran› yükselerek marjinal getiri oran› düflük yat›r›mlar piyasa d›fl›na itilmifl olur. 4 SIRA S‹ZDE Monetarist görüflün Keynesyen görüflten farklar›n› ve bu farkl›l›klar›n ortaya ç›kmas›na yol açan ekonomik geliflmeleri nas›l aç›klars›n›z? D Ü fi Ü N E L ‹ M SON DÖNEM YAKLAfiIMLARI Keynesyen görüfller ve uygulamalar›n ekonomik dalgalanmalar› ortadan kald›rS O kalmas› R U mada yetersiz ve gelifltirilen monetarist görüfllerin de özellikle 1970’lerde ve sonras›nda yaflanan ekonomik dalgalanmalar› ve fiyat art›fllar›n› tam olarak aç›klayamamas› karfl›s›nda ekonomistler her iki temel yaklafl›mdan da yararlanaD‹KKAT rak, farkl› görüfller gelifltirmifllerdir. Ekonominin mikro temellerini araflt›rmaya yönelik talep-yanl› bu görüfllerden baz›lar›; Yeni Klasik görüfller, Yeni Keynesyen görüfller veSIRA PostS‹ZDE Keynesyen görüfllerdir. Son dönemlerde neo-liberal ak›mla talep yanl› politikalar›n karfl›t› olarak arz yanl› politikalar da teori alan›nda ve uygulamada yerini alm›flt›r. AMAÇLARIMIZ N N Yeni Klasik Ak›m K ‹ T A P Robert Lucas, Miskin ve Edward Prescott gibi isimlerin temsil etti¤i yeni K ‹ Frederic T A P klasik ak›m taraftarlar›na göre, fiyat ve ücretlerin tam esnek varsay›m› alt›nda top- TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 15 1. Ünite - Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› lam arz fonksiyonu çeflitli nedenlere dayal› olarak oluflan floklardan etkilenir. fioklar, ekonomik aktörlerin yetersiz bilgiye sahip olmalar›ndan kaynaklan›yor olabilece¤i gibi, teknolojik geliflmelerden de ileri gelebilir. Yeni klasik ak›m taraftarlar›n›n en temel varsay›m›na göre ekonomik birimler ç›karlar›n› ençoklaflt›r›c› yönde davran›fl gösterirler. Bu amaca yönelik olarak bireyler tüm bilgilere ulaflmay› ve kararlar›n› bu bilgilere göre almay› hedeflerler. Yeni klasik ak›m taraftarlar›na göre bireyler davran›fllar›n› rasyonel beklenti ile oluflturduklar› kararlarla gerçeklefltirirler. Bireylerin yararlar›n› ençoklaflt›r›c› davran›fl do¤rultusunda tüm bilgilere ulaflarak yapt›klar› rasyonel beklenti sonucunda ald›klar› kararlar›n piyasadaki sonuçlar› tüm piyasalar›n dengeye gelmesine (piyasalar›n temizlenmesine) yol açar. Piyasalar›n dengeye gelmesini sa¤layan unsurlar, ücret ve fiyatlar›n esnek olmas›d›r. Ücret ve fiyat esnekli¤i ekonomik aktörlerin rasyonel davran›fllar›n›n do¤al sonucudur. fiöyle ki, iradi olarak iflsiz kalmay› tercih etmeyen her birey iflsiz kald›¤› durumda daha düflük ücrete raz› olarak ücretlerde esneklik sa¤lama yolunu açar. Ayn› flekilde, ürününü satamayan her birey daha ucuz fiyata raz› olarak fiyat esnekli¤i oluflumuna neden olur ve böylece ürününü satar. Bu görüfle göre, ücret ve fiyat esnekli¤i sadece piyasalar›n dengeye gelmesinde önemli olmamakta, ayn› zamanda bireylerin ç›karlar›n›n da en üst düzeye ç›kmas›na neden olmaktad›r. Yeni klasiklere göre ekonomilerde görülen dalgalanmalar hükümetlerin alm›fl oldu¤u baz› kararlar›n bireyler taraf›ndan rasyonel beklenti modellerine al›nmam›fl olmas›yla oluflturulan yanl›fl davran›fllar›n sonucu olarak geliflir. Aksi durumda, hükümetlerin karar de¤iflikli¤i yapmad›¤› veya ekonomiye müdahale etmedi¤i durumlarda ekonomilerde istihdam veya gelir dalgalanmalar› oluflmaz. Ekonominin istikrarda tutulabilmesi için hükümetlerin aktif politikalarla ekonomilere müdahale etmeyip istikrarl› politikalar yürütmesi gerekir. Lucas ve Sargent taraf›ndan gelifltirilmifl olan rasyonel beklentiler teorisi ile genifl kapsaml› olarak ayn› ba¤lamda ele al›nan yetersiz bilgi yaklafl›m› aras›nda ufak bir fark bulunmaktad›r. fiöyle ki, yetersiz bilgi sahibi olmak alg›laman›n k›smi olmas›na yol açarken, rasyonel beklenti sahibi olmak alg›lamada bütünsellik oluflturarak, sistematik hata pay›n› en aza indirir. Yetersiz bilgi koflulunda para arz›nda meydana gelen art›fl›n ilk andaki alg›lanmas› nispi fiyat de¤iflmeleri fleklinde oluflurken, politika de¤iflikli¤i hakk›nda önceden bilgi sahibi olan ekonomik birimler böyle bir hataya düflmezler. Politika de¤ifliklikleri hakk›nda ön bilgi sahibi olunmad›¤› durumda rasyonel beklenti yaklafl›m›nda da yetersiz bilgi sahibi olma koflulundakine benzer hatalar yap›larak arz fonksiyonunda dalgalanmalara meydan verilir. Ekonominin düzensiz dalgalanmalar›n›n nedeni ile ilgili olarak Lucas’›n gelifltirdi¤i yetersiz bilgi sahibi olma ba¤lam›ndaki görüfl, Friedman’›n görüflünden biraz farkl› olarak, her karar biriminin kendi alan›n› bir tür ada olarak alg›layarak, de¤iflimleri bütünsellik içinde de¤il de adac›klar halinde görerek, ilk elden karar›n› öylece vermesi, tüm görüntü al›nd›¤›nda ise eski koflula dönülmesi fleklindedir. Bu görüfle göre, üretimin do¤al iflsizlik oran›n› sa¤layan düzeyden sapmas›n›n tek koflulu beklenen fiyat düzeyi ile gerçek fiyat düzeyi aras›ndaki farkt›r. Toplam arz fonksiyonunun dalgalanmalar›na neden olan di¤er faktör olarak da teknolojik geliflmelerin ekonomilerde yaratt›¤› floklar ileri sürülmektedir. Schumpeter yaklafl›m› ba¤lam›nda gelifltirilen bu görüflte, teknolojik geliflmenin ekonomi içinde massedilebilmesine dek toplam arz fonksiyonunda ve istihdamda floklar yaflanabilir. Kamu kesimi yoluyla da ekonomide verimlilik art›fl› floku yaflanabilir. Kamu harcamalar›n›n artmas› faiz oran›n› yükseltti¤i derecede üretim faktörlerinin arz Rasyonel beklentiler: Kiflilerin ekonomik de¤iflkenlere iliflkin tüm bilgileri kullanarak yapt›klar› beklentilerdir. 16 Maliye Politikas› fonksiyonlar›n›n zamanlar aras› kaymas›na neden olarak, flimdiki arz fonksiyonunu yükseltip gelecekteki arz› düflürebilir. Bu durumda flimdiki zamanda gelir art›fl› floku yaflanabilir. Kamu kesiminin bu karar› hakk›nda ekonomik birimlerin yeterince bilgi sahibi olmamalar› durumunda kamu ve özel kesim davran›fllar›nda uyumsuzluklar ve floklar yaflan›r. Yeni klasik ak›m hem Keynes’den hem de Friedman’dan farkl› görüfllere sahiptir. Bu görüfl taraftarlar›na göre, ekonomik aktörler bilgi sahibi olup ç›karlar› do¤rultusunda rasyonel beklentilerle karar verdiklerinden kamu müdahalesine gerek olmay›p tam tersine, kamunun ekonomiye aktif müdahalesi ekonomik dalgalanmalara ve istihdam sorununa neden olabilir. Bu görüfl taraftarlar›na göre, kamunun ekonomiye müdahalesinin Friedman’›n ileri sürdü¤ü gibi k›sa dönemli ve geçici olumlu etki oluflturabilece¤i dahi düflünülemez. Yeni Keynesyen Ak›m Ekonomik dalgalanmalara son dönemlerde verilen yan›tlar aras›nda di¤er bir ak›m› da bafll›ca temsilcileri G. Mankiw, J.Yellen, G. Akerlof, D. Carlton ve J. Stiglitz gibi ünlü isimler olan yeni Keynesyen ak›m oluflturmaktad›r. Bu ak›m›n temel dayana¤› ücretler ve fiyatlar›n kat›l›¤› ve yaflanan floklar karfl›s›nda bu kat›l›¤›n oluflturdu¤u dalgalanmalard›r. Bu alandaki aç›klamalara göre ücret ve fiyat kat›l›¤› talep fonksiyonundaki bir flokun reel üretim ve istihdam üzerinde do¤rudan etki oluflturmas›d›r. fiöyle ki, bir talep floku karfl›s›nda ücret ve fiyat kat›l›¤› kârlar› yükselterek üretimi ve istihdam› kamç›layacakt›r. Bu yaklafl›mda ücret ve fiyat yap›flkanl›¤›na yol açan bir dizi neden say›lm›flt›r. Bu nedenlerden biri ücret sözleflmelerinin ani ve s›k de¤iflmeyip, genellikle uzun dönemler için yap›l›yor olmas›d›r. Ço¤u geliflmifl ekonomilerde ücretler birkaç y›ll›k dönemler için yap›lmaktad›r. Ara dönemlerde ayarlamalar›n da yap›ld›¤› ücret ayarlamalar›nda genel fiyat art›fllar›nda geçmifl dönem ölçüt al›narak, yükselen enflasyonlarda ücretler fiyat art›fllar›n› geriden izleyici bir kat›l›k gösterir. ‹flçiler ücret belirlenmesi aflamas›nda genellikle risk faktörünü de dikkate al›rlar. Bu çerçevede yap›lan ücret sözleflmesi sadece eme¤in karfl›l›¤› olarak de¤il, ileride oluflabilecek riskleri de karfl›layacak flekilde yap›l›r. Firmalar da iflçileri riske atmamak için floklarda reel ücretleri koruyucu hükümlerin sözleflmelere konulmas›n› kabul edebilirler. Böyle sözleflmelerin yap›ld›¤› durumlarda ekonomi üzerindeki herhangi bir flok ücretlere yans›maz, böylece oluflan ücret kat›l›¤› floklar›n fliddetini yükseltir. Yeni Keynesyen görüfl çerçevesinde ücret kat›l›¤› görüflünün dayand›r›ld›¤› di¤er bir neden de ücretlerin iflçi sendikalar› taraf›ndan yap›l›yor olmas›d›r. ‹flçi sendikalar› taraf›ndan yap›lan ücret sözleflmeleri genellikle yüksek belirlenirken talep floklar› karfl›s›nda k›sa sürede de¤ifltirilmez. Sendikalar taraf›ndan belirlenen ücretlerin iflsizli¤in artt›¤› durumlarda sendika d›fl›nda kalan iflçiler taraf›ndan etkilenememesi nedeniyle yaflanan talep floklar›nda ekonomik dalgalanmalar fliddetlenir. Ücret kat›l›¤›na yol açan bir görüfl de iflçilerin ifl verimlili¤ini yüksek düzeyde tutmaya yönelik olarak piyasa düzeyinden yüksek ücret belirleme kural›d›r. fiöyle ki, bir iflçi, iflten kovulmas› durumunda oluflacak maliyeti, at›ld›¤› ifl yerinden ald›¤› ücret ile girebilece¤i yeni ifl yerinde alaca¤› ücret aras›ndaki fark olarak hesaplar. Bu hesaba göre, çal›flt›¤› ifl yerindeki ücret piyasa ücretinin üzerinde oldu¤u koflulda verimsiz çal›flma nedeniyle iflçinin iflten kovulmas›n›n alternatif maliyeti yüksek olacakt›r. Bu modelde ücretler piyasa rayicinin üzerinde saptanm›fl oldu¤undan k›sa süreli floklardan etkilenmeyece¤inden ücret kat›l›¤› oluflur. 1. Ünite - Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› Ücret ve fiyat kat›l›¤›n›n bir nedeni de katalog fiyat› olarak bilinen, piyasada fiyat de¤iflmelerinin belirli efli¤i aflmad›¤› sürece fiyatlar›n sabit düzeyde tutuldu¤u durumdur. Piyasa fiyat›nda oluflan de¤iflmeler esnas›nda, fiyat listelerinin de¤ifltirilmesi vb gibi nedenlerle ürün fiyatlar›n›n de¤ifltirilmesi firmalara maliyet yüklüyorsa düflük fiyat de¤iflmelerinde ürün fiyat› ayarlamas›na gidilmeyebilir. Böylece, piyasa floklar› üretim ve istihdam üzerinde esnek fiyatlama sistemine göre daha büyük etki yapar. Post Keynesyen Ak›m Ekonomik dalgalanmalar› aç›klamaya çal›flan son dönem ak›mlar aras›nda yer alan post Keynesyen ak›m bireylerin ve firmalar›n rasyonel davran›fl kal›plar›n› d›fllad›klar›ndan ekonomistler aras›nda fazla ra¤bet görmemifllerdir. Eklektik bir yap› sergileyen post Keynesyen görüfl ekonomik dalgalanmalar›n nedeni olarak birtak›m aç›klamalarda bulunmufltur. Bunlardan en önemlisi ve ekonominin iflleyifl dinamikleri nedenine dayanan aç›klama, ücret ve kâr farkl›l›¤›n›n zamanla aç›lmas› ve buna ba¤l› olarak yat›r›m ve tüketim dengesizli¤inin oluflmas›d›r. Bu ak›m içinde ekonomik dengesizlik nedeni olarak getirilen bir baflka aç›klama da talebin fiyat de¤iflikliklerinden kaynaklanan ikame etkisinden çok gelir etkisi alt›nda oldu¤u fleklinde geliflmifltir. Bu nedenle, Joan Robinson gibi baz› ekonomistler gelir da¤›l›m› mücadelelerinin ça¤dafl ekonomik sorunlar›n aç›klanmas›nda önemli oldu¤unu düflünmüfllerdir. Michal Kalecki de tasarruf ve yat›r›mlar›n da¤›l›m›n› ekonomik dalgalanmalar›n aç›klanmas› ba¤lam›nda incelemifltir. Keynes’in ileri sürmüfl oldu¤u h›rsl› davran›fl modellerinin yat›r›mlarda dengesizli¤e yol açt›¤› da ileri sürülen fikirler aras›ndad›r. Ekonomide yat›r›m ve tasarruflar›n dengesizli¤i yan›nda ekonomilerde ücret yüksekliklerinden dolay› görülen sürekli enflâsyonun dengesizlik unsuru oldu¤u konusu ise Weintraub taraf›ndan ileri sürülmüfltür. Post Keynesyen görüflte, ayr›ca, kredi kurumlar›n›n iflleyifli ve kredi s›n›rlamalar›n›n ifl çevrimlerinin oluflumundaki rolleri öne ç›kart›lm›flt›r. Neo-liberal Ak›m Yukar›da aç›klanm›fl olan ve genelde Keynesyen ve monetarist ana görüfller etraf›nda flekillenmifl görüfller toplam talep üzerinde yo¤unlaflm›fllard›r. Son dönemlerde kapitalizmin s›k›flan kâr oran› sorununa yan›t olarak arz-yanl› politikalar da gelifltirilmifltir. 1976 y›l›nda Wirginia Üniversitesi profesörlerinden Herbert Stein taraf›ndan ortaya at›lan arz-yanl› görüfllerin maliye politikas› ba¤lam›ndaki önemi, Keynesyen talep-yanl› görüfllere karfl›t olarak, üretim ve istihdam›n arz fonksiyonu üzerindeki faktörler taraf›ndan belirlendi¤i sav›d›r. Arz faktörü üzerinde etkili temel görüfl özel kesimin kamu kesimine göre daha verimli oldu¤u, bu nedenle vergi vs gibi a¤›r kamu yükümlülükleri ile engellenmek yerine, teflvik mekanizmalar› ile desteklenmesi gerekti¤i iddias›na dayan›r. Her ülke ve koflul için geçerli oldu¤u savunulamayan ve aksi yönde bulgulara ra¤men, bu görüfl do¤rultusunda üretimin özel kesim alan›na kayd›r›lmas› politikalar› gelifltirilmifl ve uygulanm›flt›r. Bu görüflün do¤al sonucu olarak özellefltirme politikalar› yo¤un olarak devreye koyulmufltur. Neo-liberal politika taraftarlar› tüm ekonomilere hakim piyasa kural› çerçevesinde üretim faktörlerinin ülkeleraras› serbest dolan›m hakk›n› savunmufl olmakla beraber sermaye, bu hakk› kendisi için kullanm›fl ancak, iflçiler ayn› haklardan mahrum b›rak›lm›flt›r. Bunun nedeninin kâr oran›n›n yükseltilmesine yönelik oldu¤u aç›kt›r. 17 18 SIRA S‹ZDE Maliye Politikas› SIRA S‹ZDE Maliye politikas› aç›s›ndan neo-liberal politikalar çerçevesinde uygulama arac› D Ü fi Üekonomi NEL‹M olan arz-yanl› politikalar›n›n temel görüflü de vergi ve benzeri kamu yükümlülüklerinin üretim faktörleri üzerindeki olumsuz etkilerinin öne ç›kar›lmas› ve bu yükümlülüklerin S O R U hafifletilmesi görüflü do¤rultusunda flekillendirilmifltir. Bu yaklafl›ma göre, vergiler üretim faktörleri arz›n› olumsuz etkileyerek, üretimi k›s›tlar. Tasarruflar›n oluflturulup yat›r›ma dönüfltürülmesi aflamas›nda sa¤lanacak vergi D‹KKAT avantaj›n›n ise ifl hacmini art›rmas› nedeniyle kamu gelirlerini azaltmayaca¤›, tam tersine, yükseltece¤i ileri sürülmüfltür. Laffer e¤risi olarak bilinen fonksiyonda beS‹ZDE lirli aral›ktaSIRA vergi oranlar› ile faktör arz› aras›nda ters yönlü iliflki oldu¤u ileri sürülmüfltür. Vergi tarife yap›s›nda yüksek vergi oranlar› alan›nda gerçeklefltirilen indirim durumunda, ek faktör arz›n›n getirisi yükselece¤inden faktör arz›n›n artaca¤› AMAÇLARIMIZ ve ekonomik faaliyetin geniflleyerek vergi hâs›lat›n›n da olumlu yönde etkilenece¤i ileri sürülmüfltür. Laffer e¤risi varsay›m› alt›nda, vergi oranlar›n›n hafifletilmesi vergi has›lat›n› yükseltece¤inden bütçe a盤› sorunu ile karfl›lafl›lmayacakt›r. GörüK ‹ T A P lüyor ki, neo-liberal politika görüflleri, klasik dönem ekonomistlerinin ulusal alandaki görüfllerinin uluslararas› alana yayg›nlaflt›r›lmas› niteli¤inde olup bu ba¤lamdaki maliye politikas› görüflü ise uluslararas› alanda yo¤un rekabetle karfl› karfl›ya TELEV‹ZYON gelen sermayenin korunmas› niteli¤inde, sermaye üzerindeki kamusal yüklerin hafifletilmesi fleklinde pasif görünümlüdür. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON N T E R hakk›ndaki NET Yeni klasik‹ okul bilgilere gulsunyay.com/portal/modulesphp?name: News&file: article...3; Post Keynesyen okul hakk›nda bilgilere ise, eukurova academia.edu/.../post keynesyen iktisat okulu adresinden ulaflabilirsiniz. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 5 Talep yanl› ve arzS‹ZDE yanl› politikalar aras›ndaki temel fark› nerede görüyorsunuz? SIRA MAL‹YE POL‹T‹KASININ AMAÇLARI D Ü fi Ü N E L ‹ M amaçlar› ekonomide iç ve d›fl dengenin sa¤lanmas›d›r. Afla¤›Maliye politikas›n›n da bu iki dengenin sa¤lanmas› konusu ayr› ayr› ele al›nmaktad›r. S O R U ‹ç Ekonomik Dengenin Sa¤lanmas› ‹ç ekonomik dengenin sa¤lanmas› konusu statik ve dinamik olarak iki alt bölüme D‹KKAT ayr›l›r. ‹ç istikrar alan› statik olarak fiyat istikrar› ve istihdam konular›n› kapsar. Fiyat SIRA S‹ZDE istikrar› konusu, ekonominin enflasyonist ve deflasyonist e¤ilimlerden uzak tutulmas›n› sa¤layan maliye politikas› önlemlerini kapsar. Gerek enflasyon gerek deflasyon mutlak fiyat hareketleri ile ilgili olgu ve kavramlar olmakla beraber, kaynak AMAÇLARIMIZ ve gelir da¤›l›m› aç›lar›ndan önemi, söz konusu mutlak fiyat hareketlerinin, klasik görüflün aksine, nispi fiyatlar üzerinde de etkili olarak ekonomide statik ve dinamik gelir veK kaynak ‹ T A P da¤›l›m›n› bozuyor olmas›ndan ileri gelmektedir. Fiyat istikrar›na yönelik maliye politikas› arac› olarak bütçe gelir ile giderleri aras›ndaki fark›n ayarlanmas› dikkate al›n›r. Denk bütçe uygulamas› çarpan katsay›s› ile ekonomide geniflleticiTetki olmakla beraber, fiyat istikrar›n›n sa¤lanmas› aç›s›ndan asE L E Vyarat›yor ‹ZYON gari gereklilik olarak görülürken, enflasyon durumunda fazla veren bütçe, deflasyon ya da durgunluk dönemlerinde ise aç›k veren bütçe devreye sokulabilir. Görüldü¤ü gibi buradaki mant›k, Keynesyen Y = C + I + G eflitli¤inde parasal gelir NTERNET düzeyinin ‹ayarlanmas›nda kamunun elindeki en etkili iradi seçene¤in G fl›kk› oldu¤udur. Deflasyonist e¤ilimlerde aç›k bütçe yolu ile kamu otonom yat›r›mlar›n›n yükseltilmesi çarpan etkisi ile gelir düzeyini yükseltir ve ekonomiyi durgunluktan N N 1. Ünite - Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› ç›kart›r. Tersi durumda da kamu yat›r›mlar› ve harcamalar› k›s›larak ekonomide toplam harcamalar k›s›l›r ve gelir düzeyi geriletilerek, enflasyonist e¤ilim frenlenir. Maliye politikas›n›n di¤er ekonomik amac› olan istihdam konusu da yine kamu harcamalar› ve bütçe denkli¤i konusu ile ilgili görülür. fiöyle ki, ekonomide yat›r›mlar ve buna ba¤l› olarak harcamalar artt›kça istihdam da yükselir. Bu konuda piyasada özel harcamalar yeterince etkin olmay›nca kamu kesimi iradi müdahaleye baflvurur ve otonom yat›r›mlara yönelerek bütçe a盤› oluflturur. Böylece, kamusal yat›r›mlar ve harcama art›fllar›n›n oluflturaca¤› çarpan etkisi ile istihdam düzeyinde yükselme ortaya ç›kar. Kamunun yat›r›m veya di¤er harcamalar yoluyla gerçeklefltirilen aç›k bütçe politikas›n›n ve harcama art›fl›n›n istihdam üzerindeki etkisi 1958 y›l›nda ‹ngiliz ekonomisti Phillips taraf›ndan Phillips e¤risi olarak aç›klanm›flt›r. Phillips e¤risi enflasyon, ücretler ve iflsizlik oran› aras›ndaki iliflkiye ba¤l› olarak, enflasyonla iflsizlik aras›nda negatif bir iliflki oldu¤unu ileri sürer. Aç›kt›r ki, enflasyonla iflsizlik oran› aras›ndaki iliflki ücret oran›, emek arz›n›n ücret esnekli¤i ve emek piyasas›ndaki koflullar arac›l›¤› ile ortaya ç›kar. Phillips e¤risi genel kabul görmüfl olmakla beraber, 1960’larda Friedman ve Phelps’in Phillips e¤risinin ilk ortaya konulufl biçimine baz› itirazlar› olmufltur. Onlara göre, k›sa dönemde enflasyon istihdama katk› yap›yor olabilir, ama iflçilerin durumu kavramas› ve enflasyonla ilgili beklentilerinin oluflmas› üzerine uzun dönemde eski duruma dönülmesi kaç›n›lmaz olur. Bu nedenle, moneteristlere göre Phillips e¤risi k›sa dönemli bir çözüm sa¤lar. Uzun dönem analizleri ise Friedman-Phelps yaklafl›m›n› hakl› ç›karmaktad›r. Maliye politikas›n›n dinamik amac› aras›nda ise geliflmifl ekonomilerde ekonomik büyüme, geliflmekte olan ekonomilerde ise ekonomik kalk›nma amaçlar› yer almaktad›r. Ekonomik büyümenin hedefi, fiili büyüme oran›n› veri kaynaklar ve etkinlik koflullar› ile belirlenen potansiyel büyüme oran›na yaklaflt›rmakt›r. Bu ba¤lamda yat›r›mlar ve kamu bütçesi ayarlamalar› ile fiili büyüme oran›n›n potansiyel büyüme oran›na yaklaflt›r›lmas›na çal›fl›l›r. Potansiyel büyümeye yaklafl›l›rken parasal genifllemenin üretim genifllemesinin üzerine ç›kmas› durumunda enflâsyon oluflabilece¤inden, bu tür hareketlenmelerde ekonomide bütçe yolu ile hassas ayarlamalara gidilebilir. Yat›r›mlar konusunda flu noktaya dikkat etmek gerekir. Yat›r›m›n yap›ld›¤› dönemde para taban› genifllemesinin fiyatlarda oluflturaca¤› art›fl yönündeki hareketlilik, ileri dönemde meydana gelecek kapasite art›fl› taraf›ndan emilerek etkisizlefltirilir. Ekonomik büyümenin sa¤lanamad›¤› durumda k›sa dönemde gerçeklefltirilen fiyat istikrar› ve istihdam›n sa¤lanmas› uzun dönemde tekrar sorun olarak karfl›m›za ç›kar. Bunun nedeni, artan nüfusun ve sosyal ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›n›n uzun dönemde ekonominin büyümesini, ekonominin büyümesinin ise yat›r›mlar›n yap›lmas›n› gerektirmesidir. Yat›r›m konusunda devlete düflen temel görev de bir yandan ekonominin verimlili¤ini yükseltecek alt-yap› yat›r›mlar›n›n yap›lmas›n›, di¤er yandan da özel kesimin yeteri kadar gerçeklefltiremedi¤i alanlar› ya çeflitli teflvik unsurlar› ile özel kesimi yönlendirerek ya da bizzat kamu olarak gerçeklefltirmesini sa¤lamakt›r. D›fl Ekonomik Dengenin Sa¤lanmas› Maliye politikas› araçlar› d›fl ekonomik dengelerin sa¤lanmas›nda da farkl› yönlerde etkili olur. D›fl ekonomik denge kavram› ile cari dengenin sa¤lanmas›, yani d›fl ekonomilerden sa¤lanan kazançlar›n d›fl ekonomilere yap›lan ödemelere eflit olmas› anlafl›l›r. Cari denge içinde ithalat ve ihracat hareketlerini kapsayan ticaret dengesi yan›nda, sermaye hareketlerinin de kapsand›¤› para hareketleri bulunur. 19 20 Maliye Politikas› Ticaret hareketleri döviz kurunun etkisi ile flekillenirken sermaye hareketleri faiz oran›n›n etkisi alt›ndad›r. Bu durumda, d›fl denge, iç ekonomik geliflmelerin döviz kuru süzgecinden geçifline göre flekillenir. Bu süreçte kamu otoriteleri taraf›ndan saptanan sabit veya piyasan›n belirledi¤i esnek kur sistemleri ile arada uygulanabilen yar› esnek ya da katl› kur sistemlerine göre d›fl denge flekillenir. Maliye politikas› araçlar› ile iç ve d›fl dengenin ayn› anda sa¤lanmas› ço¤u durumda söz konusu olamaz. Baz› durumda iç denge d›fl dengenin bozulmas› pahas›na sa¤lan›yor olabilir. Örne¤in, Keynesyen efektif talebin oluflturulma politikas›nda para politikas›na baflvurulmamas› faiz oran›n› yükselterek ekonomiye döviz giriflini h›zland›rabilir. Bu durumda de¤erlenen ulusal para ithalat›n yükselmesine ve ihracat›n frenlenmesine yol açabilir. Efektif talebi oluflturma önlemi ayn› anda fiyat yükseliflini de oluflturmuflsa cari denge sorunu daha da büyüyebilir. Böyle bir durumu önleyebilmek için, serbest döviz kuru sisteminin geçerli oldu¤u günümüz koflullar›nda enflasyon hedeflemesi ve faiz politikalar› aç›lar›ndan maliye politikas› alan›nda bütçe denkli¤i önem kazan›r. Bütçe a盤›n›n borçlanma ile finansman›n›n ekonomide faiz oran›n› dünya ortalamas›n›n üzerinde yükseltmesi de sermaye hareketlerini canland›rarak ekonomiye döviz girifline ve ticaret dengesinin ihracat aleyhine ithalat lehine bozulmas›na neden olur. Finanslaflan kapitalizmin küreselleflme döneminde bunun anlam›, bütçenin oldukça pasif konuma çekilmesi ve d›fl denge ile birlikte iç dengede fiyat istikrar›n›n istihdam sorununa tercih edilmesidir.. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 6 SIRA S‹ZDE gözetilmesinde iç ve d›fl dengeler aras›ndaki iliflkinin hangi piyasa Ekonomik dengelerin göstergeleri ile kurulabilece¤ini düflünürsünüz? D Ü fi Ü N E L ‹ M MAL‹YE POL‹T‹KASININ ARAÇLARI Maliye politikas› kamu bütçesi çerçevesinde gerçeklefltirilen kamu harcama ve S O ve R Ubu kalemler aras›ndaki denge ya da dengesizlik koflullar› yoluygelir kalemleri la gerçeklefltirilir. Genel olarak yaklafl›ld›¤›nda ekonominin dengede oldu¤u durumda ilke Dolarak denk bütçe uygulan›r. Ünite 2’de görülece¤i üzere, denk büt‹KKAT çenin ekonomi üzerindeki etkisi tarafs›z olmay›p, geniflleticidir. Ancak böylece oluflturulan geniflletici etki enflâsyonist olarak kabul edilemez. Enflasyonist koflulS‹ZDE larda fazla SIRA veren, deflasyonist ya da durgunluk koflullar›nda ise aç›k veren bütçe uygulamas› standart uygulama olarak kabul edilmekle beraber, özellikle enflasyonist koflullarda fazla veren bütçe uygulamas› politik olarak rahatl›kla gerçeklefltiAMAÇLARIMIZ rilebilir bir durum olarak görülemez. Bunun bir nedeni, bütçede maafl ve sair baz› ödemelerin tahdidi ödenek ad› verilen fas›ldan yap›lmas› ve bunlar›n de¤ifltirilmesinin siyasi karfl›laflmas›d›r. ‹kincisi, kamu yat›r›mlar› gibi esnekli¤i daK ‹ dirençle T A P ha yüksek olan harcamalarda k›s›nt›ya gidilmesinin ilk aflamada olumlu etki yapmas›na karfl›n uzun dönemde kapasite k›s›nt›s› oluflturabilece¤inden ya da gerekli kapasiteT Eart›fl›n› enflasyonla mücadelede önemli bir alan›n L E V ‹ Z Y Oengelleyece¤inden N elden kaç›r›lmas›na neden olabilmesidir. Tarihsel olarak Keynesyen teorik yap› eksik istihdam koflulu üzerine infla edilmifl oldu¤undan, bu koflulda bütçe ayarlamalar›n›n gerçeklefltirilmesi siyasi olarak enflasyonist dönemlerdekine göre daha ‹NTERNET kolay ve ifllevseldir. Kamu gelir sistemi araçlar› olan vergi ve borçlanma hem miktar hem de nitelikleri itibariyle ekonomilerde mikro ve makro düzeylerde etkili olur. Vergiler, türlerine göre, gelir ve ikame etkileri ile faktör arz› üzerinde etkili olabilir. Vergilerin gelir etkisi üretim faktörü arz›n› yükseltme yönünde etki olufltururken, ikame etkisi faktörlerin sektörler aras›nda da¤›l›m›n› de¤ifltirebilir. Dolayl› vergiler fiyat art›fl›- N N 21 1. Ünite - Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› n› frenlemede etkili olurken dolays›z vergiler ise faktör arz› üzerinde olumsuz etki yapabilir. Maliye teorisi konular› aras›nda ayr›nt›l› olarak incelenen vergiler söz konusu farkl› etkilerinden yararlan›larak farkl› amaçlarla ekonomide uygulamaya konulabilir. Ancak, vergileri her istendi¤i koflulda istendi¤i gibi kullan›labilecek araçlar olarak görmek do¤ru de¤ildir. Zira Columbia Üniversitesi’nde Prof. Carl Shoup yönetiminde yap›lm›fl bir doktora tezi, bir ekonomide vergi yap›s›n›n, ekonominin içinde bulundu¤u geliflme aflamas› ve örgütlenme biçimine ba¤l› ve bunlarla uyumlu olarak ortaya ç›kt›¤›n› göstermifltir. Bu itibarla, vergilerle istendi¤i zaman ve flekilde oynanabilece¤i düflüncesine kap›lmamak, bu konuda ancak nispi olarak dar bir hareket alan› oldu¤unu gözden uzak tutmamak gerekir. Kamu borçlar› da ekonomide toplam harcamalar yoluyla toplam talep, faiz etkisi ile de toplam arz üzerinde etki oluflturabilir. Ekonomik amaca göre borçlar›n vade ve miktar›nda ayarlamalar yap›larak istenen hedefe var›labilir. Vergiler konusunda oldu¤u gibi, borçlar konusunda da mutlak hareket serbestisi söz konusu de¤ildir. Ak›m halinde borçlar›n milli gelir art›fl›na, stok olarak da borçlar›n milli gelire oran› ekonomilerin borçlanma ve borç yönetme kapasitelerini ve bu alandaki manevra kabiliyetini ya da k›r›lganl›k derecesini ortaya koyar. Maliye politikas›n›n çok önemli bir arac› da kamu iktisadî teflebbüsleri fleklinde ya da bu tür kurulufllar eli ile yap›lan otonom yat›r›mlard›r. Söz konusu yat›r›mlar yat›r›m›n getirisi ile faiz oran› aras›nda iliflki kurmadan kamusal kararlar do¤rultusunda iradi olarak yap›lan harcamalard›r. Söz konusu yat›r›mlar ekonomide toplam talebi yükselterek tam istihdam› sa¤layacak efektif talebe ulaflmay› hedefledi¤i gibi, belirli bölgelerde yat›r›m ortam› oluflturarak özel sektör yat›r›mlar›n› teflvik etmek amac›n› da güdebilir. Di¤er bir deyiflle, kamu eli ile yap›lan yat›r›mlar sadece Keynesyen talep yetersizli¤ini ve konjonktürel iflsizli¤i aflma amac›na yönelik olmay›p, ayn› zamanda bölgesel dengesizlikleri gidermek ya da yap›sal iflsizli¤e çare olarak da devreye sokulabilir. Türkiye’de 1930’larda uygulanm›fl olan devletçilik politikalar› ba¤lam›nda kurulmufl olan Kamu ‹ktisadî Teflebbüsleri’ni (K‹T) bu flekilde de¤erlendirmek gerekir. Maliye politikas› araçlar›n› kaç kategoride tasnif edebilirsiniz? SIRA S‹ZDE MAL‹YE POL‹T‹KASININ ETK‹NL‹⁄‹ VE SINIRLARI 7 D Ü fi Ü N E L ‹ M Maliye politikas›n›n bir ekonominin toplam gelir ve istihdam düzeyini etkileyebilece¤i kabul edildi¤inde bu etkinin nas›l ölçülebilece¤i konusu önem kazanmakO R Uuygulan›rken tad›r. Ayr›ca yine maliye politikas› belirlenen amaçlara ulaflmakS için gerçek hayatta baz› s›n›rlamalarla karfl› karfl›ya kal›nmaktad›r. Afla¤›da bu konular ele al›nmaktad›r. D‹KKAT Maliye Politikas›n›n Etkinli¤i SIRA S‹ZDE N N Maliye politikas›n›n etkilerinin ölçülmesi, maliye politikas› araçlar›n›n milli gelir üzerindeki etkileri ile milli gelirdeki de¤iflimlerin maliye politikas› araçlar› üzerindeki etkilerinin karfl›tl›¤› nedeniyle oldukça karmafl›k bir meseledir. Bu meselenin AMAÇLARIMIZ çözümü bütçe kalemlerinin bütçe hacmi ve sonuçlar› üzerindeki etkilerinin anlafl›lmas› ile olas›d›r. fiöyle ki, vergiler bütçe fazlas› yaratma e¤ilimine, kamu harcamalar› ise bütçe a盤› oluflturma ya da bütçe fazlas›n› azaltma etkisine K ‹ T A Psahiptir. Ancak, bütçe fazlas› veya a盤› sadece bu de¤iflkenlerdeki oynamalardan de¤il, özel kesimdeki harcama de¤iflikliklerinden de etkilenebilir. Örne¤in, özel harcamalardaki art›fl vergi gelirlerini yükselterek bütçe fazlas› yaratabilece¤i harcaT E L E Vgibi, ‹ Z Y O özel N ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 22 Maliye Politikas› malarda bir daralma da vergi gelirlerini olumsuz etkileyerek, kamu iradesi d›fl›nda bütçe a盤›na neden olabilir. Görülüyor ki, bütçe dengesi ya da dengesizli¤i üzerinde kamusal de¤iflkenlerde gerçeklefltirilen iradi oynamalar söz konusu oldu¤u gibi, hiçbir kamusal irade olmadan da özel kesimdeki harcama de¤ifliklikleri bütçe üzerinde benzer etkiler oluflturabilmektedir. Bu durumda, sadece maliye politikas›n›n, yani iradi olarak uygulamaya konulan kamusal vergi ve/veya harcama kararlar› ile oluflacak sonucu görebilmek için bir yöntem gelifltirilmesi kaç›n›lmazd›r. ‹flte böyle bir yöntem tam istihdam bütçe fazlas› formülü olarak 1956 y›l›nda Cary Brown taraf›ndan gelifltirilmifltir. Tam istihdam bütçe fazlas›, tam istihdam koflulunda otomatik olarak oluflan bütçe fazlas› olup, flu formülle gösterilir: T‹BF = T - G - TR Formülde T vergi gelirini; G kamu cari ve yat›r›m harcamalar›n›; TR ise transfer harcamalar›n› göstermektedir. T ifadesini, Y* harfi tam istihdam gelir düzeyini göstermek üzere, t Y* fleklinde yazarsak formül flu flekli al›r: T‹BF = tY* - G - TR Tam istihdam durumundaki verilere göre bütçe fazlas›n›n bulunuyor olmas› politikalar›n daralt›c›, bütçe a盤›n›n veriliyor olmas› ise politikalar›n geniflletici oldu¤unu gösterir. Tam istihdam bütçe fazlas› ile ola¤an dönem bütçe fazlas› aras›ndaki fark sadece gelirler aras›ndaki farktan kaynaklan›r. Di¤er bir deyiflle, tam istihdam bütçe fazlas› ile ola¤an dönem bütçe fazlas› fark› flu flekilde gösterilir: T‹BF - BF = t (Y* - Y) Bütçe devresel bileflkesi: Tam istihdam bütçe fazlas› ile ola¤an dönem bütçe fazlas› aras›ndaki farkt›r. Mali sürüklenme: Bütçe devresel bileflkesinde görülen fazlan›n ekonomide gelir art›fl›n› frenleme etkisidir. Bu formülün sonucuna bütçe devresel bileflkesi ad› verilir. Ekonomi durgunlu¤a girdi¤inde bütçe devresel bileflkesi aç›k verir, istihdam ve gelir yükseldi¤inde ise fazla verir. Böylece bulunan aç›k ve fazlalar maliye politikas›n› ne fliddet ve yönde hareket ettirmemiz gerekti¤i hakk›nda bir fikir verir. Bütçe devresel bileflkesinin fazla verdi¤i durumlarda yükselen vergi gelirleri gelir art›fl h›z› önünde engel oluflturarak art›fl h›z›n›n gerilemesine neden olur. Bütçe devresel bileflkesinde görülen fazlan›n ekonomide gelir art›fl›n› frenleme etkisine mali sürüklenme ad› verilir. Burada flu noktaya dikkat edilmesi gerekir. Bütçe devresel bileflkesinde görülen fazlal›k iradi politika sonucunda de¤il, malî sistemin yap›s›na ba¤l› olarak gelirde meydana gelen art›fllardan otomatik olarak ortaya ç›kan bir etkidir. Maliye politikas› uygulamas›nda karfl›lafl›lan di¤er bir sorun da ekonomide fiyat de¤iflikliklerinin vergi gelirleri yolu ile bütçe dengesini ve oradan da ekonomide gelir düzeyini etkilemesidir. Fiyatlar›n yükseldi¤i dönemde ya da ad-valorem dolayl› vergilerin ya da artan oranl› gelir vergisinin a¤›rl›kl› oldu¤u durumlarda fiyatlara ba¤l› olarak vergi gelirleri hassas tepki verir. Di¤er bir deyiflle, yükselen fiyatlarda vergi gelirleri bütçe fazlas› üzerinde art›r›c› ve gelir art›fl›n› frenleyici etki yapabilir. Maliye Politikas›n›n S›n›rlar› Ortodoks Keynesyen maliye politikas› ekonomiye genel ve makro düzeyde bakan bir niteliktedir. Bu niteli¤i ile maliye politikas› mutlak fiyat art›fllar› veya azal›fllar› üzerinde etkili olabilecek araçlar bar›nd›rd›¤› halde, bir veya birkaç sektörde görülebilen fiyat art›fl veya azal›fllar›na, yani nispi fiyat de¤iflmelerine karfl› selektif araçlara sahip bulunmamaktad›r. Ekonomide bir sektörde görülen fiyat art›fllar› ya da 23 1. Ünite - Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› fiyat kat›l›klar› makro politikalarla önlenemez. Ücretlerdeki bir art›fl›n neden oldu¤u üretim k›s›lmas› ve iflsizli¤in yükselmesi karfl›s›nda iradi geniflletici maliye politikas› sorunu çözemeyece¤i gibi, enflasyonist etki de oluflturabilir. Maliye politikas›, ekonomide sorunlar›n tan›nmas› ve politikalar›n uygulanarak sonuç al›nmas› konular›nda zamanlama sorunu ile de karfl› karfl›yad›r. Ekonomide yaflanan bir makro sorunun zaman›nda tan›nmas› ve gerekli maliye politikas› önleminin uygulamaya konulmas› durumunda dahi sonuç al›nmas› bir süre alabilir. Bu süre zarf›nda ekonominin kendi dinamikleri ile bir de¤iflim ve iyileflme görülürse bunun üzerine oluflacak maliye politikas› önlemi sorunu çözmek yerine daha da büyütüyor olabilir. Örne¤in, deflasyonist bir dönemde geniflletici maliye politikas› önlemi uygulan›rken, ekonomi kendi dinamikleri ile deflasyondan ç›kma aflamas›nda etki yapmaya bafllad›¤›nda ekonomi enflasyonist duruma sürükleniyor olabilir. Bu nedenle, sorunun saptanmas› ve uygun politikan›n gelifltirilmesi durumunda, sonuç al›n›ncaya kadar ek hassas ayarlara gereksinme olabilir endiflesi ile dikkatli olmak ve gerekli durumlarda ekonomide istenmeyen sonuçlar›n ortaya ç›kmas›n› önlemek gerekebilir. Maliye politikas›n›n uygulanmas›nda karfl›lafl›lan ve siyasi yönü ile afl›lmas› oldukça güç olan bir di¤er sorun da deflâsyonist dönemlerde uygulamaya koyulan maliye politikas› önlemlerinin siyasi olarak olumlu karfl›lan›yor olmas›na karfl›n, enflasyonist dönemlerde al›nabilecek daralt›c› politika önlemlerinin siyasi olarak sevimli olmama durumudur. Deflasyonist dönemlerde vergilerin hafifletilmesi ve kamu harcamalar›n›n yükseltilmesi kamuoyunda olumlu etki yaparak politikac›lara prim sa¤lar. Bu nedenle bu tür geniflletici politikalar›n uygulanmas›nda siyasi güçlükle karfl›lafl›lmaz ve böyle politikalardan sonuç almak oldukça kolay ve baflar›l› olur. Zaten Keynes de Genel Teori kitab›n› 1929 iflsizli¤i karfl›s›nda politika önerileri olarak yazm›flt›r. Keynes teorileri üzerine oturtulan sosyal demokrat politikalar da ‹kinci Dünya Savafl›’ndan itibaren 1970’lerin ortalar›na dek oldukça baflar›l› uygulanm›flt›r. Ancak enflasyonist dönemlerde uygulamaya koyulmas› planlanan vergilerin yükseltilmesi ve harcamalar›n k›s›lmas› kamuoyuna sevimli gelmeyece¤inden, böyle daralt›c› politika uygulayan siyasetçiler toplum taraf›ndan siyasi alanda baflar›l› görülmezler. Toplumun onaylamad›¤› daralt›c› politikalar siyasetçilere siyasi baflar› sa¤lamayaca¤›ndan, bu tür politikalar genellikle uygulama alan›na koyulmada siyasetçileri tedirgin eder. Günümüzde geçerli olan monetarist politikalar ba¤lam›nda ekonomide istihdam sa¤layacak geniflletici politika uygulamalar› geçmifl dönemlerdeki kadar ra¤bette olmad›¤› gibi, enflâsyonu önleme ad›na al›nan daralt›c› politikalar›n uygulanmas› da geçmiflte oldu¤u kadar tepki ile karfl›lanmamaktad›r. Türkiye’de 2000 y›l›nda uygulamaya konulmufl olan daralt›c› IMF politikalar› son on y›l› aflk›n bir süredir halktan büyük tepki ile karfl›laflmadan uygulanmaktad›r. Maliye politikas› uygulamas›nda etkili sonuç alabilmek için ekonomide SIRA hangi S‹ZDE veriler dikkate al›nmal›d›r? 8 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 24 Maliye Politikas› Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Maliye politikas›n›n hangi koflullarda ortaya ç›kt›¤›n› özetlemek Maliye politikas›; genifl anlam›yla, kamu bütçe araçlar› olan kamu harcamalar›, vergi ve di¤er gelir kaynaklar›n›n miktar ve bilefliminde de¤ifliklikler yap›larak, ekonomide öngörülen iç ve d›fl dengelerin sa¤lanmas› politikalar›n›n bütünüdür. Maliye politikas›n›n ortaya ç›k›fl›, 1929 Krizi ertesinde yaflanan derin ekonomik çöküfl ve iflsizlik sorununun çözümünü amaçlayan, Keynes’in ünlü Genel Teori kitab›nda ortaya koyulan teorik esaslara dayal› politikalarla gerçekleflmifltir. Dar anlamda maliye politikas› kavram› ile tam istihdam› sa¤lamaya yönelik olarak, otonom kamu yat›r›mlar›yla efektif talebi oluflturup milli gelirin yükseltilmesi genifl anlamda maliye politikas› kavram› ile de bütçe harcama ve gelir politikalar› yan›nda kamu iktisadî kurulufllar› ile de güdülen politikalar anlafl›l›r. Klasiklerin hangi gerekçelerle devletin müdahalesine gerek kalmadan ekonominin dengeye gelebilece¤ini savunduklar›n› ay›rt etmek Klasikler ücret ve fiyatlar›n tam esnekli¤e sahip oldu¤u, üretim faktörlerinin sektörler aras›nda tam geçifllilik özellikleri tafl›d›¤› varsay›mlar› ile piyasalar›n dengeye gelece¤ini ve devletin ekonomiye müdahale etmesine gerek olmad›¤›n› ileri sürmüfllerdir. Denk bütçe ve yat›r›m›n tasarrufa eflit olmas› koflullar›nda ekonominin dengede olaca¤›n› savunan klasikler, ekonomide oluflabilen dengesizliklerin geçici oldu¤unu, denge dinamiklerinin etkisiyle bu koflullar›n kendili¤inden ortadan kalkaca¤›n›, böyle durumlarda devletin ekonomiye müdahalesinin olumlu etki yaratmay›p, tam tersine, olumsuz sonuçlar do¤uraca¤›n› savunmufllard›r. Klasiklerin bu iddialar› ileri sürmeleri, ekonomilerin henüz kurumsallaflmam›fl ve ileri düzeyde ihtisaslaflma aflamas›na gelmemifl olmalar›ndan kaynaklan›yordu. N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Keynesyen maliye politikas›n› klasiklerin görüflünden ay›ran temel farkl›l›klar›n neler oldu¤unu aç›klamak Keynes ekonomiye yukar›dan, makro boyuttan bakarak, öncelikle makro dengelerin sa¤lanmas› kural›n› getirmifltir. Bu görüfller do¤rultusunda makroekonomi ve maliye politikas› ortaya ç›km›flt›r. Keynes’e göre, ekonomilerin denge hallerinde iflsizlik sorununun çözülmeyip, kamunun müdahalesi ile toplam talep yükseltilerek, efektif talebe ulafl›lmas› gerekmektedir. Bu görüflün dayand›¤› görüfl ücret ve fiyatlar›n klasiklerin savundu¤u gibi esnek olmad›¤›, geriye do¤ru sertlik gösterdi¤i, bundan dolay› da piyasa ayarlamalar›n›n gerçekleflemedi¤idir. ‹flsizli¤e neden olan eksik talep koflulunun bütçe ve harcama sistemi ile telafi edilmesi temel Keynesyen maliye politikas› arac›d›r. Keynesyen yaklafl›m›n temelini oluflturan varsay›mlar› monetaristlerin hangi gerekçelerle reddetti¤ini de¤erlendirmek Monetaristler de klasiklere benzer flekilde paran›n rolünü ikincil derecede önemli alg›layarak, Keynesyen görüflten ayr›lm›fllard›r. Monetaristlere göre Keynesyen maliye politikas›n›n etkileri ancak k›sa dönemde ve geçici olarak ortaya ç›kabilir. Uzun dönemde ise ekonomide do¤al iflsizlik önlenemez ve maliye politikas›n›n geniflletici önlemleri eski dengelerde yüksek fiyat oluflumuna neden olur. Maliye politikas› uygulamas› sonucunda toplam talebin yükselmesinin oluflturdu¤u fiyat art›fl›n›n iflverenler ve para yan›lsamas› alt›ndaki iflçiler taraf›ndan farkl› alg›lanmas› k›sa dönemde istihdama katk› yapabilir, ancak uzun dönemde denge eski koflulda, do¤al iflsizlik düzeyinde oluflur. Friedman’a göre enflasyon ve iflsizlik aras›ndaki iliflkiyi ortaya koyan Phillips e¤risi k›sa dönemde negatif e¤ilime sahip olup, stagflasyon koflulunda pozitif e¤im al›rken, uzun dönemde do¤al iflsizlik oran›nda dik olmaktad›r. 1. Ünite - Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› N A M A Ç 5 N A M A Ç 6 Son dönem maliye politikas› yaklafl›mlar›n›n Keynesyen ve monetarist görüfllerle birleflti¤i ve farkl›laflt›¤› noktalar›n neler oldu¤unu karfl›laflt›rmak Son dönem maliye politikas› yaklafl›mlar› Keynesyen ve monetarist görüfllerden genifl çapta etkilenmifl olmakla beraber, onlardan farkl› olarak, daha güçlü bir flekilde mikro temellere ve sistemin iflleyifline yönelmifllerdir. Yeni klasik görüfle göre, bilgi sahibi olan ekonomik aktörlerin rasyonel beklentiler do¤rultusunda yararlar›n› ençoklaflt›r›c› davran›fllar› sonucunda fiyat ve ücret esnekli¤i varsay›m› alt›nda piyasalarda denge sa¤lan›r. Yeni Keynesyen görüfl çeflitli nedenlerden kaynaklanan ücret ve fiyat kat›l›¤› üzerinde yo¤unlaflarak ekonomik floklar› aç›klamaya çal›flm›flt›r. Post Keynesyen görüflte ise, ekonomik flok ve dengesizliklerin ücret ve kâr getirilerini birbirinden uzaklaflt›rmas› nedeniyle gelir da¤›l›m› konusu önem kazanm›flt›r. Di¤er yandan sermayenin kâr s›k›fl›kl›¤› krizi arz-yanl› ekonomi görüflünü ortaya ç›karm›fl ve sermaye üzerindeki kamusal yüklerin hafifletilmesini gündemde üst s›ralara tafl›m›flt›r. Hangi ekonomik koflullarda maliye politikas› amaçlar›ndan hangisinin öne ç›kabilece¤ini ve aralar›nda ne tür çat›flmalar oluflabilece¤ini aç›klamak Maliye politikas›n›n temel amac›, iç dengenin ve d›fl dengenin sa¤lanmas›d›r. ‹ç dengenin ana unsurlar› fiyat istikrar›n›n sa¤lanmas›, yani enflasyonist ve deflasyonist dalgalanmalar›n önlenmesidir. ‹ç istikrar alan›nda ikinci önemli konu da iflsizli¤in önlenmesi ve tam istihdam›n sa¤lanmas›d›r. Bu iki hedef yan yana konuldu¤unda istikrarl› büyüme konusu ile karfl› karfl›ya gelinir. Çünkü, fiyat istikrar› ve istihdam konular›n›n statik konumda çözülmesi, ekonomik büyümenin sa¤lanamad›¤› durumda zamanlar aras› ekonomik istikrars›zl›¤a yol açar. D›fl istikrar ise ekonominin d›fl dünya ile olan ekonomik iliflkilerinde cari hesap dengesinin sa¤lanmas›n› içerir. Tüm bu amaçlar yuma¤› içinde bütünsel olarak optimum koflulu yakalamak her zaman mümkün olmayabilir. Amaçlar›n tümünün sa¤lanamad›¤› durumlarda tercihli olanlara a¤›rl›k verilerek politika uygulamas›na geçilir. N A M A Ç 7 N A M A Ç 8 25 Maliye politikas›n›n temel araçlar›n›n neler oldu¤unu, etkilerinin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klamak Maliye politikas›n›n temel araçlar› vergi, harcama ve borçlanma olarak bütçe kalemleri ve kamu iktisadî teflebbüsleri fleklinde ekonomide fiilen yer alan üretim ve istihdam birimleridir. Devlet söz konusu araçlarla araçlar›n çeflitli özelliklerinden yararlanarak, fiyat istikrar› ve istihdam gibi iç istikrar alan›nda ve cari dengeyi sa¤layarak d›fl istikrar alan›nda etkili olmaya çal›fl›r. Ancak, söz konusu maliye politikas› araçlar›n›n hedeflenen tüm amaçlara istenildi¤i kadar etkili biçimde yönlendirilmesinin mümkün oldu¤u düflünülmemelidir. Ekonomilerin içinde bulunduklar› aflamalar ve var olan kurumlar çerçevesinde araçlar›n kullan›m› s›n›rl› olabilir. Maliye politikas›n›n etkinli¤inin ölçümünün niçin önemli bir konu oldu¤unu de¤erlendirmek Maliye politikas›n›n etkisini ölçebilmek için tam istihdam koflulu alt›nda saptanan bütçe fazlas› ile filli bütçe büyüklü¤ü aras›ndaki fark dikkate al›n›r. Bunun nedeni, kamu bütçesi büyüklü¤üne ve kalemlerine ço¤u durumda iradi müdahale olmadan ekonomideki baz› de¤iflikliklerin etki ediyor olmas›d›r. Maliye politikas›n›n net etkisi anlafl›l›p ortaya konulduktan sonra, hangi politikaya yönelik kullan›laca¤› saptanabilir. Böylece amaç ve araç belirlenmesi sonras›nda politikalar›n zamanlamas›na da dikkat etmek gerekir. Politikalarda zamanlaman›n gere¤i biçimde yap›lmamas› durumunda politikan›n etkisi zay›fl›yor olabilece¤i gibi, hedeflenenden ters yönde etki de oluflturulabilir. 26 Maliye Politikas› Kendimizi S›nayal›m 1. Klasiklerin devletin ekonomiye müdahale etmemesi gerekti¤i görüflü hangi varsay›mlara dayanmaktad›r? a. Bireylerin rasyonel davrand›¤› varsay›m› b. Ücret ve fiyat esnekli¤inin bulundu¤u varsay›m› c. Kamu kesimi ile özel kesim ç›karlar›n›n çat›flmal› oldu¤u varsay›m› d. Devletin para taban›na hakim olmas›n›n çok tehlikeli oldu¤u varsay›m› e. Devletin bafl vergisi kullanarak bireyleri cezaland›rd›¤› varsay›m› 6. Arz-yanl› ekonomi görüflünün ana önerisi sizce afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ekonomide sermaye arz› art›r›lmal›d›r. b. Ekonomide sermaye arz› s›n›rland›r›lmal›d›r. c. Ekonomide sermaye arz faktörünün kamusal katk› pay› yükseltilmelidir. d. Ekonomide sermaye arz faktörünün kamusal katk› pay› hafifletilmelidir. e. Ekonomide sermaye arz faktörünün fiyat› s›n›rland›r›lmamal›d›r. 2. Keynesyen sistemde kamu harcamalar›n›n temel ifllevini nas›l tan›mlars›n›z? a. Alt yap› yat›r›mlar›n›n gerçeklefltirilmesi ifllevi b. Gelir da¤›l›m›n›n düzeltilmesi ifllevi c. Devletin temel görevi olan kanun ve düzenin etkin sa¤lanmas› ifllevi d. Tam istihdam› sa¤lamaya yönelik efektif talebin oluflturulmas› ifllevi e. Özel kesimin baflar›s›z oldu¤u alanlarda kamu hizmeti sunumu sa¤lanmas› ifllevi 7. Yarar›n› ençoklaflt›rmaya çal›flan ekonomik bireylerin piyasalarda denge sa¤lamada etkili olaca¤›, hangi görüfle iliflkindir? a. Klasik görüfl b. Yeni klasik görüfl c. Keynesyen görüfl d. Yeni Keynesyen görüfl e. Monetarist görüfl 3. Tasarruf-yat›r›m iliflkisinde afla¤›daki hangi önlemi Keynesyen maliye politikas› araçlar› aras›nda görürsünüz? a. ‹flçi ücretlerinin bask›lanmas› önlemi b. Devletin küçültülmesi önlemi c. Kamu iktisadî teflebbüslerinin özellefltirilmesi önlemi d. Yat›r›mlar›n marjinal etkinli¤ini yükseltecek vergi avantajlar› sa¤lanmas› önlemi e. Yat›r›mlar›n marjinal etkinli¤inin sa¤lanmas›na yönelik gümrük duvarlar›n›n kald›r›lmas› önlemi 4. Otonom yat›r›m harcamalar›n›n d›fllama etkisi hangi durumda oluflur? a. Merkez Bankas›’ndan borçlanma sonucunda oluflan enflâsyon durumunda b. Ödünç verilebilir piyasalardan yap›lan borçlanma durumunda c. Baz› kamu harcama kalemlerinde yap›lan k›s›nt›lar durumunda d. Para taban›n›n geniflletilmesi durumunda e. Otonom yat›r›mlar›n milli geliri yükseltmemesi durumunda 5. Para arz› art›fl oran›n›n % 2 olarak kabul edildi¤i bir durumda iflsizlik oran›n›n % 3’ün üzerine ç›kmas› halinde her % 1’lik art›fl için para arz›n›n da % 1 art›r›laca¤› fleklinde belirlenen para program›nda, iflsizli¤in % 5 olmas› durumunda para arz› de¤iflim oran› ne olacakt›r? a. % 1 b. % 2 c. % 3 d. % 4 e. % 5 8. Post Keynesyen görüfl temsilcisi Robinson hangi gerekçe ile ekonomide gelir da¤›l›m› sorununa parmak basm›flt›r? a. Faktör paylar›n›n simetrik da¤›l›m› b. Faktör paylar›n›n asimetrik da¤›l›m› c. Faktör paylar›n›n belirsizli¤i d. Faktör paylar›n›n yüksekli¤i e. Faktör paylar›n›n afl›r› vergilendirilmesi 9. Afla¤›dakilerden hangisi maliye politikas›n›n arac› de¤ildir? a. Vergiler b. Kamu borçlar› c. Kamu yat›r›m harcamalar› d. Özel yat›r›m harcamalar› e. Bütçe a盤› 10. Mali sürüklenme kavram› size ne anlat›r? a. Bütçe bakiyesinin daralan bir ekonomiyi h›zland›rmas›n› b. Bütçe bakiyesinin büyüyen bir ekonomiyi frenlemesini c. Bütçe bakiyesinin daralan bir ekonomiyi frenlemesini d. Bütçe bakiyesinin büyüyen bir ekonomiyi h›zland›rmas›n› e. Bütçe bakiyesinin ekonomik istikrar› sa¤lamas›n› 27 1. Ünite - Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› “ Yaflam›n ‹çinden USTANIN DÖNÜfiÜ U¤ur GÜRSES Küresel krizde hem en çok istenen, hem de en çok tart›fl›lan olgu devlet müdahalesi oldu. En baflta finansal sistemin çöküflünü engellemek için yap›lan kurtarma operasyonlar›nda... Küresel krizde hem en çok istenen, hem de en çok tart›fl›lan olgu devlet müdahalesi oldu. En baflta finansal sistemin çöküflünü engellemek için yap›lan kurtarma operasyonlar›nda, sonras›nda da durgunlaflan ekonomileri canland›rmak için kamu paras› kullan›ld›. fiimdi nereden bakarsak bakal›m, Amerikan bankac›l›k sistemi ‘örtülü kamu bankac›l›¤›’ sistemi haline geldi. Bunlar olurken de, bu yeni sürece ‘Keynes’in dönüflü’ ad› verilmiflti. ‹flte bu ‘dönüfl’, akademik çevrelerde bile ‘Keynes okumalar›na’ dönüflü de beraberinde getirmiflti. Peki, Keynes’i bugünün koflullar›nda nas›l yorumlamak gerekiyordu? Krize karfl› yap›lan kamu harcamalar› ile kamu bask›nl›¤›na yol aç›l›p, bu da özel kesimin harcamalar›n› k›s›p, sonuçta ‘s›f›r etki’ mi sa¤layacakt›? Ülkemizde bu düflünce aray›fllar›na ve tart›flmalara Dr. Soli Özel taraf›ndan yap›lan katk›, Keynes uzman› bir iktisatç›y›, Prof. Robert Skidelsky’yi konuflma yapmak üzere ülkemize davet etmek oldu. Skidelsky, Sal› günü Bilgi Üniversitesi’ndeydi. ‘Keynes: The Return of the Master’ adl› yeni kitab› eylül ay›nda yay›mlanacak olan Skidelsky, 1983-2000 aras›nda Keynes’in biyografisini üç cilde s›¤d›rd›. Skidelsky, konuflmas›nda Chicago Okulu ve takipçisi e¤ilimleri ‘topa tuttu’! Ço¤u da, piyasa mekanizmas›n›n kendi kendine tam istihdam› sa¤lama özelli¤i oldu¤unu sav› üzerine kurulu klasik iktisad› destekleyen güncel kuramlar idi. Prof. Skidelsky, uyumlu bekleyifller, rasyonel bekleyifller, etkin finansal piyasalar kuram› gibi yaklafl›mlar›n Chicago Okulu’nun bak›fl›na destek sa¤lad›¤›n›, bunlar›n kuramc›lar›n›n da Nobel ödülü ödüllendirildi¤ini biraz da kinayeli biçimde anlat›yor. Skidelsky, nisan ay›ndaki bir makalesinde, bugün tan›k oldu¤umuz krizin ‘kuramsal zemininin’ baz› iktisatç›lara ait oldu¤unu yaz›yordu: “Suçlama oyununa giriflirsek, bankac›lardan daha çok iktisatç›lar› suçlar›m. Bankac›lar›n, politikac›lar›n ve düzenleyici kurumlar›n uygulad›¤› sistemi onlar kurdular”. Skidelsky’nin en çok ilgimizi çeken yaklafl›m›, ekonomi e¤itiminde ‘daha az matematik, daha çok sosyal bilim’ baz›n› önermesi oldu. Skidelsky’ye göre, ekonomi ö¤reniminden önce daha çok antropoloji, daha çok sosyoloji, psikoloji ve genetik ö¤renilmeli! Son dönemde artan harcamalar ve artan kamu borçlanmas›yla kamu kesiminin bask›nl›¤›n›n artaca¤›, bunun da özel kesimin harcamalar›n› azaltaca¤› elefltirilerine karfl›l›k olarak; Skidelsky, kamu borçlanmas›ndaki sorunun fiziksel bask›nl›k de¤il, psikolojik bask›nl›k oldu¤unu savunuyor. Kamu kesiminin borçlar›n› ödeyemeyece¤i kayg›lar›n›n artmas› durumunda, bunun kamu borçlanmas›n›n maliyetini art›raca¤›n› vurguluyordu. Skidelsky’nin Keynes’in görüfllerinden bizlere tekrar an›msatt›¤› bir baflka olgu da fluydu; farkl› zamanlarda farkl› ekonomik modellere gereksinim duyuldu¤u idi. Prof. Skidelsky, merkez bankalar› taraf›ndan yayg›n biçimde kullan›lan enflasyon hedeflemesinin enflasyonu kontrol alt›na alabilece¤ini, ancak varl›k fiyat art›fllar›ndaki afl›r›l›¤› kontrol edemeyece¤ini de düflünüyor. ” Kaynak: RAD‹KAL GAZETES‹, 26.6.2009 Okuma Parças› MAKROEKONOM‹K KURAMLARIN KARfiILAfiTIRILMASI Klasik Keynesyen Monetarist Konu Adam Smith John Maynard Keynes Milton Friedman Ekonomik Dengesi Uzun vadede tam istihdamda dengede Do¤al olarak tam istihdam›n alt›nda dengesiz Uzun vadede tam istihdamda dengede Fiyat-Ücret Esnekli¤i Evet Hay›r Evet Paran›n Dolafl›m H›z› ‹stikrarl› ‹stikrars›z Tahmin edilebilir Enflasyon Nedeni Afl›r› para arz› Afl›r› toplam talep Afl›r› para arz› ‹flsizli¤in Nedenleri K›sa vade fiyat ve ücret ayarlanmas› Yetersiz toplam talep K›sa vade fiyat ve ücret ayarlanmas› Para Politikas›n›n Etkisi Toplam talep ve fiyatlar› de¤ifltir Yat›r›m› ve gerçek GSY‹H’yi etkileyen faiz oranlar›n› de¤ifltir Toplam talep ve fiyatlar› de¤ifltir Mali Politikas›n›n Etkisi Zorunlu de¤il toplam talebi de¤ifltirir Harcama çarpan› D›fllama etkisi nedeniyle etkisiz Kaynak: Irwin B. TUCKER, Macroeconomics for Today, Second Edition, SouthWestern College Publishing, New York 1999, s. 384 28 Maliye Politikas› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b 2. d 3. d 4. b 5. d 6. d 7. b 8. b 9. d l0. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Yaklafl›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Keynesyen Yaklafl›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Keynesyen Yaklafl›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Monetarist Yaklafl›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Monetarist Yaklafl›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neo-liberal Ak›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Klasik Ak›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Keynesyen Ak›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Ekonomik Dengenin Sa¤lanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Maliye Politikas›n›n Etkinli¤i ve S›n›rlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Ekonomi politikalar› genellikle geliflmifl kapitalist ekonomilerde ortaya ç›km›flt›r. Ekonomi alan›ndaki teorilerin birincil ifllevi, dokular aras›ndaki iliflki kurallar›n› saptayarak organizman›n çal›flmas›n› aç›klamak, ileriye yönelik öngörüler yapabilmek, baz› istenmeyen sonuçlar› önleyebilecek ve sistemi istenir do¤rultuda sürdürebilecek anahtar› ele geçirmektir. Makroekonomi alan› içinde yer alan maliye politikas› da 1929 Krizi ile oluflan derin iflsizlik ve bunal›m›n afl›labilmesi ve ekonomik iflleyiflin sars›nt›s›z sürdürülebilmesi için kamusal müdahale araçlar› ile ilgili kurallar› gelifltirmifl ve devreye sokmufltur. S›ra Sizde 2 Neo-klasik okula göre, bir ekonomide piyasa faiz göstergesi alt›nda yat›r›mlar›n tasarrufa eflit oldu¤u durumda, yarat›lan kaynaklarla kullan›lan kaynaklar aras›nda denklik sa¤lanm›fl olur. Ancak, zorunlu olarak devlet devreye girdi¤inde ekonomide yeni bir kaynak çekme ve harcama yapma dokusu oluflur. ‹lk olarak, sistemin dengede olmas› için söz konusu devlet bütçesinin de denk olmas› gerekir. ‹kinci olarak da vergi ve harcama kanallar›n›n fiyat yap›s›n› bozmamas› ya da bozma etki- sinin asgari düzeyde tutulabilmesi için devletin, olabilecek en küçük boyutta olmas› ve özellikle de vergilerin nispi fiyat yap›s›n› bozmamas› gerekçesi ile nötr vergilerden (tarafs›z vergi) oluflmas› tercih edilir. S›ra Sizde 3 Kapitalist ekonomilerde milli gelir ve buna ba¤l› olarak istihdam düzeyinin düflük olmas›n› yetersiz talep görüflüne ba¤lam›fl olan Keynes, tam istihdam› sa¤layan piyasada oluflan düzeyden daha yüksek talebe efektif talep ad›n› vermifltir. Efektif talebe, toplam özel harcamalara kamu harcamalar› ile yükseltilmifl toplam talep ile ulafl›l›r. S›ra Sizde 4 Keynesyen görüfl siyasetçilerin oy kayg›s› ile afl›r› boyutta kullan›larak zaman içinde bütçe aç›klar›na ve enflasyonist bask›lara yol açm›flt›r. Ayn› süreçte, afl›r› üretim ve piyasalar›n h›zla yükselen arz› karfl›lamada yetersiz kalmas› kâr oranlar›n›n gerilemesine yol açarak, özel birikimlerin finansal ifllemler alan›na kaymas›na neden olmufltur. Böylece bafllam›fl olan afl›r› finanslaflma döneminde enflasyon nominal varl›klar› eritme tehlikesi yaratm›flt›r. Bu tehlike karfl›s›nda Keynesyen politikalar›n terk edilmesi gündeme gelmifl, mali disiplin kurallar› yayg›nlaflt›r›lm›flt›r. Keynesyen görüflten farkl› olarak monetarist görüfl malî önlemlerin ekonomik dalgalanmalar› önleyemeyece¤i, hatta daha da fliddetlendirece¤i görüflüne dayan›r. Monetaristlere göre, mali önlemler k›sa sürede ekonomik dalgalanmalara çare gibi görülseler de uzun dönemde ekonomik dengeleri bozucu etki yaparlar. S›ra Sizde 5 Talep yanl› politikalar Keynesyen kökenli olup piyasa dengesizliklerinin talep yetersizli¤inden kaynakland›¤› görüflüne dayan›r. Arz yanl› politikalar ise küreselleflme döneminde tüm yerküre piyasa olarak devreye sokuldu¤undan, art›k ulus devletler içinde talep geniflletici önlemlere gereksinim olmad›¤›, buna karfl›n dünya piyasalar›na aç›lan sermayelerin arz yönünden desteklenmelerinin daha yerinde oldu¤u görüflüne dayan›r. Arz yanl› görüfller, yat›r›mlar›n faiz ve maliyet esnekli¤inin yüksek oldu¤unu, faizlerin ve vergilerin düflürülmesi ile yat›r›mlar›n yükselece¤ini ve istihdam ve ekonomik refah›n sa¤lanaca¤›n› ileri sürerler. 1. Ünite - Maliye Politikas›: Kavramlar, Etkinli¤i ve S›n›rlar› 29 Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 6 Bir ekonomide iç ve d›fl denge için iki önemli gösterge söz konusudur. Ticari ifllemler aç›s›ndan döviz kuru, sermaye hareketleri aç›s›ndan ise faiz oran› önemli araçlard›r. Bu iki gösterge birbirinden ayr› ortamlarda çal›flmay›p, tam tersine, birbirini etkileyecek flekilde devrededirler. Bir ekonomide faiz oran› dünya faiz oran›n›n üzerinde ise o ekonomiye döviz girer ve bu durum ulusal paray› de¤erli k›larak, ticaret dengesinin ülke aleyhine dönmesine yol açar. Bu nedenle, iki ölçütün de optimum düzeyde kullan›lmas› kaç›n›lmazd›r. Ancak, her iki ölçütün de bir ortak taban› bulunmaktad›r, o da ekonominin genel verimlilik düzeyidir. S›ra Sizde 7 Maliye politikas› araçlar›, dar anlamda maliye politikas› araçlar› ve genifl anlamda maliye politikas› araçlar› olmak üzere tasnif edilebilir. Dar anlamda maliye politikas› araçlar› bütçe gelir ve harcama kalemlerinden oluflur. Özellikle bütçedeki kamu yat›r›m kalemleri önemli bir araçt›r. Bütçenin d›fl›nda kamu iktisadî teflebbüsleri ya da fonlar gibi gelir ve harcama ak›mlar›nda yer alabilen kamusal kurulufllar da genifl anlamda maliye politikas› araçlar› olarak görülürler. S›ra Sizde 8 Maliye politikalar›n›n bir ekonomide etkili olabilmesi için, müdahalelerin zamanlamas›n›n iyi yap›lmas›, müdahale dozunun optimal olmas› ve müdahalenin uygun alan üzerinde yap›lmas› gerekir. Bu kurallara uyulmad›¤› sürece ya müdahale etkisiz kalarak kaynaklar israf edilmifl olur ya da müdahale istenenden tam ters sonuç veriyor olabilir. Örne¤in, bir kriz döneminde yap›lacak müdahalede geç kal›n›rsa krizin etkileri a¤›r olabilece¤i gibi, ekonomi zaten krizden dönme durumunda olabilece¤inden, depresyonu önleme politikas› enflasyonist bask›lara yol aç›yor olabilir. Ataç, B. ( 2009), Maliye Politikas›, Geliflimi, Amaçlar›, Araçlar› ve Uygulama Sorunlar›, Gözden Geçirilmifl Sekizinci Bask›, Ankara: Turhan Kitapevi. Backhouse, Roger E. - B.W.Bateman (2006), Keynes, (çev. M. Günay), Ankara: Dost Kitapevi. Blaug, M. (1985), Economic Theory in Retrospect, England: Cambridge University Pres. Clarke, S. (1988), Keynesianism, Monetarism and the Crisis of the State, Cambridge, England: Edward Elgar. Colander, D. (1998), Macroeconomics, New York: McGraw-Hill. Cross, R: (1983), Economic Theory and Policy in the UK, Oxford, England: Martin Robertson. Dornbusch, R - S. Fisher (1998) Makroekonomi, (çev. Ak, S. Füsuno¤lu, M. Y›ld›r›m, E. Y›ld›r›m, R.) ‹stanbul: Akademi Yay›nlar›. Harvey, D. (2005), Neoliberalism, England: Oxford University Pres. Paras›z, ‹. (1997), Modern Makroekonominin Temelleri, Bursa: Ezgi Kitabevi. Stein, J.L. (1984), Monetarist, Keynesian and New Classical Economics, England: Basil Blackwell. Tucker, I.B. (1999), Macroeconomics for Today, New York: South Western College Publishing. Y›ld›r›m, K. Ve Karaman D. (1999), Makroekonomi, No. 145, Eskiflehir: E¤itim, Sa¤l›k ve Bilimsel Araflt›rma Çal›flmalar› Vakf› Yay›nlar›. 2 MAL‹YE POL‹T‹KASI Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Kamu harcamalar› ve gelirlerinde meydana gelen bir de¤iflikli¤in milli gelir düzeyi üzerinde nas›l bir etki yaratt›¤›n› aç›klayabilecek, Bir ekonomide mal piyasas› yan›nda para piyasas› da dikkate al›nd›¤›nda çarpan mekanizmas›n›n nas›l etkilendi¤ini ay›rt edebilecek, Kapal› ve aç›k ekonomilerde Keynesyen ve monetaristlere göre maliye ve para politikalar›n›n nispi etkinli¤inin ne oldu¤unu karfl›laflt›rabilecek, Toplam talepte ve toplam arzda de¤ifliklik yaratan faktörleri ve toplam arz e¤risinin durumuna göre maliye ve para politikalar›n›n üretim ve fiyat düzeyleri üzerindeki etkisinin ne oldu¤unu de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • Marjinal Tüketim E¤ilimi Kamu Harcamalar› Çarpan› Transfer Harcamalar› Çarpan› Vergi Çarpan› Denk Bütçe Çarpan› Marjinal ‹thalat E¤ilimi Mal Piyasas› ve IS E¤risi Para Piyasas› ve LM E¤risi • • • • • • • • Nötr Para Sabit Döviz Kuru Sistemi Esnek Döviz Kuru Sistemi Toplam Arz E¤risi Toplam Talep E¤risi Arz E¤risinin Klasik Alan› Arz E¤risinin Orta Alan› Arz E¤risinin Keynesyen Alan› ‹çindekiler Maliye Politikas› Maliye Politikas› ve Ekonomik ‹stikrar • KEYNESYEN YAKLAfiIM VE MAL P‹YASASINDA DENGE • MAL VE PARA P‹YASALARINDAK‹ EfiANLI DENGE: IS-LM MODEL‹ • MAL‹YE VE PARA POL‹T‹KALARININ N‹SP‹ ETK‹NL‹⁄‹ • TOPLAM TALEP-TOPLAM ARZ MODEL‹ Maliye Politikas› ve Ekonomik ‹stikrar KEYNESYEN YAKLAfiIM VE MAL P‹YASASINDA SIRA S‹ZDE DENGE SIRA S‹ZDE Makroekonomi büyük ölçüde J. Maynard Keynes’in çal›flmalar›na dayan›r ve toplam milli has›lay› belirleyen faktörleri inceler. 1930’larda etkiliSIRA olan ekonomik buD Ü fi ÜS‹ZDE NEL‹M nal›ma kadar kabul gören klasik ekonomik yaklafl›ma göre piyasa dinamikleri dengeyi kendili¤inden sa¤lar. Örne¤in, üretimde ve istihdamda meydana gelen bir SfiOÜ NRE UL artarak ‹M azalma ücretleri düflürecek ve düflük ücret düzeyinde ifl gücüD Ütalebi istihdam tekrar artm›fl olacakt›r. Keynesyen yaklafl›ma göre ise piyasa ekonomisinin kendili¤inden milyonlarca kifli ve firmay› kontrol ederek toplam SD O‹ Ktalebi, RK UA T tam istihdam› ve denge gelirini eflanl› olarak sa¤layacak düzeye ç›karmas› istisnai bir durumdur. Bu yüzden de toplam talebi kontrol edecek bilinçli politikalar gelifltirilmeSIRA D ‹ K S‹ZDE KAT dikçe, bir ekonomideki istikrar› garanti alt›na almak mümkün de¤ildir. Toplam talebin temel unsurlar›ndan birisi mal ve hizmet al›m›na yönelen kamu harcamalar›SIRA S‹ZDE d›r. Bu harcamalar ve bu harcamalar›n finansman›n› sa¤layanAMAÇLARIMIZ vergilerdeki de¤ifliklikler milli gelir düzeyini do¤rudan etkiler. Bu nedenle afla¤›da öncelikle Keynesyen gelir modeli ele al›narak kamu harcamalar› ve vergilerin AMAÇLARIMIZ bu model çerçevesinK ‹ T A P deki etkileri aç›klanmaktad›r. N N N N John M.Keynes’in kiflili¤i ve ekonomik düflüncelerinin oluflumu hakk›nda K ‹ T AfluP kitaba bak›T E L E V ‹ ZDüflünürlerinin YON labilir: Robert L Heilbroner (2003). ‹ktisat Düflünürleri - Büyük ‹ktisat Yaflamlar› ve Fikirleri, Çev. Ali Tartano¤lu, Ankara: Dost Kitabevi. TELEV‹ZYON J.M Keynes’in tüm çal›flmalar› için flu internet adresine bak›labilir:‹ Nhttp://www.maynardTERNET keynes.org/ ‹NTERNET Mal ve Hizmet Al›m›na Yönelen Kamu Harcamalar› ve Harcama Çarpan› Basit Keynesyen milli gelir modelinde gayri safi milli has›lan›n parasal de¤eri (Y), bir ekonomideki toplam mal ve hizmet talebinin parasal de¤erine eflittir. Bu da makroekonomi derslerinden bilindi¤i gibi, harcama cinsinden gayri safi milli has›laya denk düfler. Bir ekonomide üretilen mal ve hizmetler, ya hane halk› taraf›ndan tüketim amac›yla (C) ya da firmalar taraf›ndan yat›r›m amac›yla (I) sat›n al›n›r. Bunlar›n d›fl›nda kamu sektörü de bu mal ve hizmetleri kamu hizmeti vermek ve- DSIRA Ü fi Ü NS‹ZDE EL‹M D ÜSfi ÜO NRE LU‹ M SD ‹OK RK AU T SIRA D ‹ K KS‹ZDE AT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 32 Maliye Politikas› ya kamu yat›r›m› yapmak amac›yla sat›n al›r (G). D›fla kapal› bir ekonomide Y cebirsel olarak afla¤›daki flekilde ifade edilir: Y = C + I0 + G0 (1) Bu modelde yat›r›m, kamu harcamalar› ve bu harcamalar›n finansman› için toplanan vergilerin otonom (di¤er faktörlerden ba¤›ms›z) oldu¤u varsay›lmaktad›r (s›ras›yla I0, G0 ve T0). Tüketim ise kullan›labilir kiflisel gelirin bir fonksiyonu olarak afla¤›daki flekilde ifade edilmektedir: Marjinal Tüketim E¤ilimi: Kullan›labilir kiflisel gelirdeki de¤iflikli¤in tüketim miktar›nda meydana getirdi¤i de¤iflikliktir. C = C0 + c Yd (2) Yd = Y - T0 (3) Burada, C0, otonom (gelirden ba¤›ms›z) tüketim; c, marjinal tüketim e¤ilimi ve Yd, kullan›labilir kiflisel geliri göstermektedir. Marjinal tüketim e¤iliminin 0 ile 1 aras›nda bir de¤er oldu¤u varsay›lmaktad›r (0<c<1). Yani bireyler bir miktar tüketim yapmakta, gelirlerinin bir k›sm›n› da tasarruf etmektedirler. Eflitlik 3’ü Eflitlik 2’de ve Eflitlik 2’yi Eflitlik 1’de yerine koyup denklemi Y için çözdü¤ümüzde, parasal gayri safi milli has›lan›n (Y) denge de¤erine ulafl›r›z: 1 (4) (C + I + G 0 - cT0 ) 1- c 0 0 Eflitlik 4’e göre tüketim, yat›r›m ve kamu harcamalar›nda ortaya ç›kan art›fl toplam talebi artt›rmakta, vergiler ise toplam talebi düflürmektedir. Kamu harcamalar›ndaki T1’lik bir art›fl, gayri safi milli has›lan›n denge de¤erinde 1/1-c kadarl›k bir art›fl meydana getirmektedir. 1/1-c kamu harcamalar› çarpan› olarak adland›r›l›r. Buna göre mal ve hizmet al›m›na yönelen kamu harcamalar›ndaki (∆G0) bir de¤iflikli¤in gayri safi milli has›lan›n denge de¤erinde yarataca¤› bir de¤ifliklik flu flekilde ifade edilecektir: Y= Kamu Harcamalar› Çarpan›: Kamu harcamalar›nda meydana gelen de¤iflikli¤in gelir düzeyinde meydana getirdi¤i de¤iflikli¤i ölçmek için kullan›lan katsay›d›r. ∆Y = 1 ∆G 0 1- c (5) Örne¤in, c=0.8 ise yani ortalama bir birey gelirinin %80’ini harc›yorsa G’deki T1’lik bir art›fl, Y’de T5’lik bir art›fl meydana getirecektir. Transfer Harcamalar›n›n Çarpan Etkisi Yukar›da sözü edilen kamu harcamalar› mal ve hizmet al›m›na yönelen harcamalar olup gerçek (reel) harcamalar olarak adland›r›l›r. Baz› kamu harcamalar› ise transfer niteli¤indedir. Transfer harcamalar›, yap›ld›klar› anda mal ve hizmet al›m›na yönelmeyip bireysel gelir üzerinden talebe dönüflür. Yani vergiler kullan›labilir geliri azalt›rken, transfer harcamalar› kullan›labilir geliri artt›r›r. Bu durumda kullan›labilir gelir afla¤›daki flekilde ifade edilir: Yd = (Y + Tr0) - T0 Eflitlik 6’y› Eflitlik 2’de yerine koyup çözdü¤ümüzde, (6) 1 (7) (C + I + G 0 - cT0 + cTr0 ) 1- c 0 0 ifadesi elde edilmektedir. Buna göre, transfer harcamalar›nda meydana gelen bir art›fl›n gayri safi milli has›lan›n denge de¤eri üzerindeki etkisi flu flekilde hesaplanacakt›r: Y= 2. Ünite - Maliye Politikas› ve Ekonomik ‹stikrar ∆Y = c ∆Tr0 1- c 33 (8) c/1-c ifadesi transfer harcamalar› çarpan› olarak adland›r›l›r. Buna göre, c=0.8 iken, transfer harcamalar›nda meydana gelen T1’lik art›fl, milli has›lan›n denge de¤erini T4 kadar artt›r›r. Dikkat edilirse transfer harcamalar› çarpan›, mal ve hizmet al›m›na yönelen kamu harcamalar› çarpan›ndan daha küçüktür. Bunun nedeni, transfer harcamalar›n›n mal ve hizmet karfl›l›¤› olmamas› nedeniyle do¤rudan talep yaratmamas›, kullan›labilir geliri artt›rarak dolayl› olarak talep yaratmas›d›r. Çünkü bireyler gelirlerinin bir k›sm›n› (1-c) tasarruf ederek geriye kalan› ile mal ve hizmet sat›n almaktad›rlar. Transfer Harcamalar› Çarpan›: Transfer harcamalar›ndaki bir de¤iflikli¤in gelir düzeyinde yaratt›¤› de¤iflmeyi gösteren katsay›d›r. Otonom Vergiler ve Denk Bütçe Çarpan› Yukar›daki çözümlemelerden vergilerdeki bir art›fl›n gayri safi milli has›lan›n denge de¤erinde yarataca¤› azal›fl ise flu flekilde ifade edilecektir: ∆Y = – 1 c (c∆T0 ) = – ∆T0 1- c 1- c (9) (-c/1-c) vergi çarpan› olarak adland›r›l›r. Örne¤in, c=0.8 ise T’deki T1’lik art›fl, Y’de T4’lik bir azal›fl meydana getirecektir. Dikkat edilirse vergi çarpan›, kamu harcamalar› çarpan›n›n aksine negatif iflaret almaktad›r. Çünkü, kamu harcamalar› toplam talebi artt›r›rken, vergiler hane halk›n›n kullan›labilir gelirini azaltarak taleplerini düflürür. Buna ek olarak vergi çarpan› mutlak de¤er olarak kamu harcamalar› çarpan›ndan daha düflüktür. Çünkü, kamu harcamalar› do¤rudan toplam talebin bir unsuru oldu¤u halde, vergiler kullan›labilir geliri etkileyerek tüketim harcamalar› yoluyla milli has›lay› dolayl› olarak etkiler. Di¤er bir deyiflle, kamu harcamalar› gelir ak›m›n› do¤rudan etkiledi¤i halde, vergiler bireylerin kullan›labilir gelirini do¤rudan etkileyip, ikinci aflamada bu kullan›labilir gelir ile yap›lan tüketimi etkiler. Kamu harcamalar› çarpan› ile vergi çarpan› aras›ndaki bu fark denk bütçe çarpan› kavram›n› gündeme getirmektedir. Kamu harcamalar›nda meydana gelen bir art›fl› eflit miktardaki bir vergi art›fl› ile finanse etti¤imiz zaman (∆G0 = ∆T0), gayri safi milli has›lan›n denge de¤eri nas›l etkilenir? Bu soruyu yan›tlamak için Eflitlik 5 ve Eflitlik 6 kullan›ld›¤›nda, ∆Y = 1 c ∆G 0 − ∆T 1− c 1− c 0 (10) ifadesine ulafl›lmaktad›r. ∆G0 = ∆T0 oldu¤una göre, ∆G0’yi ∆T0’nin yerine koyarak ∆G0 parantezine al›rsak afla¤›daki ifade elde edilmektedir. 1 c 1− c ∆Y = − ∆G 0 = ∆G 0 = ∆G 0 (11) 1− c 1 − c 1− c Bu sonuç denk bütçe çarpan› olarak adland›r›l›r ve 1’e eflittir. Buna göre, eflit miktarda bir vergi art›fl› ile finanse edilen kamu harcamalar› milli has›lan›n denge de¤erini harcama art›fl› kadar artt›r›r. Bu etkinin ortaya ç›kmas› için bafllang›çta bütçenin denk olmas› gerekmez. Bütçenin marjinal olarak denk oldu¤u varsay›lmaktad›r. Yani G=T olmasa bile, belirli bir dönemin bütçesinin denk olmas› (∆G0 =∆T0) ekonomide geniflletici etki yarat›r. Vergi Çarpan›: Vergilerde meydana gelen de¤iflikli¤in gelir düzeyinde yaratt›¤› de¤iflmeyi ölçen katsay›d›r. Denk Bütçe Çarpan›: Eflit miktardaki vergi art›fl› ile finanse edilen kamu harcamalar›n›n gelir düzeyinde, artan kamu harcamalar›na eflit miktarda bir art›fl yaratmas› durumudur. 34 Maliye Politikas› Denk bütçe çarpan›n›n geçerlili¤i belirli varsay›mlara dayand›r›lmaktad›r. Bu varsay›mlardan birisi, kamu harcamalar›n›n tamam›n›n mal ve hizmet al›m›na yöneldi¤idir. Tersine, kamu harcamalar›n›n tamam› transfer harcamalar› biçiminde olsayd›, denk bütçenin toplam talep üzerinde herhangi bir etkisi olmayacakt›. ‹kinci bir varsay›m, kamu harcamalar›ndan yararlananlar›n marjinal tüketim e¤ilimi ile vergileri ödeyenlerin marjinal tüketim e¤ilimlerinin ayn› olmas›d›r. Ancak, gerçek dünyada kamu harcamalar›ndan yararlanan kesimler ile vergiyi ödeyen kesimler ayn› olmayabilece¤inden denk bütçe çarpan› beklenen geniflletici (talep artt›ran) etkiyi yaratmayacakt›r. Üçüncü varsay›m, kamu harcamalar›nda meydana gelen art›fl›n özel kesimin harcamalar›n› etkilemedi¤idir. Ancak, bazen kamu harcamalar›ndaki art›fl özel yat›r›mlar› azaltabilir (d›fllama etkisi). Bu durum kamu harcamalar› ile özel harcamalar›n rakip olmas› durumunda ortaya ç›kabilir ve denk bütçe çarpan› beklenen etkiyi yaratmaz. Dördüncü varsay›m ise faizlerin de¤iflmedi¤idir. Kamu harcamalar›ndaki art›fl, faiz oranlar›n› yükselterek özel harcamalarda azal›fl meydana getirirse yine denk bütçe çarpan› kuram› geçersiz olacakt›r. Ekonomik yap›ya göre bu varsay›mlardan birisi veya bir kaç› geçerli olmayabilir. Ancak, genellikle kamu harcamalar›n›n sadece bir bölümü transfer harcamalar›na yönelmektedir. Bu harcamalar›n sadece bir k›sm› özel kesime rakip olmakta, kamu sektörünün, üretimden büyük ölçüde çekilmesiyle birlikte, genellikle özel kesimi tamamlay›c› alt yap› yat›r›mlar›na yöneldi¤i görülmektedir. Sonuç olarak, denk bütçenin beklenen düzeyde olmasa bile bir miktar geniflletici (talep artt›r›c›) etkisi oldu¤u kabul edilmektedir. Gelire Ba¤l› Vergiler Basit Keynesyen modelde verilerin otonom (gelirden ba¤›ms›z) oldu¤u varsay›lmaktad›r. Halbuki günümüzde vergilerin bir k›sm› otonom olmakla beraber, önemli bir k›sm› gelirle ba¤lant›l› olarak al›nmaktad›r. Bireysel gelir vergisi ve kurumlar vergisi gelirin do¤rudan bir fonksiyonu iken, harcama vergileri de dolayl› olarak gelirle ba¤lant›l›d›r. Bu durumda daha önce tümü otonom olarak kabul edilen vergi gelirlerinin afla¤›daki flekilde ifade edilmesi daha gerçekçi olacakt›r: T = T0 + tY (12) Eflitlikteki T, toplam vergi gelirleri, T0, otonom vergiler ve t, nispi vergi oran›d›r. Buna göre yukar›daki varsay›m geniflletilmifl ve gelirden ba¤›ms›z vergiler yan›nda gelire ba¤l› vergiler de modele eklenmifl olmaktad›r. Bu durumda kullan›labilir gelir, Yd = (Y + Tr0) - T0 -tY = (1-t) Y + Tr0 - T0 (13) biçiminde ifade edilecektir. Eflitlik 13, Eflitlik 2’de yerine konulup Eflitlik 1 çözüldü¤ünde afla¤›daki sonuç elde edilecektir: ∆Y = 1 (C + I + G 0 – cT0 + cTr0 ) 1– c(1- t ) 0 0 (14) Görüldü¤ü gibi gelire ba¤l› vergilerin dikkate al›nmas› halinde çarpan de¤eri öncekinden farkl› olarak 1/1-c (1-t) biçimini almaktad›r ve bu çarpan de¤eri Eflitlik 9’daki çarpan de¤erinden daha küçüktür. Bu durumda kamu harcamalar›ndaki 35 2. Ünite - Maliye Politikas› ve Ekonomik ‹stikrar bir art›fl talebi artt›rarak bireysel geliri yükseltmekte, ancak bu art›fl t oran›nda vergilendirildi¤inden daha az bir k›sm› tüketime dönüflmektedir. Gelire ba¤l› bir verginin modele eklenmesi halinde mal ve hizmet al›m›na yönelen kamu harcamalar› (G0) ile transfer harcamalar›n›n (Tr0) çarpan de¤eri afla¤›daki flekilde olacakt›r: 1 ∆G 0 1− c(1− t ) c ∆Y = ∆Tr0 1− c(1− t ) ∆Y = (15) (16) Bu durumda G0 ve Tr0’deki art›fl milli has›lan›n denge de¤eri üzerinde bir art›fl meydana getirmekte, ancak bu art›fl daha az olmaktad›r. Örne¤in, c=0.8 ve vergi oran› %20 iken (t=0.20), G0’de T100’lik bir art›fl oldu¤unda, Y’de T278 civar›nda bir art›fl meydana gelmektedir. Halbuki, gelire ba¤l› verginin olmad›¤› durumda bu art›fl T500 olacakt›. Transfer harcamalar›ndaki T100’lik art›fl ise Y’de T222 civar›nda bir art›fl yaratacakt›r (gelire ba¤l› vergiler yok iken T400 idi). Vergi oran›ndaki her art›fl çarpan de¤erini düflürecektir. Örne¤in, c=0.8 ve t=0.20 iken çarpan de¤eri 2.78, t=0.25 iken çarpan de¤eri 2.5 olmaktad›r. Maliye Politikas› ve Aç›k Ekonomi Yukar›daki basit Keynesyen modelde, ele al›nan ekonominin d›fla kapal› oldu¤u varsay›lm›flt›. Halbuki günümüzde ekonomiler genellikle d›fla aç›kt›r. Yani, ülkeler baflka ülkelere mal satarlar (ihracat) ve baflka ülkelerden mal sat›n al›rlar (ithalat). Bir ülkenin ihracat›, mal satt›¤› ülkenin geliri ile do¤rudan ba¤lant›l›d›r. ‹thalat› ise kendi gelirine ba¤l›d›r ve bir ülkede gelir artt›kça d›flar›dan daha fazla mal sat›n al›n›r. Bu durumda uygulanan maliye politikalar› milli has›lan›n parasal de¤erini etkilerken, bunun sonucunda d›fl ticaret a盤› etkilenmektedir. Dolay›s›yla d›fla aç›k bir ekonomide yukar›da tart›fl›lan çarpan de¤eri de farkl› olacakt›r. Eflitlik 1’de ifade edilen Keynesyen modele ihracat (X0) ve ithalat (M) dahil edildi¤inde gayri safi yurt içi has›lan›n parasal de¤eri flu flekilde olacakt›r: Y = C + I + G + (X0 - M) (17) Bu modelde baflka ülkelerin milli gelirine ba¤l› olan ihracat›n otonom oldu¤u, ithalat›n ise ülke gelirine ba¤l› oldu¤u varsay›lmaktad›r. Buna göre, ithalat, M = mY (18) fleklinde ifade edilecektir. Eflitlikteki m, marjinal ithalat e¤ilimidir. Bu eflitlik daha önce tan›mlanan kullan›labilir gelir, tüketim fonksiyonu ve vergi gelirleri ile beraber çözüldü¤ünde Eflitlik 14 afla¤›daki flekilde de¤iflecektir: ∆Y = 1 (C + I 0 + G 0 − cT0 + cTr0 ) 1− c(1− t ) + m 0 (19) Görülmektedir ki, milli gelire ba¤l› ithalat modele kat›ld›¤›nda yeni çarpan de¤eri 1/1-c(1-t)+m olmaktad›r. Bu çarpan de¤eri ithalat›n olmad›¤› çarpan de¤erinden daha küçüktür. Bunun nedeni, yurt içinde yarat›lan talebin bir bölümü yabanc›lar›n üretti¤i mallara yöneldi¤inden, ithalat artmakta ve harcama art›fl›n›n milli Marjinal ‹thalat E¤ilimi: Gelir düzeyinde meydana gelen de¤iflikli¤in ithalat miktar›nda meydana getirdi¤i de¤iflikliktir. 36 Maliye Politikas› has›la üzerindeki olumlu etkisi daha az olmaktad›r. Bütün etkileri içeren çarpan katsay›s›n› ∆ ile bütün harcamalar› ise A ile gösterirsek, yukar›daki model, Y=∆A (20) fleklinde ifade edilebilir. Ekonomilerin daha fazla d›fla aç›lmas› ile beraber uzmanlaflma artmakta ve ülkeler d›fl ticaret üzerinden daha fazla zenginleflebilmektedirler. Ancak, d›fla aç›k ekonomilerde maliye politikas›n›n etkinli¤i azalmaktad›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 1 En son harcad›¤›n›z paray› hat›rlamaya çal›fl›n›z. Bu paray› kimin ald›¤›n› ve ne yapaca¤›SIRA S‹ZDE n› dikkate alarak, yapt›¤›n›z harcaman›n çarpan etkisini aç›klay›n›z. fi Ü N E L ‹ M MAL VED ÜPARA P‹YASALARINDAK‹ EfiANLI DENGE: IS-LM MODEL‹ S O Keynesyen R U Yukar›da basit model çerçevesinde yap›lan mal piyasas› analizinde yat›r›mlar›n otonom oldu¤u varsay›ld›. Halbuki, yat›r›mlar›n bir k›sm› faiz oran› ile do¤rudan iliflkilidir. D ‹ K KFaiz A T oranlar› düflük iken, yat›r›mc›lar›n kredi alarak yat›r›m yapma e¤ilimi daha yüksek olmakta, tersine faizler yüksek iken, kredi maliyetleri yükseldi¤inden, yat›r›mc›lar›n borçlanarak yat›r›m yapma e¤ilimleri azalmaktad›r. Bu nedenSIRA S‹ZDE le hem faizin bir fonksiyonu olan de¤iflken yat›r›mlar›n hem de mal piyasas› yan›nda, faiz oranlar›n›n belirlendi¤i para piyasas›n›n modele kat›lmas› gerekir. Afla¤›da, mal ve paraAMAÇLARIMIZ piyasas›ndaki dengeleri eflanl› olarak çözen ve J. Hicks ve A. Hansen taraf›ndan gelifltirilen IS-LM modeli çerçevesinde maliye politikas› ele al›nmaktad›r. N N K ‹ T A P De¤iflken Yat›r›mlar ve Mal Piyasas›: IS E¤risi Yukar›daki aç›klamalarda yat›r›mlar›n otonom (I0) oldu¤u varsay›lm›flt›r. Ancak, yat›r›mlar›n bir bölümü faiz oranlar›ndan etkilenmektedir. Bu nedenle toplam yaTELEV‹ZYON t›r›mlar, otonom yat›r›mlar ve de¤iflken yat›r›mlar›n bir fonksiyonu olarak afla¤›daki flekilde ifade edilir: I = I0 - ir ‹NTERNET (21) Eflitlik 21’de s›f›r faiz oran›ndaki yat›r›m miktar› I0, faiz oran› r ve yat›r›mlar›n faiz oran›ndan etkilenme katsay›s› ise negatif de¤er alan i ile gösterilmektedir. Faizler artarken yat›r›mlarda bir miktar azalma olur. Katsay›n›n büyüklü¤ü ise faizlerde bir art›fl meydana geldi¤i zaman, yat›r›mlar›n ne kadar azalaca¤›n› gösterir. Eflitlik 21, Eflitlik 20’ye eklendi¤inde afla¤›daki ifade elde edilir: Y = α (A – ir) (22) Bu eflitli¤in Eflitlik 20’den fark›, faizlerin yat›r›mlar üzerindeki olumsuz etkisi dikkate al›nd›¤›ndan, faiz oran›n›n pozitif bir de¤er olmas› halinde, yat›r›mlarda ir kadar bir azalma oldu¤unu göstermesidir. Bu iliflki fiekil 2.1’deki diyagramda gösterilmektedir. 37 2. Ünite - Maliye Politikas› ve Ekonomik ‹stikrar fiekil 2.1 Toplam Talep IS E¤risi fiekil 2.1(a)’da r0 faiz oran›nda ve Y0 gelir düzeyinde, denge A noktas›nda gerçekleflmifltir. Faiz oran›nda bir art›fl meydana geldi¤inde (r1) toplam talep azalarak gelir düzeyini Y1’e düflürmüfl ve yeni denge noktas› B’de gerçekleflmifltir. fiekil 2.1(b), faiz oran› ile gelir düzeyi aras›ndaki negatif iliflkiyi gösteren IS e¤risini göstermektedir. A (a) B 45° 0 Y1 Y Y0 Faiz Oran› (b) r1 B› A› r0 IS 0 Y1 Y0 Y Bafllang›çta r0 gibi bir faiz oran›nda denge gelir düzeyi Y0 olmaktad›r (her iki flekildeki A noktas›). Faiz oran›n›n r1 gibi bir düzeye ç›kt›¤› varsay›ld›¤›nda yat›r›mlar i∆r kadar azalacakt›r (∆r=r0-r1). Yat›r›mlardaki bu azalman›n denge gelir düzeyi üzerindeki etkisi çarpan›n de¤erine (α) ba¤l›d›r. Bu durumda fiekil 2.1 (a)’da görüldü¤ü gibi denge geliri Y0’dan Y1’e düflmektedir. fiekil 2.1 (b)’de faiz oran› ile gelir düzeyi aras›ndaki iliflkiyi gösteren IS e¤risi yer almaktad›r. Bu e¤ri planlanan toplam talep düzeyi ile üretim (ç›kt›) düzeyinin eflit oldu¤u denge noktalar›nda gelir ile faiz oran› aras›ndaki iliflkiyi göstermektedir. Faiz oran› artt›¤› zaman toplam talebin bir unsuru olan yat›r›m talebi azalmakta, toplam yat›r›m›n azalmas› ile de gelir düzeyi düflmektedir. Eflitlik 22’deki Y =α(A - ir) ifadesi faiz oran› (r) cinsinden çözüldü¤ünde afla¤›daki ifade elde edilmektedir. αir = αA - Y (23) r= A Y − i αi (24) Buna göre, faiz oran› ile denge gelir düzeyi aras›ndaki iliflki (IS e¤risi) hem otonom harcamalar›n miktar›ndan (A) hem de çarpan›n de¤erinden (α) etkilenmektedir. Otonom harcamalardaki de¤iflme e¤rinin pozisyonunu (paralel olarak yukar›afla¤› kaymas›n›) etkilerken, çarpan›n de¤eri ise e¤rinin e¤imini (dik veya yat›k olmas›n›) etkilemektedir. IS E¤risi: Planlanan harcamalarla üretim düzeyinin eflit oldu¤u denge noktalar›nda gelir ile faiz oran› aras›ndaki iliflkiyi gösteren e¤ridir. 38 Maliye Politikas› Para Arz› ve Para Piyasas›: LM E¤risi LM E¤risi: Para arz› ile para talebinin eflit oldu¤u denge noktalar›nda gelir ile faiz oran› aras›ndaki iliflkiyi gösteren e¤ridir. Denge gelir düzeyinin bir baflka belirleyicisi para piyasas›d›r. Faiz oran› para arz› ve para talebinden do¤rudan etkilenmektedir. Afla¤›da para arz ve talebi dikkate al›narak faiz oran› ve denge gelir düzeyi aras›ndaki iliflki LM e¤risi ile aç›klanmaktad›r. Para piyasas›n›n temel unsurlar›ndan birisi para talebidir. Para talebi bireylerin elde para tutma arzular›d›r. Para talebi gelirin ve faiz oran›n›n fonksiyonu olarak ifade edilir. Faiz oran› artt›kça paraya olan talebin azald›¤› varsay›l›r. Çünkü, paray› elde tutman›n f›rsat maliyeti faiz geliridir. Yani, paray› elde tutmak bireyleri faiz gelirinden yoksun b›rak›r. Di¤er taraftan, gelir artt›kça bireyler mal ve hizmet sat›n almak için elde daha fazla para tutmak isterler. Para talebi Md, gelir Y ve faiz oran› r ile gösterildi¤inde, yukar›da aç›klanan iliflki cebirsel olarak afla¤›daki flekli alacakt›r. Md = aY - br (25) Eflitlik 25’te a, para talebinin gelire duyarl›l›¤›n›, yani gelir artt›kça paraya olan talebin ne kadar artaca¤›n› b ise para talebinin faize olan duyarl›l›¤›n›, yani faiz artt›kça paraya olan talepte meydana gelen azalmay› göstermektedir. Yukar›da ifade edilen iliflki fiekil 2.2’de gösterilmektedir. fiekil 2.2 (a), para talebi ile faiz oran› aras›ndaki negatif iliflkiyi göstermektedir. Para arz› para otoritelerince belirlendi¤inden (M) ile gösterilmektedir. Fiyat düzeyinin sabit oldu¤u (P) - varsay›l›rsa, reel para arz›, (M/P ) fleklinde ifade edilecektir. Md(Y1), Y1 gelir düzeyinde talep edilen para miktar›n› göstermektedir. Gelir düzeyi Y2’ye ç›kt›¤› zaman para talebi artacak ve bu gelir düzeyindeki para talebi Md(Y2) e¤risi ile ifade edilecektir. Fiyat düzeyi sabit iken, Y1 gelir düzeyinde para piyasas›ndaki denge nok- tas› A’da oluflacakt›r. Bu noktada faiz oran› r1, reel para miktar› ise M/P olacakt›r. Gelir düzeyi Y2’ye ç›kt›¤›nda para talebi artarak Md(Y2) olacak, para arz›n›n sabit oldu¤u varsay›m› alt›nda faiz oran› r2’ye ç›kacak ve yeni denge noktas› B olacakt›r. fiekil 2.2 LM E¤risi Para piyasas›n› gösteren fiekil 2.2(a)’da gerçek para arz› dikey do¤ru ile ifade edilmektedir. Md ise para talebidir. fiekil 2.2(b)’de belirli faiz oran› ve gelir düzeyi bileflimlerinde para piyasas›ndaki denge noktalar›n› veren LM e¤risi gösterilmektedir. r r LM r2 (a) (b) r1 A Md(Y1) 0 › r2 B M/P B › A r1 Md(Y2) M/P 0 Y1 Y2 Y Burada aç›klanan iliflkiler çerçevesinde gelir düzeyi (Y) ve faiz oranlar› (r) bileflimleri fiekil 2.2 (b)’ye tafl›nd›¤›nda elde edilecek olan LM e¤risi, para piyasas›ndaki denge noktalar›n› gösterecektir. Buna göre fiyat düzeyi P’de sabit iken, r1 faiz oran›na denk gelen gelir düzeyi Y1’dir (A’ noktas›). B noktas›nda ise r2 faiz oran›ndaki gelir düzeyinin Y2 oldu¤u görülmektedir. 39 2. Ünite - Maliye Politikas› ve Ekonomik ‹stikrar Para piyasas›ndaki dengeyi cebirsel olarak ifade edersek, denge noktas›nda pa- ra arz› (M/P) ve para talebi (Md) birbirine eflit oldu¤una göre, para piyasas›ndaki denge, M (26) = Md P biçiminde ifade edilecektir. Eflitlik 25’teki para talebi bu eflitlikte yerine konulursa, M (27) = aY − br P ifadesine, bu eflitli¤i r cinsinden çözdü¤ümüzde ise afla¤›daki ifadeye ulafl›lacakt›r: a 1M r= Y b b P (28) Mal ve para piyasalar›ndaki eflanl› dengeyi dikkate alarak kamu harcamalar› SIRA S‹ZDE ve para arz›nda meydana gelen art›fllar›n çarpan etkilerini aç›klay›n›z. 2 D Ü fi ÜETK‹NL‹⁄‹ NEL‹M MAL‹YE VE PARA POL‹T‹KALARININ N‹SPÎ Ekonomik istikrar› sa¤lamak üzere maliye veya para politikalar›ndan birisi veya politika karmas› biçiminde ikisi beraber kullan›labilir. Hangisinin S O daha R U etkili oldu¤u spekülasyon güdüsüyle para talebine ve yat›r›m talebinin faize duyarl›l›¤›na ba¤l›d›r. Bu iki farkl› durum ise Keynesyen ve monetaristler aras›ndaki tart›flman›n D‹KKAT özünü oluflturur. Ancak bu tart›flmaya geçmeden önce afla¤›da IS-LM modeli çerçevesinde maliye ve para politikas› çarpanlar› ele al›nacakt›r. Daha önce aç›klanSIRA d›¤› gibi, mal piyasas›n› temsil eden (IS) denklemi (Eflitlik 25) veS‹ZDE para piyasas›n› temsil eden (LM) denklemi (Eflitlik 28) beraber ele al›nd›¤›nda, yani mal ve para piyasalar›nda eflanl› denge olmas› halinde afla¤›daki ifadeye ulafl›lmaktad›r: 1M A Y a − = Y− i αi b b P AMAÇLARIMIZ N N bα iα M A+ b + aiα b + aiα P D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ (29) - T A P Bu eflitlik, denge gelir düzeyi Y cinsinden çözüldü¤ünde, KY,‹ harcamalar ve para arz›n›n bir fonksiyonu olarak flu flekilde ifade edilir. Y= SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON (30) Buna göre, denge gelir düzeyi iki de¤iflkene ba¤l›d›r. A, kamu harcamalar›n› da - içeren otonom harcamalar ve M /P, reel para miktar›d›r. A’n›n katsay›s› harcama - T E R N Eharcamalarda T çarpan›n›, M/P’nin katsay›s› ise para çarpan›n› göstermektedir.‹ NYani, bir art›fl oldu¤unda, bu art›fl milli geliri bα/b+aiα kadar artt›rmakta, para miktar›nda bir art›fl oldu¤unda ise bu art›fl milli geliri iα/b+aiα kadar artt›rmaktad›r. Say›sal S‹ZDEve para çarolarak ifade etti¤imizde a=0.3, b=0.1, α=2, i=0.1 iken, harcamaSIRA çarpan› pan›n›n her ikisi de 1.25 olacakt›r. Her iki çarpan›n eflit olmas›, yat›r›m›n faize duyarl›l›¤› (i) ile para talebinin faize duyarl›l›¤›n›n (b) birbirine eflit olmas›ndan kayD Ü fi Ü N E L ‹ M naklanmaktad›r. Görüldü¤ü gibi, mal ve para piyasas› eflanl› olarak dikkate al›nd›¤›nda harcama çarpan› (ve dolay›s›yla kamu harcamalar›n›n çarpan etkisi) çok daS O R U ha küçük bir de¤er almaktad›r. IS-LM modelindeki harcama çarpan›, basit Keynesyen modeldeki harcama daD ‹ K K Açarpa›ndan T ha küçüktür. Bunun nedeni harcama dolay›s›yla artan gelir, para talebi yoluyla faizi bir miktar artt›rd›¤›ndan artan harcamalar›n tamam›n›n gelire yans›mamas›d›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 40 Maliye Politikas› Kapal› Ekonomide Maliye ve Para Politikalar› Nötr Para: Para arz›ndaki bir art›fl›n, reel de¤iflkenleri etkilemeden, tamam›n›n fiyat art›fllar›na yans›mas›d›r. Harcamalardaki de¤ifliklikle uygulanacak maliye politikas› IS e¤risi içerisinde temsil edilmektedir. Kamu harcamalar›ndaki bir art›fl (dolay›s›yla A’daki bir art›fl) IS e¤risini sa¤a hareket ettirerek faiz oran› ve gelir düzeyini artt›rmaktad›r. Bu harcama art›fl›n›n faiz oran›na ve gelire ne kadar yans›yaca¤› IS ve LM e¤rilerinin e¤imine ba¤l›d›r. Örne¤in, harcama art›fl› gelir düzeyini artt›r›rken, ifllem güdüsüyle para talebi artar (gelir ile para talebi aras›ndaki pozitif iliflki). Para talebinin artmas› faiz oran›n› artt›r›r (para arz› sabit iken talebinin artmas› faiz oran›n› artt›r›r). Faiz oran›n›n artmas› yat›r›m talebini düflürür (faiz oran› ile yat›r›mlar aras›ndaki negatif iliflki). Yat›r›m talebinin azalmas› gelir düzeyini düflürür. Böylece kamu harcamalar›n›n artmas›, özel sektör yat›r›m harcamalar›n› azaltmaktad›r (d›fllama etkisi). Burada önemli olan konu, kamu harcamalar›ndaki art›fl›n faiz oranlar›na ne kadar yans›yaca¤› ve faiz oranlar›n›n artmas›n›n yat›r›mlar› ne kadar azaltaca¤›d›r. E¤er yat›r›m talebi faize çok fazla duyarl› ise d›fllama etkisi yüksek olacakt›r (faizlerdeki art›fl yat›r›mlar› çok fazla düflürecektir). Uygulanan maliye politikas› sonucu artan faiz oranlar›, para arz› art›fl› ile dengelenebilir. Para arz›ndaki art›fl faiz oranlar›n› düflürece¤inden d›fllama etkisi dengelenmifl olacakt›r. Dolay›s›yla fiyat düzeyinin sabit oldu¤u varsay›m› alt›nda artan kamu harcamalar›n›n para politikas› ile (para arz› art›fl› ile) dengelenmesi halinde gelir düzeyi beklenen düzeyde artm›fl olacakt›r. Maliye ve para politikas›n›n beraber uyguland›¤› durumda fiyat düzeyinin sabit oldu¤u varsay›lmaktad›r. Ancak, para arz›ndaki art›fllar fiyat düzeyini (enflasyonu) artt›rarak faizlerin yükselmesine neden olabilir. Klasiklerin savundu¤u afl›r› uçta nötr para varsay›m› geçerlidir ve para arz›ndaki art›fl›n tamam› uzun dönemde fiyat art›fllar›na yans›maktad›r. Para arz›ndaki art›fl fiyat düzeyini artt›r›rsa, reel para miktar› azalacak ve para arz› art›fl›n›n faizleri düflürücü etkisi s›n›rl› olacakt›r. Fiyatlardaki art›fl LM e¤risini sola kayd›rmakta, faizler yükselmekte ve gelir düzeyi düflmektedir. Faiz oranlar›n›n artmas› yat›r›m talebini düflürürken d›fllama etkisini artt›rarak gelir düzeyini düflürür. Bu etkinin ortaya ç›kmas›n›n bir nedeni, bireylerin reel harcanabilir gelirlerinin enflasyon nedeniyle düflmesi ve dolay›s›yla tüketimlerinin azalmas›d›r. Di¤er bir neden ise enflasyon art›fl› sonucu ana paran›n de¤er kaybetmesi ve alacakl›larla borçlular›n gerçek alacak ve borç de¤erlerinin olumsuz etkilenmesidir. Enflasyon art›fl› sonucunda alacakl›lar›n ald›¤› faiz gelirinin bir k›sm› enflasyon ile de¤ersiz hale gelece¤inden (reel faiz düflece¤inden), alacakl›lar borç vermek için daha yüksek faiz talep edeceklerdir. Dolay›s›yla maliye ve para politikalar›n›n gelir, faiz ve fiyat düzeylerini etkilemesi sonucu ekonomik birimlerin gelirleri ve davran›fllar› etkilenerek gelir düzeyi de¤iflebilmektedir. Burada önemli olan uygulanacak politika bileflimlerinin toplamda (makro düzeyde) nas›l bir net etki yarataca¤›d›r. Aç›k Ekonomide Maliye ve Para Politikalar› Ekonomi d›fla aç›k oldu¤u takdirde, maliye ve para politikalar›n›n etkisi de de¤iflecektir. Çünkü, kapal› ekonomide ekonomik denge, yurt içi denge ya da iç denge anlam›na gelmektedir. Halbuki ekonomi d›fla aç›k oldu¤unda, amaç fonksiyonu iki unsuru içerecektir: ‹ç denge ve d›fl denge. ‹ç denge, yurt içi fiyat istikrar› (enflasyonun kontrol alt›na al›nmas›) ve tam istihdam›n sa¤lanmas› (iflsizli¤in önlenmesi) anlam›na gelirken, d›fl denge, d›fl ödemeler dengesini sa¤lama anlam›na gelecektir. Bu nedenle, bir bütün olarak, aç›k ekonomide maliye ve para politika- 2. Ünite - Maliye Politikas› ve Ekonomik ‹stikrar lar› yurt içi fiyat istikrar› ve tam istihdam amac›na yönelirken, d›fl ödeme sorunlar› ile karfl› karfl›ya gelinmemesi gerekmektedir. Aç›k ekonomide maliye ve para politikalar›n›n etkisi, uygulanan döviz kuru sistemine göre farkl›l›k gösterir. Sabit döviz kuru sisteminde, yerli paran›n yabanc› paralar karfl›s›ndaki de¤eri önceden belirlenmifltir ve gere¤i halinde Merkez Bankas› bu belirlenmifl kur üzerinden döviz al›m sat›m› yapar. Esnek döviz kuru sisteminde ise döviz arz ve talebine göre döviz kuru piyasada belirlenir. Ayr›ca d›fla aç›kl›k iki flekilde düflünülmelidir. Ekonomiler ithalat ve ihracat serbestisi ile d›fla aç›k olabilir. Ancak, daha da önemlisi, sermaye hareketleri serbestisidir. Bir ülkede sermaye piyasas› d›fla aç›k ise dünyadaki faiz oranlar› ile yurt içi faiz oranlar› fark›na göre sermaye girifl ve ç›k›fl› olur. Maliye ve para politikalar›n›n etkisi tart›fl›l›rken, sadece milli gelir ve istihdam de¤il, d›fl ticaret dengesi ve sermaye hareketleri üzerindeki bu etkilerin de dikkate al›nmas› gerekmektedir. Örne¤in, milli geliri ve dolay›s›yla istihdam› artt›rmak üzere kamu harcamalar›n›n artt›r›ld›¤› durumda, artan milli gelir dolay›s›yla ülkenin ithalat e¤ilimine ba¤l› olarak ithalat ve dolay›s›yla d›fl ticaret a盤› artacakt›r. Sabit döviz kuru sisteminde bu a盤›n karfl›lanmas› için Merkez Bankas› belirlenmifl kur üzerinden döviz satacak ve dolay›s›yla piyasadan para çekecektir. Bunun etkisi daralt›c› olacakt›r. Sermaye hareketlerinin serbest olmas› halinde ise kamu harcamalar› art›fl› nedeniyle, artan faiz oranlar› sermaye girifline neden olacak, Merkez Bankas›’n›n döviz al›m› nedeniyle para arz› artacak ve para politikas› nedeniyle milli gelirde ek bir art›fl olacakt›r. Bafllang›çta para arz› art›fl› yoluyla milli gelirin artt›r›lmak istenmesi halinde ise gelir art›fl› nedeniyle ithalat artacak ve döviz ihtiyac›n› karfl›lamak üzere piyasadan para çekilmesi sonucu daralt›c› bir etki ortaya ç›kacakt›r. Buna göre, sabit döviz kuru sisteminde maliye politikas› k›smen etkili olurken, para politikas› etkisizdir. Esnek döviz kuru sisteminde ise artan kamu harcamalar› nedeniyle milli gelir artacak ve ithalat talebinin artmas› sonucu dövize olan talep artaca¤›ndan, döviz kuru yükselecek (yerli para de¤er kaybedecek) ve ithalata olan talep yurt içine dönecektir. Bu durumda, ithalata yönelecek talep yurt içine döndü¤ünden ve döviz rezervlerinde bir de¤iflme olmad›¤›ndan maliye politikas› daha etkili olmaktad›r. Sermaye hareketlerinin serbest olmas› halinde ise artan kamu harcamalar› faiz oranlar›n› artt›rd›¤›ndan sermaye girifli artacak ve döviz kuru düflecektir (yerli para de¤er kazanacakt›r). Bu durumda ithalat talebi artaca¤›ndan, maliye politikas›ndan beklenen gelir art›fl›n›n bir k›sm› ortadan kalkacakt›r. Ancak, Merkez Bankas›’n›n piyasadan döviz almas› halinde, döviz rezervleri artacak ve artan para arz› nedeniyle gelir artacakt›r. Bafllang›çta para arz›n›n artt›r›lmas› halinde ise gelir artacak, ithalat artacak ve yerli para de¤er kaybedece¤inden ithalata yönelen talep yurt içine dönecektir. Faiz oranlar›ndaki düflüfl nedeniyle yurt d›fl›na sermaye ç›k›fl› olmas› halinde döviz kuru düflecek ve artan gelir korunmufl olacakt›r. Görüldü¤ü gibi, esnek döviz kuru sisteminde maliye ve para politikalar›n›n etkisi, sabit döviz kuru sistemine göre daha fazlad›r. Burada dikkate al›nmas› gereken di¤er bir konu fiyat düzeyidir. Fiyat düzeyindeki de¤ifliklikler sabit ve esnek döviz kuru sistemlerinde farkl› etkiler yaratabilir. Sabit döviz kuru sisteminde artan fiyatlar ihracat› azalt›rken, ithalat› artt›r›r ve yurtd›fl›na döviz ç›k›fl›n› h›zland›r›r. Esnek döviz kurunda ise fiyat art›fl› ithalat talebini ve dolay›s›yla döviz talebini artt›r›r. Bu durumda döviz kuru yükselir (yerli para de¤er kaybeder) ve ihracat artar. Dolay›s›yla maliye ve para politikalar› uygulan›rken sadece milli gelir ve istihdam üzerindeki etkiler de¤il, fiyatlar üzerindeki etkilerin de dikkate al›nmas› gerekmektedir. 41 Sabit Döviz Kuru Sistemi: Belirlenmifl bir kur üzerinden Merkez Bankas›’n›n döviz al›m sat›m› yapmas›d›r. Esnek Döviz Kuru Sistemi: Döviz kurunun, döviz arz ve talebine ba¤l› olarak piyasada belirlenmesidir. 42 Maliye Politikas› SIRA S‹ZDE 3 D Ü fi ÜTALEP-TOPLAM NEL‹M TOPLAM ARZ MODEL‹ D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Aç›k bir ekonomide maliye ve para politikalar›ndan hangisinin daha etkili olaca¤›n› tart›SIRA S‹ZDE fl›n›z? Yukar›da mal ve para piyasalar›ndaki denge analizi fiyat düzeyinin sabit oldu¤u varsay›m› alt›nda S O R Uyap›lm›flt›r. Di¤er bir deyiflle, maliye ve para politikas›n›n etkisi, mevcut fiyat düzeyinden talep edilen mal ve hizmetlerin tamam›n›n arzedildi¤i varsay›m›na dayanmaktad›r. Ancak, gerçek dünyada reel gelir ve fiyat düzeyi dalD‹KKAT galanmalar gösterir. Fiyat düzeyini dikkate alan model ise toplam talep-toplam arz modelidir. Bilindi¤i gibi mikroekonomide mal ve hizmetlerin miktar ve fiyatlar› SIRAkurulur. S‹ZDE Burada ise herhangi bir mal›n talebi yerine, bütün mallar›n aras›nda iliflki talebi toplulaflt›r›larak toplam talebe, benzer flekilde bütün mallar›n arz› toplulaflt›r›larak toplam arza ulafl›lmaktad›r. AMAÇLARIMIZ Toplam talep-toplam arz modeli, ekonominin zaman içerisinde büyüme çizgisinden neden sapt›¤›n› aç›klamak için önemli bir araçt›r. Ekonomik dalgalanmalar, bir ekonomide büyüme çizgisinden sapmalar› gösterir ve bu dalgalanmalar ayn› K ‹ T A P zamanda enflasyon ve iflsizlik düzeylerini belirler. Toplam talepteki bir kayma, fiyat ve gelir düzeylerini etkiler. Dolay›s›yla, toplam talep-toplam arz modeli kullan›larak ekonomik dalgalanmalar›, enflasyona ve iflsizli¤e karfl› uygulanabilecek TELEV‹ZYON maliye ve para politikalar›n› analiz etmek mümkündür. Afla¤›da öncelikle toplam talep ve toplam arz e¤rileri aç›klanmakta, daha sonra bu arz e¤rileri kullan›larak ekonomideki denge ve uygulanan politikalar›n bu dengeyi nas›l de¤ifltirece¤i in‹NTERNET celenmektedir. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Toplam Talep E¤risi Toplam Talep E¤risi: Bir ekonomide mal ve para piyasalar›n›n eflanl› olarak dengede oldu¤u fiyat düzeyi ve ç›kt› miktar› bileflimlerini gösteren e¤ridir. Toplam talep e¤risi, bir ekonomide mal ve para piyasalar›n›n eflanl› olarak dengede oldu¤u fiyat düzeyi ve ç›kt› miktar› bileflimlerini gösterir. Toplam talep e¤risi de mikroekonomideki herhangi bir mal›n talep e¤risi gibi negatif e¤imlidir. Yani fiyat düzeyi düfltükçe talep edilen toplam ç›kt› miktar› artmakta ya da fiyat düzeyi artt›kça talep edilen toplam ç›kt› miktar› azalmaktad›r. Afla¤› do¤ru e¤imli olan toplam talep e¤risinin neden böyle oldu¤una dair üç aç›klama söz konusudur: Refah etkisi, uluslararas› etki ve faiz etkisi. Refah etkisi, fiyat düzeyinin düflmesiyle para ve di¤er varl›klar› elinde tutan bireylerin kendilerini daha zengin hissederek daha fazla harcama yapacaklar›n› ifade eder. Uluslararas› etki, yurt içi fiyatlarla di¤er ülke fiyatlar›n›n nispi de¤iflimlerine iliflkindir. Örne¤in, döviz kuru sabit iken, fiyat düzeyinin düflmesi halinde yurt içi mallar›n fiyatlar› di¤er ülke mallar›n›n fiyatlar›na göre ucuzlam›fl olur. Tersine, yabanc› ülke mallar› da nispi olarak daha pahal› hale gelir. Bu durumda, fiyat düzeyi düflen ülkenin ihracat› artar ve ithalat› azal›r. Faiz etkisi ise para arz›n›n de¤iflmedi¤i varsay›m› alt›nda fiyat düzeyinin düflmesi halinde reel para arz›n›n artmas›yla ilgilidir. Reel para arz›n›n artmas› sonucu faiz oranlar› düflece¤inden, yat›r›m harcamalar› ve dolay›s›yla toplam talep artacakt›r. Toplam talep e¤risinin bir bütün olarak sa¤a veya sola kaymas›, uygulanan maliye ve para politikalar› sonucu olabilece¤i gibi, ekonomide ortaya ç›kan de¤iflmelerle de mümkündür. Örne¤in, devletin harcamalar› artt›rarak bir maliye politikas› uygulad›¤› durumda, kamu harcamalar›n›n (G) artmas› sonucunda IS e¤risi sa¤a kayacak ve daha yüksek bir faiz ve gelir düzeyinde yeni denge oluflacakt›r. Reel para miktar› de¤iflmezken, toplam talep e¤risi de maliye politikas› çarpan›na ba¤- 2. Ünite - Maliye Politikas› ve Ekonomik ‹stikrar 43 l› olarak sa¤a kayacakt›r. Para politikas› ile de benzer bir sonuç ortaya ç›kabilir. Örne¤in, Merkez Bankas›’n›n para arz›n› artt›rmas› halinde, verili fiyat düzeyinde reel para miktar› artacak, faiz oranlar› düflecek ve denge gelir düzeyi artacakt›r. Dolay›s›yla para arz›ndaki art›fl da talep e¤risini sa¤a kayd›rmaktad›r. Uygulanan maliye ve para politikalar› d›fl›nda da ekonomideki baz› de¤iflmeler toplam talebin kaymas›na neden olabilir. Örne¤in, kredi kart› kullan›m›n›n yayg›nl›k kazanmas› ifllem güdüsüyle para talebini azaltmakta, para talebindeki düflüfl ise (LM e¤risinin sa¤a kaymas›) faiz oran›n› düflürece¤inden, yat›r›mlar ve dolay›s›yla gelir düzeyi artmaktad›r. Bütün bu aç›klamalar belirli varsay›mlar alt›nda yap›lmakta, di¤er koflullarda bir de¤iflme olmazken ortaya ç›kacak sonuçlar› göstermektedir. Örne¤in, kamu harcamalar›ndaki art›fl, verili fiyat düzeyi ve faiz oranlar›nda talep e¤risini sa¤a kayd›rmaktad›r. Ancak, kamu harcamalar›ndaki art›fl›n fiyat düzeyi ve faiz oranlar›n› artt›rmas› halinde beklenen toplam talep art›fl› olmayacakt›r. Benzer flekilde, kredi kart› kullan›m›ndaki art›fl›n yaratt›¤› talep art›fl› fiyat düzeyinde de art›fla neden olursa, LM e¤risi sola kayacak ve beklenen gelir düzeyi art›fl› olmayacakt›r. Toplam Arz E¤risi Toplam arz e¤risi, verili her fiyat düzeyinde firmalar›n arz etmek istedikleri toplam ç›kt› miktar›n› gösterir. Normal bir ekonomik iflleyiflte arz e¤risi pozitif e¤imlidir. Çünkü, ç›kt› artarken istihdam artaca¤›ndan ifl gücü maliyetleri artmakta, ç›kt› miktar›n›n artmas› ise fiyat düzeyindeki art›flla beraber gerçekleflmektedir. Ancak ekonominin içinde bulundu¤u koflullara göre bu durum de¤iflebilir. Keynesyen durumda toplam arz e¤risi yatay eksene paralel iken, klasik durumda toplam arz e¤risi dikey eksene paraleldir. Toplam Arz E¤risi: Firmalar›n, verili her fiyat düzeyinde, arz etmek istedikleri toplam ç›kt› miktar›n› gösteren e¤ridir. Keynesyen Toplam Arz E¤risi Keynesyen toplam arz e¤risinin yatay eksene paralel olmas›, mevcut fiyat düzeyinde talep edilen bütün mallar›n firmalar taraf›ndan arz edilece¤i anlam›na gelir. Di¤er bir deyiflle arzedilen mal miktar›ndaki art›fl fiyatlar› artt›rmamaktad›r. Çünkü, Keynes’e göre ücret ve fiyatlar kat› oldu¤undan, durgunluk döneminde iflsizlik kal›c› olmaktad›r. Bu durumda, cari ücret düzeyinden çal›flmaya haz›r ifl gücü ile beraber üretilen ek mallar› cari fiyatlardan satmaya haz›r firmalar da bulunmaktad›r. Firmalar›n üretim düzeyindeki de¤iflmeler ortalama maliyetleri etkilememektedir. Böylece firmalar cari fiyat düzeyinde talep edilen mallar›n tamam›n› arz etmektedirler. Sonuç olarak, Keynesyen arz e¤risinin geçerli olmas› (yatay eksene paralel olmas›) durumunda toplam talepteki bir art›fl fiyat düzeyini etkilemeden üretimi ve istihdam› artt›rmaktad›r. Keynesyen Toplam Arz E¤risi: Ekonomi ciddi bir durgunluk içerisinde iken, mevcut fiyat düzeyinde talep edilen bütün mallar›n firmalar taraf›ndan arz edilece¤ini gösteren yatay toplam arz e¤risidir. Klasik Toplam Arz E¤risi Klasik arz e¤risinin yatay eksene dik olmas›, fiyat düzeyi ne olursa olsun, ayn› miktarda mal üretilece¤i anlam›na gelir. Di¤er bir deyiflle, talep art›fl› arz düzeyini etkilemeden sadece fiyatlar› artt›rmaktad›r. Buradaki varsay›m, ekonominin tam istihdam düzeyinde olmas› ve tam istihdam›n devam ettirilmesi için fiyat düzeyi ve üretim maliyetinin ayn› oranda de¤iflmesidir. Klasiklerin tam istihdam varsay›m› geçerli oldu¤unda, talep art›fl› firmalar›n birbirleriyle rekabet ederek daha fazla ifl gücü talep etmesi sonucunu do¤urabilir. Ancak ekonomide at›l ifl gücü olmad›¤›ndan, daha fazla ifl gücü istihdam edemeyeceklerdir. Bu rekabet sonucunda ücretler ve dolay›s›yla fiyatlar artacak, ancak üretim miktar› de¤iflmeyecektir. Klasik Toplam Arz E¤risi: Tam istihdam düzeyinde fiyat ne olursa olsun ayn› miktarda mal üretilece¤ini gösteren dikey toplam arz e¤risidir. 44 Maliye Politikas› Toplam Arz E¤risinin Orta Alan› Toplam Arz E¤risinin Orta Alan›: Ekonomi tam istihdama yaklafl›rken fiyatlarla üretilen mal miktar› aras›nda pozitif bir iliflki oldu¤unu gösteren toplam arz e¤risidir. Keynesyen ve klasik arz e¤rileri bir ekonomideki afl›r› uçlar› ifade etmektedir ve istisnai durumlard›r. Arz e¤risi, belirli bir kapasiteden sonra artan marjinal maliyetler nedeniyle, genellikle pozitif e¤imlidir (Toplam arz e¤risinin art› olan›). Bu durumda talepteki art›fl› karfl›lamak için firmalar›n ifl gücü talebi artacak, bu art›fl›n bir k›sm› ücretlere ve dolay›s›yla fiyatlara yans›yacakt›r. Sonuç olarak talepteki art›fl›n bir k›sm› arz art›fl›na, bir k›sm› da fiyat düzeyine yans›maktad›r. fiekil 2.3’de toplam arz e¤risinin Keynesyen, klasik ve orta alan› birlikte gösterilmektedir. fiekil 2.3 Toplam Arz E¤risinin Üç Alan› Yatay eksendeki 0Y1 aras› Keynesyen alan, Y1Y2 aras› orta alan ve Y2 noktas›ndaki dikey do¤ru klasik alan› göstermektedir. P AS P2 P1 0 Y1 Y2 Y Arz e¤risinin konumu, talepteki art›fl›n üretimi ne kadar etkileyece¤ini belirler. Keynesyen varsay›mlar alt›nda talep art›fl›n›n tamam› üretime yans›rken, klasik varsay›mlar alt›nda tamam› fiyat düzeyine yans›r. Bu iki istisnai durum d›fl›nda ise talepteki art›fl›n bir k›sm› üretime yans›rken, bir k›sm› da fiyat düzeyine yans›r. Buradaki nedensellik talep art›fl›ndan fiyatlara, fiyatlardan da arza do¤rudur. Di¤er bir deyiflle, fiyatlar talep de¤iflmelerinden, arz ise fiyat de¤iflmelerinden etkilenir. Ancak, fiyatlar sadece talep de¤iflmelerinden etkilenmez. Talep d›fl›ndaki herhangi bir nedenle de fiyatlarda de¤iflmeler olabilir ve arz etkilenebilir. Örne¤in, üretim sürecinde kullan›lan bir girdi fiyat›n›n artmas› sonucu arz e¤risi sola kayacakt›r. Bu durumda üretim maliyeti artacak ve talebin konumuna göre daha yüksek fiyattan daha az miktarda üretim gerçekleflecektir. Nominal fiyat floklar› olarak ifade edilen girdi fiyatlar›nda ve döviz kurundaki de¤iflmeler talepteki de¤iflmelerle ilgili de¤ildir. Ancak nominal fiyat floklar› üretim maliyetlerini ve dolay›s›yla ç›kt› miktar›n› etkiler. Bu etki arz e¤risinin konumuna göre de¤iflir. Örne¤in, döviz kurunun artmas› durumunda (yerli paran›n yabanc› para karfl›s›nda de¤er kaybetmesi) ithal edilen mallar›n fiyatlar› artacakt›r. Toplam arz e¤risi yatay eksene paralel ise bu durumda toplam arz e¤risi yukar› do¤ru kayacak, üretim miktar› de¤iflmese bile fiyatlar artacakt›r. Benzer flekilde, akaryak›t fiyatlar›n›n veya ücretlerin artmas› halinde, üretim maliyetleri artaca¤›ndan, yine arz e¤risi yukar› do¤ru kayacakt›r. Arz e¤risinin talepten ba¤›ms›z olarak de¤iflmesinin di¤er bir nedeni üretim kapasitesindeki art›fllard›r. Teknolojik geliflmeler, emek ve sermayeden oluflan üretim faktörleri, kurumsal de¤iflmeler ve de¤iflik düzenlemeler üretim kapasitesini etkileyebilir. Söz konusu nedenlerin olumlu etkisiyle üretim kapasitesinin artmas› durumunda, dikey toplam arz e¤risi sa¤a kayar. Yani, ayn› fiyat düzeyinde üretim miktar› artar. 2. Ünite - Maliye Politikas› ve Ekonomik ‹stikrar De¤iflik Arz Varsay›mlar› Alt›nda Maliye ve Para Politikalar› Bir ekonomide denge, toplam arz ve toplam talebin eflit oldu¤u, yani toplam arz ve toplam talep e¤rilerinin kesiflti¤i noktada gerçekleflir. Di¤er bir deyiflle, ekonomik denge durumunda sat›lmayan mal ya da karfl›lanmayan talep olmayacakt›r. Ekonomik dengesizlik ise iflsizlik veya enflasyon anlam›na gelmektedir. Bu sorunlar›n yaflanmamas› için do¤ru politkalar›n uygulanmas› gerekir. Ekonomik istikrar amac›yla uygulanan talep yönetimi politikalar›n›n etkisi arz e¤risinin konumuna ba¤l› olarak de¤iflecektir. Uygulanacak maliye ve para politikalar›n›n milli gelir ve fiyat düzeyi üzerindeki etkisi, toplam arz e¤risinin üç alan› için afla¤›da incelenmektedir. Keynes’in temel yaklafl›m› ekonominin tam istihdam›n alt›nda oldu¤u, dolay›s›yla kullan›lmayan (at›l) bir kapasitenin mevcut oldu¤u varsay›m›na dayanmaktad›r. 1929 y›l›nda yaflanan Büyük Bunal›m’› ifade eden bu varsay›m›n geçerli olmas› halinde, talebin artt›r›lmas› ile fiyatlar de¤iflmeden toplam ç›kt›y› artt›rmak mümkündür. Çünkü, Keynesyen alanda verili fiyat düzeyinde at›l üretim kapasitesi bulunmaktad›r. Keynes taraf›ndan yap›lan öneri, devletin kamu harcamalar›n› artt›rarak talebi artt›rmas›d›r. Kamu harcamalar›n›n artmas› sonucunda talep artaca¤›ndan, hedeflenen tam istihdam ç›kt› ve gelir düzeyine ulafl›lacakt›r. Ç›kt› düzeyindeki art›fl fiyatlara yans›mamaktad›r. Firmalar denge fiyat düzeyinde daha fazla mal arzetmeye haz›r iken, kamu harcamalar› ile artan toplam talep fiyatlar› etkilememekte, sadece ç›kt› ve istihdam artmaktad›r. Keynesyen varsay›mlar alt›nda para arz›ndaki art›fl da benzer bir sonuç yaratacakt›r. Toplam arz e¤risi yatay ise fiyatlar de¤iflmedi¤inden, para arz›n›n artmas›yla reel para miktar› artmakta, faizler düflmekte ve buna ba¤l› olarak yat›r›mlar ve dolay›s›yla toplam talep artmaktad›r. Burada bütün bu sonuçlar›n ortaya ç›kmas›n›n ancak d›fllama etkisi olmamas› halinde mümkün olabilece¤i dikkate al›nmal›d›r. Klasik varsay›mlar alt›nda ise ekonomi tam istihdamda dengede oldu¤u için toplam arz e¤risi diktir. Buna göre fiyat ne olursa olsun toplam arz de¤iflmeyecektir. Kamu harcamalar›ndaki art›fl nedeniyle talebin artmas› durumunda, ekonomi tam istihdam koflullar›nda bulundu¤undan firmalar ek istihdam yaratamayacaklar› için arz artmamakta, kamu harcamalar› art›fl› sadece fiyatlar› yükseltmektedir. Di¤er bir deyiflle, firmalar›n emek taleplerinin artmas› halinde, üretim maliyetleri yükselece¤inden fiyatlar da yükselecek ve reel para miktar› düflecektir. Benzer bir analizi para arz› art›fl› ile de yapmak mümkündür. Para arz› artt›¤›nda, klasik varsay›mlar›n geçerli olmas› halinde toplam arz e¤risi dik oldu¤undan, ortaya ç›kan fiyat art›fl› reel para miktar›n› düflürecektir. Reel para miktar› düfltü¤ünden faizler artacak, yat›r›mlar azalacak ve toplam talep yeniden azalarak eski düzeyine gelecektir. Bu durumda kamu harcamalar› ile artan talep özel yat›r›mlar› d›fllam›fl olacakt›r. Sonuç olarak klasik arz e¤risinin geçerli olmas› halinde maliye ve para politikalar›yla ç›kt› ve reel gelir düzeyini artt›rmak mümkün olmamaktad›r. Uygulanan geniflletici maliye veya para politikalar› sadece fiyat düzeyini yükseltmekte, ç›kt› ve reel gelir düzeyi ayn› kalmaktad›r. Keynesyen ve klasik yaklafl›m›n önerdi¤i afl›r› uçlar d›fl›nda, tam istihdam›n alt›nda ancak ona yak›n bir orta alandan söz etmek de mümkündür. Bu alanda ortaya ç›kan talep art›fl›n›n bir k›sm› fiyatlara yans›rken, bir k›sm› da ç›kt› ve gelir düzeyini artt›rmaktad›r. Bafllang›çta tam istihdam›n alt›ndaki bir denge noktas›nda kamu harcamalar›n›n artmas› halinde talep artmakta, ancak toplam talep kamu har- 45 46 Maliye Politikas› camalar› kadar artmamaktad›r. Çünkü, talep art›fl›na ba¤l› olarak artan fiyatlar sonucunda azalan reel para miktar› nedeniyle faizler artmakta ve yat›r›mlar azalarak toplam talepte bir miktar düflüfl ortaya ç›kmaktad›r. Dolay›s›yla klasik varsay›mda oldu¤u gibi tam d›fllama olmasa da k›smi bir d›fllama etkisi ortaya ç›kmaktad›r. Fiyatlar genel düzeyinin artmas› de¤iflik nedenlerle ortaya ç›kabilir. Toplam talep art›fl› ile beraber firmalar›n emek talebi artar. Ancak yeterli miktarda nitelikli eleman bulunamayabilir. Daha az verimli iflçi ve üretim araçlar›n›n kullan›m› verimlili¤i düflürebilir. Di¤er taraftan artan emek talebi, nitelikli ifl gücü aras›ndaki rekabeti artt›rarak ücretleri ve dolay›s›yla üretim maliyetlerini artt›rabilir. Ayr›ca, üretimde baz› darbo¤azlar›n ortaya ç›kmas› da talebin bir k›sm› karfl›lanamad›¤›ndan fiyat art›fllar›na neden olabilir. Yukar›da sözü edilen üç farkl› toplam arz e¤risinden hangisinin gerçekçi oldu¤una dair tart›flmalar vard›r. Öncelikle ekonomilerin durumlar› farkl› olabilir. Baz› ekonomilerde tam istihdam varsay›mlar› geçerli iken, baflka bir ekonomi at›l kapasite ile çal›fl›yor olabilir. Yeterince e¤itimli ve nitelikle ifl gücü olmayabilir. Üretim için gerekli girdi yeterli olmayabilir. Di¤er yandan ekonomistlerin k›sa ve uzun döneme iliflkin bak›fl aç›lar› da önemlidir. K›sa dönemde Keynesyen varsay›mlar geçerli iken, uzun dönemde klasik varsay›mlar›n geçerli oldu¤una iliflkin genel bir kabul vard›r. K›sa dönemde fiyatlar fazla esnek olmad›¤›ndan, talep artt›r›c› politikalar ç›kt› ve gelire yans›yabilir. Ancak uzun dönemde fiyatlar›n uyarlanmas› için yeterli zaman oldu¤undan, talep artt›r›c› politikalar zaman içerisinde fiyatlara yans›yarak ç›kt› düzeyini beklenen ölçüde artt›rmayabilir. Sonuç olarak, k›sa dönemde arz e¤risinin pozitif e¤imli, uzun dönemde ise dikey oldu¤una dair genel bir kan› vard›r. K›sa dönemde pozitif e¤imli olmas›n›n ise piyasada uyum sürecini yavafllatan, baz› piyasa aksakl›klar›na ba¤l› oldu¤u genel kabul görmektedir. Beklentiler ve Toplam Arz E¤risi Ekonomik aktörlerin davran›fl›n› belirleyen etkenler sadece mevcut koflullar de¤ildir. Gelece¤e yönelik olumlu ve olumsuz beklentiler de kifli ve firmalar›n davran›fl›n› etkiler. Örne¤in, tüketim sadece elde edilen gelirden de¤il, gelecekte elde edilmesi beklenen gelirden de etkilenir. Di¤er yandan cari dönemdeki fiyat düzeyi kadar gelece¤e yönelik fiyat bekleyiflleri de tüketim, yat›r›m ve ücret talepleri gibi davran›fllar› etkiler. Toplam arz aç›s›ndan önemli bir konu enflasyon beklentileridir. Firmalar ürettikleri mallar›n fiyatlar›n› belirlerken ya da iflçiler ücret talep ederken bu beklentileri dikkate al›rlar. K›sa dönemde toplam arz e¤risi belirli bir enflasyon oran›na göre çizilmektedir. Enflasyon oran›n›n de¤iflmesi halinde toplam arz e¤risinin konumu da de¤iflecektir. E¤er enflasyon beklentisi sabit ise toplam arz e¤risi yatay konuma yak›nd›r ve k›sa dönemde üretimde meydana gelen de¤iflmeler fiyatlar› fazla etkilemez. Uzun dönemde enflasyonun sabit kalmas› halinde beklenen enflasyonla gerçekleflen enflasyon birbirine eflit olaca¤›ndan uzun dönem toplam arz e¤risi dikey olacakt›r. Bu durumda enflasyon ile üretim aras›nda bir de¤ifl tokufl iliflkisi olmayaca¤›ndan toplam talepteki bir art›fl üretim ve istihdam› etkilemeyecek, sadece fiyatlar› artt›racakt›r. Fiyat beklentilerinin toplam arzda dalgalanma yaratmas›na iliflkin de¤iflik yaklafl›mlar vard›r. Ücret ve fiyatlar›n esnek olmad›¤›n› savunan Keynesyen görüfle göre, ücret ve fiyatlardaki uyumun zaman almas› nedeniyle arz e¤risi pozitif e¤imlidir. Friedman’›n uyumlu beklentiler modeline göre ise parasal aldanma nedeniyle 47 2. Ünite - Maliye Politikas› ve Ekonomik ‹stikrar yanl›fl bir alg›lama sonucu emek arz ve talebi artmakta ve fiyatlar uyarlan›ncaya kadar toplam arz e¤risi pozitif olmaktad›r. Çünkü, beklenen ve gerçekleflen enflasyon aras›nda farkl›l›k vard›r ve bu fark›n ortadan kalkmas› (beklenen enflasyonun gerçekleflen enflasyona uyum sa¤lamas›) zaman almaktad›r. Rasyonel beklentiler durumunda ise ekonomik aktörler do¤ru tahmin yapmakta ve beklenen enflasyon ile gerçekleflen enflasyon birbirine eflit olmaktad›r. Bu görüfle göre, k›sa dönemde bile talepte meydana gelen bir art›fl üretim ve istihdam› etkilemeyecek ve iflsizlik her zaman do¤al iflsizlik düzeyinde kalacakt›r. Çünkü, talep art›fl› sonucu beklenen enflasyon oran› de¤ifliyorsa ve beklenen enflasyon gerçekleflen enflasyona eflit ise parasal ücretlerdeki art›fl do¤ru tahmin edilen enflasyon oran›nda olaca¤›ndan reel ücretler de¤iflmeyecektir. Rasyonel beklentilere göre hükümetin beklenmeyen talep art›fl› yaratmas› sonucunda üretim etkilenebilir. Ancak do¤ru tahmin yapan ekonomik aktörler bu politikay› da tahmin edebiSIRA S‹ZDE leceklerinden sonuç de¤iflmeyecektir. Gerçek hayat k›sa dönemde rasyonel beklentilerin çok da do¤ru olmad›¤›n› göstermektedir. Beklenen ve gerçekleflen enflasyon her zaman ayn› olmayabilD Ü fi Ü N E L ‹ M mektedir. Bu nedenle özellikle k›sa dönemde maliye ve para politikalar› üretim ve istihdam üzerinde etki yaratmaktad›r. Deneyimler, toplam arz e¤risinin k›sa döS O R U nemde pozitif, uzun dönemde ise dikey oldu¤unu göstermektedir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Neo-klasik sentez ad›yla tan›mlanan ve neo-klasik ve Keynesyen yaklafl›mlar› D ‹ K K A T uzlaflt›rmaya çal›flan görüfle göre, iki yaklafl›m aras›ndaki fark bir zaman sorunudur. K›sa dönemde Keynesyen varsay›mlar, uzun dönemde ise neo-klasik varsay›mlar geçerlidir. SIRA S‹ZDE N N Toplam arz e¤risinin üç alan›n› dikkate alarak, kamu harcamalar›ndaki bir art›fl›n etkiSIRA S‹ZDE sini aç›klay›n›z. Beklentiler konusundaki varsay›mlar toplam arz AMAÇLARIMIZ e¤risinin e¤imini nas›l etkiler? D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT 4 SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P K ‹ T A P S O R U S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT TELEV‹ZYON D‹KKAT SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 48 Maliye Politikas› Özet N A M A Ç 1 Kamu harcamalar› ve kamu gelirlerinde meydana gelen de¤iflikliklerin gelir düzeyinde nas›l bir etki yaratt›¤›n› aç›klamak Bir ekonomide üretilen mal ve hizmetlerin bir bölümü devlet taraf›ndan kamu hizmeti vermek veya kamu yat›r›m› yapmak amac›yla sat›n al›n›r. Kamu harcamalar›nda ortaya ç›kan art›fl toplam talebi artt›rmakta, vergiler ise toplam talebi düflürmektedir. Kamu harcamalar›ndaki T1’lik bir art›fl da gayri safi milli has›lan›n denge de¤erinde 1/1-c kadarl›k bir art›fl meydana getirmektedir. Baz› kamu harcamalar› ise transfer niteli¤indedir ve bu harcamalardaki T1’lik bir art›fl milli gelirde c/1-c kadar art›fla yol açmaktad›r. Gelirden ba¤›ms›z olarak al›nan vergilerdeki T1’lik bir art›fl, milli gelirde c/1-c kadar azal›fla yol açar. Gelire ba¤l› olarak al›nan vergiler ise çarpan de¤erini düflürerek, harcamalar›n milli gelir üzerindeki pozitif etkisini düflürür ve çarpan de¤eri 1/1c(1-t) biçimini al›r. D›fla aç›k ekonomiler baflka ülkelere mal satarlar ve baflka ülkelerden mal sat›n al›rlar. Bir ülkenin ihracat›, mal satt›¤› ülkenin geliri ile do¤rudan ba¤lant›l›d›r. ‹thalat› ise kendi gelirine ba¤l›d›r ve bir ülkede gelir artt›kça d›flar›dan daha fazla mal sat›n al›r. Bu durumda uygulanan maliye politikalar› milli has›lan›n parasal de¤erini etkilerken, bunun sonucunda d›fl ticaret a盤› etkilenir. Ülkenin geliri artarken, marjinal ithalat e¤ilimine (m) ba¤l› olarak ithalat da artar ve bu durumda çarpan de¤eri 1/1-c(1-t)+m biçimini al›r. Bu çarpan de¤eri ithalat›n olmad›¤› çarpan de¤erinden daha küçüktür. Yani aç›k ekonomilerde kamu harcamalar›ndaki art›fl, milli geliri kapal› ekonomilerdekine göre daha az artt›r›r. N A M A Ç 2 Bir ekonomide mal piyasas› yan›nda para piyasas› da dikkate al›nd›¤›nda çarpan mekanizmas›n›n nas›l etkilendi¤ini ay›rt etmek Para piyasas›, denge gelir düzeyinin belirleyicilerinden birisidir. Faiz oran›, para arz› ve para talebinden do¤rudan etkilenmektedir. Para piyasas›n›n temel unsurlar›ndan birisi para talebidir. Para talebi gelirin ve faiz oran›n›n fonksiyonu olarak ifade edilir. Faiz oran› artt›kça paraya olan talebin azald›¤› varsay›l›r. Çünkü, paray› elde tutman›n f›rsat maliyeti faiz geliridir. Yani, paray› elde tutmak bireyleri faiz gelirinden yoksun b›rak›r. Di¤er yandan, mal ve hizmet sat›n almak için bireyler elde para tutmak isterler. Bu yüzden de gelir artt›kça, bireyler mal ve hizmet sat›n almak için elde daha fazla para tutarlar. Gelir düzeyi ve faiz oranlar› bileflimlerini gösteren LM e¤risi para piyasas›ndaki denge noktalar›n› gösterir. Mal piyasas›n› temsil eden IS ve para piyasas›n› temsil eden LM beraber ele al›nd›¤›nda, yani mal ve para piyasalar›nda eflanl› denge olmas› halinde çarpan de¤eri daha küçüktür. Çünkü, harcamalarda meydana gelen art›fl gelir düzeyini artt›r›rken, artan gelir dolay›s›yla faizler artar ve yat›r›mlarda meydana gelen azalma gelir düzeyini düflürür. Bundan dolay› da mal ve para piyasalar›n›n eflanl› dengesinde çarpan de¤eri en fazla Keynesyen çarpan kadar olur. Bu da likidite tuza¤› durumunda oldu¤u gibi LM e¤risinin yatay olmas› durumunda olur. Bu durumda, artan kamu harcamalar› faizi etkilemeyip tamam› milli gelir art›fl›na yans›r. 2. Ünite - Maliye Politikas› ve Ekonomik ‹stikrar N A M A Ç 3 Kapal› ve aç›k ekonomilerde Keynesyen ve monetaristlere göre maliye ve para politikalar›n›n nispi etkinli¤inin ne oldu¤unu karfl›laflt›rmak Ekonomik istikrar› sa¤lamak üzere maliye veya para politikalar›ndan birisi veya politika karmas› biçiminde ikisi beraber kullan›labilir. Hangisinin daha etkili oldu¤u spekülasyon güdüsüyle para talebine ve yat›r›m talebinin faize duyarl›l›¤›na ba¤l›d›r. Bu iki farkl› durum ise Keynesyen ve monetaristler aras›ndaki tart›flman›n özünü oluflturur. Kapal› ve aç›k ekonomilerde farkl› durumlar ortaya ç›kmaktad›r. Kapal› ekonomide harcama art›fl› gelir düzeyini artt›r›rken, ifllem güdüsüyle para talebi artmakta, faiz düzeyi artmakta, yat›r›m talebi düflmekte ve böylece kamu harcamalar›n›n artmas›, özel sektör yat›r›m harcamalar›n› azaltmaktad›r. Kapal› ekonomide iç denge üzerinde durulurken, aç›k ekonomide iç ve d›fl denge beraber dikkate al›n›r. Dolay›s›yla, bir bütün olarak aç›k ekonomide maliye ve para politikalar› yurt içinde fiyat istikrar› ve tam istihdam amac›na yönelirken, d›fl ödeme sorunlar› ile karfl› karfl›ya gelinmemesi gerekir. Sabit döviz kuru sisteminde maliye politikas› k›smen etkili olurken, para politikas› etkisizdir. Esnek döviz kuru sisteminde maliye ve para politikalar›n›n etkisi, sabit döviz kuru sistemine göre daha fazlad›r. Dikkate al›nmas› gereken di¤er bir konu fiyat düzeyidir. Sabit döviz kuru sisteminde artan fiyatlar ihracat› azalt›rken, ithalat› artt›r›r ve yurt d›fl›na döviz ç›k›fl›n› h›zland›r›r. Esnek döviz kurunda ise fiyat art›fl› ithalat talebini ve dolay›s›yla döviz talebini artt›rd›¤›ndan döviz kuru yükselir ve ihracat artar. Dolay›s›yla maliye ve para politikalar› uygulan›rken sadece milli gelir ve istihdam üzerindeki etkiler de¤il, fiyatlar üzerindeki etkilerin de dikkate al›nmas› gerekir. N A M A Ç 4 49 Toplam talepte ve toplam arzda de¤ifliklik yaratan faktörleri ve toplam arz e¤risinin durumuna göre maliye ve para politikalar›n›n üretim ve fiyat düzeyleri üzerindeki etkilefliminin ne oldu¤unu de¤erlendirmek Toplam talep e¤risi, bir ekonomide mal ve para piyasalar›n›n eflanl› olarak dengede oldu¤u fiyat düzeyi ve ç›kt› miktar› bileflimlerini gösterir. Toplam talep e¤risi negatif e¤imlidir. Toplam arz e¤risi, verili her fiyat düzeyinde firmalar›n arz etmek istedikleri toplam ç›kt› miktar›n› gösterir ve normal bir ekonomik iflleyiflte arz e¤risi pozitif e¤imlidir. Toplam talep e¤risinin negatif e¤imli olmas› üç nedenle aç›klan›r. Refah etkisi, fiyat düzeyinin düflmesiyle para ve di¤er varl›klar› elinde tutan bireylerin kendilerini daha zengin hissederek daha fazla harcama yapacaklar›n› ifade eder. Uluslararas› etki, yurt içi fiyatlarla di¤er ülke fiyatlar›n›n nispi de¤iflmelerine iliflkindir. Döviz kuru sabit iken, fiyat düzeyinin düflmesi halinde yurt içi mallar›n fiyatlar› di¤er ülke mallar›n›n fiyatlar›na göre ucuzlam›fl olur. Tersine yabanc› ülke mallar› da nispi olarak daha pahal› hale gelir. Bu durumda, fiyat düzeyi düflen ülkenin ihracat› artar ve ithalat› azal›r. Faiz etkisine göre ise reel para arz›n›n artmas› sonucu faiz oranlar› düflece¤inden, yat›r›m harcamalar› ve dolay›s›yla toplam talep artacakt›r. Ekonomik istikrar amac›yla uygulanan talep yönetimi politikalar›n›n etkisi arz e¤risinin konumuna ba¤l› olarak de¤iflecektir. Keynesyen alanda, kamu harcamalar› ile artan toplam talep fiyatlar› etkilememekte, sadece ç›kt› ve istihdam artmaktad›r. Para arz›n›n artmas›yla, fiyatlar de¤iflmedi¤inden, reel para miktar› artmakta, faizler düflmekte ve buna ba¤l› olarak yat›r›mlar ve dolay›s›yla toplam talep artmaktad›r. Klasik alanda, fiyat ne olursa olsun toplam arz de¤iflmeyecektir. Keynesyen ve klasik yaklafl›m›n önerdi¤i afl›r› uçlar d›fl›nda, tam istihdam›n alt›nda, ancak ona yak›n bir orta alandan söz etmek de mümkündür. Bu alanda, ortaya ç›kan talep art›fl›n›n bir k›sm› fiyatlara yans›rken, bir k›sm› da ç›kt› ve gelir düzeyini artt›rmaktad›r. 50 Maliye Politikas› Kendimizi S›nayal›m 1. D›fla kapal› bir ekonomide vergiler otonom ve marjinal tüketim e¤ilimi (c) 0.8 ise kamu yat›r›m harcamalar›ndaki 100 milyarl›k bir art›fl milli gelirde ne kadarl›k bir art›fl sa¤lar? a. 80 b. 100 c. 500 d. 800 e. 1000 2. Vergilerin gelire ba¤l› oldu¤u aç›k bir ekonomide tüketim harcamalar›n›n çarpan de¤eri afla¤›dakilerden hangisi ile ölçülür? a. b. c. d. e. 1 1 − c(1 − t ) 1 1− c + m 1 1 − c(1 − t ) + m c 1 − c(1 − t ) + m c 1 − c(1 − t ) 3. Vergilerin otonom ve marjinal tüketim e¤iliminin 0.75 oldu¤u kapal› bir ekonomide eflit miktarda bir vergi art›fl› ile finanse edilen 10 milyarl›k kamu harcamas› milli gelir üzerinde ne kadarl›k bir art›fl yarat›r? a. 7.5 b. 10 c. 15 d. 22.5 e. 32.5 4. Afla¤›dakilerden hangisinde IS e¤risi do¤ru tan›mlanmaktad›r? a. Planlanan harcamalar›n gelire eflit oldu¤u faiz oran› ve ç›kt› düzeyi bileflimlerini gösteren e¤ri b. Faiz oran› ve ç›kt› düzeyinin eflit oldu¤u planlanan harcama ve gelir düzeyi bileflimlerini gösteren e¤ri c. Reel para talebinin para arz›na eflit oldu¤u faiz oran› ve ç›kt› düzeyi bileflimlerini gösteren e¤ri d. Faiz oran› ve ç›kt› düzeyinin eflit oldu¤u reel para talebi ve para arz› bileflim bileflimlerini gösteren e¤ri e. Reel para talebinin planlanan harcamalara eflit oldu¤u faiz oran› ve ç›kt› düzeyi bileflimlerini gösteren e¤ri 5. Likidite tuza¤› varsay›m› hangi ekonomik yaklafl›mda yer almaktad›r? a. Klasik b. Keynesyen c. Monetarist d. Yeni Klasik e. Arz Yönlü 6. Afla¤›dakilerden hangisi toplam talep e¤risinin türetildi¤i modeldir? a. Keynesyen Model b. Klasik Model c. Orta Alan Modeli d. IS-LM Modeli e. Genel Denge Modeli 7. Fiyat düzeyinin düflmesi sonucu finansal varl›klar›n reel de¤erindeki art›fl nedeniyle talepte meydana gelen art›fl afla¤›dakilerden hangisi ile ifade edilir? a. ‹kame etkisi b. Refah etkisi c. Gelir etkisi d. Finansal etki e. Fiyat etkisi 8. Toplam arz e¤risinin e¤iminin pozitif oldu¤u alan afla¤›dakilerden hangisidir? a. Keynesyen alan b. Klasik alan c. Orta alan d. Yatay alan e. Dikey alan 9. Toplam arz e¤risinin klasik alan›nda toplam arz e¤risinin sa¤a kaymas›na neden olan de¤ifliklik afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gelir düzeyindeki art›fl b. Gelir düzeyindeki azal›fl c. Üretim kapasitesindeki art›fl d. Üretim kapasitesindeki azal›fl e. Fiyat düzeyindeki art›fl 10. Gerçekleflen enflasyonun beklenen enflasyona eflit olmas› halinde arz e¤risine iliflkin olarak afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. K›sa dönem arz e¤risi yatayd›r. b. K›sa dönem arz e¤risi pozitif. c. Uzun dönem arz e¤risi yatayd›r. d. Uzun dönem arz e¤risi dikeydir. e. Uzun dönem arz e¤risi pozitif e¤imlidir. 2. Ünite - Maliye Politikas› ve Ekonomik ‹stikrar “ 51 Yaflam›n ‹çinden Okuma Parças› TALEP ARTTI, OTOMOB‹L ÜRET‹M‹ GER‹LED‹ ‹ç pazarda artan talebe ra¤men, ihracattaki azal›flla otomobil üretimi yüzde 6 geriledi. Otomotiv pazar›nda May›s ay›nda iç talep seçim sonras› sat›fllara vergi veya fiyat art›fl› gelebilece¤i yönündeki spekülasyonlarla yeniden hareketlenirken, ihracattaki azal›fl üretimi olumsuz etkiledi ve otomobil üretimi yüzde 6 geriledi. Otomotiv sanayi üretimi, ihracattaki azal›fl›n yaratt›¤› bask›yla May›s ay›nda geçen y›l›n ayn› dönemine göre de¤iflim göstermeyerek 98,085 adet oldu. Otomotiv Sanayii Derne¤i’nin (OSD) May›s ay› üretim, ihracat ve pazar verilerine iliflkin aç›klamas›nda, “May›s 2011’de toplam üretimin de¤iflmedi¤i, otomobil üretiminin ise yüzde 6 geriledi¤i görülüyor. ‹ç pazardaki talep art›fl›na ra¤men toplam ihracatta yüzde 6 ve özellikle otomobil ihracat›ndaki yüzde 27 gerileme üretime olumsuz etki yapmaktad›r” denildi. Toplam ihracat May›s ay›nda bir önceki y›l›n ayn› ay›na göre yüzde 6 gerileyerek 63,016 adet olurken, otomobil ihracat› yüzde 27 azalarak 30,555 adet olarak gerçekleflti. Toplam pazar May›s ay›nda yüzde 38 art›flla 84,862 adet olurken aç›klamada, “Bu durum, seçim sonras›nda gerçekleflmesi beklenen vergi ve fiyat art›fl› ile ilgili spekülasyonlara ba¤l› olarak talebin öne çekilmesiyle birlikte May›s ay›nda sat›fllar›n tekrar hareketlendi¤ini göstermektedir” denildi. Pazar Nisan ay›nda bir önceki y›la göre yüzde 43 art›flla 81,879 adet olmufltu. Otomotiv pazar›nda ayl›k art›fl May›s ay›nda böylelikle yüzde 3.64 olarak gerçekleflti. Otomobil sat›fllar› May›s ay›nda yüzde 39 art›flla 56,302 adet oldu. YEN‹DEN KEYNES Ö.Faruk ÇOLAK Dünya gazetesi gibi ifl dünyas›na seslenen bir ekonomi gazetesinde köfle yaz›s› olarak güncel konular dururken, iktisat teorisinin en önemli isimlerinden birisini, hoca neden yaz› konusu yapar diye düflünüyor olabilirsiniz. Bunun iki nedeni var: ‹lki bu y›l John Maynard Keynes’in en önemli kitab› olan ‹stihdam, Faiz ve Paran›n Genel Teorisi’nin (General Theory of Employment, Interest and Money) yay›nlan›fl›n›n 75. y›l dönemi. Keynes 1936 y›l›nda yay›nlad›¤› bu kitapla egemen iktisat teorisi olan klasik (neo-klasik) teorinin gücünü büyük ölçüde yok etmifl, ve bir çoklar›nca ifade edilen bir devrimin (Keynes Devrimi) yolunu açm›flt›r. ‹kinci neden ise The Economist Dergisi taraf›ndan 50 meflhur iktisatç› ile yap›lan “geçti¤imiz on y›lda etkili olan iktisatç›lar” anketinde FED Baflkan› Ben Bernanke’nin ard›ndan Keynes’in ikinci s›ray› almas›d›r. Ölümünün ard›ndan (1946) 65 y›l geçmesine ra¤men hala iktisat politikalar› güncelli¤ini koruyan, hatta hakk›nda “Ça¤dafl Keynes” bafll›klar› at›lan bu iktisatç› kimdir? Ne yapt› da a¤›rl›¤›n› korumaya devam ediyor? John Maynard Keynes 5 Haziran 1883 de Cambridge’de do¤du. Babas› John Neville Keynes, Sir unvan› tafl›yan, felsefe ve iktisatta yöntem üzerine çal›flan bir akademisyendi. Keynes’de babas›n›n yolunda gitmek için s›k› bir e¤itim ald›. Ekonomi derslerinde ‹ngiltere’de Cambridge Üniversitesinde Alfred Marshall ve Edgeworth gibi önemli iktisatç›lardan dersler ald›. Keynes, üniversite sonras› 1906-1908 tarihleri aras›nda Hindistan Dairesinde çal›flt›. 1909 y›l›nda Alfred Marshall taraf›ndan King Koleji’ne ö¤retim üyesi olarak al›nd›. Keynes 1911-1937 y›llar› aras›nda Cambridge Üniversite’sinde ekonomi dersleri verdi. 1940 -1946 aras›nda ‹ngiliz Hükümetine maliye alan›nda dan›flmanl›k yapt›. 1943 y›l›ndan ölene de¤in Uluslararas› Para Fonunun kurulufl görüflmelerinde ‹ngiltere’yi temsil etti. Keynes’e 1942’de Lord unvan› verildi ve Lordlar Kamaras›na al›nd›. Keynes akademisyenli¤inin yan›nda bir sigorta flirketinde üst düzey yöneticilik yapt›. Kendi ad›na bir yat›r›m flirketi kurup, yönetti. Güzel sanatlara ilgisi nedeni ile bu konuda çal›flan bir vakf›n baflkanl›¤›n› yürüttü. Keynes’i bu kadar ünlü yapan, günümüzde iktisat politikas› tart›flmalar›nda ad›n› öne ç›kartan hiç flüphesiz bu parlak yaflam› de¤il. Onu önemli k›lan klasik iktisatt›n çözüm üretemedi¤i 1929 krizinin, yaratt›¤› y›k›m› onar- ” Kaynak: http://www.ntvmsnbc.com/id/25222030/ (10 Haziran 2011) 52 Maliye Politikas› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› maya yönelik kuramsal temeli sa¤lam iktisat politikalar› üretmifl olmas›d›r. Keynes klasik iktisatç›lar›n aksine ekonomide gönüllü iflsizlik olabilece¤ini, talep yetersizli¤i nedeni ile ekonomilerin durgunlu¤a girebilece¤ini (yani eksik istihdam durumunun varl›¤›) söyleyerek, klasik iktisatt›n bu tür sorunlar için reçete olarak sundu¤u fiyat mekanizmas› ve esnekliklerle çözülemeyece¤ini ortaya koydu. Keynes özellikle spekülatif amaçl› para talebinin artmas› nedeni ile ekonomilerde likidite bollu¤una ra¤men, merkez bankalar›n›n para politikas›n›n etkisiz kalabilece¤ini, yani düflük faize ra¤men yat›r›mlar›n artmayabilece¤ini (likidite tuza¤›) ilk söyleyen kifli oldu. Keynes ekonomiye böyle bir durumda devletin müdahale etmesini, yani maliye politikas› araçlar›n› kullanarak kamu harcamalar›n› art›rmas› gerekti¤ini yazd›. Nitekim ABD Baflkan› Roosevelt 1932 y›l›nda ald›¤› “ New Deal” kararlar›n› Keynes’in bu düflüncelerine göre flekillendirdi. Yazd›klar›m›z Keynes’in 1929 krizi için koydu¤u teflhisler ve çözümlerdi. Ancak dikkat edersiniz, Keynes tan›mlad›¤› sorunlar ve çözümler 2008 krizi içinde büyük ölçüde geçerlilik göstermektedir. Keynes kapitalizmin kurallar ve kulvara sahip bir sistem oldu¤unu gösterdi. Ona göre bu kurallar›n ve kulvar›n s›n›rlar da gerekti¤inde devletin müdahalesi ile çizilebilir. 2008 krizi sonras› hükümetlerin ekonomilere yapt›¤› müdahalelerin alt›ndaki gerçek burada gizlidir. Keynes’i ça¤dafl yapan da budur. Kaynak: DÜNYA GAZETES‹, 18 fiUBAT 2011 1. c 2. c 3. b 4. a 5. b 6. d 7. b 8. c 9. c 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mal ve Hizmet Al›m›na Yönelen Kamu Harcamalar› ve Harcama Çarpan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gelire Ba¤l› Vergiler” ve “Maliye Politikas› ve Aç›k Ekonomi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Otonom Vergiler ve Denk Bütçe Çarpan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “De¤iflken Yat›r›mlar ve Mal Piyasas›: IS E¤risi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “De¤iflken Yat›r›mlar ve Mal Piyasas›: IS E¤risi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplam Talep E¤risi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplam Talep E¤risi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplam Arz E¤risi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Alanda Maliye ve Para Politikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Beklentiler ve Toplam Arz E¤risi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Bireyin ö¤le yeme¤ini d›flar›da yedi¤ini düflünelim. Restoran sahibi kazand›¤› para ile marketten et alabilir. Market sahibi ise kazand›¤› para ile sinemaya gidebilir. Bir gün içerisinde meydana gelebilecek olan bu üç harcama en baflta yeme¤e ç›karak para harcayan bireyin harcamas› ile bafllam›fl olmaktad›r. Elbette birden fazla harcama yapt›¤›m›z› ve her para kazanan bireyin bir miktar tasarruf yapt›¤›n› varsayarsak, bizden bafllayan harcama süreci bir süre sonra bitecektir. Ayr›ca her ifllemde bir miktar dolayl› vergi ödedi¤imizi de düflünürsek harcama süreci daha da k›salm›fl olacakt›r. S›ra Sizde 2 Kamu harcamalar› yap›ld›¤› anda mal ve hizmet talebi yaratt›¤›ndan gelir düzeyi üzerinde artt›r›c› etki yaratacakt›r. Artan gelir nedeniyle paraya olan talep artaca¤›ndan faizler artacak ve faize ba¤l› özel harcamalarda 2. Ünite - Maliye Politikas› ve Ekonomik ‹stikrar 53 Yararlan›lan Kaynaklar bir miktar azalma olacakt›r. Bu azalma harcamalar›n faize olan duyarl›l›¤›na ba¤l›d›r. Benzer flekilde para arz› art›fl›, faizleri düflürece¤inden harcama art›fl›na neden olacak ve gelir düzeyi yükselecektir. Artan gelir düzeyi nedeniyle faizlerin bir miktar artmas› sonucu faize duyarl› harcamalarda bir miktar azalma meydana gelecektir. Dolay›s›yla kamu harcamalar› ve para arz› faize duyarl› harcamalar nedeniyle daha az geniflletici etki yaratacakt›r. S›ra Sizde 3 Maliye veya para politikalar›ndan hangisinin daha etkili oldu¤u spekülasyon güdüsüyle para talebine ve yat›r›m talebinin faize duyarl›l›¤›na ba¤l›d›r. Kapal› ve aç›k ekonomilerde farkl› durumlar ortaya ç›kabilir. Kapal› ekonomide harcama art›fl›, özel sektör yat›r›m harcamalar›n› azalt›r. Aç›k ekonomide iç ve d›fl denge beraber dikkate al›n›r. Sabit döviz kuru sisteminde maliye politikas› k›smen etkili olurken, para politikas› etkisizdir. Esnek döviz kuru sisteminde maliye ve para politikalar›n›n etkisi, sabit döviz kuru sistemine göre daha fazlad›r. Ayr›ca, sabit döviz kuru sisteminde artan fiyatlar ihracat› azalt›rken, ithalat› artt›r›r ve yurt d›fl›na döviz ç›k›fl›n› h›zland›r›r. Esnek döviz kurunda ise fiyat art›fl› ithalat talebini ve dolay›s›yla döviz talebini artt›rd›¤›ndan döviz kuru yükselir ve ihracat artar. S›ra Sizde 4 Kamu harcamalar› artt›¤›nda, ekonomi düflük kapasitede üretim yap›yorsa fiyatlar artmadan kapasite kullan›m oranlar› artarak üretim artm›fl olacakt›r. Ancak ekonomi tam istihdam düzeyinde ise kamu harcamalar›ndaki art›fl sadece fiyatlar› yükseltecek ve üretimde de¤ifliklik yaratmayacakt›r. Arz e¤risinin pozitif e¤imli oldu¤u orta alanda ise kamu harcamalar› k›smi bir d›fllama etkisi yaratarak fiyatlar› bir miktar artt›raca¤›ndan, üretim art›fl› s›n›rl› olacakt›r. Beklentilerin olumlu olmas› halinde kapasite kullan›m oranlar› yüksek olacak ve verili fiyat düzeyinde daha fazla mal arz edilecektir. Ataç, B. (2009). Maliye Politikas›, Geliflimi, Amaçlar›, Araçlar› ve Uygulama Sorunlar›. Geniflletilmifl Sekizinci Bask›, Ankara: Turhan Kitabevi. Case, K.E. ve R.C. Fair (2002). Principles of Economics, Sixth Edition, New York: Prentice Hall. Dornbush, R. ve S. Fischer (1998). Makroekonomi, (Çevirenler: S. Ak, M. Fisuno¤lu, E. Y›ld›r›m ve R. Y›ld›r›m.), ‹stanbul: Akademi Yay›nlar›. Dornbush, R., S. Fischer ve R. Startz (2001). Macroeconomics, Eighth Edition, New York: McGraw-Hill. P›nar, A. (2011). Maliye Politikas›, Teori ve Uygulama, Dördüncü Bask›, Ankara: Turhan Kitabevi. 3 MAL‹YE POL‹T‹KASI Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bir ekonomide istikrar amac›yla uygulanabilecek olan iradi politikalar›n baflar›s›n›n hangi faktörlere ba¤l› oldu¤unu aç›klayabilecek, Kamu harcamalar› ve kamu gelirlerinde otomatik olarak ortaya ç›kan de¤iflmelerin ekonomide istikrar sa¤lay›c› olup olmad›¤›n› de¤erlendirebilecek, Formül esnekli¤inin özelliklerinin ve istikrar aç›s›ndan öneminin ne oldu¤unu aç›klayabilecek, Bir ekonomide istikrar›n sa¤lanmas›nda iradi makro politikalar› ve uzun dönemli mali kurallar› karfl›laflt›rabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • ‹radi Maliye Politikalar› Tan›ma Gecikmesi Uygulama Gecikmesi Tepki Gecikmesi • • • • ‹flsizlik Sigortas› Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c›lar Formül Esnekli¤i Mali Kural ‹çindekiler Maliye Politikas› ‹radi Politikalar ve Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c›lar • ‹RAD‹ MAL‹YE POL‹T‹KALARI • EKONOM‹K ‹ST‹KRAR SA⁄LAYICILAR • FORMÜL ESNEKL‹⁄‹ • ‹RAD‹ MAKRO POL‹T‹KALAR VE MAL‹ KURALLAR ‹radi Politikalar ve Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c›lar ‹RAD‹ MAL‹YE POL‹T‹KALARI Maliye politikas›n›n en tart›flmal› konular›ndan birisi, bir ekonomide ekonomik istikrar› sa¤lamak aç›s›ndan iradi maliye politikas› ve otomatik istikrar sa¤lay›c›lar (otomatik stabilizatörler) aras›nda yapacaklar› tercihin ne olmas› gerekti¤ine iliflkindir. Bu konuda ekonomistlerin baz›lar› iradi politika önlemleri ile ekonominin düzenlenmesi gerekti¤ini ileri sürerken di¤erleri, aktif politikalar›n eksikliklerini ortaya koyarak baz› uzun dönemli mali kurallar›n belirlenmesi gerekti¤ini savunurlar. ‹radi Maliye Politikas› Kavram› Bir ekonomide ekonomik istikrar›n sa¤lanmas› amac›yla uygulanacak iradi maliye politikalar›, ekonomideki dalgalanmalar› önlemek için bir araç olarak kullan›lan kamu harcamalar› ve gelirlerinde yap›lmas› gereken de¤ifliklikleri kapsar. ‹radi maliye politikas›n›n temel özelli¤i bir ekonomide istikrar› sa¤lamak için al›nmas› gerekli bu önlemlerin maliye politikas›n› yürütmekle yetkili siyasi karar birimlerinin takdirine dayanmas›d›r. Yani, bir ekonomide talebi yönlendirmek veya istikrar sa¤lamak amac›yla siyasal otoritenin iradi kararlar almas›d›r. Bu ba¤lamda, talep yetersizli¤i, enflasyon, iflsizlik gibi sorunlar›n ortaya ç›kmas› halinde, bu sorunlar›n çözümüne yönelik olarak ekonomik paketler haz›rlanarak karara ba¤lan›r. Bu kararlar bazen yasama organ› taraf›ndan al›nabilece¤i gibi, bazen de yürütme organ› taraf›ndan al›n›r. ‹radi Maliye Politikalar›n›n Baflar›s›n› Etkileyen Faktörler ‹radi maliye politikalar›, bir ekonomik sorun ortaya ç›kt›¤›nda tasarlan›p karara ba¤lan›r ve uygulan›r. Bu yönüyle, iradi politikalar›n baflar›s›n› etkileyen iki temel faktör vard›r. Ekonomik tahminlerin do¤rulu¤u ve gecikmeler sorunu. Ekonomik Tahminlerin Do¤rulu¤u ‹radi politikalar, bir ekonomik sorunun ortaya ç›kmas›yla gündeme geldi¤i için, ekonomik tahminlerin do¤rulu¤u büyük önem tafl›maktad›r. Uygulanacak maliye politikas›, yap›lan tahminlerin do¤rulu¤una ve konulan teflhislerin çerçevesine do¤rudan ba¤l›d›r. Örne¤in, talebin azald›¤›na ve ekonominin darald›¤›na iliflkin bir tahminin do¤ru olmamas›, yani derin bir durgunluk yerine geçici bir daralma olmas› halinde, uygulanan politika beklenen sonucu veremeyecektir. Zaten derinleflme e¤ilimi olmayan bir daralmaya karfl›l›k geniflletici politikalar uygulanmas› ‹radi Maliye Politikalar›: Bir ekonomide talebi yönlendirmek veya istikrar sa¤lamak amac›yla siyasal otoritenin iradi kararlar almas›d›r. 56 Maliye Politikas› halinde, ekonominin enflasyona sürüklenmesi söz konusu olacakt›r. Di¤er yandan enflasyonist bir dönemde enflasyonun kayna¤› yanl›fl teflhis edilmiflse benzer bir sonuç ortaya ç›kacakt›r. Örne¤in, talep yetersizli¤inden de¤il de maliyet kaynakl› bir enflasyon varsa talep daralt›c› maliye politikalar›, enflasyonu düflürmek yerine talebi daha da daraltacakt›r. ‹kinci Dünya Savafl› sonras› verilerine iliflkin geliflmeler ve özellikle son y›llarda ekonomik tahminlerde kullan›lan yöntemlerin geliflmesi tahminlerin do¤ruluk ihtimalini yükseltmektedir. Ekonometrik yöntemlerin geliflmesi ve bilgisayar programlar›n›n daha karmafl›k hesaplamalar› yapabilecek flekilde iyileflmesi ile beraber daha k›sa sürede ve daha do¤ru tahminler yap›labilmektedir. Ayr›ca iletiflim araçlar›n›n geliflmesi ile beraber uluslararas› düzeyde bilgi ak›fl› h›zland›¤›ndan, herhangi bir ülkede ortaya ç›kan bir soruna karfl›l›k ulusal düzeyde daha k›sa sürede önlem al›nabilmektedir. Ancak bütün bu geliflmelere ra¤men ekonomik olaylar tekdüze olmad›¤›ndan ve ekonomik birimlerin kararlar› her zaman yeterli bilgi ile al›nmad›¤›ndan, tahminlerde sapma olabilmektedir. Örne¤in, ekonomik daralmaya karfl› al›nan bir önlem olumlu sonuç verebilecek iken, durgunluk korkusunun yaratt›¤› güvensizlik ortam›nda daralma beklenenden daha derin olabilmektedir ya da geçici bir dalgalanma ekonomik birimlerin davran›fllar›n› kal›c› bir sorun olacakm›fl gibi daha derin etkileyebilmektedir. Gecikmeler Sorunu Tan›ma gecikmesi: Bir ekonomide herhangi bir sorunun ortaya ç›k›fl› ile bir mali ifllem için harekete geçme karar› aras›ndaki gecikmedir. Uygulama gecikmesi: Bir maliye politikas› paketi için harekete geçme an› ile bu paketin uygulamaya bafllanmas› aras›ndaki gecikmedir. Ekonomik tahminler do¤ru yap›lsa bile, bu do¤ru tahminin zaman›nda yap›lmas›, iradi kararlar›n zaman›nda al›nmas› ve uygulanan ekonomik program›n beklenen zamanda ve büyüklükte sonuç vermesi gerekir. Yukar›da de¤inildi¤i gibi, bir ekonomik sorunun do¤ru tahmin edilmesi elbette önemlidir. Ancak bu ekonomik sorunun zaman›nda tahmin edilmesi de en az do¤rulu¤u kadar önemlidir. Örne¤in, bazen ekonomide bir durgunlu¤un yaflanaca¤›na iliflkin belirtiler ortaya ç›kar. Ancak bunun geçici ya da uzun süreli olaca¤›na iliflkin alg›lamalar farkl› olabilir. Amerika Birleflik Devletleri’nde 2007 y›l›n›n ortalar›nda belirmeye bafllayan durgunlu¤un boyutu konusunda ekonomistler farkl› görüfller ileri sürmüfllerdir. Baz› ekonomistler bunun 1929 Dünya Ekonomik Bunal›m› kadar, hatta ondan daha derin olaca¤›n› söylerken, di¤er baz›lar› piyasa mekanizmas›n›n geliflmifl oldu¤unu ve derinleflmeyi önleyecek mekanizmalar›n mevcut oldu¤unu öne sürmüfllerdir. Ekonomik sorunlar›n zaman›nda teflhis edilmesi iradi politikalar›n baflar› flans›n› artt›racakt›r. Ancak, do¤ru tahmin ve do¤ru politikalara ra¤men zaman›nda uygulanmayan politikalar do¤ru sonuç vermeyecektir. Maliye politikas›nda gecikmeler sorunu, ekonomik sorunlar›n zaman›nda tahmin ve teflhis edilmesi ile uygulamaya bafllanan politikan›n zaman›nda sonuç verebilmesine iliflkindir. Gecikmeler sorunu üç aflamal› olarak karfl›m›za ç›kabilir: Tan›ma gecikmesi, uygulama gecikmesi ve tepki gecikmesi. Tan›ma gecikmesi, bir ekonomide herhangi bir sorunun ortaya ç›k›fl› ile bir mali ifllem için harekete geçme karar› aras›ndaki gecikmedir. Herhangi bir iradi maliye politikas› ifllemini gerektiren ekonomik sorunun zaman›nda teflhis edilmesi gerekir. Aksi halde, do¤ru tahmin edilerek do¤ru politikalar uygulansa bile, zaman›nda yap›lmas› gerekenler yap›lmad›¤›ndan beklenen sonuçlar al›namayabilir. Durgunluk gibi bir sorunun ortadan kald›r›lmas› bir yana, daha da derinleflmesi veya enflasyonist bir sürece geçiflin h›zlanmas› bile söz konu olabilir. Uygulama gecikmesi, bir maliye politikas› paketi için harekete geçme an› ile bu paketin uygulamaya bafllanmas› aras›ndaki gecikmedir. Maliye politikas›ndaki 57 3. Ünite - ‹radi Politikalar ve Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c›lar de¤ifliklikler genellikle yasal ve iradi kararlar gerektirir. Örne¤in, vergilerin yasall›¤› ilkesi çerçevesinde yeni bir verginin konulmas› veya bir verginin ortadan kald›r›lmas› ancak yasa ile mümkün olabilir. Yasama süreci ise zaman al›r. Tasar› olarak haz›rlanan bir yasan›n kamuoyunda tart›fl›lmas›, meclise gelmesi ve öncelikle ilgili komisyonlarda görüflülmesi, ard›ndan Meclis Genel Kurulu’nda tart›fl›larak yasalaflmas›, Cumhurbaflkan› taraf›ndan onaylanarak Resmi Gazete’de yay›nlanmas›, Maliye Bakanl›¤› taraf›ndan uygulamaya iliflkin haz›rl›klar›n yap›lmas› ve uygulanmaya bafllanmas› zaman alan bir süreçtir. Bu yüzden, bazen uygulamada ortaya ç›kacak gecikmelerin azalt›lmas› için yürütmeye baz› yetkiler verilir. Gelir vergisi dilimlerinin enflasyona uyarlanmas› ve katma de¤er vergisi oran›n›n artt›r›lmas› veya düflürülmesine iliflkin baz› yetkilerin Bakanlar Kurulu’na verilmesi buna örnek olarak verilebilir. Kamu harcamalar›na iliflkin al›nacak iradi kararlar daha da zor olabilir. Örne¤in, enflasyonist bir dönemde personel giderlerinin düflürülmek istenmesi ciddi zorluklarla karfl›laflabilir. Halen çal›flan kamu görevlilerinin ücretlerinin düflürülmesi baz› yasal engellere tak›labilece¤i gibi, ciddi tepkilerle de karfl›laflabilir. Çal›flan say›s›n›n s›n›rl› tutularak kalitesinin artt›r›lmas› ise baz› kurumsal düzenlemeler gerektirir ve uzun zaman al›r. Uygulamada baz› yat›r›mlar›n durdurulmas› ya da cari harcamalarda bir ölçüde tasarrufa gidilmesi ise daha az zorlukla yap›labilir. Tepki gecikmesi, bir maliye politikas› iflleminin uygulamaya konulmas› ile beklenen sonucu vermesi aras›ndaki gecikmedir. Herhangi bir maliye politikas› iflleminin uygulanmaya bafllanmas› ile ekonomi üzerinde beklenen etkileri yaratmas› genellikle zaman almaktad›r. Kamu harcamalar›n›n artt›r›lmas›na iliflkin bir uygulamay› düflünelim. Devletin mal ve hizmet al›m›n› artt›rmas› halinde, ilk etki al›m›n yap›ld›¤› anda ortaya ç›kar. Ancak bu al›m›n stoklardan karfl›lanmas› dikkate de¤er geniflletici bir etki yapmayacakt›r. Olumlu bir bekleyifl yaratarak üretimin artt›r›lmas› halinde ancak beklenen etki ortaya ç›kabilecektir. Ya da kamu sektöründe ek istihdam yarat›lmas› halinde çal›flmaya bafllayan bireylerin gelir elde etmesi ve bu gelirle ek talep ortaya ç›kmas› halinde benzer bir durum yaflanacakt›r. S‹ZDE da artacak Bu ek talebin sürekli olmas› bekleniyor ve üretim artt›r›l›yorsaSIRA istihdam ve geniflletici bir etki ortaya ç›kacakt›r. Vergilerde yap›lan de¤ifliklikler de benzer gecikmelerle ekonomik faaliyetler D Ü fi Ü N E L ‹ M üzerinde etki yaratacakt›r. Örne¤in, gelir vergisi oranlar›n›n düflürülmesi sonucu kullan›labilir gelirin artmas› ilk anda herhangi bir etki yaratmayacakt›r. Ancak kulS O R U lan›labilir geliri artan bireyler daha fazla harcama yapmaya bafllad›¤›nda bu vergi indirimlerinin geniflletici etkisi ortaya ç›kmaya bafllayacakt›r. Belirgin etki ise ancak artan harcamalar sonucu ortaya ç›kan üretim ve istihdamDart›fl› ‹ K K A Tile mümkün olabilecektir. Kamu harcamalar› ve vergilerin ekonomik faaliyetler üzerindeki bu muhtemel SIRA S‹ZDE etkilerinin dikkatle analiz edilmesi gerekir. Gecikmelerin hafifletilmesi ve beklenen düzeyde etkinin ortaya ç›kmas› için kamu harcamalar›n›n de¤iflik kalemlerinin muhtemel etkileri ve süresi ile de¤iflik vergilerin etkisi ve süresine iliflkin çal›flmaAMAÇLARIMIZ lar›n yap›lmas› uygulanan politikalar›n baflar› flans›n› artt›racakt›r. Tepki gecikmesi: Bir maliye politikas› iflleminin uygulanmaya konulmas› ile beklenen sonucu vermesi aras›ndaki gecikmedir. N N ‹radi maliye politikalar›n›n genel olarak ekonomi politikalar› içerisindeki K ‹ T A Pyerine iliflkin olarak katk›da bulunan çok say›da maliyeci vard›r. Alvin Hansen bu konuda önemli bir maliyecidir. Türkçeye çevrilen flu kitab› önemli bir kaynak olarak verilebilir: Alvin Hansen (1959), Para Teorisi ve Maliye Politikas›, Çev. Ahmet K›l›çbay, ‹stanbul: T E L E V ‹ Z Y‹.Ü. O N ‹ktisat Fakültesi Yay›n› No:1. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 58 SIRA S‹ZDE Maliye Politikas› 1 D Ü fi Ü N E L ‹ ‹ST‹KRAR M OTOMAT‹K SA⁄LAYICILAR D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Otomatik istikrar D‹KKAT sa¤lay›c›lar: Hiçbir iradi karara gerek kalmadan durgunluk döneminde bütçe SIRAveya S‹ZDE a盤› enflasyon döneminde bütçe fazlas› yaratarak ekonomide istikrar sa¤layan mekanizmalard›r. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Do¤ru politikalar uyguland›¤› halde gecikmeler sorunundan dolay› ekonomi nas›l istikSIRA S‹ZDE rars›zl›¤a sürüklenebilir? Daha önce belirtildi¤i gibi, ekonomik istikrar› sa¤lamak için uygulanan politikalar›n her zaman S Oiradi R U olarak al›nan yasal ve idari kararlar olmas› gerekmez. Özellikle de tahminlerdeki yan›lma ve gecikmeler sorunundan dolay›, iradi maliye politikalar› yerine otomatik istikrar sa¤lay›c› mekanizmalar kullan›labilir. Otomatik isD‹KKAT tikrar sa¤lay›c›lar, hiçbir iradi karara gerek kalmadan durgunluk döneminde bütçe a盤› veya enflasyon döneminde bütçe fazlas› yaratarak ekonomide istikrar SIRA S‹ZDE sa¤layan mekanizmalard›r. Daralma ve geniflleme döneminde, kamu harcamalar› ve vergilerdeki otomatik de¤iflmeler konjonktür dalgalanmalar›n› hafifletebilir. Daralma döneminde iflsizlik artmakta ve gelir azalmaktad›r. Bu durumda tüketim harAMAÇLARIMIZ camalar›nda da azalma meydana geldi¤inden durgunlu¤un daha da derinleflme riski ortaya ç›kmaktad›r. Halbuki böyle bir dönemde iflsiz kalanlara verilen iflsizlik sigortas› ödemeleri K ‹ T A bu P talep daralmas›n› bir ölçüde telafi edebilir. Geniflleme döneminde ise enflasyon sorunu ortaya ç›kt›¤› için talebin k›s›lmas› gerekti¤inden, ifl bulanlara iflsizlik sigortas› ödemelerinin yap›lmamas› ve tersine çal›flanlar›n iflsizlik sigortas› primi ödemesi nedeniyle afl›r› talep art›fl› bir ölçüde önlenmifl olacakt›r. TELEV‹ZYON Vergi gelirleri benzer bir etki yaratacak flekilde tasarlanabilir. Esnek bir gelir vergisinin varl›¤› halinde, enflasyonist dönemlerde artan parasal gelirler nedeniyle vergi gelirleri artacak, afl›r› talep art›fl›n›n bir bölümü ortadan kalkm›fl olacakt›r. NTERNET Durgunluk‹ döneminde ise gelir düflüflünden daha fazla azalan vergi gelirleri nedeniyle, daralan talebin bir bölümü telafi edilmifl olacakt›r. Dikkat edilirse sözü edilen mekanizmalar›n çal›flmas› için herhangi bir iradi iflleme gerek yoktur. Dolay›s›yla iradi politikalarda oldu¤u gibi herhangi bir tahmine gerek olmad›¤› gibi gelirle eflanl› olarak gerçekleflen kamu harcamalar› ve vergi gelirlerindeki de¤iflmeler gecikmeler sorununu da ortadan kald›rmaktad›r. N N Otomatik ‹stikrar Gücünün Ölçülmesi Kamu harcamalar› ve vergilerin otomatik istikrar sa¤lay›c› gücünün ölçülmesi mümkündür. Otomatik etki yaratan kamu harcamalar› ve vergilerin mevcut olmas› ile olmamas› halinde ortaya ç›kan etkinin karfl›laflt›r›lmas›, bu ölçümün bir yolu olabilir. Ünite 2’de belirtildi¤i gibi, gelire ba¤l› bir verginin olmamas› halinde harcama çarpan› de¤eri, gelire ba¤l› bir verginin olmas› halindeki harcama çarpan›n›n de¤erinden daha büyüktür. Her durumda harcamalar›n ekonomik faaliyetler üzerindeki etkisi ölçülebildi¤ine göre, otomatik istikrar sa¤lay›c› mekanizmalar›n varl›¤› ve yoklu¤u halindeki etkilerin karfl›laflt›r›lmas› mümkündür. Otomatik istikrar gücünü (OG) afla¤›daki flekilde hesaplamak mümkündür: OG = 1- ∆Y * ∆Y Denklemdeki ∆Y*, vergilerin mevcut oldu¤u durumda kamu harcamalar› ve yat›r›m miktar›ndaki de¤iflmelerin milli gelir üzerindeki etkisini, ∆Y ise vergilerin olmad›¤› bir durumda kamu harcamalar› ve yat›r›m miktar›ndaki de¤iflmelerin millî gelir üzerindeki etkisini göstermektedir. 3. Ünite - ‹radi Politikalar ve Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c›lar 59 Buna göre, e¤er vergilerin ekonomik büyüklükler üzerinde herhangi bir etkisi yoksa, ∆Y*=∆Y olacak ve OG=0 olacakt›r. Yani ekonomik otomatik istikrar gücünden tamamen yoksun demektir. OG=1 olmas› halinde ise ekonomideki otomatik istikrar gücü tamd›r. Yani vergi sistemi meydana gelen de¤iflmelerin tamam›n› emmekte ve gelir düzeyi de¤iflmeden kalmaktad›r. Örne¤in, marjinal tüketim e¤ilimi (c) 0.8 ve vergi oran› (t) 0.2 ise vergi oran›n› içeren çarpan de¤eri 3 iken, vergi oran›n› içermeyen çarpan de¤eri 5 olacakt›r. Bu durumda OG=0.40 olacakt›r. Bu da, harcamalarda meydana gelen bir art›fl›n yarataca¤› etkinin %40’›n›n vergi sistemi taraf›ndan emildi¤ini gösterir. Kamu Harcamalar› ve Vergilerin Otomatik ‹stikrar ‹fllevleri Maliye politikas›n›n iki temel arac› olan kamu harcamalar› ve vergilerin ekonomik istikrar sa¤lay›c› ifllevi, bu araçlar›n gelirdeki de¤iflmelere karfl›l›k ne kadar de¤iflti¤ine ba¤l›d›r. Kamu harcamalar›n›n talep artt›r›c› özelli¤i oldu¤una göre, durgunluk döneminde bu harcamalar›n artmas›, enflasyon döneminde ise bu harcamalar›n azalmas› gerekir. Tersine, vergiler özel sektör harcamalar›n› azaltt›¤›na göre, durgunluk döneminde vergilerin azalmas›, enflasyon dönemlerinde ise vergilerin artmas› gerekir. Afla¤›da, kamu harcamalar› ve vergilerin konjonktürel dalgalanmalara karfl› nas›l de¤iflti¤i aç›klanmaktad›r. Kamu Harcamalar›n›n Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c› ‹fllevi Kamu harcamalar›n›n gelir düzeyine duyarl›l›¤› daha az oldu¤undan, istikrar sa¤lay›c› özelli¤i vergilerden daha düflüktür. Çünkü, kamu harcamalar› harcamac› kurulufllara ayr›lan ödeneklerle ve bu ödeneklerin siyasal süreçte onaylanmas› ile gerçekleflir. Her y›l›n sonunda, takip eden y›l›n ödeneklerinin belirlenmesi ile ortaya ç›kan harcama kararlar› bu anlamda fazla esnek de¤ildir. Daralma ve geniflleme dönemleri ile ba¤lant›l› olarak artan ve azalan harcama kalemleri çok s›n›rl› olmakla beraber iflsizlik tazminat› ve tar›ma verilen destekler bir ölçüde otomatik istikrar ifllevi görebilir. Otomatik istikrar ifllevi en güçlü olan kamu harcamas› kalemi iflsizlik tazminat›d›r. Türkiye’de de 2002 y›l›ndan itibaren uygulanmaya bafllanan iflsizlik sigortas›, çal›flanlar›n iflsizlik sigortas› fonuna prim ödemesi, iflini kaybedenlerin ise bu fondan iflsizlik tazminat› almas› biçiminde gerçekleflir. Gelirle ba¤lant›l› de¤il iflsizlikle ba¤lant›l› olmakla beraber, daralma döneminde iflsizli¤in artt›¤›, geniflleme döneminde ise istihdam›n artt›¤› (iflsizli¤in azald›¤›) bilinen bir gerçektir. Daralma döneminde talep azalmakta, stoklar birikmekte ve kapasite kullan›m oranlar› düfltü¤ünden üretim azalmaktad›r. Üretimi azaltmaya karar veren üreticiler çal›flanlar›n bir k›sm›n›n ifline son vermektedirler. ‹flsiz kalan insanlar, çal›flt›klar› süre ve bu sürede elde ettikleri gelirleri ile ba¤lant›l› olarak bir miktar iflsizlik tazminat› almaktad›rlar. Bu ödemeler, daralan talebin bir k›sm›n› telafi etti¤inden bir miktar geniflletici etki yarat›r. Ayr›ca bu ödemeler, ilgili yasaya göre otomatik olarak yap›ld›¤›ndan, y›l›n herhangi bir döneminde iflini kaybeden birisi iflsizlik ödemesi için baflvuru yapar ve mevzuata göre hak etti¤i ödemeyi al›r. Bu yüzden de iflsizlik sigortas› otomatik istikrar sa¤lay›c› bir özelli¤e sahiptir. Di¤er bir kamu harcamalar› kalemi ise tar›ma verilen desteklerdir. Tar›m sektörü büyük ölçüde do¤a koflullar›na ba¤l›d›r ve kurak geçen y›llarda ürünün miktar ve kalitesi düflerken, iklim koflullar›n›n iyi oldu¤u y›llarda tersine ürün miktar› ve kalitesi artar. Bu dalgalanmalar tar›m üreticilerinin ve tar›m ürünü tüketicilerinin ‹flsizlik Sigortas›: Çal›flanlar›n ilgili fona prim ödemesi, iflini kaybedenlerin ise bu fondan iflsizlik tazminat› almas› biçiminde tasarlanm›fl sosyal koruma program›d›r. 60 Maliye Politikas› gelirini etkiler. Bu yüzden de bir çok ülkede tar›m sektörü taban fiyat, destekleme al›m› ve do¤rudan gelir deste¤i gibi araçlarla desteklenir. Ancak, burada dikkat edilmesi gereken nokta, bu desteklerin genellikle siyasal kararlarla yap›ld›¤›d›r. ‹klim koflullar› önceden bir ölçüde tahmin edilebildi¤i halde, tar›m sektörü üzerindeki etkisi tam olarak tahmin edilemeyece¤inden, destek miktar› ve zaman› genellikle sorun ortaya ç›kt›ktan sonra yasal veya idari kararlarla belirlenir. Bu yüzden de tar›msal desteklerin otomatik istikrar ifllevi iflsizlik sigortas›na göre daha düflüktür. Vergilerin Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c› ‹fllevi Vergilerin otomatik istikrar sa¤lay›c› fonksiyonu gayri safi milli has›ladaki de¤ifliklikler karfl›s›nda vergi has›lat›nda meydana gelen de¤iflikliklere göre ortaya ç›kmaktad›r. Vergilerin otomatik istikrara sahip olmas› için bir vergi sisteminde baz› özelliklerin bulunmas› gerekmektedir. Bu özelliklerin bafl›nda esnek bir vergi sisteminin yap›lanm›fl olmas› gelir. Gelire ba¤l› olarak ortaya ç›kan vergi has›lat›, esnek bir vergi yap›s›nda gelir artarken, daha çok artarak afl›r› genifllemenin etkisini bast›ran bir ifllev görür. Gelir azal›rken de daha çok azalarak afl›r› daralmay› önler. Vergi esnekli¤i flu flekilde hesaplanmaktad›r. e= ∆T / T ∆Y / Y Bu formülde; e, vergi esnekli¤ini, T, dönem bafl›ndaki vergi has›lat›n›, Y, dönem bafl›ndaki gelir düzeyini, ∆T, toplam vergi has›lat›ndaki de¤iflikli¤i, ∆Y, toplam gelir düzeyindeki de¤iflikli¤i göstermektedir. Kuflkusuz buradaki esneklik hesab›nda matrah ve oranlarda iradi bir de¤ifliklik yap›lmad›¤› kabul edilmektedir. ‹radi de¤iflikliklerin söz konusu olmas› durumunda vergi has›lat›nda meydana gelecek de¤iflikliklerin yaln›zca, gelir düzeyindeki de¤iflikliklere de¤il, bu tür iradi de¤iflikliklere de ba¤l› olaca¤› aç›kt›r. Verginin esneklik de¤eri s›f›r veya daha büyük olabilir. Gelir düzeyinde bir art›fl oldu¤u zaman vergi has›lat›nda bir art›fl olmuyorsa esneklik de¤eri s›f›r olacakt›r. E¤er, vergi has›lat›ndaki yüzde art›fl gelir düzeyindeki yüzde art›fla eflitse verginin esneklik de¤eri “bir” olacakt›r. Bu durumda vergi gelirleri gelir düzeyi ile do¤ru orant›l› olarak artacak ve otomatik istikrar sa¤lay›c› özelli¤i olmayacakt›r. Bir vergi sisteminin esnek oldu¤unu söyleyebilmek için e >1 olmas› gerekir. Örne¤in, e=1.5 olsun. Buna göre gelirde meydana gelen %1’lik bir art›fl, vergi gelirlerini %1.5 oran›nda artt›rm›fl olacakt›r. Vergi gelirlerindeki böylesi bir art›flla ekonomik yap›daki genifllemenin bir k›sm› dengelenmifl olacakt›r. Daralma döneminde ise tersi bir durum ortaya ç›kar. Buna göre gelirdeki %1’lik bir azalmaya karfl›l›k vergi gelirleri %1.5 azalacak ve daralman›n bir k›sm› dengelenmifl olacakt›r. Harcamalar veri iken ilk durumda bütçe fazlas›, ikinci durumda ise bütçe a盤› ortaya ç›kar. Bilindi¤i gibi dönemsel dalgalanmalara karfl› iradi maliye politikalar› ile de yap›lmak istenen budur. Bir bütün olarak bir vergi sisteminin esnekli¤i o vergi yap›s›n›n bileflimine ba¤l›d›r. Çünkü, bir vergi sistemi içinde çeflitli vergilerin esneklikleri birbirinden farkl›d›r. Örne¤in, günümüzde hemen hemen hiç uygulanmayan bafl vergileri en düflük esnekli¤e sahip vergilerdir. Bilindi¤i gibi bafl vergileri ve benzeri vergilerde gelir düzeyindeki de¤ifliklikler vergi has›lat›na etki etmemektedir. Oransal tarifeli vergilerin esnekli¤i ise vergi matrah›n›n gayri safi milli has›ladaki de¤iflikliklere karfl› duyarl›l›¤›na ba¤l›d›r. Tek oranl› vergilerde vergi has›lat›n›n otomatik esnekli¤i ge- 3. Ünite - ‹radi Politikalar ve Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c›lar lirdeki de¤iflikliklere karfl› vergi matrah›n›n tepkisine ba¤l›d›r. Di¤er bir deyiflle, burada vergi matrah›n›n esnekli¤i vergi has›lat›n›n otomatik esnekli¤ini belirlemektedir. Vergilerin otomatik istikrar sa¤lay›c›l›¤› artan oranl› tarifelerde çok daha belirgin hale gelmektedir. Artan oranl› vergilerde, vergi matrah›n›n esnekli¤i yan›nda vergi matrah›ndaki de¤iflikliklere karfl› ortalama vergi oran›nda meydana gelecek de¤iflikliklerde (vergi oran› esnekli¤i) bu durumu etkilemektedir. Çünkü, bu durumda geliri artan kifliler daha yüksek oranda vergilendirileceklerinden, yaln›zca ödedikleri vergi mutlak olarak artmakla kalmayacak, verginin gelir düzeyine oran› da büyüyecektir. Artan oranl› olarak düzenlenen kiflisel gelir vergisi, esnekli¤i son derece yüksek olan bir vergi olarak belirtilebilir. Kiflisel gelir vergileri tarifelerinin artan oranl› olmas› nedeniyle, ekonominin geniflleme dönemlerinde vergi matrah›ndan daha h›zl› artan vergi has›latlar› ortaya ç›kmakta ve bu durum vergi yükümlülerinin tüketim ve yat›r›m harcamalar›n› artt›rmalar›na engel olmaktad›r. Ekonominin daralma dönemlerinde ise vergi yükümlüleri gelirlerinin azalmas›na karfl›n, ortalama vergi oran› düfltü¤ü için tüketim ve yat›r›m harcamalar›n› bir ölçüde devam ettirebilmektedirler. Kiflisel gelir vergisinin otomatik istikrar sa¤lay›c› olarak gücünü etkileyen baz› faktörlerin bulundu¤unu belirtmek gerekmektedir. Bu faktörlerden baz›lar›; kiflisel gelir vergisinin her çeflit kazanc› vergilendiren genel bir vergi olup olmad›¤›, kiflisel gelir vergisinin artan oranl›l›k derecesi, ekonomide vergi kaçakç›l›¤›n›n ne kadar yayg›n oldu¤u ve verginin tahsil edilme biçimi fleklinde özetlenebilir. Otomatik istikrar sa¤lay›c› gücü yüksek olan bir di¤er vergi türünün kurumlar vergisi oldu¤u söylenebilir. Genellikle tek oranl› uygulanan kurumlar vergisinin bu nedenle esneklik derecesinin zay›flayabilece¤i düflünülebilir. Ancak vergi matrah›n› meydana getiren kurumsal kazançlar›n gelir düzeyindeki de¤ifliklikleri yak›ndan izlemesi, bu verginin esneklik derecesini yükseltmektedir. Ekonominin geniflleme dönemlerinde iflletme kârlar›ndaki art›fllar kurumlar vergisi has›lat›nda art›fla neden olurken, ekonominin daralma dönemlerinde iflletme kârlar›ndaki azalma kurumlar vergisi has›lat›n› da düflürecektir. Kurumlar vergisinin otomatik istikrar sa¤lay›c› olarak etkisini, kiflisel gelir vergisinin otomatik istikrar sa¤lay›c› etkisi ile karfl›laflt›rd›¤›m›zda kurumlar vergisinin daha geride kald›¤›n› söylemek mümkündür. Çünkü, kurumlar vergisinin taban› gelir vergisinin taban›na göre çok daha dard›r. Genel bir ifllem vergisi veya genel bir harcama vergisi niteli¤inde olmayan tüketim vergileri gelir düzeyindeki de¤iflmeleri daha uzaktan izlemektedirler. Tüketim, gelirin bir fonksiyonu oldu¤una göre kuflkusuz bu tür vergilerin de bir esneklikleri bulunmaktad›r. Ancak bir özel tüketim vergisinin gelir düzeyindeki herhangi bir de¤iflikli¤e karfl› duyarl›l›¤›, gelir vergisi ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, çok daha azd›r. Servet vergilerinin ise otomatik istikrar sa¤lay›c› olarak herhangi bir etkiye sahip olmad›klar› söylenebilir. Çünkü, servet vergilerinin esneklikleri çok düflük düzeydedir. Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c›lar›n Etki S›n›r› ve Mali Sürüklenme Görüldü¤ü gibi, iradi maliye politikalar›nda ortaya ç›kan gecikmeler sorunu, otomatik istikrar sa¤lay›c› mekanizmalarla ortadan kalkmaktad›r. Çünkü, otomatik istikrar sa¤lay›c› mekanizmalar yeni bir yasal iflleme gerek duyulmadan çal›flmakta ve gelirdeki daralma ve geniflleme ile eflanl› olarak etki yaratabilmektedir. Ancak otomatik etkilerin genellikle küçük oldu¤u, ekonomi için bir ince ayar anlam›na 61 62 Maliye Politikas› geldi¤i ve nispi olarak istikrarl› ekonomilerde geçici dalgalanmalar› ayarlamaya yönelik oldu¤u savunulmaktad›r. Büyük boyutlu durgunluk dönemlerinde veya yüksek enflasyon dönemlerinde otomatik istikrar sa¤lay›c›lar›n çok da etkili olmad›¤›, iradi maliye politikalar›n›n kaç›n›lmaz oldu¤u bilinmektedir. Bu yüzden ekonomide dönemsel dalgalanmalar› hafifletmek için otomatik istikrar sa¤lay›c› mekanizmalar›n gerekli oldu¤unu, ancak büyük boyutlu daralma ve geniflleme dönemlerinde iradi politikalar›n devreye girmesi gerekti¤ini söylemek mümkündür. Di¤er yandan otomatik istikrar mekanizmalar›, bir ekonomide dalgalanmalar› önleyerek istikrar›n sa¤lanmas›na yard›mc› olurken, afl›r› esnek vergi sistemlerinin büyük boyutlu dalgalanmalar› istikrara kavuflturmada bir engel oluflturabilece¤i savunulmaktad›r. Daha önce belirtildi¤i gibi, mali sürüklenme olarak tan›mlanan bu durumda, örne¤in, durgunluk döneminde vergiler otomatik olarak azalarak telafi edici bir rol oynarken, ekonomi durgunluktan ç›karken gelir artt›¤›ndan, vergi gelirleri daha fazla artarak ekonominin durgunluktan ç›kmas›n› engelleyebilir. Bu yüzden de ekonomiyi durgunluktan ç›karmak için daha yüksek miktarda harcama SIRAdüflüflü S‹ZDE ancak iradi kararlarla mümkün olabilmektedir. art›fl› ve vergi Sonuç olarak otomatik istikrar sa¤lay›c› mekanizmalar eflanl› etki yaratt›¤›ndan ve ek kararlara ihtiyaç duyulmad›¤›ndan ekonomide ince ayar yapmak aç›s›ndan D Ü fi Ü N E L ‹ M yararl› araçlard›r. Ancak bu ifllevleri, ekonominin yap›s›na ve nispi istikrar›na ba¤l›d›r. Daha büyük boyutlu dalgalanmalar ortaya ç›kt›¤›nda iradi kararlarla ek poliS O R Usokulmas› kaç›n›lmaz görünmektedir. tikalar›n devreye SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Otomatik istikrar mekanizmalar, ekonomiler için bir anlamda ince ayar anlam›D ‹ K K sa¤lay›c› AT na gelmektedir. Ancak, bir ekonomide derin istikrars›zl›k yaflan›yorsa ince ayar›n ötesinde iradi kararlar gerekmektedir. Dolay›s›yla, iradi kararlar› tümden ortadan kald›rmakSIRA S‹ZDE tan ziyade olumsuz yönlerini azaltacak biçimde maliye politikalar› tasarlamak en rasyonel yoldur. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M T E LSEOV ‹RZ YU O N D‹KKAT ‹NTERNET SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET N N 2 AMAÇLARIMIZ Türkiye’de kiflisel gelir vergisinin otomatik istikrar sa¤lay›c› niteli¤i teorik de¤erlendirSIRA S‹ZDE melerde belirtildi¤i üzere yüksek düzeyde midir? Tart›fl›n›z. K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M FORMÜL ESNEKL‹⁄‹ ‹radi maliye politikalar›nda ortaya ç›kan gecikmeler sorunu ve otomatik istikrar T E LSEOV ‹RZ YU O N kimi zaman görülen yetersizlikler söz konusu yöntemlerin sa¤lay›c› yöntemlerde etkinli¤ini azaltmaktad›r. Formül esnekli¤i yöntemi bu yöntemlerin sak›ncalar›n› gidererek, bir bak›ma iradi maliye politikalar› ile otomatik istikrar sa¤lay›c›lar araD‹KKAT s›nda bir köprü ifllevi görmek üzere gelifltirilmifl bir yöntemdir. ‹NTERNET Formül esnekli¤i yöntemini flu flekilde aç›klamak mümkündür. Gelir, istihdam S‹ZDE veya fiyatlarSIRA genel düzeyinde de¤ifliklikler oldu¤unu varsayal›m. Bu durum karfl›s›nda vergi oranlar›nda birtak›m de¤iflikliklerin kendili¤inden yürürlü¤e girebilmesi gere¤i için baz› hükümlerin sisteme konulmas› gerekmektedir. Örne¤in, yasama AMAÇLARIMIZ organ› yürütme organ›na, e¤er iflsizlik oran› belli bir dönem için söz gelimi %5 oran›n› aflarsa gelir vergisi oranlar›nda %10’luk bir indirim yapma yetkisi verebilir. Veya bir ekonomide K ‹ T A Py›ll›k fiyat art›fl› belli bir dönem içinde söz gelimi %5 oran›n› aflarsa vergi oranlar›nda %10’luk bir art›fl yapma yetkisi verebilir. Buna göre formül esnekli¤i yönteminde bir ekonomide ekonomik yap› ile ilgili göstergeler belli bir de¤eri afl›nca T E L Etürü V ‹ Z Y Ove N büyüklü¤ü önceden saptanm›fl olan birtak›m önlemler devreye girmekte ve böylece örne¤in, vergi oranlar›ndaki de¤ifliklikler iradi bir maliye politikas› olmaktan ç›kart›larak, k›smen otomatiklefltirilmifl olmaktad›r. N N ‹NTERNET 63 3. Ünite - ‹radi Politikalar ve Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c›lar Formül esnekli¤i yönteminin bir ekonomide istikrar bozucu etkilere karfl› hemen tepki göstermesi gibi bir üstünlü¤e sahip olmas›na ra¤men, ekonomik yap›daki istikrars›zl›k dinamiklerinin çoklu¤u ve karmafl›kl›¤› ve tüm bu istikrars›zl›k durumlar›na uygun bir önlemler setinin önceden saptanmas›n›n güçlü¤ü gibi nedenlerle uygulamada s›n›rl› kalm›flt›r. Formül esnekli¤i yönteminin etkinli¤i art›r›labilir mi? SIRA S‹ZDE ‹RAD‹ MAKRO POL‹T‹KALAR VE MAL‹ KURALLAR D Ü fi Ü N E L ‹ M m› yoksa Ekonomik istikrar›n sa¤lanmas›nda iradi makroekonomik politikalar›n uzun dönemli kurallar›n m› daha etkin oldu¤una dair dikkate de¤er tart›flmalar yap›lmaktad›r. Tart›flman›n bir yönü ekonomik, di¤eri ise siyasidir. tart›flS OEkonomik R U ma, iradi makroekonomik politikalar›n baflar›s› ve kurallar›n gerekli olup olmad›¤› ile ilgilenirken, siyasi tart›flma hükümetlerin istikrars›zl›k yaratabilecek olas› popüD‹KKAT list politikalar›na iliflkindir. Ekonomik taraftan bak›ld›¤›nda, iradi politikalar› savunanlar ekonomik sorunSIRA S‹ZDE lar›n çözümünde kurallar›n etkin olmayaca¤›n›, çünkü ekonomik olaylar›n dinamik bir yap›ya sahip olmalar› nedeniyle uzun dönemde bu sorunlara çözüm olabilecek kurallar›n konulamayaca¤›n› savunmaktad›rlar. Kural taraftarlar› ise daha AMAÇLARIMIZ önce belirtildi¤i gibi, tahminlerin zorlu¤u ve gecikmeler sorunundan dolay› iradi politikalar›n baflar›l› olamayaca¤›n› savunmaktad›rlar. Bilgi ve iletiflim teknolojilerinin çok geliflti¤i günümüzde ekonomik aktörler küresel geliflmeleri K ‹ T A P kolay takip edebilmekte ve h›zl› karar alabilmektedirler. Bu yüzden de ekonomik karar al›c›lar›n gelece¤e güvenle bakmalar› ve belirsizlik içerisinde hareket etmemeleri için belirli kurallar›n güvenceye al›nmas› gerekmektedir. TELEV‹ZYON Siyasi aç›dan bak›ld›¤›nda iradi politikalar› savunanlar, bunun demokrasilerin gere¤i oldu¤unu savunurlar. Seçmen oyu ile iktidara gelmifl olan hükümetlerin, seçim sürecinde vaat ettikleri politikalar› uygulayabilmeleri için iradi davranabilme‹ N T Eiktidard›r RNET leri gerekir. Siyasal olarak hesap verme durumunda olan siyasal ve uygulamalar›n kurallara ba¤lanmas› iktidar›n hareket alan›n› daraltmak anlam›na gelir. Kurallar genellikle Hazine, Merkez Bankas› ve ekonomi bürokrasisinde yer alan di¤er kurumlar taraf›ndan izlenip uygulan›r. Halbuki seçmene hesap veren bu kurumlar de¤il, seçimle göreve gelen siyasal yöneticilerdir. Kurallar› savunanlar ise hükümetlerin popülist politikalar›ndan kayg› duyarlar. Elbette ekonomiye iliflkin hedefler siyasal olarak belirlenir. Örne¤in, hedeflenen ekonomik büyüme, enflasyon oran› ve di¤er ekonomik büyüklükler siyasal olarak belirlenir. Ayr›ca, en belirgin ve nispi olarak ba¤›ms›z bir kurum olan Merkez Bankas› taraf›ndan yürütülen enflasyon hedefi bile siyasal otoritenin belirledi¤i çerçevede gerçekleflir. Ancak, burada önemli olan konulan kurallar ile belirsizliklerin ortadan kald›r›lmas› ve uygulanan ekonomi politikalar›nda bir tutarl›l›¤›n sa¤lanmas›d›r. Belirli kurallar›n olmamas› halinde, siyasal olarak belirli hedefler konulsa bile, seçim dönemlerinde hükümet, oylar›n› artt›rmak için ülkenin ekonomik gerçekleri ile uyumsuz k›sa dönemli politikalara yönelebilir. Baz› maliye politikalar› k›sa dönemde geniflletici etki yarat›rken, enflasyon gibi olumsuz etkileri gecikmeli olarak ortaya ç›kar. Seçmen kitlesi k›sa dönemde yarar sa¤lad›¤› politikalar› desteklerken, ülkenin ekonomik dengelerini bozan olumsuz etkileri seçim sonras›nda ortaya ç›kacak flekilde uygulamalar yapmak mümkündür. Bu yüzden de mali kurallar, mali disiplini sa¤lamak ve uzun dönemde ülke ekonomisinin yarar›na olacak politikalar› belirlemek aç›s›ndan önemlidir. 3 N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 64 Maliye Politikas› Her iki yaklafl›m›n da olumlu ve olumsuz taraflar›ndan söz etmek mümkündür. Bu nedenle de uygulamada tamamen kurals›z bir iradi politika veya siyasal otoritenin hareket alan›n›n tamamen daraltan kat› kurallar yerine esnek kurallar gündeme gelmektedir. Türkiye’de 2010 y›l›nda tasar› biçiminde kamuoyu ile paylafl›lan Mali Kural buna bir örnektir. Bu kural›n bir boyutu gerçekleflen ve hedeflenen büyüme ile ilgilidir. Örne¤in, ortalama büyüme %5 olarak öngörülüyorsa, büyümenin bu oran›n alt›nda olmas› halinde kamu bütçesi aç›k verebilecek, bu SIRA S‹ZDE oran›n üzerinde olmas› halinde ise kamu bütçesi fazla verecektir. Maastricht kriterlerinde oldu¤u gibi kamu a盤›n›n milli gelire oran›na %3 gibi bir üst s›n›r koymak elbette Ayn› kriterlere göre borç yüküne (borç stoku/milli geD Ümümkündür. fi Ü N E L ‹ M lir) ise %60 gibi bir üst s›n›r öngörülmektedir. Ancak ço¤u ülkede, özellikle de daralma endiflesi oldu¤unda bu hedeflerden sapma ortaya ç›kmaktad›r. Bu yüzden, S O R U ekonomik dalgalanmalardan dolay› zaten mümkün olmayan sabit bir hedef yerine, konjonktüre uyarlanan bir formül çerçevesinde kural konulmas› daha gerçekD‹KKAT çi bulunmaktad›r. Sonuç olarak, ekonomik hedeflerin önemli bir boyutunun her zaman siyasal nitelikte oldu¤u SIRAbilinen S‹ZDE bir gerçektir. Her kamu harcamas› ve toplanan her vergi belirli kesimlere yarar sa¤larken, di¤er baz› kesimlere yük getirir. Uygulamada kamu hizmetlerinden yararlanan kesim ile vergi ödeyen kesimin birebir ayn› olmas› AMAÇLARIMIZ mümkün de¤ildir. Ancak, bir ülkede uzun dönemde her kesimin lehine olacak politikalar›n da göz ard› edilmemesi gerekir. K›sa dönemde siyasal popülaritenin lehine, ancak uzun dönemde ülke ekonomisi aleyhine olabilecek politikalardan kaK ‹ T A P ç›nmak gerekti¤i savunulmaktad›r. Ekonomik denge ile siyasal denge karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k içerisindedir. Birini di¤erine tercih etmek k›sa dönemde mümkün olsa bile, uzun dönemde ikisi eflanl› olarak düflünülmedi¤i takdirde, ciddi sorunlar yaflaTELEV‹ZYON nabilmektedir. Siyasal otoritenin baflar›s› da büyük ölçüde bu dengeyi kurabilmekle mümkün olabilmektedir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON Türkiye’de ekonomik ‹ N T E R N E T istikrarar yönelik maliye politikalar›na iliflkin olarak flu internet adresinde teorik tart›flmalar ve uygulamal› çal›flmalar bulunabilir: http://www.tepav.org.tr/ ‹NTERNET SIRA S‹ZDE 4 Bir ülkede ekonomik SIRA S‹ZDEistikrars›zl›¤a ra¤men siyasal istikrar›n sa¤lanmas› mümkün müdür? Neden? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 3. Ünite - ‹radi Politikalar ve Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c›lar 65 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Bir ekonomide istikrar amac›yla uygulanabilecek olan iradi politikalar›n baflar›s›n›n hangi faktörlere ba¤l› oldu¤unu aç›klamak Bir ekonomide istikrar amac›yla uygulanabilecek maliye politikalar› iki flekilde düflünülebilir. ‹radi maliye politikalar› ve otomatik istikrar sa¤lay›c›lar. ‹radi maliye politikalar›, bir ekonomide istikrar› sa¤lamak amac›yla iradi kararlar al›nmas›, otomatik istikrar sa¤lay›c›lar ise kamu harcamalar› ve vergilerin esnek tasarlanarak de¤iflen ekonomik koflullarda otomatik olarak de¤iflimlerinin sa¤lanmas›d›r. ‹radi politikalar, bir ekonomik sorunun ortaya ç›kmas›yla gündeme geldi¤i için, ekonomik tahminlerin do¤rulu¤u büyük önem tafl›maktad›r. Örne¤in, talep yetersizli¤inden de¤il de maliyet kaynakl› bir enflasyon varsa talep daralt›c› maliye politikalar›, enflasyonu düflürmek yerine talebi daha da daraltacakt›r. Ekonomik tahminler do¤ru yap›lsa bile, bu do¤ru tahminin zaman›nda yap›lmas›, iradi kararlar›n zaman›nda al›nmas› ve uygulanan ekonomik program›n beklenen zamanda ve büyüklükte sonuç vermesi gerekir. Gecikmelerin hafifletilmesi ve beklenen düzeyde etkinin ortaya ç›kmas› için kamu harcamalar›n›n de¤iflik kalemlerinin muhtemel etkileri ve süresi ile de¤iflik vergilerin etkisi ve süresine iliflkin çal›flmalar›n yap›lmas› uygulanan politikalar›n baflar› flans›n› artt›racakt›r. Kamu harcamalar› ve kamu gelirlerinde otomatik olarak ortaya ç›kan de¤iflmelerin ekonomide istikrar sa¤lay›c› olup olmad›¤›n› de¤erlendirmek Tahminlerdeki yan›lma ve gecikmeler sorunundan dolay›, iradi maliye politikalar› yerine otomatik istikrar sa¤lay›c› mekanizmalar kullan›labilir. Otomatik istikrar sa¤lay›c›lar, hiçbir iradi karara gerek kalmadan durgunluk döneminde bütçe a盤› veya enflasyon döneminde bütçe fazlas› yaratarak ekonomide istikrar sa¤layan mekanizmalard›r. Daralma ve geniflleme döneminde, kamu harcamalar› ve vergilerdeki otomatik de¤iflmeler konjonktür dalgalanmalar›n› hafifletebilir. Kamu harcamalar›n›n gelir düzeyine duyarl›l›¤› daha az oldu¤undan, istikrar sa¤lay›c› özelli¤i vergilerden daha düflüktür. Otomatik istikrar ifllevi en güçlü olan kamu harcamas› kalemi iflsizlik tazminat›d›r. Durgunluk döneminde iflsiz kalan insanlar bir miktar iflsizlik tazminat› al›rken, bu ödemeler daralan talebin bir k›sm›n› telafi eder. Vergilerin otomatik istikrarland›r›c› bir fonksiyona sahip olmas› için öncelikle esnek bir vergi sisteminin yap›lanm›fl olmas› gerekmektedir. Bir vergi sistemi içinde çeflitli vergilerin es- N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 neklikleri birbirinden farkl›d›r. Bir s›ralama yapmak gerekti¤inde esnekli¤i en yüksek olan vergiler kiflisel gelir vergileridir. Bunu kurumlar vergisi ve tüketim vergileri izler. Servet vergilerinin ise otomatik istikrar sa¤lay›c› olarak herhangi bir etkiye sahip olmad›klar› söylenebilir. Formül esnekli¤inin özelliklerinin ve istikrar aç›s›ndan öneminin ne oldu¤unu aç›klamak Formül esnekli¤i yöntemi iradi maliye politikalar› ile otomatik istikrar sa¤lay›c›lar›n sak›ncalar›n› gidererek, bu yöntemleri bir uyum içinde çal›flt›rmak üzere gelifltirilmifl bir yöntemdir. Formül esnekli¤i yönteminde bir ekonomide ekonomik yap› ile ilgili göstergeler belli bir de¤eri afl›nca türü ve büyüklü¤ü önceden saptanm›fl olan birtak›m önlemler otomatik olarak devreye girmektedir. Formül esnekli¤i yöntemi ekonomik istikrars›zl›klara k›sa sürede cevap verebilmesi bak›m›ndan son derece önemli bir yöntem olarak de¤erlendirilmektedir. Ancak, ekonomik yap›ya iliflkin sorunlar›n do¤ru teflhis edilmesi ve do¤ru araçlarla müdahale edilebilmesi sorunlar› formül esnekli¤inin etkinli¤ini azalt›rken, uygulamas›n›n da çok s›n›rl› olmas›na yol açmaktad›r. Bir ekonomide istikrar›n sa¤lanmas›nda iradi makro politikalar› ve uzun dönemli mali kurallar› karfl›laflt›rmak Ekonomik aç›dan bak›ld›¤›nda, iradi politikalar› savunanlar ekonomik sorunlar›n çözümünde kurallar›n etkin olmayaca¤›n›, çünkü ekonomik olaylar›n dinamik karakteri nedeniyle uzun dönemde kesin kurallar›n konulamayaca¤›n› savunmaktad›rlar. Kural taraftarlar› ise tahminlerin zorlu¤u ve gecikmeler sorunundan dolay› iradi politikalar›n baflar›l› olamayaca¤›n› savunmaktad›rlar. Siyasi aç›dan iradi politikalar› savunanlar, siyasal olarak hesap verme durumunda olan kurumun siyasal iktidar oldu¤unu ve uygulamalar›n kurallara ba¤lanmas›n›n iktidar›n hareket alan›n› daraltaca¤›n› öne sürerler. Kurallar› savunanlar ise belirli kurallar›n olmamas› halinde, seçim dönemlerinde hükümetin, oylar›n› artt›rmak için ülkenin ekonomik gerçekleri ile uyumsuz k›sa dönemli politikalara yönelebilece¤ini öne sürerler. Her iki yaklafl›m›n kayg›lar› bir ölçüde esnek kurallar ile giderilmeye çal›fl›lmaktad›r. Ekonomik dalgalanmalardan dolay› zaten mümkün olmayan sabit bir hedef yerine, konjonktüre uyarlanan bir formül çerçevesinde kural konulmas› daha gerçekçi bulunmaktad›r. 66 Maliye Politikas› Kendimizi S›nayal›m 1. Bir ekonomide talebi yönlendirmek veya istikrar sa¤lamak amac›yla siyasal otoritenin ek kararlar almas› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Otomatik istikrar sa¤lay›c›lar b. ‹radi politikalar c. Mali sürüklenme d. Formül esnekli¤i e. Tepki gecikmesi 2. Bir ekonomide herhangi bir sorunun ortaya ç›k›fl› ile bir mali ifllem için harekete geçme karar› aras›ndaki gecikme afla¤›dakilerden hangisidir? a. Uygulama gecikmesi b. Tepki gecikmesi c. Tan›ma gecikmesi d. Mali gecikme e. Karar gecikmesi 3. Afla¤›dakilerden hangisi ekonominin otomatik istikrar gücünden (OG) tamamen yoksun oldu¤unu gösterir? a. OG=0 b. OG<0 c. OG>0 d. OG=1 e. OG>1 4. ‹radi maliye politikas›n› savunan ekonomik yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir? a. Klasik yaklafl›m b. Parasalc› yaklafl›m c. Neo-klasik yaklafl›m d. Keynesyen yaklafl›m e. Ricardocu yaklafl›m 5. Afla¤›daki kamu harcamalar› kalemlerinden hangisi otomatik istikrar sa¤lay›c› özelli¤e sahiptir? a. Personel giderleri b. Savunma harcamalar› c. K›dem tazminat› d. Sa¤l›k giderleri e. ‹flsizlik tazminat› 6. Afla¤›daki vergilerden hangisinin otomatik istikrar sa¤lay›c›l›¤› en düflük düzeydedir? a. Kiflisel gelir vergisi b. Kurumlar vergisi c. Genel muamele vergisi d. Kiflisel harcama vergisi e. Servet vergisi 7. Afla¤›dakilerden hangisi kiflisel gelir vergilerinin otomatik istikrar sa¤lay›c›l›¤›n› etkileyen faktörlerden biridir? a. Kurumlar vergisinin oran› b. Kamu harcama düzeyi c. Tasarruf düzeyi d. Vergi kaçakç›l›¤›n›n kapsam› e. Bütçe aç›klar›n›n büyüklü¤ü 8. Bir vergi sisteminin esnek oldu¤unu söyleyebilmek için afla¤›daki ifadelerden hangisi kullan›labilir? a. e<1 b. e=1 c. e>1 d. e<0 e. e=0 9. Afla¤›dakilerden hangisi formül esnekli¤i yönteminin niteliklerinden biri de¤ildir? a. Bu yöntemde ekonomik yap› ile ilgili göstergeler belli bir de¤eri afl›nca türü ve büyüklü¤ü önceden saptanm›fl olan bir tak›m önlemlerin otomatik olarak devreye girmesi b. ‹radi maliye politikalar› ile otomatik istikrar sa¤lay›c›lar aras›nda bir köprü görevi görmesi c. Ekonomik sorunlar›n karmafl›kl›¤›n›n formül esnekli¤i yönteminin etkinli¤ini azaltmas› d. Uygulama alan› bulundu¤unda ekonomik istikrars›zl›klara k›sa sürede cevap verebilmesi e. ‹radi maliye politikalar› ve otomatik istikrar sa¤lay›c›lar ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda çok daha yayg›n kullan›lmas› 10. Maastricht kriterlerine göre, kamu a盤›n›n milli gelire oran› için öngörülen üst s›n›r afla¤›dakilerden hangisidir? a. %3 b. %5 c. %6.5 d. %60 e. %100 3. Ünite - ‹radi Politikalar ve Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c›lar “ 67 Yaflam›n ‹çinden MAL‹ D‹S‹PL‹N ANLAfiMASI BR‹TANYA’DAN DÖNDÜ AB üyelerine yeni bir mali disiplin dayatacak bir “AB anlaflmas›” için Fransa ve Almanya’n›n giriflimi baflar›s›z oldu. Euro kullanmayan ülkelerin kat›lmad›¤› bir “devletler aras› anlaflma” gündemde. Euro Bölgesi’ndeki borç krizi konusunda sabaha kadar görüflen Avrupa Birli¤i (AB) liderlerinin toplant›s›ndan, mali yap›lar› yeniden düzenleyecek yeni bir AB anlaflmas› yap›lmas›na onay ç›kmad›. Bunun yerine, Almanya ve Fransa’n›n önerdi¤i ek denetim mekanizmalar›n›n 27 üyenin 23’ünce yap›lacak ayr› bir anlaflma ile uygulamaya girebilece¤i belirtiliyor. Liderler, Brüksel’deki görüflmelerine önümüzdeki saatlerde yeniden bafllayacak. Zirvenin ilk saatlerinde, Avrupa Merkez Bankas›’n›n borçlu ülkeler için büyük bir yard›m paketinin gündemde olmad›¤›n› aç›klamas› ard›ndan dünya borsalar›nda düflüfller olmufltu. Dün Dow Jones, yüzde 1,6, Fransa’da Cac40 yüzde 2,5, ‹talya’da FTSE MIB endeksi yüzde 4,3 düfltü. Bu sabah da euro ile Asya’daki hisse ve emtia borsalar› güne de¤er kayb›yla bafllad›. Britanya’dan muhalefet Fransa Cumhurbaflkan› Nicolas Sarkozy, sabah›n ilk ›fl›klar›yla sona eren görüflmelerden sonra yapt›¤› aç›klamada, tüm AB üyelerini kapsayan bir anlaflmay› tercih etti¤ini, ancak bunun Britanya’n›n tutumu nedeniyle mümkün olmad›¤›n› söyledi. Britanya’n›n baz› mali kurallardan muaf tutulmay› teklif etti¤ini belirten Sarkozy, “Bunu kabul edemezdik. Zaten yeterli derecede kural olmad›¤› için flu anki sorunlar› yafl›yoruz” dedi. Britanya Baflbakan› David Cameron ise özellikle mali hizmetler sektörüne getirilecek yeni denetimlerden muaf tutulma konusunda güvenceler alamad›¤›n› belirterek, varolan koflullar alt›nda AB yap›lar›nda yeni bir düzene gidilmesinin Britanya’n›n ç›karlar›na uygun olmad›¤›n› söyledi. Britanya gibi Euro Bölgesi’ne dahil olmayan Macaristan da, mali politikalarda daha kapsaml› eflgüdüm sa¤lamas›n› gerektirecek bir AB anlaflmas›na destek vermeyece¤ini bildirdi. ‹sveç ve Çek Cumhuriyeti yetkilileri ise karar vermeden önce parlamentolar›na dan›flmak istediklerini bildirdi. Almanya ve Fransa liderlerinin hafta bafl› yapt›¤› görüflmelerde ana hatlar› çizilen öneriler, ulusal bütçelerin daha s›k› kurallara tabi olmas›n›, kurallar› ihlal edenlere, müzakere sürecine giriflilmeksizin hemen yapt›r›m uygulanmas›n› öngörüyor. Devam eden görüflmelerde 23 ülke aras›nda bir anlaflmaya var›lmas› halinde, yeni mali disiplin kurallar› bir AB anlaflmas›yla de¤il, 23 devletin kendi aralar›nda yapaca¤› bir anlaflmayla uygulamaya sokulacak. Liderler görüflmelerinin ilk bölümünde, Euro Bölgesi’ndeki kurtarma paketi için tavan de¤erin 500 milyar euro’yu aflmamas›n› da kararlaflt›rd›. “‹ki vitesli Avrupa” Sarkozy, oluflan çatla¤›n ‘iki vitesli bir Avrupa’ yarataca¤› yorumlar›n› ise kabul etmedi. Baz› yorumcular ise zirvenin euro kullanan ve kullanmayan ülkeler aras›ndaki ayr›flmay› ortaya koydu¤unu düflünüyor. Almanya Baflbakan› Angela Merkel de zirvede al›nan kararlar›n Euro Bölgesi’nin güvenilirli¤ini artt›raca¤›n› belirtti. Merkel, “Ben hep Euro Bölgesi’ndeki 17 ülkenin güvenilirli¤ini geri kazanmas› gerekti¤ini söyledim. Bence bu olabilir ve bugünün kararlar›yla olacakt›r” dedi. Hafta bafl›nda haz›rlanan Alman-Frans›z plan› flu de¤ifliklikleri öngörüyordu; • AB Komisyonu’nun afl›r› bütçe a盤› veren ülkeleri cezaland›rma yetkisinin olmas› • Euro Bölgesi’ndeki 17 ülkenin anayasalar›na denk bütçe yapaca¤› taahhüdünü koymas› • Euro Bölgesi ülkelerinin ortak kurumlar ve mali ifllem vergisi sistemine sahip olmas› • Gelecekte gerekebilecek kurtarma paketlerinde, Yunanistan örne¤inde oldu¤u gibi özel yat›r›mc›lar›n yükün bir k›sm›n› üstlenmemesi ” Kaynak: BBC Türkçe, 09 Aral›k 2011 (http://www.imc-tv.com/haber_detay.php? id=1186/#!/mali-disiplin-anlasmasi-britanya-dan-dondu#ixzz1igKyIyby) 68 Maliye Politikas› Okuma Parças› MAL‹ KURAL’IN UYGULANMASINA ‹L‹fiK‹N B‹R ÖNER‹ Dr.Hasan ERSEL ‘Mali kural’ 2011 bütçesiyle birlikte yürürlü¤e girecek. Dolay›s›yla seçimin olaca¤› y›lda Türkiye’de mali kural yürürlükte olacak. Bunun önemli ve olumlu bir de¤ifliklik oldu¤u aç›k. Ancak öte yandan da riskli bir durum. Çünkü, verilerin özellikle (milli gelir rakamlar›n›n) yay›mlanmas›ndaki gecikme olgusu göz önüne al›nd›¤›nda, hedefler ile sonuçlar›n karfl›laflt›r›lmas› gecikecek. Bu durumda da maliye politikas›na iliflkin olarak zihinlerde do¤an sorular›n yan›tlanmas›, kuflkular›n giderilmesi hiç de kolay olmayacak. Bunun sonucu ise iktisadi karar birimlerinin alg›lad›klar› belirsizli¤in, olabilece¤inden daha fazla olmas›. Öte yandan, 2011 y›l›, pek de rahat bir y›l olaca¤a benzemiyor. 2010 y›l›nda ekonominin yüzde 5 dolaylar›nda büyümesi pek flafl›rt›c› olmayacakt›r. Ne de olsa, 2009’daki ola¤an d›fl› daralma nedeniyle güçlü bir baz etkisi var. Ama bu etki 2011 y›l› için söz konusu de¤il. Üstelik, özel yat›r›mlardaki canlanman›n 2010 y›l›nda zay›f kalmas› ve Türkiye’nin ihracat pazarlar›nda çok daha yo¤un bir rekabetle karfl›laflmas› nedeniyle ihracat›n› art›rmakta zorlanmas› söz konusu. Bu nedenlerle 2011’de büyüme h›z› 2010’un epeyce alt›nda kalabilir. fiimdi bu durumu ‘kötümser senaryo’ olarak ifade edelim. GSYH 2010 y›l›nda yüzde 5 arts›n. 2011 y›l›nda büyüme h›z› yüzde 3’e düfltükten sonra, 2012’den itibaren tekrar yüzde 5’e yükselsin. 2009 y›l› için ‘mali kural’ ba¤lam›nda tan›mland›¤› biçimiyle kamu a盤›n›n GSYH’ye oran›n› yüzde 6,5 alal›m. ‘Mali kural’ kamu a盤›ndaki düzeltmeyi, bir y›l önceki kamu a盤› ile cari büyüme h›z›n›n uzun dönem hedef de¤erlerinden farklar›na dayanarak yapmaktad›r. Bu durumda mali kural 2011 y›l›ndan itibaren uygulanmaya bafllan›r ve ‘kötümser senaryo’ gerçekleflirse, 2011 y›l›nda kamu a盤›ndaki azalma GSYH’nin yüzde 0,5’i dolay›nda kalacakt›r. (Bu hesab› yapmak için 2010 y›l›nda kamu a盤›/GSYH oran› yüzde 4,7 olarak al›nm›flt›r.) Bu sonucu 2012 için öngörülen azalma oran›n›n GSYH’nin yüzde birinden fazla olmas› ile karfl›laflt›ranlar›n, hükümetin seçim y›l›nda kamu a盤›n› düflürme konusunda gevflek davrand›¤› hissine kap›lmas› pekâlâ mümkündür. Oysa, tabloda verilen rakamlar seçimlerin var olup olmamas›ndan etkilenmeyen ‘mali kural’ denkleminden hesaplanm›flt›r. Ancak bunu kamu oyuna anlatmak pek de kolay olmayacakt›r. Bu tür bir sorunun ortaya ç›kmamas›n› sa¤laman›n bir yolu, 2010 y›l› ortas›ndan itibaren, deyim yerindeyse, ‘örtük mali kural’ uygulamas›n› bafllatmakt›r. Bununla kastetti¤im, sanki mali kural uygulan›yormufl gibi hareket ederek 2010 için bir hedef belirlemek ve Baflbakan Yard›mc›s› Say›n Ali Babacan’›n aç›klamas›nda yer alan kamuoyunu bilgilendirme faaliyetlerine hemen bafllamakt›r. Böyle olunca, seçim y›l›ndan alt› ay öncesinden itibaren kamuoyu bu bilgilerle tan›flacak, bunlar› okumay› ö¤renecektir. Öte yandan, kamu a盤› mali kurala uygun olarak azalt›ld›¤› takdirde yüzde 4,7’ye düflecektir. Bu, kamu a盤›nda GSYH’nin yüzde 1,8’i düzeyinde bir düflüfl sa¤lanmas› demektir. Bu durumda 2011 y›l›n› de¤erlendirenler, kamu a盤›ndaki azalman›n oran›n›n düflük hedeflenmesinin hükümetin seçim ekonomisi uygulamas›ndan de¤il, Türkiye’nin büyüme h›z›n›n düflmesinden kaynakland›¤›n› daha kolay kavrayabileceklerdir. ‘Örtük mali kural’ uygulamas›, bir yandan seçim heyecan›n›n ortal›¤› henüz sarmad›¤› bir dönemde kamuoyunun ‘mali kural›’ ö¤renmesine, öte yandan da ekonomi yönetiminin ortaya ç›kabilecek hata ve eksiklikleri uygulama öncesinde düzeltmesine olanak sa¤layacakt›r. Yak›n geçmiflimizde baflar›l› bir ‘örtük enflasyon hedeflemesi’ deneyimimiz olmas› nedeniyle bu yolun izlenmesi kamuoyunca yad›rganmayacakt›r da. Kaynak: REFERANS GAZETES‹, 19 May›s 2010 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b 2. c 3. a 4. d 5. e 6. e 7. d 8. c 9. e 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹radi Maliye Politikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gecikmeler Sorunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Otomatik ‹stikrar Gücünün Ölçülmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹radi Maliye Politikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Harcamalar›n›n Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c› ‹fllevi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergilerin Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c› ‹fllevi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergilerin Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c› ‹fllevi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergilerin Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c› ‹fllevi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Formül Esnekli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹radi Makro Politikalar ve Mali Kurallar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. Ünite - ‹radi Politikalar ve Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c›lar 69 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 ‹radi politikalar›n uygulanmas› halinde, do¤ru politikalar uygulansa bile, sorunun tahmininde gecikmeler olabilir. Örne¤in, ekonomide durgunluk belirtileri oldu¤u halde, bunun geçici veya sürekli olaca¤›na dair tahminler ancak baz› göstergelerin kesinleflmesi ile mümkündür. Ayr›ca, do¤ru zamanda ve do¤ru tahmin yap›lsa bile, ortaya ç›kan soruna yönelik politika paketlerinin haz›rlanmas›, yürürlü¤e girmesi ve bu politikalardan beklenen sonuçlar›n al›nmas› zaman alabilir. Kamu harcamalar› ve vergi uygulamalar›n›n ekonomi üzerinde etki yaratmas› belirli bir süre geçtikten sonra mümkün olabilmektedir. S›ra Sizde 2 Türkiye’de kiflisel gelir vergilerinin toplam vergi gelirleri içerisindeki pay› düflüktür. Vergi gelirlerinin yaklafl›k üçte ikisi dolayl› vergilerden oluflmaktad›r. Bu yüzden otomatik istikrar sa¤lay›c› özelli¤e sahip vergiler, toplam vergi gelirleri içerisinde az bir paya sahiptir. Ayr›ca kiflisel gelir vergilerinin çok önemli bir k›sm› (yaklafl›k %85’i) stopaj (kaynakta kesme) yöntemiyle tahsil edilmektedir. Türkiye’de kay›t d›fl› çal›flman›n yüksek oldu¤u (yaklafl›k olarak toplam çal›flanlar›n yar›s›), vergi kay›p ve kaçaklar›n›n yayg›n oldu¤u ve kiflisel gelir vergisinin her çeflit kazanc› kapsamada yetersiz oldu¤u bilinen bir gerçektir. Bütün bu nedenler, kiflisel gelir vergisinin otomatik istikrar sa¤lay›c› etkisini azaltmaktad›r. S›ra Sizde 3 Formül esnekli¤i yönteminin etkinli¤ini artt›rabilmek için ekonomik sorunlar›n do¤ru teflhis edilmesi ve müdahale araçlar›n›n do¤ru belirlenmesi son derece önemlidir. Özellikle küreselleflme sürecinin de etkisiyle ekonomik istikrars›zl›k dinamiklerinin çeflitlenmesi sorunlar›n do¤ru olarak belirlenmesini ve sorunlara do¤ru zamanda do¤ru araçlarla müdahale edilmesini güçlefltirmektedir. Bu ba¤lamda formül esnekli¤i yönteminin etkinli¤ini artt›rman›n çok kolay olmad›¤›n› söylemek mümkündür. Örne¤in, Türkiye’de 2010 y›l›nda haz›rlanan Mali Kural Tasar›s›, küresel düzeyde yaflanan ekonomik kriz nedeniyle yasalaflamam›flt›r. Esnek de olsa belirli kurallara ba¤lanm›fl maliye politikalar›n›n baflar›yla uygulanabilmesi için ulusal ve uluslararas› düzeyde nispi olarak istikrarl› bir ekonomik yap›ya ihtiyaç vard›r. S›ra Sizde 4 Bir ülkede ekonomik istikrar ile siyasal istikrar birbiriyle do¤rudan ba¤lant›l›d›r. Ekonomik hedeflerin önemli bir boyutunun her zaman siyasal nitelikte oldu¤u bilinen bir gerçektir. Her kamu harcamas› ve toplanan her vergi belirli kesimlere yarar sa¤larken, di¤er baz› kesimlere yük getirir. ‹stikrara yönelik politikalar›n bir maliyeti vard›r. Örne¤in, enflasyonu düflürmeye yönelik politikalar genellikle daralt›c› maliye ve para politikalar›n›n uygulanmas›n› gerektirir ve her daralt›c› politika baz› kesimlerin gelirini düflürür. Bu maliyetin bölüflülmesi siyasal kararlar›n içeri¤i ile belirlenir. Bu yüzden istikrar amaçl› ekonomik politikalar genellikle ac› reçete olarak adland›r›l›r ve bu politikalar›n uygulanmas›n›n ciddi siyasal sonuçlar› olabilir. Sonuç olarak, ekonomik denge ile siyasal denge karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k içerisindedir. Birini di¤erine tercih etmek k›sa dönemde mümkün olsa bile, uzun dönemde ikisi eflanl› olarak düflünülmedi¤i takdirde, ciddi sorunlar yaflanabilmektedir. Siyasal otoritenin baflar›s› da büyük ölçüde bu dengeyi kurabilmekle mümkün olabilmektedir. Yararlan›lan Kaynaklar Ataç, B. (2009). Maliye Politikas›, Geliflimi, Amaçlar›, Araçlar› ve Uygulama Sorunlar›. Geniflletilmifl Sekizinci Bask›, Ankara: Turhan Kitabevi. Dornbush, R., S. Fischer ve R. Startz (2001). Macroeconomics, Eighth Edition, New York: McGraw-Hill. Musgrave, R. (1959). The Theory of Public Finance, New York: McGraw-Hill. P›nar, A. (2011). Maliye Politikas›, Teori ve Uygulama, Dördüncü Bask›, Ankara: Turhan Kitabevi. Stiglitz, J. E. (2000). Economics of the Public Sector, Third Edition. New York: W.W.Norton&Company. Tanzi, V. (1991). Public Finance in Developing Countries, New York: Edward Elgar. 4 MAL‹YE POL‹T‹KASI Amaçlar›m›z N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; K›sa dönemli istikrars›zl›k olarak tan›mlanan ekonomik dalgalanmalar›n özelliklerini ve nedenlerini aç›klayabilecek, Ekonomik istikrars›zl›¤› önlemede maliye politikas›n›n elinde ne tür araçlar oldu¤unu aç›klayabilecek, Ekonomik dalgalanmalar› önleyici maliye politikalar›nda ne tür k›s›tlar›n söz konusu oldu¤unu de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Büyüme Aral›¤› Reel Balans Etkisi Politik Konjonktür Konjonktür Dalgalar› (‹fl Çevrimleri) • Kondratieff Dalgalar› • • • • • Ekonomik Çöküfl (Depresyon) Ekonomik Durgunluk (Resesyon) Ekonomik Yükselifl (Boom) Ola¤an Büyüme Trendi Fiili Büyüme Oran› ‹çindekiler Maliye Politikas› Ekonomik Dalgalanmalar ve Maliye Politikas› • EKONOM‹K DALGALANMALARIN TANIMI VE NEDENLER‹ • EKONOM‹K DALGALANMALARIN ÖNLENMES‹NE YÖNEL‹K MAL‹YE POL‹T‹KALARI • EKONOM‹K DALGALANMALARI ÖNLEY‹C‹ MAL‹YE POL‹T‹KASININ SINIRLARI Ekonomik Dalgalanmalar ve Maliye Politikas› EKONOM‹K DALGALANMALARIN TANIMI VE NEDENLER‹ Ekonomiler büyüme yolunda ilerlerken tam istihdam ve tam kullan›m koflullar› alt›nda belirlenen ola¤an geliflme hatt› üzerinde istikrarl› bir seyir izlenmeyip, geliflme hatt› etraf›nda genellikle iniflli ç›k›fll› istikrars›z bir yol izlerler. Söz konusu istikrars›z durumlarda ekonomilerin özelliklerine ve ekonomik floklar›n fliddetine ba¤l› olarak dalgalanmalar›n dalga boyunlu¤u ve derinli¤i farkl› olmaktad›r. Afla¤›da önce ekonomik dalgalanmalar›n tan›m› ve nedenleri aç›klanmakta, daha sonra ise bu dalgalanmalar›n önlenmesine yönelik maliye politikas› önlemleri ele al›nmaktad›r. Ekonomik Dalgalanmalar›n Tan›m› K›sa dönemli istikrars›zl›k olarak tan›mlanan ekonomik dalgalanmalar dalga boyu ve dalga derinli¤i ekonomik krizlerdeki gibi uzun ve derin olmayan, ola¤an büyüme trendinden ekonomik geniflleme ya da daralma olarak saparak art› veya eksi büyüme aral›¤› oluflturan dalgalanmalard›r. Bu tür ekonomik dalgalanmalar konjonktür dalgalar› ya da ifl çevrimleri olarak da tan›mlanabilir. Konjonktür dalgalar›, ekonomik çöküfl (depresyon) ve kondratieff dalgalar›ndan dalga boyu ve ekonomideki etkileri itibariyle tamam›yla farkl›d›r. Ekonomik çöküfl bir kriz fleklinde seyredip uzun bir zaman boyutu içinde yo¤un iflsizlik ve sermaye de¤ersizleflmesine yol açar. Kondratieff dalga ise birkaç onar y›ll›k süre içinde kâr oranlar›n›n gerilemesi fleklinde geliflir ve ekonomide giderek derinleflen iflsizlik ve köklü de¤iflmelere neden olur. Buna karfl›n konjonktür dalgalar›n›n etkileri bir y›l, hatta bazen daha k›sa süreli ve hafif olarak ortaya ç›kmaktad›r. Konjonktür dalgalar› depresyon ve kondratieff tür dalgalanmalardan çok farkl› ve daha hafif seyretti¤inden, onlardan farkl› para ve maliye politikas› araçlar› ile müdahaleyi gerektirmekte ve sonuç olarak daha kolay olmaktad›r. Yukar›da belirtildi¤i gibi ekonomiler üretim faktörlerinin biçimlenifl ve iflleyifllerine ve/veya baz› d›fl floklar›n etkilerine aç›k oldu¤undan, hiçbir zaman düz bir hat üzerinde hareket etmeyip, koflullara ba¤l› olarak ekonomik yükselifl (boom) ile ekonomik durgunluk (resesyon) aras›nda zigzagl› bir yol izler. Ekonomik yükselifl dönemlerinde istihdam ve kapasite kullan›m› yükselir ve ekonomide üretim art›fl› gerçekleflir. Yükselifl dönemi, bir süre sonra fiyat art›fllar›n› da beraberinde getirir ve yükselifl h›z› önce yavafllar, sonra durur. ‹fllerin ters gitmeye bafllad›¤› dönem- Konjonktür Dalgalar›: Ola¤an büyüme trendinden, ekonomik geniflleme ya da daralma olarak saparak, art› veya eksi büyüme aral›¤› oluflturan, bir y›l hatta daha k›sa süreli ve hafif olarak ortaya ç›kan dalgalard›r. Ekonomik Çöküfl: Uzun bir zaman boyutu içinde yo¤un iflsizlik ve sermaye de¤ersizleflmesine yol açan dalgalard›r. Kondratieff Dalgalar›: Birkaç onar y›ll›k süre içinde kâr oranlar›n›n gerilemesi fleklinde geliflen ve ekonomide giderek derinleflerek iflsizlik ve köklü de¤iflmelere neden olan dalgalard›r. 72 Ola¤an Büyüme Trendi: Bir ekonominin tam istihdam ve tam kullan›m varsay›mlar› alt›nda zaman içinde gösterdi¤i geliflme çizgisidir. Büyüme Aral›¤›: Bir ekonomide ola¤an büyüme trendi ile fiili büyüme oran› aras›nda bulunan aral›kt›r. Maliye Politikas› lerde ise yaflanan ekonomik durgunluk sonucunda iflsizlik yükselir, kapasite kullan›m oran› geriler, stoklar yükselir ve fiyatlar geriler. Genellikle, yükselifl dönemlerinin frenlenmesi ve geriye dönüfltürülmesi içsel dinamiklerle sa¤lanabildi¤i halde, buna simetrik olarak, durgunluk dönemlerinden dönüfl içsel dinamiklerle ayn› h›z ve kolayl›kla gerçeklefltirilemez. Bu nedenle, özellikle a¤›rl›kl› olarak durgunluk dönemlerinde olmak üzere, her iki dönemde de maliye ve para politikalar› devreye sokulmaktad›r. Ekonomik büyüme ve durgunluk dönemleri pratik yaflamda da yükselen iflsizlik ya da tam tersine, yükselen ekonomik faaliyetlerle anlafl›labilir olmakla beraber, teorik olarak ekonomik büyüme veya ekonomik durgunluk, hipotetik ola¤an büyüme trendine göre belirlenir. Bir ekonominin ola¤an büyüme trendi, tam istihdam ve tam kullan›m varsay›mlar› alt›nda zaman içinde gösterdi¤i geliflme çizgisidir. Bu çizginin belirlenmesinde, üretim faktörleri veri al›narak, tam kullan›m ve tam istihdam koflullar›nda belirli zaman boyutu içinde gerçeklefltirilebilir büyüme oranlar› ele al›n›r. Di¤er bir deyiflle büyüme trendinin saptanmas›nda, her ekonominin özelliklerine göre de¤ifliyor olmakla beraber, ifl de¤ifltirmeler veya sair ar›zî iflsizlikler d›fl›nda kalan çal›flabilir nüfus, tam istihdam›n belirlenmesinde esas al›nmaktad›r. Örne¤in, ABD ekonomisi için, genellikle do¤al iflsiz olarak kabul edilen %4,5 - 5 dolay›nda iflsiz say›s› ç›kar›ld›ktan sonra bulunan çal›flabilir nüfus tam istihdam say›s› olarak kabul edilir. Türkiye gibi yap›sal iflsizli¤in yüksek oldu¤u ekonomilerde tam istihdam olarak kabul edilebilecek çal›flabilir nüfus say›s›n›n belirlenmesi çok güçtür. Bu tür ekonomiler için tam kullan›m ve ortalama kapasite kullan›m oran›, ola¤an büyüme trendine ölçüt olarak al›nabilir. Ola¤an büyüme trendi, üretim faktörlerinin miktar ve bileflimi sabit kabul edildi¤inden k›sa dönemli bir yaklafl›md›r. Uzun dönemde üretim faktörleri ve teknoloji koflullar›n›n de¤iflmesi durumunda ola¤an büyüme trendi de de¤iflir. Ekonomik durgunluk koflullar› d›fl›nda ve ola¤an büyüme dönemlerinde, potansiyel büyüme oran› zaman faktörü ile dinamik iliflki içinde do¤rusal ve pozitif e¤ilimli olarak geliflir. Ancak hemen hiçbir ekonomi için her dönemde tam istihdam ve tam kullan›m koflullar› geçerli olamaz. Genellikle fiili büyüme oranlar› büyüme trendinden sapar. Ekonomik geniflleme dönemlerinde ekonomik geliflme yaflanarak, fiili büyüme oran› büyüme trendinin üzerine ç›kar. Ekonomik daralma dönemlerinde ise ekonomik durgunluk yaflanarak, fiili büyüme ola¤an büyüme trendinin alt›nda kal›r. Büyüme aral›¤›; bir ekonomide ola¤an büyüme trendi ile fiilî büyüme oran› aras›nda bulunan aral›k olup, fiilî durumun potansiyel durumdan art› ve eksi yönde uzakl›¤›n› gösterir. Do¤al olarak amaç, olabildi¤ince fiilî büyüme oran›n› ola¤an büyüme trendine yaklaflt›rarak, büyüme aral›¤›n› en düflük düzeye çekmektir. Genellikle %65-75 oranlar›nda kapasite kullan›m oran› ile faaliyette bulunan bir ekonomide, do¤al olarak, ola¤an büyüme trendi ile fiilî büyüme oran› aras›nda büyüme aral›¤› olarak nitelenen bir aral›k bulunur. Ayn› flekilde, iflsizli¤in yükseldi¤i durgunluk dönemlerinde de fiilî büyüme oran› ile ola¤an büyüme trendi aras›nda büyüme aral›¤› bulunur. Tersi durum da söz konusudur. fiöyle ki, ifllerin geliflti¤i, kapasite kullan›m oran›n›n yükseldi¤i ve tam istihdam s›n›r›n›n afl›ld›¤› durumlarda fiilî büyüme oran› ola¤an büyüme trendinin üzerine ç›km›fl olaca¤›ndan, yine bir büyüme aral›¤› ortaya ç›kar, bir farkla ki, ekonomik durgunluk durumlar›nda oluflan negatif büyüme aral›¤›na karfl›n, ekonomik geniflleme dönemlerinde oluflan büyüme aral›¤› pozitif niteliktedir. N N K ‹ T A P T E L E Vve ‹ Z YMaliye O N Politikas› 4. Ünite - Ekonomik Dalgalanmalar Bu konuda ayr›nt›l› bilgiye http://www.colorado.edu/Economics/courses/econ2020/secti‹NTERNET on7/section7-main.html adresinden ulaflabilirsiniz. K ‹ T A P TELEV‹ZYON 73 ‹NTERNET Ekonomik Dalgalanmalar›n Nedenleri Ekonomik dalgalanmalar, biri ekonominin iflleyifl dinamiklerine, di¤eri ise siyasi nedenlere ba¤l› olarak, bafll›ca iki temel nedenden oluflur. Di¤er bir deyiflle, ekonomik istikrars›zl›k içsel faktörlerden oldu¤u kadar, siyasi süreçlere ba¤l› olarak d›flsal faktörlerden de kaynaklan›yor olabilir. Ekonominin iflleyifl dinamikleri, ileriye ait beklentilere ba¤l› olarak etkilenir ve tüketim ya da yat›r›m e¤ilimlerinin de¤iflmesi ile ekonomiyi farkl› yönde istikrars›zl›¤a sürükleyebilir. Örne¤in, ileriye ait olumsuz bir beklenti tüketicilerin harcamalar›n›n frenlenmesine neden olabilir. Tüketicilerin harcamalar›n› k›smas› piyasa fiyatlar›n›n gerilemesine ve ifllerin durgunlaflmas›na yol açar. Beklenen sat›fllar› yapamayan firmalarda stok mevcudu yükselir, buna ba¤l› olarak üretim firmalar›na yönelik yeni siparifllerde duraksama bafl gösterir. Görülmektedir ki, tüketici davran›fl› üretim aflamas›na kadar yans›yarak, üretimin gerilemesine ve oradan da kapasite kullan›m›nda düflüklü¤e, tam istihdam koflullar›ndan uzaklaflmaya ve genel sonuç olarak da fiili büyüme oran›n›n büyüme trendinin alt›nda kalarak negatif anlamda büyüme aral›¤›n›n oluflmas›na neden olmaktad›r. Aç›kt›r ki, böyle bir durum bir kez tetiklendikten sonra kendi kendini beslemeye bafllamakta ve içsel dinamiklerle yükselifle geçmesi kolayl›kla mümkün olmaktad›r. Bu durumda oluflan bir ekonomik durgunluktan otomatik ç›k›fl ancak iki koflulda gerçekleflebilir. Birinci koflulda ekonomik durgunlu¤un neden oldu¤u fiyat düflüflleri bireylerde reel balans etkisi yaratabilir ve tüketici talepleri tedricen k›p›rdanmaya ve bir noktadan sonra da yükselmeye bafllayabilir. Reel balans etkisi, fiyat düflüflleri karfl›s›nda bireyin tasarruf depolar›n›n reel de¤erinin yükselerek bireyin harcama potansiyelini yükseltmesidir. Ancak, böyle bir geliflme uzun bir zaman› gerektiriyor oldu¤undan, o süre içinde yaflanan iflsizlik ve kapasite düflüklü¤ü ekonomiye net maliyet olarak yans›r. Bu nedenle, ekonomik durgunluk koflulunda maliye ve para politikas›n› harekete geçirerek bir an önce büyüme aral›¤›n›n küçültülmesine ya da tamam›yla ortadan kald›r›lmas›na gayret edilir. Durgunluktan ç›k›fla neden olabilen di¤er bir koflul da durgunlu¤un belirli aflamas›nda, ileride ifllerin aç›laca¤› düflüncesiyle baz› cesur üretici ve/veya perakende firmalar›n›n düflük fiyatlardan yararlanarak üretimi art›r›p stoklama yapmaya yeltenmesidir. Böyle bir geliflme de h›zland›ran ve çarpan etkisiyle milli gelirde büyümeye yol açar ve büyüme aral›¤›n› kapatabilir. Büyüme aral›¤› pozitif olarak da oluflabilir. Di¤er bir deyiflle, ileriye yönelik beklentiler olumlu olabilir. Bu durumda ise tüketiciler harcamalar›n› art›r›r, firmalar gerileyen stoklar›n› telafi etmek için üretici firmalara yüksek miktarlarda siparifl verir ve böylece kapasite kullan›m oran› yükselerek tam istihdama ulafl›l›r. Büyüme a盤›, bu kez, ola¤an büyüme trendinin üzerinde pozitif olarak gerçekleflmektedir. ‹leriye ait beklentilerin olumlu geliflti¤i ekonomik yükselifl dönemlerinde tüketicilerden önce perakende firmalar› ve/veya üreticiler de fiyatlar›n daha fazla yükselmesini beklemeden, pahal› dönemde satmak üzere nispi olarak ucuz dönemde stoklama yapmak amac›yla üretimi ve stoklar› art›rmaya gayret edebilirler. Ancak, söz konusu geniflletici faaliyetler sürdükçe fiyatlarda önceleri düflük e¤ilimle, sonralar› giderek yükselerek artan tempoda yükselme görülür. Fiyatlarda yaflanan yükselmeler tüketicilerde reel balans etkisi ile talep h›z›n›n düflürülmesini te- Reel Balans Etkisi: Fiyat düflüflleri karfl›s›nda bireyin tasarruf depolar›n›n reel de¤erinin yükselerek bireyin harcama potansiyelini yükseltmesidir. 74 Maliye Politikas› Siyasi Konjonktür: Seçmen tercihlerini etkilemeye yönelik olarak kamu harcamalar›n›n seçim arifesine yo¤unlaflt›r›lmas› ile pozitif geliflme aral›¤› oluflumuna verilen add›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 1 tikleyerek, sürecin sat›c› ve üretici firmalara do¤ru yans›mas›na yol açabilir. Böylece, ekonomik yükselifl döneminden geriye dönüfl bafllam›flt›r. Ekonomik yükselifl döneminden geriye dönüfl süreci sonucunda ise yükselifl dönemlerinde aç›lm›fl olan yeni ifl yerleri ya da ek üretim tesisleri devre d›fl› kalabilir. Ekonomik istikrars›zl›¤a neden olan d›fl faktör ise sürece yap›lan iradi siyasi müdahalelerdir. Genellikle seçim dönemleri yaklafl›rken iktidar partileri, ellerindeki kamusal imkânlarla ekonomiye müdahale ederek canl›l›k yaratmaya, böylece seçim sonucunu etkilemeye çal›fl›rlar. Bu ba¤lamda çok tipik müdahale, kamu harcamalar›n› artt›rmak ve baz› vergi kalemlerinde indirim yapmak fleklinde gerçekleflir. Her iki önlem de bütçe hacminin büyümesi yan›nda, çok büyük olas›l›kla, bütçe a盤›na neden oldu¤undan ekonomide hafif enflasyonist bask› oluflur ve bu durum ifllerin canlanmas›na yol açar. Ço¤u zaman iktidarlar seçimi izleyen dönemde harcamalarda k›s›nt› yaparak, seçime yaklaflan dönemde harcama art›fl›n› karfl›layabilecek kapasite oluflturmaya çal›fl›rlar. Di¤er bir deyiflle, bütçe tahsislerinin kullan›m› seçim öncesine çekilerek, seçmen tercihleri etkilenmeye çal›fl›l›r. Siyasi konjonktür, seçmen tercihlerini etkilemeye yönelik olarak kamu harcamalar›n›n seçim arifesine yo¤unlaflt›r›lmas› ile pozitif geliflme aral›¤› oluflumuna verilen add›r. Görülmektedir ki, çeflitli nedenlere ba¤l› olarak ekonomik durgunluk dönemlerinde oluflan at›l kapasite ve eksik istihdam da ekonomik geniflleme döneminde kurulan afl›r› kapasite ve kullan›m da ola¤an geliflme trendi ölçütüne göre dengesizlik yaratmakta ve ekonomik israfa yol açmaktad›r. Bu nedenle, fiili büyüme oran›n› ola¤an geliflme trendine uyarlamak ve her iki koflulda da oluflan geliflme aral›¤›n› küçültmek ya da ortadan kald›rmak ekonomik etkinlik aç›s›ndan gereklidir. Bu amaca yönelik olarak kamu otoriteleri de uygun para ve maliye politikas› araçlar›n› devreye sokmaktad›rlar. Geliflme aral›¤›n›n oluflma koflullar› ve sak›ncalar› nedir? SIRA S‹ZDE EKONOM‹K DALGALANMALARIN ÖNLENMES‹NE D Ü fi Ü NMAL‹YE EL‹M YÖNEL‹K POL‹T‹KALARI Yukar›da belirtildi¤i gibi, ekonomik istikrars›zl›¤›n neden oldu¤u büyüme aral›¤› her iki koflulda S O R U da ekonomik etkinsizlik yaratt›¤›ndan ve otomatik olarak denge düzeyine gelmede güçlük bulundu¤undan para ve maliye politikas› araçlar› ile kamusal müdahale gerekli görülmektedir. Ekonomik dalgalanmalar›n önD‹KKAT lenmesine yönelik olarak maliye politikas› ile ilgili iki yaklafl›m söz konusudur: Otomatik istikrar sa¤lay›c›lar ve iradi maliye politikas›. Afla¤›da bu iki yaklafl›m SIRA S‹ZDE aç›klanmaktad›r. N N Ekonomik Dalgalanmalar›n Önlenmesinde Otomatik ‹stikrarAMAÇLARIMIZ Sa¤lay›c›lar Ünite 3’de aç›kland›¤› gibi otomatik istikrar sa¤lay›c›lar yaklafl›m›nda iradi olarak mali araçlara müdahale edilmeden, vergi ve harcama sisteminin esnekli¤inden yaK ‹ T A P rarlan›larak ekonomik istikrar›n sa¤lanaca¤› görüflü hâkimdir. Di¤er bir deyiflle, otomatik istikrar sa¤lay›c›lar kamusal müdahale olmadan kamu harcama ve gelir sisteminin esnekli¤ine ba¤l› olarak bütçe sisteminin ekonomide istikrar› sa¤lama TELEV‹ZYON yönünde etki oluflturan yap›lard›r. Fonksiyonel maliye olarak da an›lan bu sistemde harcama ve vergi yap›s› ekonomik koflullara karfl› hassas oldu¤undan ekonomik geliflme dönemlerinde pozitif büyüme aral›¤›nda fazla oluflturularak ekonomi‹NTERNET 4. Ünite - Ekonomik Dalgalanmalar ve Maliye Politikas› ye fren yapt›r›lmakta, daralma dönemindeki negatif büyüme aral›¤›nda ise aç›k verilerek ekonomiye ivme sa¤lanmaktad›r. Sistem flöyle çal›flmaktad›r: Örne¤in, ekonomik durgunluk dönemlerinde gelirler geriledi¤inden vergi gelirleri azal›r, buna karfl›n bütçeden yap›lan tahdidi ödeneklerin gerilememesi yan›nda, sosyal nitelikli harcamalar da yükseldi¤inden bütçe a盤› oluflur. Oluflan bütçe a盤› milli gelir üzerinde çarpan etkisi ile yükseltici etki yapar. Ekonomik geniflleme dönemlerinde ise gelirler yükseldi¤inden vergi gelirleri yükselir, buna karfl›n sosyal harcamalara fazla ihtiyaç olmad›¤›ndan ve harcamalarda fazla bir art›fl gözlenmedi¤inden bütçe fazlas› oluflur. Oluflan bütçe fazlas› ekonomide fren etkisi yaparak, afl›r› fiyat art›fl› olmadan ekonomik istikrara dönülebilir. Otomatik istikrar sa¤lay›c›lar›n›n çal›flabilmesi için ekonomide kapsaml› flekilde uygulanan vergi sisteminin küçük dilimlere ayr›lm›fl olarak artan oranl› olmas›, harcama sisteminin ise sosyal ihtiyaçlar› kapsayacak flekilde düzenlenmesi gerekmektedir. Ekonomik Dalgalanmalar›n Önlenmesinde ‹radi Maliye Politikas› Otomatik istikrar sa¤lay›c›lar ufak büyüme aral›¤› oluflan hafif istikrars›zl›klarda etkili olabilir iken, daha büyük büyüme aral›¤› oluflturan derin dalgalanmalarda etkili olamaz. Israrl› ve uzun süren istikrars›zl›klarda iradi maliye politikas›n›n devreye sokulmas› kaç›n›lmazd›r. ‹radi maliye politikas› uygulamas›nda, istikrars›zl›¤›n flekline göre kamu harcama ve gelir sistemlerinde de¤ifliklikler yap›larak geliflme aral›¤›n›n kapat›lmas›na çal›fl›l›r. Söz konusu müdahale yap›l›rken oluflan fiyat ve faiz de¤ifliklikleri, uygulanan kur politikas›na ba¤l› olarak döviz kurunu ve ödemeler dengesini de etkileyerek, kur politikas›na göre farkl› sonuçlar oluflturur. Bu nedenle konu afla¤›da sabit döviz kuru ve esnek döviz kuru bafll›klar› alt›nda ele al›nmaktad›r. Sabit Döviz Kuru Sisteminde Ekonomik istikrars›zl›k durumunda uygulanan maliye politikas› milli geliri de¤ifltirirken, fiyat de¤ifliklikleri oluflturarak d›fl ticareti de etkiledi¤inden net sonuç, döviz kuru politikalar›na göre farkl› oluflmaktad›r. Ünite 3’te belirtildi¤i gibi, sabit döviz kuru politikas›nda kur piyasa koflullar›na b›rak›lmay›p, Merkez Bankas› kararlar› ile saptan›r, ancak belirli aral›klarda de¤ifltirilir. ‹radi maliye politikas› önlemleri kaç›n›lmaz olarak ülke içinde fiyatlar› de¤ifltirirken, dövizin resmî ve piyasa fiyat› aras›ndaki fark, d›fl ticaret hacmini etkilemektedir. Örne¤in, resesyon durumunda uygulanan geniflletici maliye politikas› milli geliri yükseltirken ayn› zamanda fiyat art›fl›na da neden olur. Sabit kur uygulamas›nda ithal mallar›n fiyatlar› sabit kalm›fl olaca¤›ndan yurt içinde tüketiciler taraf›ndan ucuzlam›fl olarak alg›lan›r. Böylece ithalat e¤ilimine ba¤l› olarak ithalat artarken ihracat geriler. D›fl ticaret kalemlerindeki bu de¤iflim d›fl ticaret a盤› olufltururken, ayn› zamanda da iç ekonomide geniflletici maliye politikas›n›n etkisini zay›flat›r. Buna karfl›n, geniflletici maliye politikas› uygulanan ülke ithalat›n›n büyümesi, ithalat›n yap›ld›¤› ülkelerde ekonomik büyüme etkisi oluflturur. Tersi durumda da simetrik durum yaflan›r. fiöyle ki, enflasyonist bask›lar›n yükseldi¤i durumda daralt›c› maliye politikas› içeride bask› olufltururken, fiyatlar geriler ve yabanc› al›c›lar için iç ürünler ucuzlam›fl oldu¤undan, yabanc›lar›n ithalat e¤ilimine ba¤l› olarak, maliye politikas›n›n uyguland›¤› ülke ihracat› artar. Böylece, içeride uygulanan daralt›c› maliye politikas›n›n etkisi, ihracat nedeniyle zay›flarken, ithalat yapan ülkelerin gelirlerinde azalma meydana gelir. Görülmektedir ki, sabit kur sisteminde uygulanan geniflletici ve daralt›c› ma- 75 76 Maliye Politikas› liye politikalar›n›n bir k›s›m etkileri di¤er ülkelere yay›l›rken, içteki etki d›fla yay›lan etki kadar zay›flamaktad›r. Söz konusu etkiler, sermaye hareketlerinin olmad›¤› durumda ortaya ç›kmaz. Sermaye hareketlerinin serbest oldu¤u durumda ise s›n›rl› olarak k›sa süreli olup, sabit kurun korunmas› ifllevi ile yükümlü Merkez Bankas› ifllemleri sonucunda orta ve uzun dönemde kaybolmaktad›r. Bu süreç sermaye hareketlerinin s›n›rl› ya da serbest olmas›na ba¤l› olarak farkl› mekanizmalarla ve farkl› zaman boyutlar›nda ortaya ç›kar. Kur denetiminin do¤rudan Merkez Bankas› transferlerine ba¤l› oldu¤u durumda döviz ifllemlerinde piyasa fiyatlar›n› resmî kura eflitleyebilmek için döviz ifllemlerinde resmî kur fiyat›n›n üzerine, duruma göre, vergi veya sübvansiyon uygulan›r. Örne¤in, geniflletici maliye politikas› uygulamas›nda ithalat›n art›p döviz fiyat›n›n yükseldi¤i durumda resmî kur üzerine vergi uygulamas› yap›larak fiilî döviz fiyat› piyasa fiyat›na yaklaflt›r›lmaya çal›fl›l›r. Daralt›c› maliye politikas› döneminde ise ihracat art›p içeride yaflanan döviz bollu¤unun kuru bozma etkisi, dövizin ulusal paraya dönüfltürülmesinde resmî kur uygulanarak telafi edilir. Bu durum, dövizin piyasa fiyat› üzerine z›mnî olarak sübvansiyon uygulanmas› anlam›na gelmektedir. Sermaye hareketlerinin serbest oldu¤u durumda ise resmî kur yan›nda piyasa fiyat› da oluflaca¤›ndan, sabit kuru korumaya yönelik Merkez Bankas›’n›n ifllevi daha karmafl›k ve zamana yay›l› olarak ortaya ç›kar. Geniflletici maliye politikas› uygulamas›nda artan ithalat ve buna ba¤l› olarak döviz fiyat› yükselme e¤ilimine girerken Merkez Bankas›’n›n piyasaya döviz sürmesi ve ulusal paray› piyasadan çekmesi sonucunda, kur eski düzeyine dönerken para taban› daralm›fl ve maliye politikas›n›n etkisi zay›flam›fl olmaktad›r. Daralt›c› maliye politikas› uygulamas›nda ise gerçekleflen ihracat›n oluflturdu¤u düflük döviz fiyat›n›n eski düzeyine çekilebilmesi için bu kez Merkez Bankas› döviz al›m› yaparak piyasaya ulusal para sürer. Piyasaya sürülen para bu kez de daralt›c› politikan›n etkisini zay›flat›r. Her iki durumda da Merkez Bankas› aç›k piyasa ifllemlerine giriflerek ikinci bir ifllemle maliye politikalar›n›n ilk aflamadaki hedefini yeniden belirleyebilir. Ancak böyle bir yaklafl›m sürecin yeniden bafllat›lmas›na neden olabilece¤inden, genellikle olan durumla yetinilmektedir. Merkez Bankas›’n›n ithalat ve ihracat art›fllar›n›n etkilerini ortadan kald›rmaya yönelik bu ifllemleri para politikas› alan›na girmektedir. Ekonomik amaç ve hedeflere göre, Merkez Bankas› aç›k piyasa ifllemleri yoluyla döviz ak›fl›na ba¤l› olarak ulusal para taban›n› de¤ifltirerek politikan›n etkisini en yüksek düzeyde tutma yoluna gidebilir. Yukar›daki aç›klamalar kamu harcamalar›n›n genel etkileri ba¤lam›nda yürütülmektedir. Kamu harcamalar›n›n a¤›rl›kl› olarak yoksul ve düflük gelirli kesimlere yap›l›yor olmas›, vergilerin de ayn› paralelde, a¤›rl›kl› olarak, düflük gelirliler üzerindeki yüklerin hafifletilmesi fleklinde yap›lmas› durumunda toplumun marjinal ithalat e¤ilimi çok düflük, hatta s›f›ra yak›n olarak gerçeklefliyor olabilir. Bu durumda, maliye politikas›n›n ekonomiyi geniflletme etkisinin tam sonucu al›nabilir ve döviz kurunda ve d›fl ödemeler dengesinde ciddi bir sorun yaflanm›yor olabilir. Yukar›daki aç›klamalar›n ikinci önemli kabulü de Merkez Bankas›n›n kuru sabit tutabilecek düzeyde döviz stokuna sahip oldu¤udur. Sermaye hareketlerinin serbest ya da k›s›tl› oldu¤u her iki durumda da kurun sabit tutulabilmesi aç›s›ndan Merkez Bankas› birinci derecede rol sahibidir. fiu farkla ki sermaye hareketlerinin k›s›tl› oldu¤u durumda sürece an›nda el koyabilen Merkez Bankas›, sermaye hareketlerinin serbest oldu¤u durumda süreci gecikmeli olarak etkileyebilir. Kurun afl›r› yükseldi¤i ve sabit kuru koruyabilmek için Merkez Bankas› kasalar›nda yeterli 77 4. Ünite - Ekonomik Dalgalanmalar ve Maliye Politikas› döviz stokunun bulunmad›¤› durumlarda kaç›n›lmaz olarak ulusal para de¤ersizlefltirilir, döviz fiyat› yükseltilir, böylece devalüasyon yap›larak Merkez Bankas› kasalar›n›n erimesinin önüne geçilir. Esnek Döviz Kuru Sisteminde Ünite 2’de belirtildi¤i gibi esnek döviz kuru sisteminde döviz fiyat› piyasada beliren arz ve talebe göre flekillenir. ‹thalat›n yükseldi¤i dönemde kur yükselir, ihracat›n yükseldi¤i dönemde ise kur geriler. Her iki durumda da kur piyasada belirlenir. Ancak afl›r› kur oynamalar›n›n ekonomide oluflturabilece¤i olumsuz etkileri en aza indirebilmek için Merkez Bankas› döviz kurunu belirli bir band›n içinde tutabilir. Esnek kur sisteminde uygulamaya konulan geniflletici maliye politikas› gelir art›r›c› etkisiyle ithalat› tetikleyerek döviz fiyat›n› yükseltebilir. Yükselen döviz fiyat› karfl›s›nda Merkez Bankas› tepkisiz kal›r fakat ticaret a盤› oluflabilir. Geniflletici politika sonucunda yükselen ticaret a盤›, iç ekonomide gelirlerin yükselmesinin bir bölümünün d›fl ekonomilere yay›lmas› sonucu yükselen döviz fiyat› ile frenlenmektedir. Daralt›c› maliye politikas›nda ise ters yönde etki görülür. Daralt›c› maliye politikas› iç ekonomide fiyatlar›n gerilemesine neden olurken ihracat yükselir ve ticaret fazlas› oluflur. Ancak bu durumda da serbest sermaye hareketleri döviz fiyat›n›n düflmesi ve ulusal para de¤erinin yükselmesi yönünde etki oluflturarak d›fl ticareti eski düzeyine do¤ru frenleyebilir. Sabit döviz kuru sisteminde, Merkez Bankas›n›n döviz rezervlerinin erimesi pahas›na da olsa, politika etkisinin d›fl ekonomilere yans›ma fliddeti, esnek kur sistemindekine göre daha yüksek olur. Esnek kur sisteminde ise maliye politikas› sonuçlar›n›n kur oynamalar› ile tamponlanmas›, süreç üzerinde frenleme etkisi oluflturdu¤undan, politikan›n etkinlik derecesi daha hafif olmaktad›r. ‹radi maliye politikas›n›n bafllat›lmas› ve iflletilmesi zaman alan bir süreci gerekmektedir. Oysa istikrara yönelik müdahalelerin baz› durumlarda an›nda yap›lmas› arzulan›r. Bu sorun formül esnekli¤i ad› verilen bir uygulama ile çözülmeye çal›fl›lm›flt›r. Ünite 3’te belirtildi¤i gibi, formül esnekli¤i, gerekli koflullarda yürütme organ›n›n vergilerde belirli s›n›rlar içinde oran de¤iflikli¤i yapma yetkisine sahip olarak, sistemin esneklik derecesini yükseltici politikan›n ad›d›r. Ancak bu uygulama, demokratik yönetimlerde vergi tür ve derecesini belirleme yetkisi parlamentolara ait oldu¤undan yayg›n de¤ildir. ‹stikrar sa¤lay›c› politikalar›n etkisi farkl› kur sisteminde hangi unsurlara SIRA S‹ZDEba¤l› olarak nas›l ortaya ç›kar? 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M EKONOM‹K DALGALANMALARI ÖNLEY‹C‹ MAL‹YE POL‹T‹KASININ SINIRLARI S O R U Maliye politikas› kamu bütçesi kanal› ile ekonomiye müdahale yöntemini ifade etmektedir. Kamu harcamalar› ya da kamu gelir sistemi ile ekonomiye müdahale, kaç›n›lmaz olarak, fiyatlar üzerinde etkili olarak, politikan›n amac›na ulaflmada zaD‹KKAT y›fl›k oluflturur. Örne¤in, geniflletici maliye politikas› fiyatlar›n yükselmesi nedeniyle hem iç ekonomide büyümenin h›z›n› keser hem de d›fl ticaret ve ithalat yoS‹ZDE politikalar lu ile politikan›n etkisini d›fl dünyaya tafl›r. Bu sürecin simetri¤iSIRA daralt›c› esnas›nda yaflan›r. Uygulanan politikalar›n sonucunda tam etkinli¤in sa¤lanamamas›n› bir olumsuzluk olarak görmek yerine, uygulanan politikan›n reel alandaki AMAÇLARIMIZ zorlanmas›n›n parasal alanda yans›mas› olarak alg›lamak ve yorumlamak daha N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 78 Maliye Politikas› do¤ru olur. Örne¤in, geniflletici maliye politikas› uygulamas› çerçevesinde yo¤un kamu yat›r›m harcamalar› yap›lmaktad›r. Her yat›r›m harcamas›nda oldu¤u gibi kamu yat›r›m harcamas›nda da ilk etki parasal geniflleme olup yat›r›m›n kapasite art›fl› zamanla ortaya ç›kmaktad›r. Bu durumda paran›n miktar teorisi çerçevesinde ilk olarak ekonomide nominal gelirler yükselir. Nominal gelirlerin yükselmesi politikan›n birincil ve ara amac›d›r. Umulur ki yükselen nominal gelirler mal ve hizmetlere olan talebi yükseltecek ve ekonomi yüksek bir üretim ve tüketim aflamas›na ulaflacakt›r. ‹flte sistemin hassas gösterge noktas› buras›d›r. Yükselen gelirlerle piyasaya yans›t›lan talep varolan ve/veya an›nda geniflletilebilen üretim kapasitesi ile karfl›lanabiliyorsa fiyatlar yükselmez ve d›fl ticaret dengesi sars›lmaz. Bunun tersi durumda, yükselen nominal gelirlerin piyasaya sat›nalma gücü olarak ç›kmas› karfl›s›nda talep varolan ve/veya an›nda geniflletilebilecek üretim kapasitesi ile karfl›lanam›yorsa fiyatlar yükselir ve ithalat artarak döviz kurunu yukar› çeker. Kurun de¤iflmesi uygulanan maliye politikas›n›n nominal sonuçlar›n›n reel ekonominin karfl›lama imkânlar›n› aflt›¤›n› gösterir. Bu nedenledir ki ithalat büyümekte ve ticaret a盤› oluflmaktad›r. Böyle bir geliflme sürecinde kurun ayarlanarak devalüasyon yap›lmas› ve içeride fiyatlar›n yükselmesi ise nominal büyümenin reel alana yans›t›lamad›¤› anlam›na gelir. Enflasyonist bask›y› telafiye yönelik maliye politikas›nda bütçe fazlas› verilerek daralt›c› politika izlenmesi de ya afl›r› kapasitenin d›fl dünyaya aktar›lmas› ya da zaman içinde iç ekonomide bask›lanarak geriletilmesi anlam›na gelir. Görülüyor ki her koflulda maliye politikas›n›n etkinli¤inin sa¤lanmas› kesinlikle yan›nda para politikas› araçlar›n›n devreye sokulmas›n› gerektirmektedir. Merkez Bankas›’n›n döviz rezervi tutmas›, gerekli koflullarda piyasaya döviz vererek ya da fazla dövizi piyasadan çekerek kuru ayarlamas› maliye politikas›n›n baflar›s› için kaç›n›lmaz zorunluluktur. Aksi hâlde, maliye politikas›n›n etkinli¤i zay›flayaca¤› gibi, ayn› zamanda ticaret dengesi sars›labilir, döviz stoklar› erir ve iç dengeyi sa¤lama endiflesi yaflan›rken d›fl dengesizlikle bafl bafla kal›n›r. Özellikle sermaye hareketlerinin serbest oldu¤u koflullarda maliye politikas› uygulamas› sonucunda faiz oran›nda görülen oynamalar da politikan›n etkinli¤i üzerinde olumsuz etki yaratabilir. Örne¤in, ekonomik durgunlukla mücadelede uygulanan maliye politikas› nominal geliri art›r›rken ayn› anda nominal faizleri de yükseltir. Serbest sermaye hareketleri varsay›m› alt›nda, faiz oran›n›n yükselmesi ekonomiye döviz giriflini h›zland›rarak, kuru bask› alt›na al›rsa ithalat›n yükselme e¤ilimi çok daha h›zlanarak, politikan›n sonuçlar› üzerinde di¤er koflullardakinden daha fazla olumsuz etkiye yol açabilir. Böyle durumlarda Merkez Bankas›’n›n hem kur fiyat› hem de faiz oran› yolu ile kuru dengeleme yan›nda, içte de fiyatlar› denetim alt›nda tutma gibi bir ifllevi ortaya ç›kar ki tüm bu fonksiyonlar› yerine getirmesi fiilen mümkün olmad›¤› gibi, teorik olarak da söz konusu de¤ildir. Ekonomik dalgalanmalarda uygulanacak maliye politikas›n›n baflar›s›, ekonomik sorunlara nitelik, zamanlama ve fliddet aç›lar›ndan isabetli tan› koymay› gerektirmektedir. ‹lk olarak yaflanan istikrars›zl›k sorunu ya da ekonomik dalgalanmalar›n niteli¤i ve nedeni iyi tan›mlanmal›d›r. Yaflanan bir durgunlu¤un üretim sürecinde bir darbo¤azdan m› yoksa talep yetersizli¤inden mi ya da giderek derinleflen bir kapitalist krizden mi kaynaklan›yor oldu¤u net bir flekilde tan›mlanmal›d›r. Yaflanan durgunluk üretim faktörlerinde bir darbo¤azdan kaynaklan›yorsa uygulanan geniflletici maliye politikas› sorunu çözmez fakat gelir da¤›l›m›n› bozarak büyük adaletsizliklere neden olur. 79 4. Ünite - Ekonomik Dalgalanmalar ve Maliye Politikas› ‹kinci olarak yaflanan istikrars›zl›¤a müdahalede zamanlama çok önemlidir. Müdahalede zamanlama hatas› baflar› bir yana, istikrars›zl›¤› fliddetlendirebilir. Örne¤in, ekonomik durgunluk aflamas›nda uygulanacak geniflletici maliye politikas›n›n geç kal›narak ekonominin kendi denge mekanizmalar›yla yükselifle geçti¤i bir zamanda uygulan›yor olmas›, sistemi enflasyonist bask› alan›na tafl›yabilir. Tersi durum da söz konusudur. Örne¤in, enflasyonist e¤ilimlerin giderilmesine yönelik bask›lay›c› maliye politikas› uygulamas›n›n geç kalmas› durumunda, kendi frenleme mekanizmalar› ile zaten inifle geçmifl olan bir ekonomi durgunlu¤a sürükleniyor olabilir. Bu nedenle, politikan›n uygulama aflamas›n›n isabetli seçilmesi önemli bir kofluldur. Maliye politikas›n›n baflar›l› olmas›nda di¤er bir unsur da uygulanacak tedavi dozunun iyi ayarlanmas›d›r. Örne¤in, hafif bir enflasyonist bask› durumunda a¤›r bir geriletici maliye politikas› ya da hafif bir durgunluk döneminde a¤›r bir geniflletici maliye politikas› kesinlikle baflar›l› sonuç oluflturamaz. Do¤al olarak bu durumun tersi de geçerlidir. fiöyle ki a¤›r bir enflasyonist bask›da hafif, a¤›r bir durgunlukta hafif maliye politikas› uygulamalar› kesinlikle sonuç vermez. Ekonomik dalgalanmalar› giderici maliye politikas›n›n baflar› flans› SIRA hangi S‹ZDE faktörlere ba¤l›d›r? 3 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 80 Maliye Politikas› Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 K›sa dönemli istikrars›zl›k olarak tan›mlanan ekonomik dalgalanmalar›n özelliklerini ve nedenlerini aç›klamak K›sa dönemli istikrars›zl›k olarak tan›mlanan ekonomik dalgalanmalar dalga boyu ve dalga derinli¤i ekonomik krizlerdeki gibi uzun ve derin olmayan, ola¤an büyüme trendinden ekonomik geniflleme ya da daralma olarak saparak art› veya eksi büyüme aral›¤› oluflturan dalgalanmalard›r. Bu tür ekonomik dalgalanmalar konjonktür dalgalar› ya da ifl çevrimleri olarak da tan›mlanabilir. Bu tür dalgalanmalar ileriye yönelik beklentiler ya da di¤er ekonomi içi k›sa süreli dengesizliklerden oldu¤u kadar, politik davran›fllar ya da seçim ekonomilerinin tetiklemesi gibi ekonomi d›fl› nedenlerden de oluflabilir. Ancak her iki tip tetikleme faktörü de geçicidir ve zay›f etkilidir. Ekonomik istikrars›zl›¤› önlemede maliye politikas›n›n elinde ne tür araçlar oldu¤unu aç›klamak Ekonomik istikrars›zl›¤› önlemede para ve/veya maliye politikas› devreye sokulur. Maliye politikas› araçlar› olarak kamu harcamalar› ve kamu gelir sistemi kullan›l›r. Ekonomik canlanmaya yönelik maliye politikas› arac› olarak kamu harcamalar› art›r›l›r ve/veya vergi indirimleri yoluyla özel harcamalar›n yükseltilmesine çal›fl›l›r. Böylece oluflturulan bütçe a盤› ekonomiyi tetikleme ifllevi görür. Tersi durumda da kamu harcamalar› k›s›larak olabildi¤ince bütçe fazlas› oluflturularak ekonomiye fren yapt›rma gücü sa¤lan›r. N A M A Ç 3 Ekonomik dalgalanmalar› önleyici maliye politikalar›nda ne tür k›s›tlar›n söz konusu oldu¤unu de¤erlendirmek Ekonomik dalgalanmalar› önleyici maliye politikas› para politikas› ile birlikte kullan›ld›¤›nda en yüksek verimi sa¤lar. Bunun nedeni, maliye politikas› uygulamalar›n›n fiyatlar ve/veya faiz oran›n› tetikleyerek politika amaçlar› d›fl›nda d›fl ticaret alan›nda hareketlenmelere yol açmas›d›r. Söz konusu afl›r› amaç d›fl› hareketlenmeler Merkez Bankas› ve para politikas› önlemleri ile giderilebilir. Maliye politikas› önlemlerinin yüksek verim sa¤lamas› için ekonomik dalgalanmalar›n›n nitelik ve nedeninin isabetle tan›nmas›, politika araçlar›n›n uygulama zamanlamas›n›n ve dozunun uygun seçilmesi gerekmektedir. 4. Ünite - Ekonomik Dalgalanmalar ve Maliye Politikas› 81 Kendimizi S›nayal›m 1. Konjonktür dalgalar› ile ekonomik krizler aras›nda ne fark vard›r? a. Krizlerin dalga boyu uzun, dalga derinli¤i s›¤d›r. b. Krizlerin dalga boyu uzun, dalga derinli¤i büyüktür. c. Krizlerin dalga boyu uzun, dalga frekans› seyrektir. d. Krizlerin dalga boyu uzun, dalga frekans› yoktur. e. Krizlerin dalga boyu uzun, dalga derinli¤i belirsizdir. 2. ‹fl çevrimleri ile konjonktür dalgalar› aras›nda ne fark vard›r? a. ‹fl çevrimleri krizlere denk düfler. b. Konjonktür krizlere denk düfler. c. Konjonktür parasald›r, ifl çevrimleri reeldir. d. Konjonktür reeldir, ifl çevrimleri parasald›r. e. Ayn›d›r. 3. ‹stikrars›zl›¤›n en önemli içsel nedeni nedir? a. Politik istikrars›zl›k b. Girdi darbo¤azlar› c. Devletin büyüklü¤ü d. Devletin küçüklü¤ü e. Beklentiler 6. Hangi sistemde Merkez Bankas› parite üzerinde çok hassas davran›r? a. Esnek kur sistemi b. Sabit kur sistemi c. Dalgal› kur sistemi d. Esnek ve sabit kur sistemlerinin ikisinde de e. Kontrollü dalgalanma sisteminde 7. Esnek kur sisteminde geniflletici maliye politikas›n›n kur üzerindeki etkisi hangi yönde olur? a. Döviz de¤erlenir. b. Ulusal para de¤erlenir. c. Hiçbir etki olmaz. d. Döviz ve ulusal para de¤erlenir. e. Döviz de¤er kaybeder, ulusal para de¤erlenir. 8. Esnek kur sisteminde dövizin afl›r› de¤erlenmesini önlemeye yönelik olarak Merkez Bankas› ne türlü önlem alabilir? a. Piyasadan döviz al›m› yapar. b. Döviz sat›m› yapar. c. Ulusal para taban›n› geniflletir. d. Faiz oran›n› düflürür. e. Döviz giriflini s›n›rlar. 4. Afla¤›dakilerden hangisi politik konjonktürü yans›t›r? a. Seçim öncesi harcama art›fl› b. Seçim sonras› harcama art›fll› c. Seçim öncesi vergi art›fl› d. Seçim öncesi bütçe disiplini e. Seçim öncesi bütçe fazlas› 9. Maliye politikas›nda zamanlama ne demektir? a. Uygulamay› konjonktürün uygun zaman›nda yapmak b. Uygulamay› bask›n fleklinde yapmak c. Uygulamadan önce halk› bilgilendirmek d. Uygulamay› uzun süre devam ettirmek e. Uygulamay› uygun dozda yapmak 5. Sabit kur sisteminde geniflletici maliye politikas› hangi sonucu do¤urur? a. Denk bütçe uygulamas› b. Fazla veren bütçe uygulamas› c. ‹thalat art›fl› d. ‹hracat art›fl› e. D›fl ticaret fazlas› 10. Maliye politikas›n›n etkinli¤ini art›rmak için afla¤›dakilerden hangisi en uygun politikad›r? a. Gümrük politikas› b. Para politikas› c. Denk bütçe politikas› d. Bütçe disiplini politikas› e. D›fl ticaret politikas› 82 “ Maliye Politikas› Yaflam›n ‹çinden TÜRK‹YE EN CANLI EKONOM‹LERDEN, ANCAK SICAK PARAYA BA⁄IMLI ‹ngiltere merkezli The Economist dergisi Türkiye’in dünyan›n en h›zl› büyüyen ekonomilerinden biri oldu¤unu belirtti¤i haberinde, “2010 y›l›nda 9, 2011 y›l›nda ise yüzde 8.5 büyüdü. Büyük ekonomiler aras›nda Çin’den sonra dünyada ikinci h›zl› büyüyen ülke. Türkiye’nin h›zl› ekonomik büyümesinin yan etkiler ise, yüksek enflasyon ve cari aç›k oldu. Mart 2012 itibar›yla enflasyon yüzde 10.4 olurken, 2011 y›l›nda cari ifllemler a盤› milli gelirin yüzde 10’u seviyesine ulaflt›. Bu oran ise ABD’nin arkas›ndan dünyada ikinci. fiu an görünen tek önemli tehlike Türkiye’nin cari aç›k nedeniyle yabanc› fon girifllerine olan ba¤›ml›l›¤› ve olas› ani ç›k›flla ekonominin bundan büyük darbe yiyebilecek oluflu. fiu ana kadar pek az ülke böyle sorunla bafletmeyi baflarabildi” denildi. Yabanc› sermaye girifli Daha endifle verici olan›n, cari a盤›n büyük oranda s›cak para hareketleriyle finanse ediliyor olmas›na dikkat çeken The Economist, flu ifadelere yer verdi: “Mevduat, hisse senedi ve bono al›mlar› için gelen bu fonlar, çok çabuk d›flar› ç›kabilecek durumda. Do¤rudan sermaye giriflleri (FDI) cari a盤›n finansman›nda küçük bir paya sahip ki bu fonlar da ço¤unlukla yeni flirket ve fabrika al›mlar›yla ilgili girifllerden olufluyor. Oysa Avrupa finansal krizinden önce do¤rudan yabanc› sermaye girifllerinin büyük k›sm› banka sat›n almalar›ndan kaynaklan›yordu.” 2050’de 95 milyon nüfus Bankalar›n sermaye yap›lar›n›n geçen y›lki kuvvetli kredi büyümesine ra¤men genel olarak sa¤lam oldu¤u belirtilen haberde, Türkiye’ye iliflkin flu bilgiler verildi: “Kamu borcunun milli gelire oran› 2002 y›l›ndaki yüzde 74’den yüzde 40’a kadar geriledi. Enflasyon her ne kadar tehdit gibi gözükse de 2002 y›l›nda yüzde 70’ler seviyesinden buralara geldi¤ini unutmamak gerekiyor. 2001 krizi sonras›ndaki ekonomik reformlar ekonomiyi daha kuvvetli hale getirdi. Türkiye’nin yerel pazar›n›n büyüklü¤ü ve halk›n yaflam standard› yükselmeye devam ediyor. Birleflmifl Milletlerin (BM) projeksiyonlar›na göre 2050 y›l›nda Türkiye’nin genç nüfusu 95 milyona ulaflm›fl olacak.” Yüksek riskli ülke Bütün bu güçlü yanlar›na ra¤men, Türkiye’nin yabanc› kaynaklara ba¤›ml›l›¤›n›n en k›r›lgan taraf› oldu¤unu vurgulayan The Economist haberinde, “Bu ba¤lamda Türkiye riskli, yani “yüksek beta”l› bir ülke say›l›yor. Ülke, riski ve yüksek getiriyi seven yat›r›mc›lar için bir cazibe merkezi olmaya devam ediyor. Ancak bu fonlar, bir yandan da TL’nin de¤erlenmesine, ithalat›n ucuzlamas›na ve cari a盤›n artmas›na neden oluyor. Yat›r›mc›lar›n as›l korkusu, bu fonlar›n ayn› h›zla ülkeden ç›kmalar› durumunda TL’nin h›zla de¤er kaybetmesi ve ekonominin so¤umas›” fleklinde de¤erlendirmede bulundu. Kaynak: HÜRR‹YET GAZETES‹, 12 Nisan 2012 ” 83 4. Ünite - Ekonomik Dalgalanmalar ve Maliye Politikas› Okuma Parças› ‘ORTA YOL’ HEDEFLER BEL‹RLENM‹fi Erdal SA⁄LAM ‹yimser bulunan büyüme hedefiyle Orta Vadeli Program’da hem küresel ekonomi hem de Türkiye için ‘orta yol’ bulunmufl. Baflbakan Yard›mc›s› Ali Babacan ve Maliye Bakan› Mehmet fiimflek’in dün aç›klad›¤› Orta Vadeli Program (OVP) hedeflerinin hem küresel hem de Türkiye baz›nda ‘orta yol’ bulunmufl bir senaryoya göre haz›rland›¤› görülüyor. Küresel ekonomide 2012’den bafllayarak 3 y›lda ›l›ml› bir büyümenin tahmin edildi¤i, içerideki dengelerin de, mali disiplinin de korunaca¤› varsay›m›yla, buna göre kuruldu¤u anlafl›l›yor. Piyasa uzmanlar› her ne kadar ‘biraz iyimser’ bulsalar da, yeni OVP hedeflerini yad›rgamad›lar. Piyasa beklentileriyle uyumlu bir hedef setinin aç›kland›¤›n› söyleyebiliriz. OVP’de yer alan enflasyon ve büyüme hedeflerinin iyimser bulundu¤unu belirtmeliyiz. Buna karfl›l›k ise d›fl ticaret rakamlar› iyimser ama cari aç›k rakamlar› muhafazakâr olarak de¤erlendirildi. Hükümet OVP hedeflerini aç›klarken bu y›l büyümenin yüzde 7,5, 2012’de yüzde 4’e inece¤ini belirtti. Halbuki piyasa bu y›lki rakam›n yüzde 7 civar›nda gerçekleflece¤i, gelecek y›l büyümesinin ise yüzde 3- 3.5 civar›nda olaca¤› yönündeki tahminler a¤›rl›kta. Bu arada ekonomi bürokratlar›n›n da piyasa ile uyumlu bir büyüme beklentisi içinde olduklar›n› kaydetmeliyim. Enflasyon için hükümetin yapt›¤› tahminler de yine iyimser bulundu. Y›l sonunda yüzde 7,8 olacak enflasyonun 2012’de yüzde 4,2’ye inece¤i varsay›l›yor. Piyasalarda ise bu y›lki enflasyona de¤il ama 2012 için belirlenen yüzde 5,2’lik enflasyon rakam›na ‘iyimser’ olarak bak›l›yor. Bence; son zamlardan sonra y›l sonu enflasyonu da daha yüksek gerçekleflebilir. Gelecek y›l için ise piyasalar›n enflasyon beklentisi yüzde 6,5 civar›nda. Cari aç›kta ise önümüzdeki y›llara iliflkin düflüfl saptanm›fl ama ›l›ml› bir düflüfl. Önümüzdeki 3 y›lda ithalat art›fl›n›n ihracat art›fl›n›n alt›nda kalaca¤›n› varsayan hükümet, tahmininde ne kadar baflar›l› olacak flüpheli. Bu nedenle d›fl a盤›n milli gelire k›yasla öngörülen kadar düflmesi de tart›fl›l›r. Buna karfl›l›k hükümetin önümüzdeki y›l turizm gelirindeki art›fl› düflük tuttu¤u görülüyor. Hükümet y›l sonunda milli gelirin yüzde 9,4’üne ulaflacak cari a盤›n 2012 sonu yüzde 8’e düflece¤ini tahmin ediyor. Y›llar itibariyle azalsa da cari aç›ktaki bu oran›n kriz öncesindeki yüzde 6 seviyesine inemeyece¤i görülüyor. Babacan, buna gerekçe olarak ‘enerji maliyetlerini’ gösteriyor. Özetle; hükümet orta yol senaryoya göre bir hedef seti haz›rlam›fl. Olumlu ya da olumsuz, küresel geliflmelerde orta yol senaryoda yaflanacak sapmalar, bu hedeflerin de de¤iflmesine yol açabilir. ‹flte Dört Y›l›n Hedefleri Büyüme ve ‹stihdam 2011 GSYH (Milyar T) 2012 2013 2014 1.281 1.426 1.572 766 822 888 952 10.363 10.973 11.716 12.412 GSYH Büyümesi (%) 7.5 4.0 5.0 5.0 Toplam Tüketim (%) 6.2 3.0 3.5 3.4 Toplam Yat›r›m (%) 19.3 6.2 8.8 8.5 9.4 3.9 4.8 4.7 49.9 49.7 49.7 49.7 23.93 24.26 24.75 25.26 ‹stihdam Oran› (%) 44.7 44.5 44.6 44.8 ‹flsizlik Oran› (%) 10.5 10.4 10.2 9.9 GSYH ($ Mlyr) Kifli Bafl› Gelir ($) Toplam Talep (%) ‹flgücüne Kat›l›m (%) ‹stihdam (Milyon Kifli) 1.733 D›fl Ticaret 2011 2012 2013 2014 ‹hracat (Milyar $) 134.8 148.5 165.7 185.1 ‹thalat (Milyar $) 236.9 248.7 272.5 295.9 D›fl Aç›k (Milyar $) 102.1 100.2 106.8 110.8 Turizm Gelirleri (Milyar $) 24.0 26.0 29.0 31.0 Cari Aç›k (Milyar $) 71.1 65.4 67.0 67.1 Cari ‹fllemler Dengesi/GSYH (%) 9.4 8.0 7.5 7.0 104.7 97.0 101.5 102.2 49.6 49.5 53.6 56.8 Ham Petrol Fiyat› (Dolar/Varil) Enerji ‹thalat› (Milyar $) Enflasyon 2011 2012 2013 2014 GSYH Deflatörü 8.0 7.0 5.0 5.0 TÜFE (%) 7.8 5.2 5.0 5.0 Kifli bafl› gelir 10 bin 363 dolar Programda yer alan öngörülere göre bu y›l›n sonunda milli gelir 1 trilyon 281 milyar lira olacak. Kifli bafl›na gelir bu y›l 10 bin 364 dolar olarak hesap edildi. 2012’de ise milli gelir 1 trilyon 426 milyar lira, kifli bafl›na düflen gelir de 10 bin 973 dolar olarak tahmin edildi. Yine orta vadeli programla birlikte mali plan da belli oldu. Buna göre bu y›l bütçe a盤› 22 milyar 230 milyon lira olacak. Hedef 33.5 milyar lirayd›. 2012’de toplam harcama 350.9 milyar, toplam gelirler 329.8 milyar lira olacak. Faiz d›fl› harcamalar 300.6 milyar lira olarak tahmin edilirken faiz harcamalar› da 50.2 milyar lira olarak tahmin edildi. Gelecek y›l vergi gelirlerinin bu y›la göre yüzde 10 civar›nda artarak 277 milyar 929 milyon lolaca¤› tahmin edildi. Bütçe a盤› ise 21 milyar 54 milyon lira olarak hesapland›. Kaynak: RAD‹KAL GAZETES‹, 14 Ekim 2011 84 Maliye Politikas› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. b S›ra Sizde 1 Ola¤an büyüme trendi ile fiili geliflme trendinin uyumlu olmamas› hâlinde geliflme trendi oluflmaktad›r. Ola¤an büyüme trendini aflan fiili büyüme durumunda enflasyonist bask›, aksi durumda ise durgunluk hâli mevcuttur. Bu tür sapmalar ileriye ait beklentiler gibi ekonomi içi faktörlerden kaynaklan›yor olabilece¤i gibi, siyasi faktörler gibi d›flsal faktörlerden de ileri gelebilir. Geliflme aral›¤›, oluflum flekline ve süresine ba¤l› olarak, ekonomide kaynak israf›na ve afl›r› maliyetlere neden olur. Bu nedenle, fiili geliflmenin ola¤an geliflme trendine uyarlanmas› esast›r. 2. e 3. e 4. a 5. c 6. b 7. a 8. b 9. a 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Dalgalanmalar›n Tan›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Dalgalanmalar›n Tan›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Dalgalanmalar›n Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Dalgalanmalar›n Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Dalgalanmalar› Önlenmesine Yönelik Maliye Politikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Dalgalanmalar›n Önlenmesine Yönelik Maliye Politikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Dalgalanmalar›n Önlenmesine Yönelik Maliye Politikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Dalgalanmalar›n Önlenmesine Yönelik Maliye Politikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Dalgalanmalar›n Önlenmesine Yönelik Maliye Politikas›n›n S›n›rlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Dalgalanmalar›n Önlenmesine Yönelik Maliye Politikas›n›n S›n›rlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 ‹stikrar sa¤lay›c› maliye politikas›n›n etkisi sabit ve esnek kur sistemlerine göre farkl› sonuçlar oluflturmaktad›r. Sabit kur sisteminde fiyat ve faiz oran›nda de¤iflmeler nedeniyle geniflletici ve/veya daralt›c› maliye politikalar›n›n etkileri k›smen d›fl ekonomilere saç›larak, iç ekonomide politikan›n etkinli¤i zay›flar. Esnek kur sisteminde ise kurun otomatik ayarlanmas›na ba¤l› olarak sistem dengeye gelirken politika hedeflerinin bir bölümü yine d›flsal ekonomilere saç›l›r. Ancak bu saç›lma sabit kur sistemindeki kadar olmaz ve içeride daha yüksek politika etkinli¤i sa¤lanabilir. S›ra Sizde 3 Ekonomik dalgalanmalar› giderici maliye politikas›ndan yüksek baflar› elde edilebilmesi, bu politikalar›n para politikalar› ile desteklenmesi kofluluna ba¤l›d›r. Bunun d›fl›nda, istikrars›zl›¤›n türü ve nedeni hakk›nda isabetli tan› koyulmal›d›r. Uygulanacak maliye politikas›n›n gerekli dozda olmas› ve zamanlamas›n›n da uygun yap›lmas› baflar› koflulu aç›s›ndan mutlak zorunluluktur. 4. Ünite - Ekonomik Dalgalanmalar ve Maliye Politikas› Yararlan›lan Kaynaklar Ataç, B (2002). Maliye Politikas›, Geliflimi, Amaçlar›, Araçlar› ve Uygulama Sonuçlar›, Gözden Geçirilmifl Sekizinci Bask›, Ankara: Turhan Kitabevi. Boskin, M.J. (1993). “Tax Policy and Economic Growth”, Journal of Economic Perspectives, cilt 2, No 4, 1993. Burrows, p. - T. Hitiris (1974). Macroeconomic Theory, London: John Wiley & Sons. Dornbusch, R: - S. Fischer (1990). Macroeconomics, New York: McGraw-Hill. Ercan, N.Y. (2000). “‹çsel Büyüme Teorisi” Ankara: DPT Yay›n›. Ertek, Tümay (2008). Makroekonomiye Girifl, ‹stanbul: Beta. Heler, H. (1998). Maliye Politikas›, Teorik Esaslar› ve Temel Problemleri (çev, S. Turhan), ‹stanbul: Gür-Ay Matbaas›. Kregel, J.A. (1972). The Theory of Economic Growth, London: MacMillan. Musgrave, R.A: (1958). The Theory of Public Finance, New York: McGraw-Hill. Sachs, J.D. - F. Larrain B. (1993). Macroeconomics, New York: Harvester Wheatsheaf. Schmölders, G. (1974). Genel Vergi Teorisi, (çev. S. Turhan), ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar›. Turhan, S. (1998). Vergi Teorisi ve Politikas›, ‹stanbul: Filiz Kitabevi. Yeldan, E. (2010). ‹ktisadi Büyüme ve Bölüflüm Teorisi, Ankara: Elif Yay›nevi. 85 MAL‹YE POL‹T‹KASI 5 Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bütçe a盤› kavram›n›, kamu a盤› ile karfl›laflt›rmal› olarak tan›mlayabilecek, Bütçe a盤› konusunun farkl› yaklafl›mlar taraf›ndan nas›l ele al›nd›¤›n› aç›klayabilecek, Bütçe a盤›n›n farkl› finansman yöntemlerinin ekonomide iç ve d›fl dengeler üzerinde ne tür etkiler oluflturdu¤unu de¤erlendirebilecek, Bütçe aç›klar›n›n farkl› finansman yöntemlerinin ödemeler dengesi üzerinde nas›l bir etki oluflturdu¤unu ay›rt edebilecek, Devaml› ve artan bütçe aç›klar›n›n maliye politikas› uygulamas›na ne gibi s›n›rlamalar getirdi¤ini aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Kamu A盤› Bütçe A盤› Birincil Bütçe Dengesi Ricardocu Hipotez Borçlar›n Monetizasyonu • Senyoraj Hakk› • Ponzi-Tipi Borçlanma • Hofl Olmayan Monetarist Aç›klama ‹çindekiler Maliye Politikas› Bütçe A盤› Sorunsal› • BÜTÇE AÇI⁄I KAVRAMI • MAL‹YE POL‹T‹KASI AÇISINDAN BÜTÇE AÇI⁄INA YAKLAfiIMLAR • BÜTÇE AÇI⁄ININ F‹NANSMAN YÖNTEMLER‹N‹N EKONOM‹K ETK‹LER‹ • BÜTÇE AÇIKLARININ F‹NANSMANI VE ÖDEMELER DENGES‹ • BÜTÇE AÇIKLARININ MAL‹YE POL‹T‹KASI UYGULAMALARINA GET‹RD‹⁄‹ SINIRLAMALAR Bütçe A盤› Sorunsal› BÜTÇE AÇI⁄I KAVRAMI SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Kamu kesimi tan›m› merkezî devletten daha genifl olarak, yerel idareler, sosyal güvenlik kurulufllar›, fonlar ve kamu iktisadi teflebbüslerini de kapsayan çok genifl bir KKAT alan› ifade eder. Kamu iktisadi teflebbüsleri ve fonlar gibi baz›D ‹kurulufl ve bütçe türlerinin günümüzde önemi azalm›fl, hatta bir k›sm› tümü ile ortadan kald›r›lm›fl SIRA S‹ZDE olmakla beraber, kamu kesimi kavram›, kapsad›¤› kamu kurumlar› ve yönetimler itibar›yla bütçe kavram›ndan genifltir. Bu tan›mlama çerçevesinde, tüm kamu kurum ve kurulufllar› bütçe aç›klar›n›n toplam›na kamu a盤› ya da kamu kesimi AMAÇLARIMIZ borçlanma gereksinimi, sadece merkezî devlet bütçesinin aç›klar›na ise bütçe a盤› ya da merkezî bütçe borçlanma gereksinimi ad› verilir. Bütçe a盤› kavram› bütçe içinde yer alan kamu harcamalar› ile vergi ve harç vb. gibi ola¤an bütçe gelirK ‹ T A P leri aras›nda harcamalar lehine olan fark› gösterir. Di¤er bir deyiflle, ola¤an bütçe gelirlerinin bütçe harcamalar›n› karfl›lamada yetersiz kald›¤›, yani bütçe harcamalar›n›n ola¤an bütçe gelirlerini aflt›¤› bölüm bütçe a盤› olarak tan›mlan›r. GörülüTELEV‹ZYON yor ki bütçe aç›klar› kamu aç›klar›n›n en önemlisi olmakla beraber, ancak bir bölümünü oluflturmaktad›r. D‹KKAT N N Bütçe a盤› kavram› için bilgilere www.ekodialog.com/Konular/but_acigi.html ‹ N T E R N E T adresinden ulaflabilirsiniz. Bütçe harcamalar›n›n yap›labilmesi için devletin belirli kaynaklara sahip olmas› ya da bu kaynaklara ulaflma gücünü elinde bulundurmas› gerekmektedir. Di¤er bir deyiflle, bütçe harcamalar›n›n bir flekilde finanse ediliyor olmas› gerekir. Yukar›da da tan›mland›¤› üzere, harcamalar›n tümünün ola¤an bütçe gelirleri ile karfl›lanmas› durumunda bütçe denkli¤i söz konusudur. Harcamalar›n tümünün bütçe ola¤an gelirleri ile karfl›lanmad›¤› durumda ise bütçe a盤›ndan söz edilir. Bireysel veya aile bütçelerinin aksine kamu bütçesinde devaml› aç›k oluflabilmesi vergi salman›n ve para yaratman›n kamusal güç olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. fiöyle ki birey ya da aile bütçelerinde önce gelir tahmini yap›ld›¤› hâlde, kamu bütçesinde önce gider tahmini yap›l›r. Bunun nedeni, bireyler ya da aileler para basma ya da uzun dönemli borçlanma gücüne sahip olmad›klar› hâlde, devletler vergi salma ve para basma gücüne sahiptirler. Kamu bütçelerinde birinci aflamada kamu harcamalar›n›n saptanmas›, ikinci aflamada ekonomik ve sosyal koflullara göre vergi ve SIRA S‹ZDE Kamu a盤›: Tüm kamu kurum ve kurulufllar› bütçe AMAÇLARIMIZ aç›klar› toplam›d›r. Bütçe a盤›: Ola¤an bütçe harcamalar›n›nK ola¤an ‹ T A P bütçe gelirlerini aflan miktar›d›r. TELEV‹ZYON ‹NTERNET 88 Maliye Politikas› di¤er gelirlerin saptanmas› kural› geçerlidir. Vergilerle karfl›lanamayan harcamalar ise kamu borçlar› ile karfl›lan›r. Vergiler ve di¤er ola¤an kamu gelirleri ile karfl›lanamayan kamu harcamalar› için Hazine arac›l›¤› ile borçlanma yoluna gidilir. Kamu borç yönetimini üstlenen Hazine ya Merkez Bankas›ndan borç al›r ya da Merkez Bankas› d›fl› kaynaklardan borçlanma yoluna gider. Merkez Bankas›ndan borçlanma ifllemi, halk›n aras›nda para basma olarak bilinen, teknik olarak piyasaya ç›kmam›fl olup Merkez Bankas› kasalar›nda steril olarak tutulan paralar›n devlet bütçesinde kullan›lmak üzere Hazine üzerinden devlete borç verilmesi sürecidir. Bu ifllemde Merkez Bankas› iç varl›k ad› alt›nda alm›fl oldu¤u hazine senetleri karfl›l›¤›nda Hazineye, yani devlete borç verir. Böylece piyasaya yeni sat›n alma gücü sürülmüfl ve para taban› geniflletilmifl olur. Hazine, Merkez Bankas› d›fl›nda, özel bankalar arac›l›¤› ile borç verilebilir piyasalardan da borçlanabilir. Bu süreçte, Hazine belirli aral›klarla ihaleye ç›kar ve en düflük faiz oran›ndan borç vermeye raz› olan finans kuruluflundan borç al›r. Hazineye borç veren finans kuruluflu da çeflitli kanallardan bu borcu özel tasarruf sahiplerine yans›tabilir. Bu durumda piyasaya yeni sat›n alma gücü sürülmemifl, devlet borç verilebilir fonlar piyasalar›na yeni talep eden olarak girmifl olur. ‹leride aç›klanaca¤› gibi, bu iki sistem ekonomide fiyatlar ve faiz oran› üzerinde farkl› sonuçlar oluflturur. Bütçe a盤› zamanla vergilerin yükseltilmesi yoluyla ortadan kald›r›labilir. Bu durumu a盤›n finansman› olarak de¤il, a盤›n kapat›lmas› olarak ele almak gerekmektedir. Harcamalar›n vergilerle karfl›lanan bölümü d›fl›nda kalan k›sm›n›n borçlanma ile karfl›lanmas›na bütçe a盤›n›n finansman› ad› verilir. Afla¤›da, tüm koflullar›n sabit tutuldu¤u fleklindeki akademik tart›flma kural›na uyularak yani bütçe harcamalar› tutar› ve bilefliminin sabit oldu¤u varsay›m› alt›nda, sadece a盤›n finansman›n›n etkileri konusu aç›klanacak, bütçe a盤›n›n alternatif finansman yönteminin etkileri fark etkisi ya da diferansiyel etki olarak ele al›nacakt›r. Burada iki noktaya vurgu yap›lmas›nda yarar vard›r. Birinci nokta, bütçe politikalar› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, aç›klara yaklafl›mda iki farkl› görüflün uygulama alan› bulmufl olmas›d›r. Ekonomik dengelerin sa¤lanmas›nda devlete aktif görev veren Keynesyen görüfle göre, iradi olarak bütçe a盤› verilmesi gerekmektedir. Bu görüflte bütçe a盤› bir sorun olarak de¤il, maliye politikas›n›n temel arac› olarak iradi politika ba¤lam›nda ele al›nmaktad›r. ‹kinci görüflte ise bütçe aç›klar›ndan kesinlikle kaç›n›lmas› gerekti¤i, tam tersine, ekonomik dengeleri bozucu etkisi oldu¤u ileri sürülmektedir. ‹kinci nokta ise bütçe aç›klar›n›n, sanki ekonomilerin vazgeçilmez sonucu imifl gibi, ortadan kald›r›lmas› yönünde zaman zaman zorlay›c› politikalar›n uyguland›¤› dönemlerde ve a盤›n çok büyük bir sorun olarak görüldü¤ü zaman›m›zda dahi bir türlü tümüyle çözüme kavuflturulamamas›d›r. Y›ll›k bütçe aç›klar› ve kamu aç›klar› ak›m hâlinde aç›k kavram› ile tan›mlan›r. Ak›m hâlindeki aç›klar›n y›llar itibar›yla ödenmemifl birikmifl tutarlar› ise stok olarak aç›k fleklinde tan›mlan›r. Her iki flekilde ifade edilmifl aç›k kavram›n›n da millî gelire oranla belirli boyutta tutulmas›n›n, ekonomik istikrar ve k›r›lganl›k politikalar› aç›lar›ndan çok büyük bir önemi vard›r. Avrupa Birli¤i’nin kabul etmifl oldu¤u Maastricht ölçütüne göre, kamu a盤›n›n (ak›m kavram›) millî gelire oran›n›n % 3’ü, borç stokunun millî gelire oran›n›n da %60’› geçmemesi gerekmektedir. Aksi hâlde, ekonomik k›r›lganl›k ortaya ç›kar ve böyle bir ekonominin hem uluslararas› borçlanma faizi risk oran› yükselir hem de uluslararas› piyasalardan borç temini zorlaflaca¤›ndan ve içeride nakit tutmada zorluklar oluflaca¤›ndan faiz oran› ola¤anüstü yükselir ve bu durum ekonomiyi riskli k›lar. 89 5. Ünite - Bütçe A盤› Sorunsal› Bütçe a盤›, hedeflenen politikalara göre, iki flekilde ele al›nabilir. Tüm kamu harcamalar›n›n dahil edildi¤i birinci tan›mlamada ne kadar borçlanma gereksiniminin tafl›nabilir oldu¤u saptanabilir. Bu hesaplamada tüm kamu harcamalar› ile vergiler ve ola¤an bütçe gelirleri aras›ndaki fark hesaplan›r. (Vergi ve Ola¤an Bütçe Gelirleri - Toplam Kamu Harcamalar›) olarak formüle edilen tan›mlaman›n sonucuna Nihai Bütçe Dengesi ad› verilir. Tan›mlamada denge kavram› kullan›l›yor olmakla beraber her durumda denge sa¤lanamaz. Formülün sonucunun s›f›r olmas› denk bütçe, art› olmas› bütçe fazlas› ve eksi olmas› ise bütçe a盤› durumunu gösSIRA S‹ZDE terir. Bütçe a盤› ile ilgili di¤er bir tan›mlamada ise toplam kamu harcamalar›ndan faiz ödemeleri ç›kart›l›r ve sonuç vergi ve ola¤an bütçe gelirleri ile karfl›laflt›r›l›r. Ü N E L ‹Ödemeleri) M [Vergi ve Ola¤an Bütçe Gelirleri - (Toplam Kamu Harcamalar›D+Ü fiFaiz ] Böylece formüle edilen aç›klamada bulunan sonuca birincil bütçe dengesi ad› verilir. Birincil bütçe sonucunun da nihai bütçe sonucunda oldu¤u S O Rgibi, U her hâl ve koflulda denge durumunda olmas› söz konusu de¤ildir, duruma göre, birincil bütçe a盤› veya birincil bütçe fazlas› ya da baflka bir ifade ile faiz-d›fl› fazla ortaya ç›D‹KKAT kabilir. Birincil bütçe sonucu özellikle borç yönetimi ba¤lam›nda önemlidir. Borç ödeSIRA S‹ZDE anapara melerinde faiz yükü bütçede transfer harcamas› kalemi olarak gösterilir, yönetimi ise bütçe cetveline ek olarak Borç Yönetim Tablosu’nda verilir. Ekonomik duruma ve uygulanan politikalara göre, e¤er borçlar çevriliyor, sadece faiz AMAÇLARIMIZ ödemeleri yap›l›yorsa bütçede birincil fazlan›n faiz ödemelerine eflit olmas› gerekir. Birincil fazlan›n faiz ödemelerinden fazla olmas› borcun anapara bölümünden de ödeme yap›ld›¤›n› gösterir. Bu durumda, zaman içinde borç stoku eritilmifl olur. K ‹ T A P Aksi durumda, yani birincil bütçe fazlas›n›n borç faiz miktar›ndan az olmas› durumunda ise faiz ödemeleri için de yeni borçlanmaya gidildi¤i, dolay›s›yla borçlanman›n artarak devam etti¤i ve borç stokunun yükseldi¤i anlafl›l›r. Görülüyor ki biTELEV‹ZYON rincil bütçe sonucu ile borç faizi aras›ndaki iliflki, kamu borç stoku üzerinde etkili olarak, borç yönetiminde önemli bir araç ve göstergedir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Birincil bütçe dengesi: Vergi ve ola¤an bütçe S O Rkamu U gelirlerinden, toplam harcamalar› art› faiz ödemelerini ç›kart›ld›ktan sonra kalan miktard›r. D‹KKAT N N TELEV‹ZYON ‹NTERNET 1 fi Ü N E L ‹ M MAL‹YE POL‹T‹KASI AÇISINDAN BÜTÇED ÜAÇI⁄INA YAKLAfiIMLAR O R U Maliye politikas› aç›s›ndan bütçe a盤› ile ilgili görüfller, a盤›nS ekonomideki rolü ve etkileri aç›s›ndan, ana-ak›m ekonomistleri ve radikaller olmak üzere iki ana grup olarak ele al›nabilir. Afla¤›da ana-ak›m ekonomistlerin görüflleri neo-klasikler, D‹KKAT Keynesyenler, monetaristler ve Ricardocular bafll›¤› alt›nda ayr› ayr› ele al›nmakta daha sonra ise radikal yaklafl›m aç›klanmaktad›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P ‹ N T ile E R Nilgili E T kamu kuTürkiye’deki bütçe aç›klar›n›n büyüklü¤üne iliflkin verileri ekonomi rulufllar›n›n sitelerinden izleyebilirsiniz. Örne¤in, Hazine Müflteflarl›¤›n›n ‹nternet sitesinin istatistikler bölümünde, kamu finansman› istatistikleri bafll›¤›na t›kland›¤›nda bütçe aç›klar›na iliflkin veriler elde edilebilir. Yine, istatistikler bölümünde Hazine ‹statistik Y›ll›¤›nda bütçe aç›klar›n›n geliflimine iliflkin bilgiye ulaflmak mümkündür: http://www.hazine.gov.tr Borç stoku ile faiz d›fl› fazla aras›ndaki iliflkiyi, borç yönetimi aç›s›ndan nas›l de¤erlenSIRA S‹ZDE dirirsiniz? SIRA S‹ZDE N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 90 Maliye Politikas› Neo-klasik Yaklafl›m Neo-klasik ekonomistler ekonomik iflleyiflte piyasan›n optimum kaynak ve adil gelir da¤›l›m› sa¤layaca¤› varsay›m› ile piyasa dengelerinin bozulmamas› için bütçenin denk olmas› gerekti¤i görüflünü benimsemifllerdir. Klasiklere göre, ürün piyasalar›nda tüketim ve yat›r›m harcamalar› dengede olup tasarrufun yat›r›ma eflit oldu¤u durumda, ekonomik istikrar›n sa¤lanmas› amac›yla kamu bütçesinin de denk olmas› gerekmektedir. fiöyle ki bireysel gelirin elde edilen ve harcanan miktarlar›n›n eflit oldu¤u, yani tasarruf yat›r›m denkli¤inin sa¤land›¤› durumda, kamu kesimi gelir ve harcamalar› toplam›n›n da eflit olmas› gerekir. Böylece, ekonomide tüm kesimlerin gelirleri ve harcamalar›n›n eflitlenmesi durumunda piyasa denklikleri sa¤lanm›fl ve ekonominin denge koflulu oluflturulmufl olur. Birinci Ünite’de belirtildi¤i gibi, neo-klasikler kamu kesiminin eflitli¤i yan›nda, hacim olarak da küçük olmas›n› ve harcamalar›n finansman›n›n ekonomik kararlar› etkilemeyecek tarafs›z vergilerle yap›lmas› gerekti¤ini ileri sürmüfllerdir. Bu görüfle göre kamu kesimi ve bütçe sadece baz› kamusal ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›nda ifllev gören pasif bir kesimdir. Neo-klasikler kamu kesimine baz› toplumsal ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› d›fl›nda, hiçbir ekonomik ifllev yüklememifl, devletin tümü ile yans›z kalmas›n› tercih etmifllerdir. Neo-klasik görüfl taraftarlar› devletin ekonomiye hiçbir flekilde müdahale etmemesi gerekti¤i görüflü yan›nda, kamu borçlar›n›n da ekonomik iflleyifli bozaca¤› görüflünü ileri sürmüfllerdir. Bu görüfl taraftarlar›na göre, kamu borçlar› kuflaklararas› kaynak ve gelir da¤›l›m›n› flimdiki kuflak lehine bozarak piyasan›n iflleyiflini olumsuz etkiledi¤i gibi, ola¤an koflullarda oluflabilecek kuflaklar aras› toplumsal tercihleri de sapt›r›r. Bu nedenle, savafl veya do¤al afetler gibi acil ortaya ç›kan durumlarda ya da kendisini itfa edebilecek yat›r›mlara yönelik olarak yap›lan borçlanmalar d›fl›nda kamu borçlanmas› neo-klasik yaklafl›mca benimsenmez. Keynesyen Yaklafl›m 1929 Krizi önce ABD’de patlak verip ve zamanla tüm kapitalist dünyay› sarsmaya bafllad›¤›nda neo-klasik görüfller sars›ld› ve ekonomistler yeni sorunlar üzerinde yo¤unlaflmaya bafllad›. Kald› ki 1917 Devrimi de kapitalist dünyay› endifleye sevk etmifl idi. Kapitalist sistemin karfl›t›n›n ortaya ç›km›fl olmas› yan›nda, yaflanan büyük kriz Keynesyen görüflü do¤urmufl ve neo-klasiklerin aksine, ekonomiyi ray›na oturtma konusunda kamu kesimine görev verilmifltir. Keynes’e göre, piyasalar tam istihdam› sa¤layacak efektif talep düzeyini oluflturamayaca¤›ndan, devletin, bir yandan özel harcamalar› yükseltmeye yönelik vergi avantajlar› sa¤lama, di¤er yandan da talebi yükseltmeye yönelik do¤rudan harcama önlemleri alarak piyasalara müdahale etmesi zorunludur. Keynesyen görüflün oda¤›nda bütçe a盤›n›n yer ald›¤› ortadad›r. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›ndan 1970’lerin ortalar›na dek Bat› ekonomilerinde görülen sosyal devlet politikalar› uygulamas› aç›k bütçe sistemi içinde sürdürülmüfltür. Görülüyor ki Keynesyen görüflte, klasik ve neo-klasiklerin aksine, piyasalar›n canland›r›lmas› ve tam istihdam› sa¤lay›c› efektif talep düzeyinin yakalanabilmesi için kamu aç›klar›na aktif ifllev yüklenmifltir. Di¤er bir deyiflle, klasik görüfllerin aksine, Keynesyen görüflte kamu kesimi iflleyifli denklik içinde götürülmemeli, aç›k bütçe uygulamas› kullan›lmal›d›r. Keynesyen görüflün dayand›¤› bireylerin k›sa vadeli görüfle sahip olup ekonomik kararlar›n› bu do¤rultuda ald›klar›, baflka bir deyiflle yaflam boyu gelir hipotezine ra¤bet etmedikleri varsay›m› vergi indirimi konusunu öne ç›karm›flt›r. fiöyle ki 5. Ünite - Bütçe A盤› Sorunsal› olas› bir vergi indiriminin kullan›labilir geliri yükselterek toplam talep üzerinde yükseltici etki oluflturabilece¤i ileri sürülmüfltür. Yat›r›m cephesinde özel yat›r›mlar›n faiz esnekli¤inin düflüklü¤ü nedeniyle faiz indirimlerinin yat›r›mlar› yükseltmede etkili olmamas› yan›nda, likidite tuza¤› durumunda yat›r›mlar› para politikas› ile de etkileme olana¤›n›n söz konusu olmamas›, efektif talebi oluflturmada kamu harcamalar›n›n önemini ortaya koymaktad›r. Tüm bu politikalar›n da bütçe a盤›na dayal› olarak uygulamaya koyulaca¤› aç›kt›r. Monetarist Yaklafl›m Aç›k bütçe uygulamas›, hizmetlerin geniflletilmesi ve gelirlerin yükseltilmesi yönünde toplumu mutlu etti¤i gibi politikac›lar›n da ellerini kolaylaflt›ran bir politika ifllevi görmüfltür. Zamanla Keynesyen önerinin s›n›rlar›n› aflan politikac›lar aç›k bütçe politikas›n› efektif talep yaratman›n ötesinde uygulay›p ekonomilerin enflasyonist sürece savrulmalar›na neden olman›n yan›nda, kapitalist sistemin, reel üretici alandan a¤›rl›kl› olarak finansal alana geçifl yapmas›na da olanak sa¤layan politikalar›na karfl› tepkiler gündeme gelmifl ve Keynesyen politikalardan uzaklafl›larak, klasik görüflle örtüflen monetarist görüfle geçilmifltir. Monetarist görüfl de klasik görüfle paralel olarak, kamu kesimi borçlanma gereksinimini reddetmifl ve denk bütçe uygulamas›na geçilmesini fliddetle savunmufltur. Monetarist görüfl kamu kesimi hacminin küçültülmesini ve devletin ekonomik faaliyetlerden çekilerek, sadece özgürlükleri koruyan ve temel kamu hizmetlerini sunan jandarma devlet anlay›fl›n› savunmufltur. 1929 Krizi’nin Keynesyen görüflü tarih sahnesine ç›karmas› ve 1970’lerin ortalar›ndan itibaren Keynesyen görüflün terk edilerek monetarist görüfle geçilme süreci, di¤er bir deyiflle, Keynesyen görüflle tarih sahnesine ç›km›fl olan maliye politikas› uygulamas›n›n monetarist yaklafl›mla geri plana çekilmesi, ekonomilerin iflleyifl dinamikleri ba¤lam›nda aç›klanmas› gereken önemli bir konudur. Böyle bir aç›klamay› k›saca iki aç›dan ortaya koymak mümkündür. Bir defa, Keynesyen görüfle dayal› sosyal politikalar›n devre d›fl› b›rak›lmas›nda Sovyetler’in çöküflü ve Berlin Duvar›’n›n y›k›l›fl›n›n yan›nda, kapitalist dünyada gerileyen sermaye getirisinin de çok büyük bir rolü oldu¤u kabul edilmelidir. ‹kinci olarak da kapitalist sistem finansal aflamaya geçmifl oldu¤undan, finansal fonlar›n erimemesi nedenine ba¤l› olarak kamu politikalar›n›n enflasyon oluflturur nitelikten uzaklaflt›r›lmas› gerekmektedir. Monetarist politikada kamu kesimi boyutlar›n›n küçültülmesinin önerilmesi her ne kadar ulus ekonomiler dâhilinde piyasalar› k›s›c› sonuç olufltursa da uygulamaya konulmufl olan küreselleflme politikalar› tüm yerküreyi piyasa olarak görmekte, böylece sosyal politikalara da gerek kalmamaktad›r. 2008 y›l›nda patlak veren kapitalizmin üçüncü derin krizi ertesinde baflta ABD hükûmeti olmak üzere tüm geliflmifl devlet hükûmetlerinin uygulad›¤› politikalar monetarizm ile de¤il, Keynesyen görüflle uyumlu olarak geliflmifl ve krizle mücadele eden geliflmifl ekonomilerde bütçe denkli¤i ilkesi ikinci plana at›larak baz› kurum ve finans kurulufllar›n›n mali sorunlar›na çözüm sa¤lamaya yönelik olarak para arz›n›n yükseltilmesi gündeme gelmifltir. Ricardocu Yaklafl›m Vergi indiriminin tasarruflar üzerindeki etkisi tart›fl›l›rken ABD’de iki farkl› görüfl ortaya ç›kt›. Bir k›s›m ekonomistler vergi indiriminin bireylerin gelirlerini olumlu etkileyerek tasarruf ve yat›r›ma teflvik sa¤layaca¤›n› ileri sürerken di¤erleri de hem bütçe a盤› hem de yükselen yat›r›m harcamalar› ile faizlerin yükselece¤i ve baz› 91 92 Ricardocu hipotez: Bütçe aç›klar›n›n borçlanma ile finansman›n›n, yaflam boyu gelir hipotezi alt›nda, tüketim üzerinde etkisinin olmamas›d›r. Maliye Politikas› yat›r›mlar üzerinde d›fllama etkisi yarataca¤› tezini savundular. Bu tart›flmalar yaflan›rken 1974 y›l›nda yay›mlad›¤› bir makale ile Robert Barro kendi ad› ile an›lan bir hipotez ortaya att›. Bu hipotez, ilk savunucusunun ad› ile Ricardocu hipotez olarak da an›l›r. Ricardocu ya da Barro hipotezine göre, bütçe aç›klar›n›n borçlanma ile finansman› bugünkü vergi yükünün gelecekteki ayn› yükle ikamesi oldu¤undan yaflam boyu gelir hipotezi alt›nda, tüketim üzerinde etkili olmaz. Bu hipotez, kuflaklararas› geçifllili¤in bulundu¤u, ileriye ait vergi de¤iflikli¤inin öngörülmedi¤i ya da olas› bir de¤iflikli¤in bilindi¤i ve bireylerin bu bilinçle rasyonel davrand›¤› varsay›mlar›na dayand›r›lmaktad›r. Söz konusu varsay›mlar›n geçerli oldu¤u koflulda, aç›k bütçe uygulamas›nda vergi avantaj› yaflayan bireyler bu avantaj› tüketimlerini yükseltecek flekilde de¤il, ileride faizle birlikte borç itfas›na gidildi¤inde oluflacak yüksek vergi yükümlülü¤ünü karfl›layabilmek için tasarruflar›n› yükseltecek yönde kullan›rlar. Bu durumda, kamu harcamalar› de¤iflmeden aç›k bütçe uygulamas›na geçmek özel harcamalar› yükseltmeyece¤inden ekonomi üzerinde olumsuz etki oluflmaz. Di¤er yandan, ileride oluflacak faiz yükü bugünkü tasarruflarla karfl›land›¤›ndan gelecek kuflaklar üzerine de yük y›k›lmam›fl olur. Bu hipotez ABD’de 1981-1983 y›llar›nda gelir vergisi oranlar›nda %30 dolay›nda indirim yap›lmas› ile test edilmifl oldu. Barro hipotezine göre bu testin sonucunda toplam tasarruf oran›n›n de¤iflmemesi beklenirdi. Oysa ABD verileri bu beklentiyi hakl› ç›karmam›fl ve ulusal tasarruf oran› gerilemifltir. Radikal Yaklafl›m Kamu a盤› konusuna sistem d›fl› ve elefltirel olarak yaklaflan radikal görüfl yanl›lar› bütçe aç›klar›n›n kapitalist sistemin iflleyiflinin içsel dinamikleri sonucunda organik olarak ortaya ç›kt›¤›n› iddia etmektedir. James O’Connor ve taraftarlar›n›n savundu¤u görüfl, kamu kesiminin ifllevi ile ilgili çözümleme do¤rultusunda gelifltirilmifltir. O’Connor tezlerini gelifltirirken kamu aç›klar›n› Keynesyen talep yanl› araç olma görüflüne dayand›rmam›fllard›r. Bu görüfle göre, kamu kesiminin birinci ifllevi özel sermaye birikimine katk› yapacak faaliyette bulunmak, ikinci ifllevi ise özel sermaye birikim sürecinin toplumsal ortamda oluflturdu¤u sosyal sorunlar› hafifletici harcamalar yaparak sistemi meflrulaflt›rmakt›r. Sermaye birikimine katk› niteli¤indeki kamusal ifllevler, bir yandan sermayenin verimlili¤ini yükseltici kaliteli emek üretim ve idame maliyetlerini sosyallefltirmek, di¤er yandan da eme¤in verimlili¤ini yükseltici flekilde özel kesime sermaye alt-yap› destek faaliyetlerinin maliyetini sosyallefltirmekten oluflmaktad›r. Di¤er bir deyiflle, bu yaklafl›ma göre, temel üretim girdi maliyetleri kamulaflt›r›lmaktad›r. Böylece, kamusal destekle h›zla büyüyen özel sermaye giderek monopolleflir. Di¤er yandan, sistemin meflrulaflt›r›lmas› için toplumun geri b›rakt›r›lan kesimlerine de sosyal aktar›m yap›lmas› gerekmektedir. Böylece, sermaye maliyetleri kamulaflt›r›l›rken oluflan kârlar özellefltirilmektedir. Bu durum bir yanda kamu harcamalar›n›n yükselmesi yönünde bask› olufltururken di¤er yanda da mali aç›dan giderek güçlenen firmalar›n ayn› anda siyasal güce de ulaflm›fl olmalar›ndan dolay› güçleri oran›nda vergilendirilememesi nedeniyle bütçe a盤› yaratmaktad›r. Görülmektedir ki James O’Connor’un savundu¤u radikal görüfl çerçevesinde kamu aç›klar›, Keynesyen görüflte savunuldu¤u gibi, ekonomide tam istihdam› sa¤lamaya yönelik iradi araç olarak de¤il fakat sistemin iflleyifl dinamikleri do¤rultusunda oluflan bir sonuç olarak ortaya ç›kmaktad›r. Ancak, bu flekilde ortaya ç›km›fl olsa da kamu aç›klar›, sonuçlar› itibar›yla makroekonomik etkilere sahip olup gerek tam istihdama yönelik efektif talep olufltu- AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 93 5. Ünite - Bütçe A盤› Sorunsal› TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON rulmas›, gerekse ekonomik durgunlukla mücadelede aktif bir araç olarak otomatik olarak devreye girmekte ve a盤›n oluflumu ve etkileri denetlenememektedir. ‹NTERNET Bütçe dengesi ve ekonomik etkileri hakk›nda bilgiye www.ekodialog.com/Konular/butce_fazlas›_denkligi_tasarisi.html adresinden ulaflabilirsiniz, ‹NTERNET Bütçe a盤› konusunda ana-ak›m yaklafl›mlar› ile radikal yaklafl›m› karfl›laflt›rd›¤›n›zda, teSIRA S‹ZDE melde aralar›nda ne gibi farklar görürsünüz? SIRA S‹ZDE 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M BÜTÇE AÇI⁄ININ F‹NANSMAN YÖNTEMLER‹N‹N EKONOM‹K ETK‹LER‹ S O yolu R U Hazine araBütçe a盤› iki yoldan finanse edilir. Bütçe a盤› finansman›n›n bir c›l›¤› ile Merkez Bankas›ndan borçlanmakt›r. Devletin nakit ihtiyac›n›n karfl›lanmas› gerekti¤inde Hazine Merkez Bankas›na hazine k⤛d› olarakD adland›r›lan vade‹KKAT leri farkl› senetler verir ve bu senetler karfl›l›¤›nda Merkez Bankas› kasalar›nda tutulan paralardan borç al›r. Böylece, Hazine Merkez Bankas›na borçlu, Merkez BanSIRA S‹ZDE S‹ZDE SIRA kas› ise Hazineden alacakl› olur. Borcun vadesinin bir y›ldan az olmas› durumunda k›sa vadeli borç ya da dalgal› borç, borcun vadesinin bir y›ldan uzun olmas› duD Ü fi Ü N Eolarak L‹M rumunda ise uzun vadeli borç oluflur. Halk›n aras›nda para AMAÇLARIMIZ basma bilinen bu tür borçlanmada yeni para bas›lmamakta fakat Merkez Bankas› kasalar›nda tutulan para hazine kanal›ndan piyasaya sürülmüfl, yani ekonomide S O yeni R U sat›n alma gücü yarat›lm›fl ya da para taban› geniflletilmifl olmaktad›r. K ‹ T A P Devletin nakit ihtiyac› karfl›s›nda ikinci borçlanma türü, yine Hazine arac›l›¤› ile D ‹ K K A‹kinci T bu kez Merkez Bankas› d›fl›nda, bankalar sisteminden borçlanmad›r. sistemde, bankalar sisteminden yap›lan borçlanmada, Hazine finansal T E L Ekanaldan V ‹ Z Y O N iç ve d›fl SIRA borçlanma S‹ZDE dünyada borç verilebilir fonlar piyasas›na girmifl olmaktad›r. ‹kinci yönteminde piyasalara yeni sat›n alma gücü sürülmüfl olmamakta, borç verilebilir fonlar piyasalar›nda özel sektör yan›nda kamu kesimi de piyasaya girmifl olmaktad›r. ‹ Nverilebilir T E R N E T fonlar piGörülüyor ki bütçe aç›klar›, Merkez Bankas›ndan ya da borçAMAÇLARIMIZ yasas› olarak tan›mlanan Merkez Bankas› d›fl›nda iç ve d›fl bankalar sisteminden yap›lmaktad›r. ‹ki ayr› finansman yöntemi iç ve d›fl dengeler üzerinde farkl› etkiler K ‹ T A P oluflturmaktad›r. Aç›klar›n finansman yönteminin ekonomide etkileri tart›fl›l›rken finansman yöntem farkl›l›klar› önemlidir. Ancak a盤›n genifl anlamda kamu kesiminden ya da dar anlamda bütçeden kaynaklan›yor olmas›n›n önemi yoktur. AflaTELEV‹ZYON ¤›da, farkl› finansman yöntemlerinin ekonomide iç ve d›fl dengeler üzerindeki etkileri ele al›nmaktad›r. N N N N Bütçe a盤›n›n finansman yönteminin ekonomik etkileri ve Türkiye’deki ‹ N T Edurum R N E T hakk›ndaki bilgilere www.debud.org/dokumanlar/tez/NSagun.pdf adresinden ulaflabilirsiniz. Bütçe Aç›klar›n›n Merkez Bankas› Kaynaklar›ndan Finansman›n›n Ekonomik Etkileri Bütçe aç›klar›n›n Merkez Bankas› kaynaklar›ndan karfl›lanmas› yönteminde piyasaya yeni sat›n alma sürülerek para taban› geniflletilmifl olur. Bütçe aç›klar›n›n Merkez Bankas› kaynaklar›ndan borçlan›lmas› sonucunda ekonomide para taban›n›n genifllemesi paran›n miktar teorisi kural›na göre, tam istihdam ve/veya tam kullan›m kapasitesine var›l›ncaya dek üretimin artmas›na neden olur. Bu s›n›r afl›ld›ktan sonra ise fiyatlar genel düzeyinde art›fla yol açar. Merkez Bankas› kaynaklar›ndan yap›lan borçlanma yoluyla para taban›n›n geniflletilmesi ileri aflama- D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE S‹ZDE SIRA D Ü fi Ü N E L ‹ M AMAÇLARIMIZ S O R U K ‹ T A P D‹KKAT TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹AMAÇLARIMIZ NTERNET K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 94 Maliye Politikas› larda enflasyonist etki olufltururken ayn› zamanda faiz oran›nda da art›fla yol açar. Ancak, özellikle enflasyonist dönemlerde faiz oran›nda görülen yükselme nominal nitelikli olup reel faizi önemli derecede etkileyemedi¤i için iç ve d›fl dengeler üzerinde fazla etkili olmaz. Nominal faiz ile reel faiz aras›ndaki iliflki enflasyon oran› ile kurulmaktad›r. Basit yöntemle, enflasyonist dönemde nominal faizden reel faize ulaflmak için nominal faiz oran›nda enflasyon oran› ç›kart›l›r. Örne¤in, bafllang›çta %5 olan faiz oran›n›n, enflasyon oran›n›n %10 oldu¤u durumda %15 oran›na yükselmesi reel olarak da yükseldi¤i anlam›na gelmez. Basit hesaplama yöntemi ile nominal faiz oran›ndan enflasyon oran› ç›kart›ld›¤›nda bafllang›ç faiz oran›na ulafl›l›r, reel faiz oran› ise sabit kalm›fl olur. Yukar›daki örnekte, ifllem sonucunda 0,15 - 0,10 = 0,05 de¤erine ulafl›lmaktad›r. Nominal faiz oran› ve enflasyon oran› veri iken reel faiz oran›n› hassas hesaplama formülü fludur: R = [ (1 + N) / ( 1 + E ) ] - 1 Formülde; R , reel faiz oran›n›; N, nominal faiz oran›n›, E ise enflasyon oran›n› göstermektedir. Örnek formüle uyguland›¤›nda; R = [ (1 + 0,15) / (1 + 0,10) ] - 1 Senyoraj hakk›: Devletin para basma tekeline sahip olmas›n›n sonucu olarak para basmaktan elde etti¤i gelirdir. 0, 045 (yaklafl›k % 5) de¤erine ulafl›lmaktad›r. Akademik aç›dan hassas hesaplamada formül kullan›lmas› gerekli olmakla beraber, yak›n de¤erlerin elde edilmesi ile yetinildi¤i durumlarda basit hesaplama yönteminin kullan›lmas›nda fazla sak›nca görülmez. Ancak iki dönem aras›ndaki nominal faiz de¤iflikli¤i ile dönemler aras›nda gerçekleflen fiyat art›fl oran› aras›ndaki fark›n büyük olmas›na ba¤l› olarak basit hesaplama sonucunda bulunan de¤er ile formül de¤eri aras›ndaki fark da aç›l›r. Bu nedenle her durumda formül kullanmak daha sa¤l›kl› sonuç ortaya koyar. Kamu aç›klar›n›n Merkez Bankas› kaynaklar›ndan finansman› yöntemi ile ekonomiye yeni sat›n alma gücü enjekte etmenin faiz oran› üzerinde ciddi bir etki yaratmadan fiyatlar genel düzeyi üzerinde etki oluflturmas›, iç denge aç›s›ndan ürün ve faktör piyasalar›nda, d›fl denge aç›s›ndan ise ticaret dengesi üzerinde ciddi sonuçlar ortaya koyar. Para taban›n›n geniflletilmesi, devletin senyoraj hakk›na benzer flekilde fakat ondan farkl› maliyetle kamuya yeni sat›n alma gücü sa¤lar. fiöyle ki senyoraj yönteminde kamu kesimi yeni para bas›m› maliyeti ve enflasyon yükü d›fl›nda kalan yeni sat›n alma gücüne sahip olur iken Merkez Bankas›ndan borçlanma yönteminde sadece enflasyon maliyeti d›fl›nda yeni sat›n alma gücünden yararlan›r. Di¤er bir deyiflle, Merkez Bankas› kaynaklar›na yönelifl, toplum üzerine sal›nan enflasyon vergisi yoluyla kamuya kaynak aktar›m› anlam›na gelir. Enflasyon vergisinin düflük ve sabit gelirli bireyler üzerine a¤›r yük getiren haks›z bir vergi olmas›, bu yöntemin adaletsiz yönünü ortaya koymaktad›r. Bu nedenle, enflasyon ve gelir da¤›l›m› endiflelerinin yo¤un oldu¤u dönemlerde kamu aç›klar›n›n Merkez Bankas› kaynaklar›ndan finansman yöntemine gidilmesi söz konusu olamaz. Anti-enflasyonist maliye politikas› uygulanmas› gerekti¤inde de bütçenin aç›k vermemesi, hiç de¤ilse birincil fazla vermesi amaçlan›r. Kamu aç›klar›n›n Merkez Bankas› kaynaklar›ndan finanse edilmesi durumunda oluflan enflasyon kamu kesimi üzerine iki kanaldan yük olurken bir kanaldan da yarar sa¤lar. Para taban› geniflletilmesinin kamu kesimi üzerindeki birinci etkisi, ekonomide oluflan genel enflasyon nedeniyle kamu kesiminin piyasadan yapt›¤› al›mlar›n giderek pahal› olmaya bafllamas› fleklinde belirir. Di¤er bir deyiflle, kamu 5. Ünite - Bütçe A盤› Sorunsal› hizmetleri üretim maliyetinin enflasyona ba¤l› olarak yükselmesi enflasyonun kamu kesimi üzerindeki yükünü ifade eder. Do¤al olarak bu durum kamu harcamalar›n› ve bütçe a盤›n› olumsuz yönde etkiler. Bütçe k›s›t› alt›nda, ekonomide görülen genel fiyat art›fllar›, reel maafllar›n gerilemesine ba¤l› olarak özellikle üst düzeyli kamu personelinin kalitesinde de erimeye yol açar. Kamu bütçesinde tahdidi ödenek olarak tahsis edilen personel özlük hakk› ödemelerinin saptanmas›nda kullan›lan z›mni deflatör oran›n›n (gelecek dönem enflasyon oran› tahmini), bütçe denkli¤inin sa¤lanabilmesi için genellikle gerçek enflasyon oran›ndan düflük saptanmas›, enflasyon karfl›s›nda reel maafllar›n erimesine yol açar. Bu süreçte, farkl› personel kademelerinde kamu özlük haklar› göstergesi ile piyasadaki potansiyel gelir göstergesi aras›nda birinciler aleyhine fark oluflur. Di¤er bir deyiflle, bir kamu personeline kamu kesiminde ödenen özlük hakk› ile söz konusu personelin piyasada sa¤layabilece¤i gelir aras›nda oluflan fark aç›ld›kça kamu personelinin hizmet kalitesinde erime görülür. Para taban› geniflletilmesinin kamu kesimi üzerindeki ikinci olumsuz etkisi, gerçekleflen enflasyon etkisine ba¤l› olarak, vergi gelirlerinin tahakkuk ve tahsil aflamalar›nda yaflanan reel de¤er kayb›nda görülür. Daha önce belirtildi¤i gibi Tanzi etkisi olarak bilinen süreçte, beyanname usulü ile ödenen vergilerde tahsilat›n taksitli yap›lmas›na ba¤l› olarak gelirin elde edilmesi ile ödeme dönemleri aras›nda yaklafl›k bir y›ll›k bir sürenin bulunmas›, kamunun vergi geliri üzerinde, faiz kayb› d›fl›nda, enflasyon oran›na ba¤l› olarak de¤er kayb›na neden olur. Tanzi etkisi, verginin tarh ve tahakkuk dönemleri aras›ndaki farka ba¤l› olarak potansiyel gelirde hem enflasyonun neden oldu¤u de¤er erimesi hem de faiz kayb› ile oluflur. Aç›kt›r ki söz konusu kay›p, gelirin elde edildi¤i dönemde kaynakta kesinti yoluyla tahsil edilen vergilerde ortaya ç›kmaz. Kamu gelir sistemi içinde stopaj d›fl› kaynaklar›n yükselmesine ba¤l› olarak kamu gelir sisteminde gerçekleflen Tanzi etkisi kayb› da yüksek olur. Enflasyonun optimal düzeyde tutulmas› söz konusu etkileri en düflük düzeye çeker. Hazinenin Merkez Bankas›ndan yapt›¤› borçlanman›n kamu kesimine sa¤lad›¤› yarar ise bu süreçte yaflanan enflasyona ba¤l› olarak piyasadaki de¤erli k⤛tlar›n gerçek de¤erleri üzerinde eritici etki oluflturarak kamu borçlar›n›n reel de¤erini erozyona u¤ratmas›d›r. Enflasyon olufltukça devlet geçmiflte piyasaya sürmüfl oldu¤u ya da Merkez Bankas›na vermifl oldu¤u hazine k⤛tlar›n› üzerlerinde yaz›l› nominal de¤erden itfa ederken asl›nda ödedi¤i bedelin reel olarak borçland›¤› de¤erden daha düflük olmas›na yol açar. Örne¤in, enflasyonun %10 düzeyinde seyretti¤i bir ortamda bir y›ll›k bir borcun itfas›nda yaflanan de¤er kayb› %10 olaca¤›ndan, devlet ald›¤› 100 lira karfl›l›¤›nda 90 lira ödemifl olmaktad›r. Hazine k⤛tlar›n›n de¤erinde görülen erime enflasyon oran›na ba¤l› olarak ortaya ç›kar. Merkez Bankas›ndan borçlan›larak baflvurulan borç eritme yöntemine borçlar›n monetizasyonu ad› verilir. Monetizasyon sürecinde Hazinenin avantajl› olmas› yaflanan enflasyona ba¤l› oldu¤undan, tam istihdama var›l›ncaya kadar enflasyonun oluflmamas› durumunda böyle bir avantaj ortaya ç›kmaz. Merkez Bankas› kaynaklar›ndan borçlan›larak gerçeklefltirilen monetizasyon ifllemi Hazineyi avantajl› k›larken ayn› nedenle alacakl›lar› zarara u¤ratmaktad›r. Borçlar›n monetizasyonunun enflasyon ortam›nda gerçeklefltirilmesi piyasalardaki de¤erli k⤛tlar›n reel de¤erlerini enflasyon oran›nda eritir. Bu nedenle, de¤erli k⤛t sahipleri taraf›ndan aç›k bütçe ve borçlar›n monetizasyon ifllemi tasvip edilmez. Kapitalizmin a¤›rl›kl› olarak finansal alana geçmifl oldu¤u son on y›llarda bütçe disiplininin sa¤lanmas› ve kamu kesimi borçlanma gere¤inin düflük düzeyde tutul- 95 Borçlar›n monetizasyonu: Kamu borçlar›n›n Merkez Bankas› para taban›n›n geniflletilmesi ile itfa edilmesidir. 96 Hofl olmayan monetarist aritmetik: Uzun dönemde bütçe a盤›n›n borçla finansman›n›n parasal finansmandan daha enflasyonist olmas› durumudur. Maliye Politikas› mas› gere¤ini, uluslararas› piyasalarda gezinen spekülatif amaçl› yat›r›mc›lar›n ma¤dur edilmemesinde aramak gerekir. Para taban› geniflletilerek yap›lan aç›k finansman, tüm bu sak›ncalar›na ra¤men, Thomas Sargent ve Neil Wallace ikilisinin “Hofl Olmayan Moneterist Aritmetik” bafll›kl› makalelerinde gelifltirdikleri görüfl do¤rultusunda Merkez Bankas› d›fl› kaynaklardan borçlanma yöntemine karfl› savunulmufltur. Bu görüfle göre, kamu a盤›n›n borçlanma yöntemi ile kapat›lmas› durumunda ileriki dönemlerde borç anapara ve faizinin oluflturdu¤u ödeme yükümlülü¤ünün vergilerle ya da ek borçlanmalarla karfl›lanamamas› durumunda ilk dönemlerden çok daha büyük miktarlarda para genifllemesi gerekli olaca¤›ndan, son aflamada enflasyona sürüklenilecektir. Para taban› genifllemesinin her koflulda enflasyon yaratmas› söz konusu oldu¤una göre, neden daha ilk aflamada böylesi sak›ncal› yöntemin uygulanmas›n›n önerildi¤i, borçlanma ve para taban›n›n geniflletilmesi politikalar›n›n farkl› etkileri dikkate al›narak aç›klanabilir. Para taban› geniflletilmesi enflasyon nedeniyle bütçe üzerinde anl›k yük oluflturdu¤u hâlde, borçlanman›n yol açt›¤› ve zaman içinde büyüyerek nihai aflamada ortadan kald›r›lmas›n›n gerekli oldu¤u düflünülen kal›c› yük, birincinin ikinciye tercih nedenini oluflturmaktad›r. Kamu aç›klar›n›n borçlanma yoluyla kapat›lmas›, gelecek kuflaklara ve dönemlere yük y›karak, ileri dönemlere borcun anapara ve faizinin ödenmesini zorunlu yükümlülük olarak aktar›r. Üstelik bu aktar›m, faiz oran›na ba¤l› olarak katlanarak büyür. Borçlar›n monetizasyonu ad› verilen para taban›n›n geniflletilmesiyle borçlar›n reel de¤erinin eritilmesi yöntemi kullan›l›yor olmakla beraber, Sargent-Wallace ikilisinin iddia etti¤i üzere, bu aflamada baflvurulacak para taban› genifllemesi, ilk aç›k miktar›n›n zaman içinde faizle katlanm›fl tutar› olaca¤›ndan, daha yüksek enflasyonla karfl› karfl›ya kal›nabilir. Bütçe Aç›klar›n›n Merkez Bankas› D›fl› Kaynaklardan Finansman›n›n Ekonomik Etkileri Bütçe aç›klar›n›n Merkez Bankas› d›fl› kaynaklarla karfl›lanmas›, yurt içi kaynaklar ve yurt d›fl› kaynaklar olmak üzere iki flekilde olabilir. Yurt içi kaynaklar iç ekonomide borç verilebilir piyasalardan oluflur. ‹ç finansal kurulufllar ve tüm tasarruflar›n akt›¤› finansal piyasalar iç borç verilebilir kaynaklar havuzunu oluflturur. D›fl piyasalardaki finansal kaynaklar ise d›fl borç verilebilir kaynaklar› oluflturur. Kamu borçlanmas›n›n hacmi büyük oldu¤undan Merkez Bankas› d›fl› kaynaklara yönelmek faiz oran›nda ciddi art›fla neden olur. Faiz oran›nda görülen art›fl›n hem faktör hem de finansal piyasalarda önemli etkileri vard›r. ‹ç piyasalar aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bir maliyet unsuru olarak faiz oran›n›n yükselmesi marjinal sermayenin piyasadan silinmesi sonucunu do¤urur. Kamu borçlanmas›n›n faiz yükselifli nedeniyle özel sermaye yat›r›mlarda oluflturdu¤u bu etkiye daha önce belirtildi¤i gibi d›fllama etkisi ad› verilir. D›fllama etkisi baz› özel sektör yat›r›mlar›n›n kamu kesiminin yat›r›m ya da kamusal tüketim harcamalar› ile ikame edilmesi anlam›na gelir. Faiz oran›n›n yükselmesi gelecekte yap›lacak yat›r›mlar›n verimlilik hesaplamalar› sonuçlar›n› da olumsuzlaflt›r›r. Yat›r›mlar›n verimlilik analizinde yat›r›m boyunca sa¤lanaca¤› tahmin edilen gelirler ve giderlerin flimdiki de¤erleri hesaplan›r ve birbiri ile karfl›laflt›r›l›r. ‹leriki dönemlerde oluflan de¤erlerin flimdiki de¤ere indirgenmesinde faiz oran› kullan›l›r. fiu basit formül flimdiki de¤erin hesaplanmas›nda faiz oran›n›n önemini göstermektedir: ŞD = ∑ (G − M ) n / (1 + r ) n 97 5. Ünite - Bütçe A盤› Sorunsal› Formülde fiD, flimdiki de¤eri; G, zaman içinde elde edilen gelirleri; M, zaman içinde yap›lan harcamalar›; r, faiz oran›n›, n ise y›l say›s›n› göstermektedir. Formülden de anlafl›ld›¤› gibi, y›llar boyunca sa¤lanan getirilerin flimdiki de¤eri faiz oran› ile ters orant›l› olarak geliflir. Bu durumda, aç›k bütçenin borç verilebilir piyasalardan sa¤lanan borçlarla kapat›lmas› sonucunda faiz oran›n›n yükselmesi, yat›r›m hesaplar›n›n sonuçlar›n› olumsuz etkileyerek, nispi olarak daha düflük faiz oran›nda yap›labilir yat›r›mlar›n yüksek faiz oran›nda yap›lamamas› sonucunu yarat›r. Görülmektedir ki yüksek faiz oran› yat›r›mlar ve dolay›s›yla ekonomik büyüme üzerinde olumsuz etki oluflturmaktad›r. Faiz oran› yükseliflinin özel kesimde oluflturdu¤u önemli bir etki de yat›r›labilir fonlar›n kâr getirici alanlar yerine, faiz sa¤lay›c› alanlara yönelmesi fleklinde gerçekleflir. Sermayenin faktör pay› olarak tan›mlanan faizin yükselmesi, do¤al olarak, ekonomide gelir da¤›l›m›n› olumsuz yönde etkiler. Ekonomide faiz oran›n›n yükselmesi, faiz geliri elde edenlerin yarat›lan katma de¤erden giderek yüksek oranda pay almas›, buna karfl›n di¤er faktör getirilerinin, özellikle de emek gelirinin bask›lanmas› sonucunu do¤urur. Di¤er bir deyiflle, yükselen faiz kâr ve ücret üzerinde bask› oluflturur. Daha önce belirtildi¤i gibi, Sargent-Wallace hipotezine göre, kamu aç›klar›n›n finansman yönteminin sonucu olarak ortaya ç›kan faiz, kamu bütçesinde transfer kalemleri aras›nda yer alarak, toplam harcamalar› yükseltmektedir. Böylece, bütçe a盤›n›n borç verilebilir fonlarla finanse edilmesi sonucunda bir tür bütçe a盤› - faiz yükü - harcama art›fl› - daha büyük aç›k fleklinde bir sarmala girilerek, ileriki dönemlerde reel kamu harcamalar› üzerinde ciddi bask› oluflabilir. Devletin vergi salma yetkisinin yan›nda para taban›n› geniflletme gücünün olmas› nedeniyle bütçe aç›klar›n›n borçlanma ile finansman›nda Ponzi-tipi borçlanma yöntemini kullanma fazla sak›ncal› görülmez. Ponzi-tipi borçlanmada borç faizi de yeni borçlanma ile karfl›lanarak borç stoku devaml› yükselir. Borç stokunun devaml› artmas›n› göze alabilen devlet, borçlar›n faizini de yeni borçlarla kapatma yoluna gidebilir. Ponzi-tipi borçlanma politikas›, borçlanman›n tüm olumsuzluklar›n›n en üst düzeyde gerçekleflmesine neden olur. fiöyle ki Ponzi-tipi borçlanmada faiz oran› denetimden ç›kabilir ve özel yat›r›mlar üzerindeki d›fllama etkisi afl›r› flekilde hissedilebilir. Yine Ponzi-tipi borçlanmada gelir da¤›l›m› faiz geliri elde edenler lehine, dar ve sabit gelirliler aleyhine bozulur. Bu uygulamada devaml› yüksek faiz ekonomide döviz arz›n› yükselterek ulusal paran›n afl›r› de¤erlenmesine ve böylece d›fl ticaret dengesinin bozulmas›na ve cari a盤›n büyümesine neden olabilir. Bütçe aç›klar›n›n Merkez Bankas› kaynaklar› ve borç verilebilir fonlar piyasas›ndan finanSIRA S‹ZDE se edilmesinin gelir da¤›l›m› üzerindeki etkileri hangi kanaldan gerçekleflir? Ponzi tipi borçlanma: Borç faizinin de yeni borçlanma ile karfl›lanarak borç stokunun sürekli yükselmesi durumudur. 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M BÜTÇE AÇIKLARININ F‹NANSMANI VE ÖDEMELER DENGES‹ O R U Yukar›da aç›kland›¤› üzere, bütçe aç›klar›, biri Merkez Bankas› Skaynaklar›ndan di¤eri ise borç verilebilir fonlardan olmak üzere, iki farkl› kaynaktan finanse edilebilir. Söz konusu farkl› kaynaklardan finansman›n, döviz kuru sistemine ba¤l› olarak D‹KKAT genel fiyat düzeyi ve faiz oran› üzerinden ödemeler dengesi üzerinde etkileri olur. Bütçe aç›klar›n›n Merkez Bankas› kaynaklar›ndan borçlan›larak finansman› reSIRA S‹ZDE el faiz oran›n› de¤ifltirmedi¤i koflulda d›fl denge aç›s›ndan, ülkeye sermaye girifl ç›k›fl› anlam›nda finansal hareketler üzerinde etkili olmaz. Ancak bütçe aç›klar›n›n AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 98 Maliye Politikas› Merkez Bankas› kaynaklar›ndan finansman› para taban›n›n genifllemesi niteli¤i tafl›d›¤›ndan enflasyonu tetikleyebilir ve döviz kuru politikas›na ba¤l› olarak d›fl ticaret üzerinde etkili olur. enflasyonist ortamda sabit döviz kuru uygulan›yorsa, d›fl ticaret hadleri ülke aleyhine geliflir ve bunun sonucunda ithalat artar, ihracat gerileyebilir. Di¤er bir deyiflle, enflasyonist ortamda sabit döviz kuru uygulan›rken d›fl ticaret dengesi aleyhe döner ve cari aç›k oluflur. enflasyonist ortamda serbest kur uygulan›yor ve finansal ifllemler kur ile enflasyon iliflkisini bozmuyorsa d›fl ticaret dengesinin bozulmas› gündeme gelmez. Bu duruma göre, kamu aç›klar›n›n finansman›nda Merkez Bankas› kaynaklar›n›n kullan›lmas›n›n d›fl ödemeler dengesinde sorun oluflturmamas›, döviz kurunun enflasyonla uyumlu hareket etmesi ve spekülatif girifl ç›k›fllar›n döviz kurunu bozmamas› kofluluna ba¤l›d›r. Bütçe a盤›n›n Merkez Bankas› d›fl› kaynaklardan yani borç verilebilir fonlardan finanse edilmesinin yol açt›¤› olumsuz etki, yükselen faiz oran›n›n spekülatif yabanc› sermayenin ekonomiye giriflini pompalayarak içeride döviz arz›n› yükseltip döviz kurunu bask›lamas› ve ulusal para birimini afl›r› de¤erli yapmas› fleklinde geliflir. Serbest kur politikas› uygulamas›nda döviz kurunun bask›lanmas› iç talepçiler aç›s›ndan ithalat›n ucuzlamas› sonucunu do¤urur. Böylece, ülkenin ithalat› yükselirken d›fl al›c›lar aç›s›ndan ülke ürünleri pahal›laflm›fl oldu¤undan ihracat› geriler ve sonuçta ticaret a盤› oluflur. Oluflan ticaret a盤›n› dengeleyebilmek için spekülatif sermaye girifli kanal› önem kazand›¤›ndan, bu süreç flok bir önlem d›fl›nda yumuflak politikalarla durdurulamaz. Türkiye’nin 1980’lerin son dönemlerinde kabul edilmifl olan 32 Say›l› Kararname ile girmifl oldu¤u s›cak para olgusunun, üretim taban›n› erozyona u¤rat›yor olmas›na ra¤men ciddi önlemlerle durdurulamamas› bu konuda önemli bir örnektir. S›cak para, hem genel toplum hem de kamu yöneticileri ve siyasetçiler aç›s›ndan k›sa dönemli sihirli bir araç olarak alg›lanmaktad›r. fiöyle ki döviz bollu¤u ekonomide olumlu alg›lan›rken ekonomiye para girifli ülkede ekonomik hareketlilik sa¤lamakta, bu durum siyasilere avantaj oluflturmaktad›r. Dövizin bask›l› tutulmas›, yüksek d›fl borç ödeme sorumlulu¤u alt›nda olan siyasilere, gerçek maliyetin alt›nda döviz sa¤lama olana¤› sunarak, bütçe olanaklar›n›n afl›r› zorlanmas›n› engellemektedir. Ancak dikkat etmek gerekir ki bask›l› döviz kuru ile d›fl yükümlülük koflulunda bütçe s›n›rlar›n›n fazla zorlanmamas›na karfl›n, ülkenin faiz ödemelerinden kaynaklanan d›fl yükümlülükleri artm›fl olmaktad›r. S›cak para konusunda flu noktaya dikkat edilmesi gerekmektedir. fiöyle ki söz konusu spekülatif fonlar ekonomik koflullara fazla duyarl› oldu¤undan herhangi bir ekonomik ya da siyasi risk alg›lamas›nda ani bir kararla ülkeyi terk ederken ekonomide ani kur yükselifli ve bu yükselifli frenleyebilmek için flok faiz yükseliflleri vb. gibi büyük dalgalanmalara neden olabilir ve bu durumda afl›r› spekülatif sermaye girifli alan ekonomilere reel sermaye fazla ra¤bet etmeyebilir. Oysa bir ülkenin ticaret a盤›n›n kapat›lmas›nda spekülatif sermaye girifllerinden çok, iç ekonomiye teknoloji getirmesi ve önemli katma de¤er b›rakmas› koflulu ile reel yat›r›mc› sermaye girifli tercih edilmelidir. Bütçe aç›klar›n›n borç verilebilir kaynaklardan finansman› durumunda sabit döviz kuru uygulanmas› teknik olarak söz konusu de¤ildir. Çünkü, ülke faiz oran›n›n dünya ortalama faiz oran›n›n üzerine ç›kmas› durumunda, ekonomiye giren döviz kuru bask›larken bunun üzerinde resmî kur uygulanmas› teknik olarak mümkün de¤ildir. Bunun nedeni, ülkeye afl›r› döviz girifli ile bask›lanan döviz fiyat›n› resmî düzeye çekebilmek için Merkez Bankas›n›n piyasadan yo¤un döviz al›m› yapmas› ve piyasaya yo¤un ulusal para sürmesi gere¤idir. Merkez Bankas›n›n 99 5. Ünite - Bütçe A盤› Sorunsal› böyle bir iflleme dayanma gücü bir yana, bu operasyonun fliddetli enflasyonist etkileri de ekonomide tahribat oluflturur. Bütçe aç›klar›n›n farkl› yöntemlerle finanse edilmesinin ödemeler dengesi üzerindeki etSIRA S‹ZDE kileri hangi kanallardan, ne flekilde oluflur? 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M BÜTÇE AÇIKLARININ MAL‹YE POL‹T‹KASI UYGULAMALARINA GET‹RD‹⁄‹ SINIRLAMALAR S O R Ugörüfle uygun Bütçe a盤› konusu iki flekilde ele al›nabilir. Birinci yaklafl›m, klasik olarak bütçe a盤›n›n geçici oldu¤u ve belirli süre sonunda a盤›n kapat›larak denk bütçe uygulamas›na geçilece¤i fleklindedir. Bu yaklafl›m bafll›caD üç aflamadan olu‹KKAT flur. Birinci aflamada, kamu harcamalar› ola¤an bütçe gelirlerini aflmakta oldu¤undan borç al›n›r. ‹kinci aflamada, bütçede faiz yükümlülü¤ü kadar faiz d›fl› fazla SIRA S‹ZDE oluflturularak borç stoku sabitlenir. Üçüncü aflamada ise faiz yükümlülü¤ünü aflan miktarda faiz d›fl› fazla verilerek borcun anapara bölümü de eritilir. Bu yöntemde maliye politikas› arac› olarak bütçenin devreye al›nmas› ve iradi olarak kullan›lmaAMAÇLARIMIZ s›, birinci aflama hariç, hemen her aflamada olanakl› olabilir. Birinci aflamada verilen aç›k da kamu yat›r›mlar› yap›lmas› ya da istihdam›n sa¤lanmas› vb. gibi maliye politikas› amac›na yönelik olarak gerçeklefltiriliyor olabilir. Dönem itibar›yla K ‹ T Asonu P bütçe disiplininin sa¤lan›yor olmas› ya da öyle planlanabilir olmas› siyasal gücün maliye politikas› amaçlar› do¤rultusunda bütçe üzerinde belirli bir hâkimiyeti oldu¤unu gösterir. TELEV‹ZYON ‹kinci yaklafl›mda bütçe a盤› devaml›d›r. Bu durumda da iki farkl› yaklafl›mla karfl›lafl›yoruz. Birinci durumda, borç stoku sabitlenmifl olup faiz yükümlülü¤ü kadar faiz d›fl› fazla verilerek borcun çevrilmesi yoluna gidilir. Oldukça rahat bütçe T E R N Eolarak T yönetimi anlam›na gelen bu yaklafl›mda da bir maliye politikas›‹ Narac› bütçenin kullan›lmas› büyük zorluk oluflturmaz. Ancak, herhangi bir nedenle enflasyonun oluflmas› faiz yükünü yükselterek siyasileri yeni gelir aramaya veya harcamalarda k›s›nt› yapma durumu ile karfl› karfl›ya getirir. Enflasyon borcun anapara bölümünü eritti¤i hâlde, nominal olarak bütçeye gider kaydedilen kalemi yükseltir. Örne¤in millî gelirin %30’u oran›nda bir borç stokunun faiz oran› %10 olursa faiz yükünün millî gelire oran› %3 olur. Bu arada enflasyonun %10 yükseldi¤ini düflünürsek nominal faiz oran› yaklafl›k %13 dolay›na, bütçede bu miktarda faiz yükünün millî gelire oran› ise %3,9’a yükselir. Bu yükselifl, borcun anapara bölümünün her dönem faiz oran› ile çevrilmesinden kaynaklan›r. Di¤er bir deyiflle, her dönem devlet ihaleye ç›karak yeni borç oran›ndan borçlan›r ve bu para ile vadesi gelmifl borcu öder. Aç›kt›r ki bu politika k›sa vadeli borçlarda söz konusudur. Bu tür borçlanmalarda basiretli yöneticiler, enflasyon ve ona ba¤l› olarak faiz de¤iflmelerini dikkate alarak vadeyi belirler. Enflasyonun ve faizlerin yükselece¤i beklentisinde uzun vadeli, tersi durumda ise k›sa vadeli borçlanmaya gitmekle bütçe üzerindeki faiz yükü asgariye indirilir. Bütçede faiz yükünün asgari düzeyde tutulabilmesi maliye politikas› uygulamalar› aç›s›ndan siyasetçilerin elini oldukça rahatlat›r. Bütçe aç›klar›n›n maliye politikas› uygulamalar›n› ciddi olarak engelledi¤i durum, aç›klar›n devaml› olarak yükselmesidir. Her dönemde oluflan bütçe aç›klar›n›n borç stokunu devaml› yükseltmesi, borcun faizinin de yeni borçla ödenmesi türünde Ponzi finansman›n› gündeme getirir. Ponzi finansman›, maliye sisteminde oluflturdu¤u k›r›lganl›k ve bunun sonucunda finans çevresinde yaflanan risk alg›lamas› sonucunda borç maliyetini yükselterek, giderek bütçe a盤›n› büyütür ve riski de daha üst düzeylere çeker. Böylece oluflan sarmal siyasileri s›k›flt›rarak bütçe- N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 100 Maliye Politikas› yi maliye politikas› arac› olarak kullanmaktan al›koyar. Böyle bir s›k›fl›kl›k ortam›nda siyasiler iç ve d›fl faiz oranlar›na göre yeni borçlanma odaklar›na yönelir. D›fl faiz oran›n›n iç faiz oran›na göre daha düflük olmas› durumunda d›fl borç yükümlülü¤ü yükselir. ‹ç borç itfas› ya da faiz ödemesinde ulusal kaynaklar›n düzeyi sabit kalarak gelir da¤›l›m› de¤iflikli¤i yaflan›yor iken d›fl borç itfas› ya da faiz ödemesi esnas›nda d›fl dünyaya millî gelirden faiz tutar›nda pay aktar›m› yap›l›r. Bu ba¤lamda di¤er bir nokta da iç borç monetizasyon yoluyla eritilebilir olmakla beraber, d›fl borçta böyle bir olana¤›n söz konusu olmamas›d›r. Ponzi finansman sisteminde giderek s›k›flan siyasi karar organ› ya yeni vergi veya borçlanma yoluna gider ya da harcamalarda radikal kesinti yapmaya yönelir. Yeni vergi alanlar› daha çok toplumda adaletsiz yük da¤›l›m› oluflturan dolayl› vergilerden oluflur. Ponzi finansman› siyasileri enflasyona zorlarken yine adaletsiz yük da¤›l›m› gündeme gelir. Ponzi finansman› durumunda enflasyon optimal düzeyde tutulamayaca¤› için, toplumsal yük da¤›l›m› da denetlenemez boyutlara ulaflabilir. Ponzi finansman› durumunda siyasilerin baflvurabilece¤i di¤er bir alternatif de faiz d›fl› kamu harcamalar› üzerinde k›s›nt›ya gitmektir. Kamu harcamalar› alan›nda yap›lacak bir k›s›nt› toplumda huzursuzluk yarataca¤›ndan, genellikle en az hissedilen yat›r›m harcamalar›nda k›s›nt› yap›l›r. Yat›r›m harcamalar›nda yap›lan k›s›nt› anl›k sorun yaratm›yor olmakla beraber, ekonominin alt-yap›s›n›n zamanla erimesine yol açarak genel verimlili¤i ve bu kanaldan millî geliri olumsuz etkiler. K›sacas›, Ponzi finansman koflulunda bütçe maliye politikas› arac› olarak kullan›lmaz, tam tersi, bütçenin kendisi çözüm bekleyen soruna dönüflür. SIRA S‹ZDE 5 Bütçe aç›klar›n›n çeflitli finansman yöntemleri alt›nda bütçenin maliye politikas› arac› olaSIRA S‹ZDE rak gücünü ve s›n›rlar›n› nas›l belirlersiniz? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 5. Ünite - Bütçe A盤› Sorunsal› 101 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Bütçe a盤› kavram›n›, kamu a盤› ile karfl›laflt›rmal› olarak tan›mlamak Tüm kamu kurum ve kurulufllar› bütçe aç›klar›n›n toplam›na kamu aç›klar› ya da kamu kesimi borçlanma gereksinimi, sadece merkezî devlet bütçesinin aç›klar›na ise bütçe a盤› ya da merkezî bütçe borçlanma gereksinimi ad› verilir. Bütçe a盤› zamanla vergilerin yükseltilmesi yoluyla ortadan kald›r›labilir. Bu durumu a盤›n finansman› olarak de¤il, a盤›n kapat›lmas› olarak ele almak gerekmektedir. Harcamalar›n vergilerle karfl›lanan bölümü d›fl›nda kalan k›sm›n›n borçlanma ile karfl›lanmas›na bütçe a盤›n›n finansman› ad› verilir. (Vergi ve Ola¤an Bütçe Gelirleri - Toplam Kamu Harcamalar›) olarak formüle edilen tan›mlaman›n sonucuna Nihai Bütçe Dengesi ad› verilir. Formülün sonucunun s›f›r olmas› denk bütçe, art› olmas› bütçe fazlas› ve eksi olmas› durumu ise bütçe a盤› durumunu gösterir. Bütçe a盤› ile ilgili di¤er bir tan›mlamada ise toplam kamu harcamalar›ndan faiz ödemeleri ç›kart›l›r ve sonuç vergi ve ola¤an bütçe gelirleri ile karfl›laflt›r›l›r. [Vergi ve Ola¤an Bütçe Gelirleri - (Toplam Kamu Harcamalar› - Faiz Ödemeleri) ] Böylece formüle edilen aç›klamada elde edilen sonuca Birincil Bütçe Dengesi ad› verilir. Birincil bütçe sonucunun da nihai bütçe sonucunda oldu¤u gibi, her koflulda denge durumunda olmas› söz konusu de¤ildir. Duruma göre, birincil bütçe a盤› veya birincil bütçe fazlas› ya da birincil bütçe dengesi ortaya ç›kabilir. Birincil fazlan›n faiz ödemelerinden fazla olmas› borcun anapara bölümü üzerine de ödeme yap›ld›¤›n› gösterir. Bu durumda, zaman içinde borç stoku eritilmifl olur. Bütçe a盤› konusunun farkl› yaklafl›mlar taraf›ndan nas›l ele al›nd›¤›n› aç›klamak Bütçe a盤› ana-ak›m ekonomistleri taraf›ndan farkl›, radikal ekonomistler taraf›ndan farkl› ele al›nm›flt›r. Ana-ak›m ekolüne dâhil klasik görüfl, bütçe a盤›n›n sistemin iflleyiflini bozdu¤unu ve savafl ya da do¤al afet gibi ola¤an hâller d›fl›nda bütçe a盤›na baflvurulmamas› gerekti¤ini ileri sürmüfllerdir. Keynesyen görüfl, bütçe a盤›na tam istihdam› sa¤lay›c› efektif talep oluflturucu ifllev yüklemifltir. Monetarist görüfl ise klasiklere yak›n bir yaklafl›mla bütçe a盤›n›n enflasyon d›fl›nda bir yarar sa¤lamayaca¤› görüflü ile bütçe a盤›na karfl› ç›km›fllard›r. Radikal görüfl yanl›lar› ise bütçe a盤›n›n kapitalizmin gerekli bir sonucu oldu¤u görüflünü ileri sürmektedirler. N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Bütçe a盤›n›n farkl› finansman yöntemlerinin ekonomide iç ve d›fl dengeler üzerinde ne tür etki oluflturdu¤unu de¤erlendirmek Bütçe aç›klar›, Merkez Bankas›ndan ve Merkez Bankas› d›fl›nda borç verilebilir fonlardan finanse edilebilir. Merkez Bankas› kaynaklar›ndan yap›lan borçlanma para taban›n›n geniflletilmesine neden oldu¤undan enflasyonist etki oluflturur. Enflasyon nedeni ile nominal faiz oran› yükselir olmakla beraber reel faiz oran› sabit kal›r. Enflasyonun gelir da¤›l›m› üzerindeki etkisi olumsuz olur. Borç verilebilir piyasalardan yap›lan borçlanmada reel faiz oran› yükselir. Reel faiz oran›n›n yükselifli hem iç ekonomide faiz geliri elde edenler lehine gelir da¤›l›m›n› de¤ifltirir hem de baz› yat›r›mlar›n devre d›fl› kalmas›na neden olarak ekonomik büyümeye darbe vurur. ‹ç ekonomide faiz oran›n›n yükselmesi ekonomiye d›fl dünyadan spekülatif sermaye giriflini h›zland›r›r. Bu durum döviz kurunu bask›layarak ulusal paray› de¤erli k›lar ve d›fl ticaret haddini ekonomi aleyhine çevirip ticaret a盤› oluflumuna yol açar. Bütçe aç›klar›n›n farkl› finansman yöntemlerinin ödemeler dengesi üzerinde nas›l bir etki oluflturdu¤unu ay›rt edebilmek Bütçe a盤› finansman›n›n Merkez Bankas› kaynaklar›ndan yap›lmas› içeride enflasyonu körükledi¤i oranda d›fl ticaret üzerinde olumsuz etki yapar. Bu etki, enflasyon döneminde uygulanan kur politikas›na göre de¤iflik olur. Sabit kur politikas›nda enflasyonun d›fl ticaret üzerindeki etkisi olumsuz olur; ithalat artar, ihracat geriler. E¤er enflasyona paralel olarak serbest kur politikas› ile kur yükseltilirse enflasyonun etkisi bertaraf edilebilir. Borç verilebilir piyasalardan yap›lan borçlanmada ise faiz oran› devreye girer. Faiz oran› spekülatif sermaye hareketlerine yön verdi¤inden, faizlerin yükselifli karfl›s›nda d›fl ticare- 102 Maliye Politikas› tin olumsuz etkilenmemesi için esnek kur uygulamak en do¤ru yöntem olmakla beraber, iç ve d›fl faiz oranlar› aras›ndaki faiz fark› yüksekse, esnek kur politikas› da sorunu gere¤i gibi çözemeyebilir. N A M A Ç 5 Devaml› ve artan bütçe aç›klar›n›n maliye politikas› uygulamas›na ne gibi s›n›rlamalar getirdi¤ini aç›klamak Bütçenin maliye politikas› arac› olarak kullan›labilmesinin iki önemli koflulundan birisi hacimli olmas›, ikincisi ise aç›klar›n olmamas› ya da denetlenebilir ve sürdürülebilir boyutta olmas›d›r. Çünkü, büyük bütçenin ekonomideki etkisi büyük olaca¤›ndan, planlanan sonuca ulaflmada daha etkili olur. Bütçenin devaml› aç›k veren ve aç›klar› giderek büyüyen yap›da olmas›, maliye politikas› uygulamas›nda etkili bir araç olarak kullan›lmas›n› güçlefltirir. Devaml› aç›k veren bütçe giderek finansal k›r›lganl›k oluflturur ve borçlanman›n maliyetini yükselterek, bütçede manevra alanlar›n› s›k›flt›r›r. Böyle bir s›k›fl›kl›kta ya para taban› geniflletilerek yüksek enflasyona ve borçlar›n monetizasyonuna gidilir ya da harcamalarda k›s›nt› yap›larak kamu yat›r›mlar› ihmal edilir ve kamu hizmetlerinin miktar ve kalitesi eritilir. Mali s›k›fl›kl›kta vergilere yönelindi¤inde ise daha çok toplumda nispi olarak hafif hissedilen, ancak gelir da¤›l›m›n› bozan dolayl› vergilere yönelifl görülür. 5. Ünite - Bütçe A盤› Sorunsal› 103 Kendimizi S›nayal›m 1. Genifl anlamda kamu borçlanma gereksiniminden ne anl›yorsunuz? a. Tüm kamu kurum ve kurulufllar›n›n y›ll›k borç ödeme tutar› b. Tüm kamu kurum ve kurulufllar›n›n stok halindeki borçlar› c. Tüm devlet dairelerinin birincil borçlanma gereksinimi stoku d. Tüm kamu kurum ve kurulufllar›n›n birincil bütçe a盤› e. Tüm kamu kurum ve kurulufllar›n›n stok halindeki a盤› 2. Borç stokunun eritilebilmesi hangi koflulda mümkündür? a. Birincil bütçe dengesi > faiz yükü b. Birincil bütçe fazlas› = faiz yükü c. Birincil bütçe fazlas› > faiz yükü d. Birincil bütçe fazlas› < faiz yükü e. Birincil bütçe dengesi < borç tutar› 3. Rikardocu yaklafl›m› afla¤›daki ifadelerden hangisine ayk›r› görürsünüz? a. Borçlanma olumsuz bir politikad›r. b. Merkez Bankas› kaynaklar› kullan›lmamal›d›r. c. Vergilerle finansman zorunlu görülmemelidir. d. Borç verilebilir piyasalara baflvurulmamal›d›r. e. Daima denk bütçe kullan›lmal›d›r. 4. Keynesyen görüfl ile radikal görüflün hangi noktada birleflti¤ini düflünürsünüz? a. Sistem aç›s›ndan bütçe a盤›n›n kaç›n›lmaz oldu¤u b. Sistem aç›s›ndan bütçe denkli¤inin kaç›n›lmaz oldu¤u c. Sistem aç›s›ndan s›n›rl› bütçenin kaç›n›lmaz oldu¤u d. Sistem aç›s›ndan büyük bütçenin kaç›n›lmaz oldu¤u e. Sistem aç›s›ndan faiz-d›fl› fazlan›n kaç›n›lmaz oldu¤u 5. Radikal görüfl, hangi gerekçe ile bütçeye nas›l bir ifllev yüklendi¤ini ileri sürer? a. Tam istihdam›n sa¤lanmas› gerekçesi ile efektif talep oluflturulmas› b. Özel sermaye birikimi sa¤lanmas› gerekçesi ile üretim maliyetlerinin kamulaflt›r›lmas› c. Toplam tasarruflar›n yükseltilmesi gerekçesi ile maliyetlerin özellefltirilmesi d. Özel tasarruflar›n yükseltilebilmesi gerekçesi ile özel girdi maliyetlerinin özellefltirilmesi e. Ekonomik kalk›nman›n sa¤lanmas› gerekçesi ile bütçenin denk oluflturulmas› 6. Enflasyonun % 10 oldu¤u bir ekonomide nominal % 10 faiz oran›nda reel faiz oran› kaç olur? a. % 10 b. % 5 c. % 1 d. % 0 e. Belirsiz 7. Tanzi etkisi hangi durumda ortaya ç›kmaz? a. Vergi gelirlerinin stopaj sistemi ile toplanmas› b. Vergi gelirlerinin beyanname sistemi ile toplanmas› c. Vergi gelirlerinin kamu harcamalar›na tahsis edilmesi d. Vergi gelirlerinin kamu harcamalar›na denk olmas› e. Vergi gelirlerinin faiz ödemelerini karfl›lar düzeyde olmas› 8. Borçlanma yerine para taban›n›n geniflletilmesinin daha avantajl› oldu¤u tezini kim, hangi gerekçe ile ileri sürmüfltür? a. Keynes, efektif talep oluflturma gerekçesi ile b. Barro, Ricardiyan eflitlik oluflturma gerekçesi ile c. O’Connor, sosyal adalet gerekçesi ile d. Sargent-Wallace, enflasyonu minimize etme gerekçesi ile e. Friedman, bütçe hacmini kontrol etme gerekçesi ile 9. ‹ç faiz oran›n›n dünya düzeyinin üzerinde oldu¤u koflulda ne tür kur politikas›, hangi nedenle teknik olarak uygulanamaz? a. Serbest kur politikas›, döviz ç›k›fl› engellenemeyece¤inden b. Serbest kur politikas›, döviz girifli engellenemeyece¤inden c. Sabit kur politikas›, döviz girifli engellenemeyece¤inden d. Sabit kur politikas›, döviz ç›k›fl› engellenemeyece¤inden e. Sabit kur politikas›, ulusal rezervler eriyece¤inden 10. Kamu aç›klar›n›n devaml› büyüdü¤ü ve borç stokunun yükseldi¤i koflullar ne tür borçlanma tipidir? a. Keynesyen b. Ricardocu c. Friedman-tipi d. Wallace- Sargent tipi e. Ponzi-tipi 104 “ Maliye Politikas› Yaflam›n ‹çinden Okuma Parças› BÜTÇE AÇI⁄I YÜZDE 92.6 AZALDI Geçen y›l›n Ocak-Ekim döneminde 23.1 milyar lira olan bütçe a盤›, bu y›l›n ayn› döneminde yüzde 92.6 oran›nda azalarak 1.7 milyar liraya düfltü. Maliye Bakanl›¤›’n›n Ayl›k Bütçe Gerçekleflmeleri Raporu’na göre, 2011 y›l› Ocak-Ekim döneminde bütçe gelirleri bir önceki y›l›n ayn› dönemine göre yüzde 17.8 oran›nda artarak 243.7 milyar lira oldu. Bütçe giderleri ise sadece yüzde 6.7 oran›nda artarak 245.4 milyar lira olarak gerçekleflti. Geçen y›l›n Ocak-Ekim döneminde 23.1 milyar lira olan bütçe a盤›, bu y›l›n ayn› döneminde yüzde 92.6 oran›nda azalarak 1.7 milyar liraya düfltü. Faiz d›fl› fazla ise geçen y›l›n ayn› dönemine göre yüzde 95 oran›nda artarak 35.8 milyar lira olarak gerçekleflti. Söz konusu dönemde vergi gelirleri ise geçen y›l›n ayn› dönemine göre yüzde 22,1 oran›nda artarak 208,1 milyar lira olarak gerçekleflti. Buna karfl›n faiz hariç bütçe giderleri yüzde 10.3 oran›nda artarak 208 milyar lira oldu. Vergi gelirleri artt› Geçen y›l›n ekim ay›nda 1.8 milyar lira aç›k veren bütçe, bu y›l›n ekim ay›nda 1.9 milyar lira aç›k verdi. 2010 y›l› ekim ay›nda 351 milyon lira faiz d›fl› fazla verilmifl iken, bu y›l›n ekim ay›nda 769 milyon lira faiz d›fl› fazla verildi. Bu y›l ekim ay›nda bütçe gelirleri bir önceki y›l›n ayn› ay›na göre yüzde 16.9 oran›nda artarak 22.6 milyar lira oldu. Bütçe giderleri ise yüzde 15.9 oran›nda artarak 24.6 milyar lira olarak gerçekleflti. 2011 y›l› ekim ay›nda vergi gelirleri geçen y›l›n ayn› ay›na göre yüzde 18.8 oran›nda artarak 19.7 milyar lira olarak gerçekleflti. Faiz hariç bütçe giderleri ise yüzde 15 oran›nda artarak 21.9 milyar lira oldu. RICARDO DENKL‹⁄‹ Mahfi E⁄‹LMEZ ABD Baflkan› Bush’un ekonomik plan›n›n temel noktalar› belli oldu. Amaç kiflilere daha çok para harcatarak ekonomiyi resesyona girmekten kurtarmak. Kifliler daha çok para harcayacak, böylece talep artacak, ona paralel olarak sat›fllar artacak, sat›fllar›n artt›¤›n› görenler yeni yat›r›mlara girecek, yat›r›m art›fl› istihdamda da art›fla yol açarak iflsizlik art›fl›n›n önünü kesecek ve ekonomi yeniden canlanacak. Plan›n kiflilere daha çok para harcatmak için ortaya koydu¤u formül düflük gelirlilere parasal destek yap›lmas›na ve vergi indirimleri yoluyla kiflilerin harcanabilir gelirinin art›r›lmas›na dayan›yor. Bir toplumdaki toplam tasarruflar iki kaynaktan oluflur: Özel tasarruflar ve kamu tasarruflar›. Özel tasarruflar özel kiflilerin ve kurulufllar›n elde ettikleri gelirlerin harcamalar›n› aflan bölümüdür. Kamu tasarruflar› ise, özel kiflilerden al›nan vergilerden oluflur. Yani her iki tasarrufun da kayna¤› özel kifli ve kurumlar›n gelirleridir. Kamu kesimi gerek ald›¤› vergilerde indirim yaparak, gerekse de harcamalar›n› art›rarak, yani bütçe a盤› vererek, özel kiflilerden ald›¤› katk› paylar›n› azalt›r ya da onlara yapt›¤› ödemeleri art›rabilir. Her iki hâlde de özel kifli ve kurulufllar›n harcanabilir gelirleri artm›fl olur. Bu durumda geliri artan kifli ve kurulufllar›n harcamalar›n› art›rarak talep canl›l›¤›na yol açmas› beklenir. 19. yüzy›l›n en önemli iktisatç›lar›ndan say›lan David Ricardo, bunun böyle olmayaca¤›n› öne sürmüfl ve Ricardo denkli¤i (Ricardian equivalence) ad›yla bilinen hipotezi ortaya atm›flt›r. Ricardo’ya göre kamu kesiminin vergi indirimleri ve harcama art›fllar› yoluyla kifli ve kurulufllara aktaraca¤› paralar, bunlar›n harcamalar›n› art›rmalar›na yol açmaz. Kifli ve kurulufllar kamu kesiminin bu yolla karfl›laflaca¤› bütçe aç›klar›n› ileride borçlanarak kapataca¤›n› tahmin ederler. Bir süre sonra ister istemez vergilerin artaca¤›n›, kendilerinden ek vergi talep edilece¤ini görürler ve harcamalar›n› art›rmay›p bu aktar›lan paralar› tasarruf olarak tutarlar. Yani bu eylem yaln›zca tasarruflar›n kamu ve özel kesim aras›nda yer de¤ifltirmesine neden olur, toplam tasarruflar de¤iflmez ve dolay›s›yla bu eylem talep art›fl› do¤urmaz. Ricardo’nun bu hipotezi zaman içindeki çeflitli uygulamalarla test edildi ve do¤ru olmad›¤› ortaya ç›kt›. Her fleyden önce insanlar›n ekonomik olaylara bak›fl› bir çeflit k›sa dönemli bak›fl aç›s›yla s›n›rl›yd›. Yani insanlar ge- ” Kaynak: http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=19246646 (15 Kas›m 2011) 5. Ünite - Bütçe A盤› Sorunsal› 105 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› lecekte hükümetin bütçe a盤›n› kapatmak için vergi koyaca¤›n› düflünmeksizin ellerine geçen paray› harcamaya dönüfltürebiliyordu. Ayr›ca tasarrufa yönelseler bile tasarruflar›n› evde saklamay›p bankaya yat›racaklar›na göre baflkalar› bu paray› ödünç al›p harcamada kullanarak benzer sonuçlar do¤mas›na yol aç›yordu. Bu sefer de öyle mi olacak? Yani bu sefer de ABD hükümetinin kifli ve kurulufllara b›rakaca¤› ekstra dolarlar ekstra talep yaratarak ekonominin canlanmas›na ve resesyondan ç›kmas›na yard›mc› olacak m›? Yoksa bu kez Ricardo denkli¤i mi çal›flacak? Durum biraz kar›fl›k görünüyor. Ricardo denkli¤inin bu kez harcama art›fl›na neden olmayaca¤›n› savunanlara göre ABD’de bütçe aç›klar› zaten yüksek. Bush Plan› bu a盤›n daha da artmas›na neden olacak önlemler getiriyor. Öte yandan seçimi Demokratlar›n kazanma olas›l›¤› yüksek. Demokratlar ne zaman iktidara gelseler yeni vergiler ve harcama azalt›c› formüllerle yani mali disiplinle birlikte gelirler. Bu beklentide olanlar bu paralar› al›p tasarrufa yönelebilirler, yani bu desteklerin harcamaya dönüflmesi mümkün olmayabilir. Karfl› görüflü savunanlar ise yap›lan parasal deste¤in düflük miktarl› olmas› nedeniyle tasarrufa gitmeyece¤ini, daha çok bankalara olan kredi borçlar›n›n kapat›lmas›nda kullan›laca¤›n› öne sürüyorlar. Onlara göre bankalar da ald›klar› bu kaynakla yeni krediler açabilecekler ve bu krediler yeni talep yaratarak resesyondan ç›k›fl için çark› döndürmeye bafllayacak. Ricardo denkli¤inin bu kez nas›l çal›flaca¤›n› zaman gösterecek. Nas›l çal›fl›rsa çal›fls›n bu kadar destek resesyona gidifli yumuflatmaya pek yaramayacak gibi görünüyor. Kaynak: RAD‹KAL GAZETES‹, 05 fiubat 2008 1. d 2. c 3. c 4. a 5. b 6. d 7. a 8. d 9. b 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bütçe A盤› Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bütçe A盤› Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ricardocu Yaklafl›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Radikal Yaklafl›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Radikal Yaklafl›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bütçe Aç›klar›n›n Merkez Bankas› Kaynaklar›ndan Finansman›n›n Ekonomik Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bütçe Aç›klar›n›n Merkez Bankas› Kaynaklar›ndan Finansman›n›n Ekonomik Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bütçe Aç›klar›n›n Merkez Bankas› Kaynaklar›ndan Finansman›n›n Ekonomik Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bütçe Aç›klar›n›n Finansman› ve Ödemeler Dengesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bütçe Aç›klar›n›n Maliye Politikas› Uygulamalar›na Getirdi¤i S›n›rlamalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Kamu borç yönetiminde genel kural, faizin bütçe içinde transfer kalemi olarak gösterilmesi, borcun anapara bölümünün ise bütçe d›fl›nda borç yönetim hesaplar›nda tutulmas›d›r. Dönem sonu ya da konjonktür sonu itibar›yla borcun itfas› ( borcun ödenmesi) amaçland›¤›nda, vergi ve di¤er ola¤an bütçe gelirlerinden faiz d›fl› harcamalar d›fl›nda kalan faiz d›fl› fazla bölümünün faiz ödemelerinden büyük olmas› gerekir. Böylece faiz d›fl› fazla ile hem dönem faizi hem de borcun anapara bölümünün bir k›sm› ödenmifl olmaktad›r. Buna karfl›n, e¤er faiz d›fl› fazla, borcun faiz bölümüne eflitse sadece faiz ödemesi yap›lmakta, borcun anapara bölümü ise yeni borçlanma ile çevrilmektedir. 106 Maliye Politikas› Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 2 Piyasa yetersizli¤ini giderebilmek ve efektif talebi oluflturabilmek için aç›k bütçe politikas›n› öneren Keynesyen görüfl d›fl›nda kalan tüm ana-ak›m ekonomi okullar› bütçe a盤›na so¤uk bakm›fllard›r. Radikal yaklafl›m ise kapitalist sistemin iflleyifl ve devam›n›n kamusal deste¤e gereksinim duydu¤undan dolay› kamu aç›klar›n›n iradi de¤il fakat sonuç olarak oluflmas›n›n kaç›n›lmaz oldu¤unu savunmaktad›rlar. Bu yönü ile radikal yaklafl›m Keynesyen yaklafl›mdan da ayr›lmaktad›r. fiöyle ki Keynesyen yaklafl›mda bütçe a盤› iradi politika sonucu oluflurken, radikal görüflte bütçe a盤›, sistemin iflleyiflinin zorunlu sonucu olarak ortaya ç›kar. S›ra Sizde 3 Bütçe aç›klar›n›n borçlanma ile finansman›n›n Merkez Bankas› kaynaklar›ndan yap›lmas› fiyatlar genel düzeyini yükseltirken, borç verilebilir kaynaklardan yap›lmas› faiz oran›n› yükseltir. Enflasyon dar ve orta gelirli bireyler üzerine sal›nan en a¤›r vergilerdendir ve gelir da¤›l›m›n› fliddetle bozar. Faiz oran›n›n yükselmesi ise yat›r›mlar› frenleyerek istihdam› k›s›tlayabildi¤i gibi, yarat›lan katma de¤erden pay ald›¤› için faiz geliri elde edenler lehine ücretler üzerinde de bask› oluflturur. Her iki koflulda da sabit ve dar gelirli vatandafllar ve iflçiler bask› alt›na girmifl olur. S›ra Sizde 4 Bütçe aç›klar›n›n Merkez Bankas›ndan finanse edilmesi enflasyona neden olaca¤›ndan d›fl ticaret üzerinde olumsuz etki yapar ve cari a盤a neden olur. Buna karfl›n, bütçe aç›klar›n›n borç verilebilir fonlardan finanse edilmesi ise faiz oran›n› yükselterek ekonomiye s›cak para girifline yol açar. Ekonomiye s›cak para girifli cari a盤› kapatmaz fakat finanse eder. Ancak, s›cak para girifli ekonomiden faiz alarak ç›kaca¤›ndan, cari a盤›n giderek büyümesine neden olur. Bütçe a盤› ekonomide üretimden fazla tüketim oldu¤u anlam›na geldi¤inden, bunun d›fl dünya ile finanse edilmesi, her koflulda, üretimi aflan kaynak kullan›m›n›n d›fl borca dönüfltürmesi anlam›n› ifade eder. S›ra Sizde 5 Maliye politikas›n›n etkili olabilmesi için, bütçe hacminin oldukça büyük ve bütçe aç›klar›n›n olmamas› veya oldukça küçük olmas› gerekir. Çünkü, küçük hacimli bütçe ile ekonomiye yön vermek mümkün olmayaca¤› gibi, devaml› aç›k veren bir bütçe yap›s› ile de bütçe aç›k ve/veya fazlas› yolu ile etkili maliye politikas› uygulamas› gerçeklefltirilemez. Ataç, B. (2009). Maliye Politikas›, Geliflimi, Amaçlar›, Araçlar› ve Uygulama Sorunlar›, Gözden Geçirilmifl Sekizinci Bask›, Ankara: Turhan Kitapevi. Colander, D. (1998). Macroeconomics, Third Edition, New York: Irwin McGraw Hill. Dornbusch, R., Fisher, S., Startz, R (1998). Macroeconomics, Seventh Edition , New York: Irwin McGraw Hill. Dornbusch, R., Fisher, S. (1998). Makroekonomi (çev. Ak, S., Füsuno¤lu, M., Y›ld›r›m, E.), ‹stanbul: Akademi Yay›nlar›. Ertek, Tümay (2008). Makroekonomiye Girifl, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›. Musgrave, Richard A. (1959). The Theory of Public Finance, New York: Mc Graw Hill. Rosen, Harvey S. (1999). Public Finance, New York: Mc Graw Hill. Sachs, J. D. , Larrain, B. F., (1993). Macroeconomics, New York: Harvester. 6 MAL‹YE POL‹T‹KASI Amaçlar›m›z N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ekonomik büyümenin niçin önemli oldu¤unu, maliye politikas› yoluyla büyümeyi h›zland›rman›n mümkün olup olmad›¤›n› aç›klayabilecek, Az geliflmifllikle mücadelede kalk›nma ekonomisinin çizdi¤i çerçevenin ne oldu¤unu ay›rt edebilecek, Türkiye’de ekonomik kalk›nmaya yönelik olarak uygulanan politikalar› ve sonuçlar›n›n neler oldu¤unu de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • • • • • • Ekonomik Büyüme Üretim Potansiyeli Nitel Büyüme Kapasite Etkisi Gelir Etkisi Teknolojik Geliflme Altyap› H›zland›ran Etkisi Otofinansman Yat›r›m ‹ndirimi Yat›r›m Primi Tasarruf Gücü Tasarruf E¤ilimi • • • • • • • • • • • • • Ekonomik Kalk›nma Yoksulluk S›n›r› Befleri Sermaye ‹kili Yap› Modeli Üçlü Ekonomik Yap› Yap›sal Uyum Vergi Kapasitesi Vergi Gayreti Sermaye/Has›la Katsay›s› Kamu Tasarrufu Arz Yanl› Ekonomi Yaklafl›m› Yükselen Piyasalar Tobin Vergisi ‹çindekiler Maliye Politikas› Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaya Yönelik Maliye Politikas› • MAL‹YE POL‹T‹KASI VE EKONOM‹K BÜYÜME • MAL‹YE POL‹T‹KASI VE KALKINMA • TÜRK‹YE’N‹N EKONOM‹K KALKINMA SORUNU Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaya Yönelik Maliye Politikas› MAL‹YE POL‹T‹KASI VE EKONOM‹K BÜYÜME Ekonomik büyüme, bir ülkede mal ve hizmet üretim kapasitesindeki geniflleme olarak tan›mlanabilir. Bu genifllemenin do¤al sonucu olarak üretilen mal ve hizmet miktar›, di¤er deyiflle millî gelirin reel de¤eri artacakt›r. 1929 y›l›nda yaflanan ekonomik bunal›mdan ‹kinci Dünya Savafl›’n›n sona erdi¤i y›llara kadar olan dönemde maliye politikas›n›n temel amac› ekonomiyi tam istihdam düzeyinde dengede tutmak olmufltur. Ancak, 1950’lerden sonra teorideki geliflmeler, az geliflmifl ülkelerin kalk›nma arzular› ve uluslararas› rekabetteki art›fl›n etkisiyle ekonomik büyüme öncelikli hedeflerden birisi hâline gelmifl ve maliye politikas› da büyümeyi mümkün oldu¤unca yüksek düzeye ç›karacak bir araç olarak görülmüfltür. Ekonomik büyüme, ülkelerin yaflad›¤› birçok sorunun çözümünde temel araçlardan birisidir. Örne¤in, toplumsal istikrar aç›s›ndan önemli olan istihdam›n artt›r›lmas› ekonomik büyüme ile mümkündür. Benzer flekilde dünya ekonomik ifl bölümü içerisinde iyi bir yere sahip olmak, uluslararas› ekonomik yap›ya ayak uydurabilmek, bireylerin refah düzeyini artt›rarak gelir bölüflümünü daha adil hâle getirmek, çevre sorunlar›na çözüm bulmak üzere yat›r›mlar yapabilmek, teknolojik geliflmeyi h›zland›rarak kaynak tasarrufu yapmak ve sosyal güvenlik sistemini ifller hale getirmek için büyüme ön koflullardan birisidir. Ekonomik büyüme, gayrisafi millî has›ladaki art›fl›n reel de¤eri ile ölçülür. Kifli bafl›na gelir ise bir ülkedeki millî gelirin nüfusa bölümüyle hesapland›¤›ndan, kifli bafl›na gelirin artmas› için ekonomik büyümenin nüfus art›fl h›z›ndan yüksek olmas› gerekir. Bununla birlikte, GSMH’nin büyüklü¤ü veya kifli bafl›na de¤eri, bir ülkedeki gelir da¤›l›m› adaleti veya bireylerin yaflam standard› ile ilgili bilgi vermez. Çünkü millî gelir, yüksek oldu¤u hâlde de¤iflik toplum kesimlerine farkl› miktarlarda da¤›labilece¤i gibi, kazan›lan gelirin ne kadarl›k bir çal›flma ile elde edildi¤i de¤iflebilir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda teknolojinin geliflmifllik düzeyi önem kazan›r. Sermaye ve teknoloji kullan›m› artt›kça elde edilen gelir için yap›lan çal›flma saati daha az olacakt›r. Di¤er taraftan gerçekleflen büyüme, genellikle üretim imkânlar›n›n tam anlam›yla kullan›lmas› hâlinde elde edilebilecek olan üretim potansiyelinden daha küçüktür. Ekonomik büyümeye iliflkin olarak yap›lan tan›mlamalar genellikle say›sal niteliklidir ve bireylerin yaflam standard› ve refah düzeyi hakk›nda aç›k bilgi içermez. Bu yüzden de kalk›nma alt bafll›¤› alt›nda ele al›nacak olan nitel büyümenin de dikkate al›nmas› gerekir. Ekonomik Büyüme: Mal ve hizmet üretim kapasitesindeki geniflleme veya millî gelirdeki reel art›flt›r. Üretim Potansiyeli: Bir ülkede üretim imkânlar›n›n tam anlam›yla kullan›lmas› hâlinde elde edilecek olan üretim düzeyidir. Nitel Büyüme: Bireylerin refah düzeyini ve yaflam kalitesini olumlu etkileyen büyümedir. 110 Maliye Politikas› Ekonomik Büyümeyi Belirleyen Faktörler Yat›r›mlar›n Kapasite Etkisi: Yat›r›mlar›n üretim kapasitesi üzerinde yaratt›¤› etkidir. Yat›r›mlar›n Gelir Etkisi: Yat›r›mlar›n millî gelir üzerinde yaratt›¤› etkidir. Otonom Teknolojik Geliflme: ‹nsan›n hiçbir katk›s› olmaks›z›n var olan teknolojik geliflmedir. Uyar›lm›fl Teknolojik Geliflme: E¤itim ve araflt›rma-gelifltirme harcamalar› ile h›zland›r›lan teknolojik geliflmedir. Büyüme konusu, en eski ekonomi okulu olan Merkantilistler’den ve ekonomi biliminin kurucusu say›lan Adam Smith’ten günümüze kadar ilgi konusu olmufltur. Yirminci yüzy›l›n ilk yar›s›nda ekonomi teorisi iki temel yaklafl›m üzerinden tart›fl›lm›flt›r. Klasik yaklafl›m, yat›r›mlar›n kapasite etkisine dikkat çekerken, Keynesyen yaklafl›m yat›r›mlar›n gelir etkisine önem vermifltir. Ülke deneyimleri ve daha sonraki teorik çal›flmalar her iki yaklafl›m›n sentezi biçiminde ortaya ç›km›flt›r. Harrod-Domar büyüme modelinde, yat›r›mlar›n hem kapasite hem de gelir etkisine dikkat çekilerek büyüme süreci sermaye birikimi ile aç›klanm›flt›r. ‹fl gücü ve teknolojik geliflmeleri de hesaba katan Neo-klasik büyüme modeli, üretim faktörlerinden emek ve sermaye aras›nda ikame imkânlar›n› dikkate alan bir üretim fonksiyonu arac›l›¤›yla gelifltirilmifltir. Buna göre büyüme, teknolojik geliflme ve nüfus art›fl› ile aç›klanabilir. Otonom teknolojik geliflmeler, emek ve sermayenin verimlili¤ini etkiler. Tüketimi maksimize eden bir yat›r›m düzeyi vard›r ve bu düzeyin afl›lmas› hâlinde tüketim azal›r. Otonom teknolojik geliflme varsay›m›, e¤itim, araflt›rma-gelifltirme ve yat›r›m faaliyetlerinin etkisini dikkate almamaktad›r. Buna karfl›n içsel büyüme modelleri çerçevesinde, uyar›lm›fl teknolojik geliflmelere dikkat çekilerek, devletin verimli harcamalar yaparak teknolojik geliflmeleri ve verimlili¤i olumlu yönde etkileyebilece¤i savunulmufltur. Özetle, ekonomik büyümeyi belirleyen üç temel faktör emek, sermaye ve teknolojik geliflmedir. Emek nüfus art›fl›yla do¤al bir büyüme süreci izlemekle beraber, e¤itim harcamalar› yoluyla verimlili¤i de¤iflebilen stratejik bir faktördür. Sermaye, kamu yat›r›mlar› yoluyla devlet taraf›ndan do¤rudan kullan›labilen bir araç olabilece¤i gibi dolayl› yollarla özel yat›r›mlar›n özendirilmesi biçiminde de ortaya ç›kabilir. Teknolojik geliflmenin otonom unsurlar› mevcut oldu¤u gibi, araflt›rmagelifltirme harcamalar› ile özendirilmesi de mümkün olan bir faktördür. Teknolojik geliflmeler, emek ve sermayenin verimlili¤ini artt›r›r. Maliye Politikas› Araçlar›n›n Büyüme Üzerindeki Etkileri Büyümeyi belirleyen üç temel faktör olan emek, sermaye ve teknolojik geliflme, maliye politikas› araçlar› ile devlet taraf›ndan yönlendirilebilir. Afla¤›da, maliye politikas›n›n sermaye birikimi, emek arz› ve teknolojik geliflme üzerindeki etkileri ele al›nmaktad›r. Yat›r›m ve Sermaye Birikimi Üzerindeki Etkileri Altyap›: Mal ve hizmet üretiminin gerçeklefltirilmesinde gerekli olan enerji, ulaflt›rma, haberleflme ve do¤al kaynaklar›n korunmas›na iliflkin her türlü tesis ve iflletmedir. Büyümenin temel belirleyicilerinden birisi sermaye birikimidir. Sermaye birikimi ise temelde kamu yat›r›mlar› ve özel yat›r›mlar›n katk›s› ile sa¤lan›r. Kamu yat›r›mlar› de¤iflik yollarla ek üretim imkânlar› ve kapasite art›fl› sa¤lar. 1980’lere kadar olan dönemde Kamu ‹ktisadi Teflebbüsleri yoluyla de¤iflik üretim alanlar›nda yat›r›m yapan devletler, bu tarihlerden sonra a¤›rl›k kazanan liberalleflme politikalar› ile beraber a¤›rl›kl› olarak altyap› yat›r›mlar›na yönelmifltir. Altyap› yat›r›mlar› bütün kamu hizmetleri ve özel mal ve hizmetlerin sunumu için vazgeçilmezdir. Örne¤in, özel sektör taraf›ndan üretilen yolcu ve yük tafl›ma araçlar› devlet taraf›ndan yap›lan kara yollar› ile ulaflt›rma hizmeti verebilir. Herhangi bir fabrikada üretim yap›labilmesi enerji ihtiyac› do¤urur. Üretilen mallar›n pazarlara ulaflabilmesi veya üretim girdilerinin fabrikalara tafl›nmas› kara, hava ve deniz tafl›mac›l›¤› ile mümkündür. Ulusal veya uluslararas› düzeyde ekonomik faaliyetlerin gerçeklefltirilme- 6. Ünite - Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaya Yönelik Maliye Politikas› si haberleflmeyi gerektirir. Sözü edilen altyap› hizmetleri büyük boyutlarda oldu¤unda ve sermaye birikiminin yeterli olmad›¤› ülkelerde genellikle kamu sektörü taraf›ndan gerçeklefltirilir. Söz konusu altyap› dar anlamda altyap› kapsam›nda de¤erlendirilir ve maddi altyap› olarak adland›r›l›r. Di¤er önemli bir altyap› unsuru ise gayri maddi altyap› olarak adland›r›lan ve eme¤in miktar ve kalitesini do¤rudan etkileyen e¤itim ve sa¤l›k hizmetlerinden oluflur. Beflerî sermaye olarak adland›r›lan altyap› bireylerin yaflam kalitesini do¤rudan etkilemesi yan›nda, büyümenin önemli araçlar›ndan birisi olan eme¤in sa¤l›kl› ve e¤itimli olmas› anlam›na gelir. E¤itimli ve sa¤l›kl› eme¤in verimlili¤i yüksek olacak ve büyümeyi olumlu yönde etkileyecektir. Geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde e¤itim ve sa¤l›k hizmetleri büyük ölçüde devlet taraf›ndan sa¤lan›r. Özel kesimin katk›s› küçümsenmeyecek düzeyde olsa da devlet en az›ndan düzenleyici olarak her aflamada yer al›r. Befleri sermayenin di¤er önemli unsuru teknik bilgi ve organizasyona iliflkin zihinsel emektir. Modern ekonomilerde geniflleyen ve çeflitlenen faaliyet alanlar› ciddi teknik bilgi ve organizasyon becerisi gerektirmektedir. Sermaye sahipleri ciddi boyutlarda yat›r›mlar yaparken her zaman yönetme becerisine sahip olamamakta veya bu beceriye sahip olsa bile geniflleyen faaliyet alanlar›n› yönetmek için donan›ml› ifl gücüne ihtiyaç duymaktad›rlar. Bu ifl gücünün yeterli miktar ve kalitede sunulmas› genellikle devlet taraf›ndan gerçeklefltirilmektedir. Böylelikle devlet, e¤itim ve sa¤l›k hizmetlerine yapt›¤› harcamalarla bir yandan toplum refah›n› yükseltirken di¤er yandan da özel sektör üretim faaliyetleri için girdi üretmektedir. Maddi ve gayri maddi altyap› yat›r›mlar›n›n devlet taraf›ndan yap›lmas› iki nedenle gerekli olmaktad›r. Baz› hizmetler kamusal mal niteli¤inde oldu¤u için özel sektöre b›rak›ld›¤› takdirde ya hiç üretilmeyecek veya yeterli düzeyde üretilemeyecektir. Di¤er taraftan, e¤itim gibi baz› hizmetlerin d›flsall›klar› vard›r. Ulaflt›rma ve haberleflme gibi baz› hizmetler ise ölçek ekonomileri nedeniyle do¤al tekel niteli¤indedir ve devlet tekeliyle üretilmeleri maliyeti düflürmektedir. Bu nedenlerle altyap› yat›r›mlar›n›n önemli bir bölümü devlet taraf›ndan do¤rudan veya devletin denetiminde özel sektör taraf›ndan sunulur. Kamu yat›r›mlar› bir yönüyle do¤rudan talep yönlü bir gelir yarat›rlar. Di¤er bir deyiflle, yap›ld›klar› anda mal ve hizmetlere ek talep yaratt›klar›ndan ekonomik büyümeye do¤rudan katk› sa¤larlar (ço¤altan ya da çarpan etkisi). Di¤er taraftan mal ve hizmet üreten özel sektör için girdi niteli¤inde olduklar›ndan, dolayl› bir büyüme etkisi de yarat›rlar. Bu anlamda kamu yat›r›mlar› ve özel yat›r›mlar tamamlay›c› niteliktedirler. Kamu yat›r›mlar›ndaki art›fl, özel yat›r›mlar› teflvik eder (h›zland›ran etkisi). Örne¤in, giriflimde bulunmak isteyen bireylerin sermaye yetersizli¤i nedeniyle bunu gerçeklefltirememesi söz konusu olurken devletin organize sanayi bölgeleri gibi uygulamalar› giriflimcileri özendirebilir. Di¤er taraftan, altyap› yat›r›mlar›n›n yetersiz olmas› özel sektör yat›r›mlar›n› ve dolay›s›yla büyümeyi de olumsuz etkilemektedir. Özel sektör yat›r›mlar› finansman imkânlar›na ba¤l›d›r. ‹flletmeler yat›r›mlar›n›n bir bölümünü otofinansman ile karfl›larken kaynaklar›n›n yetersiz olmas› hâlinde para ve sermaye piyasalar›ndan elde ettikleri d›fl finansman ile de yat›r›m yapabilirler. Hem otofinansman hem de d›fl finansman maliye politikalar›ndan do¤rudan ve dolayl› olarak etkilenmektedir. Kurumlar vergisinin düflük olmas› hâlinde elde ettikleri kâr üzerinden daha az vergi ödeyen iflletmeler, yat›r›mlar›n› finanse etmek üzere ek fon oluflturma imkân›na sahip olurlar. Para ve sermaye piyasalar›ndan sa¤lanabilen d›fl finansman da maliye politikas› araçlar›ndan etkilenir. Bankalar›n üzerin- 111 Beflerî Sermaye: E¤itim ve sa¤l›k hizmetleri yoluyla sa¤lanan teknik bilgi birikimi ve organizasyon yetene¤idir. H›zland›ran Etkisi: Kamu yat›r›mlar›n›n özel sektör yat›r›mlar›n› özendirmesidir. Otofinansman: ‹flletmelerin kârlar›ndan oluflturduklar› yat›r›labilir fonlard›r. 112 Yat›r›m ‹ndirimi: Yat›r›m harcamalar›n›n vergi borcundan indirilmesidir. Yat›r›m Primi: Yat›r›m yap›lmas› için verilen sübvansiyonlard›r. Tasarruf Gücü: Harcanabilir gelirin zorunlu ihtiyaçlar için gerekli olan düzeyin üstünde olmas›d›r. Tasarruf E¤ilimi: Harcanabilir gelire ve biriktirme davran›fllar›na ba¤l› tasarruf iste¤idir. Maliye Politikas› deki vergi ve benzeri yükler, kredi hacmini etkiler. Örne¤in, zorunlu karfl›l›klar›n yüksek olmas› hâlinde bankalar daha az kredi verme imkân›na sahip olacaklard›r. Halka arz gibi yollarla sermaye piyasalar›ndan kaynak bulmak da mümkündür. Vergi araçlar› yoluyla da halka arzlar özendirilebilir. Benzer flekilde kurumsal altyap›n›n oluflturulmas› da bu tür araçlar›n kullan›lmas›n› özendirecektir. Amortisman uygulamalar› da özel sektör yat›r›mlar›n› etkiler. Örne¤in, h›zland›r›lm›fl amortisman, yap›lan sabit sermaye yat›r›mlar›n›n k›sa sürede amorti edilmesini sa¤layarak yat›r›mlar›n geri dönüflünü h›zland›raca¤›ndan özel sektör için teflvik edici olacakt›r. Yat›r›m maliyetinin ilk y›l›n gayrisafi kazanc›ndan indirilmesi olarak ifade edilebilecek olan ani amortisman uygulamas› ise daha güçlü bir teflvik olacakt›r. Yap›lan yat›r›m harcamalar›n›n vergi borcundan indirilmesi olarak ifade edilen yat›r›m indirimi uygulamas› da firmalar için teflvik edici olacakt›r. Ayr›ca, kâr elde edemeyen giriflimciler için ise yat›r›m primi gibi uygulamalar devreye girebilir. Özel yat›r›mlar üzerinde etkili olan di¤er bir araç yabanc› sermayedir. Bir ülkede yap›lan yat›r›mlar ya kamu tasarruflar›ndan ya da özel tasarruflardan karfl›lanmaktad›r. Ancak, yurt içi tasarruflar›n yat›r›mlar› finanse etmede yeterli olmamas› hâlinde yabanc› tasarruflar da kullan›labilir. Bir ülkede uygulanan maliye politikalar›, yabanc› tasarruflar›n ülkeye giriflini veya yerlefliklerin uluslararas› piyasalardan borçlanmas›n› do¤rudan ve dolayl› olarak etkiler. Bir ülkede kurumsal ve hukuksal yap›n›n h›zl› ifllemesi ve vergilerin düflük olmas› hâlinde do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n ülkeye girifli daha fazla olur. Di¤er yandan k›sa vadeli sermaye ihtiyac›n›n d›fl piyasalardan karfl›lanmas› da kurumsal ve vergisel düzenlemelerden etkilenmektedir. Yat›r›labilir fonlar›n kayna¤› flüphesiz tasarruftur. Büyüme aç›s›ndan yaflamsal öneme sahip iki temel kavram tasarruf gücü ve tasarruf e¤ilimidir. Öncelikle bir ülkede tasarruf gücü olmas› gerekir. Ancak, bu gücün olmas› tasarruf yap›lmas› için yeterli de¤ildir. Tasarruf e¤iliminin de yüksek olmas› gerekir. Gelir yüksek oldu¤u hâlde, bireylerdeki tüketim al›flkanl›klar› tasarruflar›n düflük olmas›na neden olarak büyüme için gerekli kaynaklar›n sa¤lanmas›n› zorlaflt›rabilir. Tasarruf esasen gönüllü bir davran›flt›r. Bireyler gelirlerinin bir k›sm›n› harcayarak, geriye kalan k›sm›n› tasarruf edip kendileri yat›r›m yapabilece¤i gibi yat›r›m yapacak olanlara borç da verebilirler. Küçük tasarrufçular için bu süreç genellikle bankac›l›k ve di¤er finans kurulufllar› üzerinden yürür. Artan oranl› vergiler, yüksek servet vergileri ve yüksek veraset ve intikal vergileri tasarruflar üzerinde olumsuz etki yarat›rken düz oranl› vergilerin tasarruflar› artt›raca¤› yönünde genel bir kabul vard›r. Ancak, gönüllü tasarruflar›n yetersiz olmas› hâlinde maliye politikalar› ile zorunlu tasarruf yoluna gidilebilir. Bu uygulama enflasyonist finansman gibi yöntemlerle olabilece¤i gibi, daha sonra faiziyle beraber ödenmek üzere çal›flanlardan kesilen primler biçiminde de olabilir. Yat›r›m yapmak, ayn› zamanda risk almak anlam›na gelmektedir. Vergi sistemi ve di¤er düzenlemeler, risk al›mlar›n› kolaylaflt›rabilece¤i gibi, yanl›fl uygulanmalar› hâlinde birey ve firmalar›n riskten kaç›nmalar›na ve yat›r›m yapmamalar›na neden olabilir. Emek Arz› Üzerindeki Etkileri Büyüme sürecinde di¤er önemli bir faktör emektir. Üretim sürecinde istihdam edilen eme¤in miktar ve kalitesi maliye politikalar›ndan etkilenir. Eme¤in miktar› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, temel kavramlardan birisi emek arz›, yani çal›flma arzusudur. Yüksek oranda kiflisel gelir vergisinin uygulanmas› hâlinde bireyler çal›flmaktan 6. Ünite - Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaya Yönelik Maliye Politikas› 113 vazgeçebilirler. Benzer flekilde iflsizlere yap›lan sosyal yard›mlar›n yüksek olmas› hâlinde de bireyler çal›flmak yerine devletten yard›m almay› tercih edebilirler. Maliye politikas› araçlar› eme¤in kalitesi ve verimlili¤ini de etkiler. Yukar›da belirtildi¤i gibi, e¤itim ve sa¤l›k harcamalar›, di¤er etkileri yan›nda, e¤itimli ve sa¤l›kl› ifl gücü üretmek aç›s›ndan dikkate de¤er etkiler yarat›r. Nitelikli ifl gücünün verimlili¤i daha yüksektir. E¤itimsiz ifl gücünün verimlili¤i düflük oldu¤u gibi istihdam imkânlar› aç›s›ndan da sorun yarat›r. Çünkü, belirli bir donan›ma sahip olmayan yüksek miktardaki ifl gücünün tamam›n›n istihdam edilmesi mümkün olamamaktad›r. Geliflmekte olan ülkelerin ço¤unda belirli nitelikte ifl gücü bulunamazken, niteliksiz ifl gücü bolca bulunmakta ve istihdam edilemedi¤inden iflsizlik yüksek olmaktad›r. Bu nedenle öncelikle e¤itim harcamalar› ile ifl gücünün niteli¤i artt›r›lmal›d›r. Di¤er taraftan mevcut ifl gücünün verimlili¤i sa¤l›k harcamalar› ve sosyal harcamalardan etkilenebildi¤i gibi yüksek vergiler dolay›s›yla vergi sonras› geliri büyük ölçüde azalan ifl gücü, nitelikli bile olsa verimli çal›flmayabilir. ‹fl gücünün niteli¤i yan›nda çal›flma koflullar› da ifl gücüne kat›l›m› ve istihdam imkânlar›n› etkilemektedir. Örne¤in, krefl imkânlar›n›n olmamas› hâlinde kad›nlar›n ifl gücüne kat›l›m›nda sorunlar yaflanmaktad›r. Ayr›ca, sa¤l›ks›z çal›flma koflullar› bireylerin verimlili¤ini olumsuz etkilemektedir. Ayn› flekilde vergilerin yüksek olmas›n›n harcanabilir geliri yoksulluk s›n›r›n›n alt›na düflürmesi hâlinde ifl gücünün verimlili¤i olumsuz etkilenmektedir. Bu nedenle de düflük ücretli çok say›da verimsiz insan çal›flt›rmak yerine, yüksek ücretle az say›da verimli insan çal›flt›rmak büyüme üzerinde daha olumlu etki yaratacakt›r. Teknolojik Geliflme Üzerindeki Etkileri ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ortaya ç›kan büyümeye iliflkin teorik ve deneyimsel tart›flmalarda sermaye ve emek kadar, bunlar›n verimli kullan›labilmesinin de büyüme üzerinde dikkate de¤er etkiler yaratt›¤› kabul görmüfltür. Bu verimlilik ise teknolojik geliflmeye ba¤l›d›r. Maliye politikas› teknolojik geliflme sürecini etkiler. Bilimsel çal›flmalar ve araflt›rma-gelifltirme faaliyetleri ile geliflen teknoloji, devletin, mali teflvikler gibi dolayl› araçlar› ve somut projelerin desteklenmesi gibi do¤rudan araçlar› ile h›z kazanabilir. Bilimsel araflt›rma ve Ar-Ge faaliyetleri harcama gerektirir ve bazen bu faaliyetlerin bat›k maliyeti olabilir. Örne¤in, harcama yap›ld›¤› hâlde beklenen sonuçlar al›namayabilir veya al›nan sonuçlar bir üretim tekni¤ine dönüflmeyebilir. Bu tür durumlarda özel sektör genellikle risk almaktan kaç›nd›¤›ndan kamu sektörü genellikle üniversiteler üzerinden bu maliyeti yüklenir. Di¤er taraftan, firmalar›n kendi üretim alanlar›yla ilgili olarak yeni üretim teknikleri ve ürün gelifltirme yoluyla rekabet güçlerini artt›rmalar›, maliye politikalar› ile desteklenebilir. Bu tür faaliyetlerin sübvansiyonu mümkün oldu¤u gibi, yap›lan harcamalar›n vergi borcundan indirilmesi de söz konusu olabilir. Günümüzde hakim olan ekonomik yap› uluslararas› rekabete dayanmaktad›r ve düflük maliyetli ve kaliteli mal üreterek ihraç edebilen ülkeler yüksek büyüme oranlar› gerçeklefltirebilmektedirler. Bunu yapabilmenin en önemli yolu teknolojik geliflmedir. Ucuz mal üretmek elbette önemlidir. ‹fl gücünün bol olmas› hâlinde, ücret maliyetlerinden kaynaklanan avantajlar kullan›labilmektedir. Ancak gelir düzeyi artt›kça, tüketiciler kaliteli mal talep etmektedirler. Hem daha ucuz hem de daha kaliteli mal üretmenin tek yolu ise yüksek teknolojiyle üretilen katma de¤eri yüksek mallard›r. Bu nedenle, yüksek ve rekabetçi bir büyüme h›z›n› yaka- Teknolojik Geliflme: Üretim süreçlerin verimlili¤i artt›ran bulufl ve yeniliklerdir. 114 Maliye Politikas› SIRA S‹ZDE layabilmek için, devletin hem kamu harcamalar› yoluyla sa¤lanan kamusal bilgi ve teknoloji üretimi hem de vergi ve sübvansiyon gibi araçlarla özel sektör Ar-Ge faaliyetlerinin desteklenmesi yoluna giderek teknolojik geliflmeyi desteklemesi gerekmektedir. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Geliflmekte olan yurt içi kaynaklar gerekli büyüme için yeterli olabilir mi? SIRA ülkelerde S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M MAL‹YE POL‹T‹KASI VE KALKINMA D Ü fi Ü N E L ‹ M Az geliflmifllik geliflmifl ülkelere referansla yap›lan bir tan›mlamad›r. 20. S O kavram› R U yüzy›lda, özellikle de ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda istatistiksel yöntemlerin geS O R U ulusal ekonomilere iliflkin olarak daha ayr›nt›l› bilgi edinme liflmesiyle beraber, D ‹ Kç›kt› K A T ve gelir düzeyi ve yaflam standard› yüksek ülkelere göre daha imkân› ortaya düflük gelire ve yaflam standard›na sahip ülkeler gerikalm›fl ya da az geliflmifl ülD‹KKAT SIRA S‹ZDE keler olarak tan›mland›. Geliflmifl ve az geliflmifl ülke ayr›m›nda niteliksel ve niceliksel baz› ölçütler kullan›lmaktad›r. Kifli bafl›na gelir temel niceliksel ölçütlerden SIRA S‹ZDE birisidir. Dünya Bankas›n›n tan›mlamas›na göre dörtlü bir ayr›m yap›lmaktad›r. AMAÇLARIMIZ Buna göre kifli bafl›na gelir düzeyi (yuvarlanm›fl rakamlar olarak) 1000 dolar›n alt›nda olanAMAÇLARIMIZ ülkeler düflük gelir grubu, 1000-3700 dolar aras› orta alt› gelir grubu, 3700-11500 aras› orta üstü gelir grubu, 11500 dolar üstü ise yüksek gelir grubu ülK ‹ T A P keleri olarak tan›mlan›r. Bu tan›mlaman›n bir sorunu, sat›n alma gücü paritesine göre dolar›n mal karfl›l›¤›n›n farkl› olmas›d›r. Örne¤in, 1$ ile TürkiK ‹her T Aülkede P ye’de al›nabilecek mal miktar› ile ABD’de al›nabilecek mal miktar› farkl› olabilir. TELEV‹ZYON Bu nedenle de sat›n alma gücü paritesi dikkate al›narak kifli bafl›na gelir yeniden hesaplanmaktad›r. TELEV‹ZYON N N N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Ekonomik Kalk›nma: Ekonomideki yap›sal dönüflüm sonucu verimlilikte ve üretim kapasitesinde meydana gelen art›fl›n sosyal, siyasal ve kültürel geliflmeyi besleyerek insanlar›n yaflam standard›n› artt›rmas›d›r. Geliflmifllik ‹düzeyi N T E R N EveT ülke örneklerine iliflkin olarak Dünya Bankas›n›n web sayfas›na bak›labilir: http://worldbank.org. ‹NTERNET Bu niceliksel tan›mlama yan›nda, tarihsel olarak bak›ld›¤›nda geliri yüksek her ülke geliflmifl say›lamayaca¤› gibi, geliri düflük her ülkenin de az geliflmifl say›lamayaca¤›na iliflkin tart›flmalar vard›r. Ekonomik kalk›nma, bir ülkenin zenginleflmesi ile beraber, o ülkede yaflayan insanlar›n yaflam standard›n›n da artmas›d›r. Buradaki ay›r›m, gelir düzeyinin refaha dönüflüp dönüflmedi¤ine göre yap›lmaktad›r. Örne¤in, gelir düzeyi çok yüksek oldu¤u hâlde, bu gelirin toplumdaki de¤iflik kesimler taraf›ndan bölüflümü adil de¤ilse ve yaflam koflullar›n› iyilefltirmiyorsa, kalk›nmadan sözetmek mümkün de¤ildir. Dolay›s›yla büyüme ve kalk›nma kavramlar› birbirinden ayr› de¤erlendirilir ve büyüme niceliksel, kalk›nma ise niteliksel özellikler ile tan›mlan›r. Geliflmekte Olan Ülkelerin Özellikleri Yoksulluk S›n›r›: Bireyin beslenme, giyim, bar›nma gibi temel ihtiyaçlar›n› karfl›layabilmesi için gerekli gelir miktar›d›r. Geliflmifl ya da geliflmekte olan ülkelerin co¤rafi koflullar›, sosyolojik özellikleri ve siyasal yap›lar› birbirinden farkl›d›r. Bu yüzden de ülkelerin bütün özelliklerini kapsayan bir geliflmifllik ya da az geliflmifllik tan›m› yapmak pek de mümkün de¤ildir. Ancak, geliflmekte olan ülkeler ay›r›m› yap›l›rken, ülkelerin temel baz› ortak özellikleri dikkate al›n›r. Bu özellikler, geliflmekte olan ülkeler için flu flekilde özetlenebilir: • Kifli bafl›na gelir düzeyi düflüktür. Yoksulluk s›n›r› baz› ülkelerde kifli bafl›na günde 2 dolar›n alt›na kadar düflebilmektedir. Bunun bir nedeni, yat›r›mlar›n yetersizli¤i ve dolay›s›yla mal ve hizmet üretimindeki yetersizliktir. 6. Ünite - Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaya Yönelik Maliye Politikas› Di¤er bir nedeni de ekonomide parasallaflma düflük oldu¤undan, gelirin oldu¤undan düflük görünmesidir. • Kifli bafl›na gelirin düflük olmas›n›n önemli sonuçlar›ndan birisi tasarruflar›n düflük ve dolay›s›yla sermaye birikiminin yavafl olmas›d›r. • Nüfus art›fl h›z› yüksektir ve bu nüfusun önemli bir bölümü k›rsal bölgelerde yaflamaktad›r. Dolay›s›yla kentleflme oran› düflüktür. • Üretim yap›s› tar›m a¤›rl›kl›d›r ve tar›msal üretim büyük ölçüde geleneksel yöntemlerle yap›lmaktad›r. Verimlilik düflük ve gizli iflsizlik yayg›nd›r. Kente göçle beraber, sermaye birikimi yetersiz ve befleri sermaye düflük oldu¤undan, iflsizlik artmaktad›r. • Gelir da¤›l›m› adaletsiz bir yap› arzetmektedir. Zenginlik dar bir kesimin elinde birikmekte ve bu kaynaklar verimli alanlardan çok üretken olmayan, rant› yüksek alanlara yönelmektedir. Genifl bir kesimin temel ihtiyaca yönelik tüketimi yetersiz iken dar bir kesimin lüks tüketimi yüksektir. • E¤itim düzeyi düflüktür. Bu durum bir yandan üretim sürecinde insanlar›n verimlili¤ini düflürürken, di¤er yandan sosyal kalk›nma aç›s›ndan bir engel teflkil etmektedir. Ülke yönetiminde bireylerin söz sahibi olmas›, temel haklar konusundaki sorunlar ve bireylerin kendilerini ifade etme imkânlar› k›s›tl›d›r. • Sa¤l›k hizmetlerinin miktar› ve kalitesi düflüktür. Bunun bir nedeni düflük e¤itim düzeyinden kaynaklanan bilinçsizlik iken di¤er bir nedeni sa¤l›¤a ayr›lan kaynaklar›n yetersizli¤idir. Bu yüzden de bireylerin yaflam süresi k›sa, çocuk ölümleri yüksektir. • Az geliflmifl ülkelerin önemli bir ço¤unlu¤u otoriter siyasal rejimlerle yönetilmektedirler. Geliflmifl ülkelerde ço¤unlukla hakim olan ve bireyin kararlar›n›n önemsendi¤i demokratik yönetimlerden çok, bir kifli veya grubun bask› ile yönetti¤i bu ülkelerde, toplumun genifl kesimleri karar süreçlerinin d›fl›nda kalmaktad›r. Genel olarak özetlenen bu özellikleri nedeniyle kifli bafl›na gelirin artmas›na yönelik sorunlar oldu¤u gibi, artan gelirin yat›r›ma dönüflmesi ve ülke gelirini artt›racak kaynaklara yönelmesi de s›n›rl› kalmaktad›r. Kaynaklar›n üretken ve istihdam yaratacak alanlardan ziyade, üretken olmayan, rant getirici ve gelir da¤›l›m›n› daha da bozan spekülatif alanlara yönelmesi söz konusu olmaktad›r. Di¤er taraftan, üretken yat›r›mlar yap›lsa bile, belirli bir donan›ma sahip (nitelikli) ifl gücü konusundaki yetersizlik cayd›r›c› etki yapmaktad›r. Bu süreç, yüksek düzeyde bir gelir art›fl›n› engelledi¤i gibi, artan gelir de toplumun belirli bir kesiminin elinde toplanmakta ve toplumun zengin ve fakir kesimi aras›ndaki uçurum büyümektedir. Ekonomik Kalk›nma ve Yap›sal Dönüflüm Geliflmekte olan ülkelerin bu k›s›r döngüden nas›l ç›kacaklar› önemli bir sorudur. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ekonominin bir alt dal› olarak ortaya ç›kan kalk›nma ekonomisi, geliflmifl ve az geliflmifl ülkeler aras›ndaki farklar› anlamaya ve geliflmekte olan ülkeler için çözüm önerisi bulmaya çal›flm›flt›r. 1950’lerden 1970’li y›llar›n ortalar›na kadar hakim olan görüfl, planlamac›, kamu müdahalesi a¤›rl›kl› ve ithal ikameci nitelikte olmufltur. Bugün tart›flmas›z kabul edilen fiyat mekanizmas› ise geri planda kalm›flt›r. Bu görüflün a¤›rl›k kazanmas›ndaki önemli bir neden, geliflmekte olan ülkelerde serbest piyasa mekanizmas›n›n iflleyebilmesi için gerekli kurumsal altyap›n›n olmamas›d›r. Di¤er bir deyiflle, serbest piyasan›n geliflmekte olan ülkelerde baflar›l› olamamas› ve ba¤›ms›zl›¤›n› yeni kazanm›fl ülkelerin 115 116 Maliye Politikas› ‹kili Yap› Modeli: Geliflmekte olan ülkelerde geleneksel tar›m kesimi ile modern sanayi kesimi aras›ndaki iliflkiyi inceleyen ekonomik modeldir. Üçlü Ekonomik Yap›: Geliflmekte olan ülkelerde geleneksel tar›m yap›s›ndan modern sanayi yap›s›na geçerken ortaya ç›kan hizmet a¤›rl›kl› kentsel/informel sektörü içeren ekonomik yap›d›r. Yap›sal Uyum: 1980’lerde en etkin SIRAkalk›nma S‹ZDE politikas› ile efl anlaml› olarak kullan›lan, piyasa aksakl›klar›n› gidererek ekonominin arz D Ü fi Ü Ngüçlendirmeyi EL‹M taraf›n› amaçlayan kalk›nma stratejisidir. S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ba¤›ml›l›ktan kurtulma reflekslerinin ekonomik alana da yans›mas› nedeniyle devlete daha aktif rol yükleme düflüncesi a¤›r basm›flt›r. Bu dönemde hakim olan ekonomik kalk›nma yaklafl›m›, pozitif analizlerde piyasan›n etkin olmad›¤›n›, normatif analizlerde ise kamu müdahalesini öne ç›karm›flt›r. Kalk›nma sürecini 1950’li y›llarda anlamaya çal›flan ekonomistlerden birisi A. Lewis’tir. Lewis’in ikili yap› modeli, ekonomik geliflme sürecini genel olarak geleneksel tar›m toplumu ile modern sanayi toplumu ayr›m› yaparak anlamaya çal›fl›r. Tar›m sektöründe fazla nüfus oldu¤undan, ifl gücünün üretime marjinal katk›s› s›f›ra yak›nd›r. Di¤er taraftan sanayi sektöründe yeterli istihdam olmad›¤› için ifl gücünün marjinal katk›s› yüksektir. Böylece tar›mdan sanayiye ifl gücü transfer edildi¤inde, tar›msal üretimde bir azalma olmamakta ancak sanayi sektöründe üretim artaca¤›ndan, toplam üretim artmaktad›r. Artan gelirin bir bölümü sanayi yat›r›mlar›na yönlendirildi¤inde ise ek istihdam yarat›lmakta ve tar›mdan sanayiye nüfus transferi h›zlanmaktad›r. Bu model geliflmifl bat› ülkelerinin kalk›nma seyrini aç›klamaktad›r. Ancak, geliflmekte olan ülkelerde tar›mdan kaç›fl ve flehirlere göç ile beraber, kaynak ve bilgi birikimindeki yetersizlikler nedeniyle yeterince yat›r›m yap›lamamas› sonucu, bir üçüncü sektör ortaya ç›km›flt›r. Bu sektör tar›mdan sanayiye do¤rudan bir s›çrama mümkün olmad›¤›ndan kentsel/enformel olarak tan›mlanabilecek hizmet a¤›rl›kl› bir yap›d›r. Bu durumda ikili ekonomik yap› yerine üçlü ekonomik yap›dan söz etmek mümkündür. Özellikle sanayi yat›r›mlar›n›n yetersizli¤i hâlinde bu sektör büyük boyutlarda olabilmektedir. Dolay›s›yla sanayileflmifl bat› toplumlar›n›n izledi¤i tar›m-sanayi-hizmetler yerine, geliflmekte olan ülkelerde tar›m-hizmetler-sanayi biçiminde bir geliflme seyri ortaya ç›kmaktad›r. Geliflmifl ülkelerde a¤›rl›kl› olarak sanayi üretimi ön plana ç›kmakta, bunu hizmetler ve tar›m takip etmektedir. Sanayi üretimindeki katma de¤er daha yüksek oldu¤undan, yüksek oranda bir gelir art›fl› ancak sanayi sektörünün geliflmesi ile mümkün olabilmektedir. Dolay›s›yla tar›m a¤›rl›kl› geliflmekte olan ülkelerin h›zl› bir geliflme gösterebilmeleri, ancak h›zl› bir sanayileflme ile mümkün olacakt›r. Tar›mdan sanayiye bir yap›sal dönüflüm elbette sermaye birikimi ve teknolojik geliflme ile mümkün olabilmektedir. Ancak 1970’li y›llara kadar a¤›rl›kl› olarak izlenen ithal ikameci kalk›nma stratejisi, döviz s›k›nt›s›, üretim kalitesindeki düflüklük ve d›fl rekabete aç›k olmamas›ndan dolay› ortaya ç›kan verimlilik sorunlar› nedeniyle t›kanma noktas›na gelmifltir. Türkiye’nin de aralar›nda bulundu¤u bu ülkeler 1980’li SIRA S‹ZDE y›llardan itibaren liberalizasyona gitmifller ve ithal ikamesi yerine ihracata yönelik büyüme politikalar›n› tercih etmifllerdir. Bu politika tercihindeki beklentiler, d›fl ödeme zorluklar›n›n afl›lmas› ile ekonomide bir yap›sal dönüflüm gerçeklefltirilmeD Ü fi Ü N E L ‹ M si ve geliflen dünya ekonomilerine ayak uydurulmas›d›r. Yap›sal uyum olarak adland›r›lan bu sürecin önemli bir boyutu da kamu dengelerinin sürdürülebilir bir S O R U ile mali uyumun sa¤lanmas›d›r. noktaya getirilmesi Mali uyum, yap›sal D ‹ K K A Tsorunlar› nedeniyle sürekli bütçe a盤› veren ülkelerin mali disiplini sa¤lamas›d›r. Bütçe aç›klar›n›n hangi düzeyde olabilece¤i ve nas›l azalt›laca¤› ise ekonominin özgül koflullar›na ba¤l›d›r. N N SIRA S‹ZDE Ekonomilerin d›fla aç›lmas›, bir taraftan bilgi ve teknoloji transferi ve uluslararas› piyasalara üretim yap›larak gelir art›fl› sa¤lama imkân› verirken, di¤er taraftan AMAÇLARIMIZ ileri teknoloji ile üretim yapan ülkelerle rekabeti zorunlu hâle getirmektedir. Bu dönemde kalk›nma politikas› uzun dönem ve k›sa dönem olmak üzere iki boyutK ‹ T Uzun A P dönemde ülkelerin geliflmesi ancak ciddi yap›sal dönüflümta ele al›nm›flt›r. TELEV‹ZYON 6. Ünite - Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaya Yönelik Maliye Politikas› SIRA S‹ZDE lerle mümkün olabilmektedir. Bu uzun dönem yap›sal dönüflümün gerçekleflmesi ise k›sa dönemde al›nacak baz› tedbirlerle mümkündür. K›sa dönemde politika alternatifleri arz-yönlü ve talep-yönlü olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r. Arz-yönlü baD Ü fi Ü N E L ‹ M k›fl yap›sal uyum amac›yla öngörülürken talep-yönlü politikalar ise istikrar amaçl›d›r. Ayn› yo¤unlukta olmamakla beraber, bir çok ülkede, k›sa dönemli istikrar poS Oç›km›flt›r. R U litikalar› ve kamu müdahalesini azaltan arz-yönlü politikalar öne Bu yönelim, zaten sermaye birikimi ve teknolojik yetersizlik ile karfl› karfl›ya olan geliflmekte olan ülkeler aras›nda yabanc› sermaye çekme yar›fl›na yol açm›flt›r. ÖzellikD‹KKAT le ifl gücü maliyetlerinin düflük oldu¤u bu ülkeler, uluslararas› sermaye için de cazip hâle gelmektedir. Bu nedenle, geliflmekte olan ülkelerin izledi¤i geliflme seyri, SIRA S‹ZDE kaç›n›lmaz olarak geliflmifl ülkelere fason üretim yapma biçiminde ortaya ç›kmaktad›r. Bu süreç, geliflmekte olan ülkelerin zaman içerisinde ö¤renme ve daha kaliteli üretim yaparak uluslararas› ifl bölümü içerisindeki paylar›n› yükseltmelerini AMAÇLARIMIZ sa¤layabilir. N N Kalk›nma ekonomisinin tarihsel geliflimi ve kalk›nmaya iliflkin de¤iflik K ‹ Tteorik A P ve uygulamaya iliflkin tart›flmalar için bkz. fienses, F. (2010). 5. Bas›m, Kalk›nma ‹ktisad›-Yükselifli ve Gerilemesi, ‹letiflim Yay›nevi. TELEV‹ZYON Geliflmekte Olan Ülkelerde Kamu Maliyesinin Yap›s› Az geliflmifllik sadece kifli bafl›na gelir ile de¤erlendirilmez. Bir ülkede ekonomik yap›daki geliflmifllik ile siyasal yap›, hukuk sistemi ve kurumsal yap› aras›nda do¤‹ N T E R yap›s›d›r. NET rudan ba¤lant›lar vard›r. Bunlar içerisinde en önemli kurum devlet Devletin fonksiyonlar› ve devletin finansman› geliflme sürecinde önemli bir yere sahiptir. Kalk›nma hedefi do¤rultusunda, insanlar›n yaflam standard›n› do¤rudan etkileyen sa¤l›k hizmetleri yan›nda, verimlili¤i artt›ran e¤itimli bir ifl gücünü sa¤layacak olan büyük ölçüde devlettir. Sermaye birikiminin yetersizli¤i nedeniyle teflvik edici mekanizmalar›n gelifltirilmesi, teknolojik geliflmelerin desteklenmesi amac›yla yap›lacak araflt›rma-gelifltirme (Ar-Ge) harcamalar›n›n desteklenmesi, yat›r›m ortam›n› iyilefltirecek altyap› yat›r›mlar›n›n yap›lmas›, piyasa mekanizmas›n›n etkin iflleyebilmesi için mülkiyet haklar›n›n, ticari iliflkilerin ve ifl sözleflmelerinin düzenlenmesi ifllevi de ancak etkin iflleyen bir devlet ile gerçekleflebilir. K›sacas› hakim görüfl, devlet müdahalelerinin azalt›lmas› olsa bile, kalk›nmay› h›zland›racak temel hizmetlerin önemli bir bölümü devlet taraf›ndan sunulmaktad›r. Devletin sözü edilen ifllevleri görebilmesi için ise harcama yapmas› ve bu harcamalar› ekonomik iflleyifli olumsuz etkilemeyecek flekilde finanse edebilmesi gerekir. Daha da önemlisi, bütün bu kamusal faaliyetlerin gerçekleflti¤i siyasal karar sürecinin etkin ve ekonomik geliflmeyi engelleyen de¤il, destekleyen bir biçimde ifllemesi gerekir. Kamu Harcamalar›n›n Yap›s› Kalk›nman›n h›zland›r›lmas› için devletin sundu¤u hizmetlerin miktar ve bileflimi önemlidir. Bu nedenle, genel kamu hizmetleri, fiziki sermayenin güçlendirilmesi için yap›lacak altyap› harcamalar›, beflerî sermayenin güçlendirilmesi için yap›lacak e¤itim ve sa¤l›k harcamalar› ve savunma harcamalar›n›n ayr› ayr› ele al›nmas› gerekmektedir. Geliflmekte olan ülkelerde millî gelire oranla, finansman kayna¤›ndaki k›s›t nedeniyle, kamu harcamalar› düflüktür. Kamu harcamalar› bilefliminde genel kamu hizmetleri ve savunma harcamalar› önemli yer tutmaktad›r. Güvenlik sorunlar›n›n yafland›¤› bu ülkelerde emniyet hizmetlerine daha fazla kaynak ayr›l›rken is- 117 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 118 Maliye Politikas› tihdam alanlar› yetersiz oldu¤undan devlet, büyük bir iflveren niteli¤indedir. Kamu kesiminde fazla say›da insan çal›fl›rken kamu hizmetlerinin sunumunda genel bir etkinsizlikten sözetmek mümkündür. Yaflam standard›n›n düflük olmas› ve genel bir adaletsizlik alg›lamas› sosyal huzursuzluklar› artt›r›rken, bu huzursuzlu¤u asayifl önlemleriyle bast›rmaya çal›flan devlet, güvenli¤e daha fazla kaynak ay›rd›¤›ndan, vatandafl›n memnuniyetini artt›racak e¤itim, sa¤l›k ve di¤er sosyal hizmetleri daha az gerçeklefltirilmekte, bu bak›fl aç›s› ise sosyal huzursuzlu¤u daha da artt›rmaktad›r. Kalk›nma sürecini olumlu etkileyecek önemli iki harcama kalemi, fiziksel altyap› ve beflerî sermaye harcamalar›d›r. Daha önce de¤inildi¤i gibi, geliflmekte olan ülkelerin en önemli sorunlar›ndan birisi sermaye birikimi yetersizli¤idir. Özel sektör büyük yat›r›mlar yapacak sermaye birikimine sahip olmad›¤› gibi, yat›r›m yapman›n önündeki önemli engellerden birisi de giriflimcilik kültürünün zay›fl›¤› ve gayrimenkul rant› gibi daha az riskli para kazanma yollar›n›n mevcut olmas›d›r. Bu nedenle devletin, sermaye yetersizli¤i hâlinde do¤rudan üretim alanlar›na girerek yat›r›m yapmas› gerekebilir. 1950 sonras› dönemde genel e¤ilim budur. 1980 sonras›nda ise hem uluslararas› ekonomik yap›daki dönüflüm hem de özel sektörün bir ölçüde yat›r›labilir sermayeye sahip olmas›, devletin do¤rudan yat›r›m yerine yat›r›m ortam›n› iyilefltirici ve yat›r›m› teflvik edecek mekanizmalar› gelifltirmesi daha rasyonel görülmüfltür. Organize sanayi bölgeleri, küçük sanayi siteleri, baz› ara mallar›n devlet taraf›ndan üretilmesi ve özellikle enerji alan›ndaki yat›r›mlar ya da teflvik politikalar›, kalk›nman›n h›zland›r›lmas› aç›s›ndan önem arzetmektedir. Devletin kalk›nma amaçl› do¤rudan yer almas› gereken bir alan da beflerî sermayedir. Yat›r›mlar›n yap›lmas›nda ihtiyatl› olunmas›n›n bir nedeni yetiflmifl ifl gücü konusundaki k›s›tlard›r. Geliflmekte olan ülkelerin bir özelli¤i e¤itim düzeyinin düflük olmas› ve nitelikli eleman s›k›nt›s›d›r. Katma de¤eri yüksek alanlarda üretimin artt›r›lmas› ancak nitelikli ifl gücünün varl›¤› ile mümkün olabilir. Nitelikli ifl gücünün yetifltirilmesi e¤itim ile mümkündür ve geliflmekte olan ülkelerde gelir düzeyinin yetersizli¤i nedeniyle sadece temel e¤itim de¤il, üniversite e¤itimi de büyük ölçüde devlet taraf›ndan finanse edilmektedir. Bu alana yeterince kaynak ayr›lmamas› orta ve uzun dönemde nitelikli ifl gücünde yetersizlik sonucunu do¤urmaktad›r. Hem ekonomide verimlilik art›fl› hem de insanlar›n yaflam standard› aç›s›ndan önemli olan bir baflka konu da sa¤l›k hizmetleridir. Koruyucu ve tedavi edici sa¤l›k hizmetleri toplumun refah›n› do¤rudan yükseltirken sa¤l›kl› bir ifl gücünün üretimdeki verimlili¤i daha yüksek olmaktad›r. Sosyal hizmetler, kalk›nma sürecinde ele al›nmas› gereken di¤er bir konudur. Sadece insanlar›n yaflam standard› de¤il, üretim süreçlerini de do¤rudan etkileyen sosyal hizmetlerin devlet taraf›ndan sa¤lanmas› gerekmektedir. Örne¤in, geliflmekte olan ülkelerin tipik bir özelli¤i, kad›nlar›n ifl gücüne kat›l›m›n›n düflük düzeyde olmas›d›r. Elbette bunun birçok nedeni olabilir. Ancak bilinen önemli nedenlerden birisi, çocuk bak›m› ve krefl hizmetleri ile ilgilidir. Benzer flekilde yafll› bak›m› konusunda da s›k›nt›lar yaflanmaktad›r. Bu hizmetlerin gelifltirilmesi kad›nlar›n ifl gücüne kat›l›m›n› olumlu etkileyecektir. Sonuç olarak, kalk›nmay› h›zland›racak bir harcama bilefliminde, yüksek miktarda genel kamu ve güvenlik harcamalar›ndan çok altyap›, e¤itim ve sa¤l›k hizmetlerine a¤›rl›k verilmesi gerekmektedir. Bu konuda baz› ülke deneyimleri de yol gösterici niteliktedir. Asya Kaplanlar› olarak bilinen ülkelerde ve baz› Güneydo¤u Asya ülkelerinde ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda elde edilen yüksek büyümede beflerî sermayenin katk›s›na dikkat çekmek gerekir. Türkiye’de gündemde olan te- 119 6. Ünite - Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaya Yönelik Maliye Politikas› mel sorunlardan birisi ara eleman s›k›nt›s›d›r. Yat›r›mc›lar belirli alanlarda çal›flabilecek donan›ma sahip eleman bulamamaktad›r. Bu nedenle, son y›llarda ‹fl-Kur’un yeniden yap›land›r›lmas› ve mesleki e¤itim konusunda gelifltirilen teflvik mekanizmalar› bu a盤› kapatmaya yöneliktir. Kamu Gelirlerinin Yap›s› Kamu harcamalar›n›n finansman› için devletin gelir elde etmesi gerekmektedir. Kamu gelirlerinin en sa¤l›kl› ve kal›c› kayna¤› vergilerdir. Toplam vergi yükü önemli oldu¤u gibi, kalk›nma sürecini h›zland›racak vergi bilefliminin de dikkate al›nmas› gerekir. Vergi sistemine iliflkin temel tart›flma, kalk›nman›n önemli bir boyutu olan ekonomik büyümeyi h›zland›racak etkin vergileme ve sosyal kalk›nma için dikkate al›nmas› gereken adil vergilemedir. Etkinlik ve eflitlik kavramlar› ile yap›lan bu tart›flma, maliye politikas›n›n önemli konular›ndan birisidir. Kaynak da¤›l›m›nda etkinli¤i bozmayacak bir vergileme, ekonomik büyümeyi olumlu etkilerken etkin vergileme hedefi ço¤unlukla eflitlik ilkesine ayk›r› sonuçlar yaratabilir. Geliflmekte olan ülkelerde kamu gelirleri aç›s›ndan en önemli sorunlardan birisi vergi kapasitesinin düflük olmas› ve vergi gayretinin yetersiz olmas›d›r. Bu sorunun varl›¤› sadece gelir düzeyinin düflük olmas› ile ilgili de¤ildir. Bu ülkelerde ayn› zamanda gelir idaresinde de kurumsal kapasite yetersizli¤i vard›r. Kay›t sistemindeki yetersizliklerin de etkisiyle bu ülkelerde devlet gelir vergisi toplamakta zorlan›r. Bu nedenle de daha kolay toplanabilen ve toplumun geneline yay›lan dolayl› vergilerin toplam gelirler içerisindeki pay› yüksektir. Dolayl› vergiler, dolays›z vergilere göre kaynak da¤›l›m› aç›s›ndan daha etkin olmakla birlikte, gelir da¤›l›m› aç›s›ndan daha adaletsiz vergilerdir. Çünkü, düz bir oran olarak al›nsalar bile, düflük gelir grubunun tüketim e¤ilimi daha yüksek oldu¤undan, gelirlerine oranla daha yüksek vergi ödeyeceklerdir. Baz› temel ihtiyaç mallar› üzerinden al›nan vergilerin oran› daha düflük tutularak bu adaletsizlik bir ölçüde hafifletilmektedir. Yüksek gelir grubunun tasarruf e¤ilimi daha yüksek oldu¤undan artan oranl› bir gelir vergisi tasarruflar› azaltarak etkinsizli¤e neden olabilmektedir. Geliflmekte olan ülkelerdeki di¤er bir sorun, artan oranl› gelir vergisinin çal›flma güdüsünü azaltmaktan çok kay›t d›fl› ekonomik faaliyetleri artt›rmas›d›r. Bu nedenle, bir yandan kaynak da¤›l›m› etkinli¤i kayg›s›, di¤er yandan gelir idaresinin kapasite yetersizli¤i nedeniyle tipik bir dolays›z vergi olan gelir vergisi yerine katma de¤er vergisi gibi dolayl› vergilere a¤›rl›k verilmektedir. Artan oranl› vergilerin tercih edilmesi hâlinde de gelir da¤›l›m›n›n adaletsiz olmas› durumunda, devlet daha fazla vergi toplayabilmektedir. Kuznets Hipotezi’ne SIRAhem S‹ZDEde sermaye göre, geliflme sürecinde, ilk aflamalarda hem yap›sal nedenlerle birikimi ihtiyac› nedeniyle gelir da¤›l›m› bozulurken geliflmenin ileri aflamalar›nda gelir da¤›l›m› düzelmeye bafllar. Bu geliflme, bir yönüyle vergi Dödeme artÜ fi Ü N E Lgücünün ‹M mas› nedeniyle ortaya ç›karken di¤er yandan da artan kifli bafl›na gelir ile beraber tüketim gücünün artmas› sonucunda, talep yönlü bir büyümenin sürdürülebilmeS O R U sinin mümkün olmas›yla ortaya ç›kar. Vergi Kapasitesi: Bir ekonomide, veri üretim düzeyinde ve mevcut vergi sistemi ile toplanabilecek vergi miktar›d›r. Vergi Gayreti: Bir ekonomide vergi idaresinin vergi toplama ve vergi mükelleflerinin vergi ödeme çabalar› sonucunda vergi kapasitesinin kullan›labilen bölümüdür. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Mali disiplin ve ekonomik kalk›nma aras›nda bir çat›flma varm›fl gibi görünmekle beraber, D‹KKAT bütçe k›s›t› alt›nda kamu harcamalar› ve vergi gelirlerinin bileflimi de¤ifltirilerek ekonomik koflullar›n iyilefltirilmesi mümkündür. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Yukar›da say›lan nedenlerle geliflmekte olan ülkelerde vergi reformlar› s›kça gündeme gelir. Çünkü, geliflen ekonomilerde kurumlar›n dönüflmesi ve yasal çerAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ N N D‹KKAT K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 120 Maliye Politikas› çevenin de¤iflen ekonomik yap›ya uydurulmas› gerekmektedir. Bilindi¤i gibi tar›m a¤›rl›kl› üretim yap›s›ndan sanayileflmeye geçerken gelirin unsurlar› ve kentleflmeyle beraber tüketim kal›plar› de¤iflmektedir. Yeni gelir kalemlerinin vergiye dahil edilmesi, ekonomik yap›n›n de¤iflmesiyle gelir idaresinin modernize edilmesi, vergi mükellef say›s›n›n artmas›yla denetim sisteminin iyilefltirilmesi gerekmektedir. Geliflmekte olan ülkeler genellikle kay›t sisteminin de yetersiz oldu¤u ülkelerdir. Ekonomik faaliyetlerin artmas› ile beraber kay›t sisteminin de gelifltirilmesi, ayr›ca, de¤iflen ekonomik yap› ile beraber gelir, harcama ve servet yap›s› h›zla de¤iflti¤inden, gelir üzerinden al›nan vergilerin, harcama vergilerinin ve ortaya ç›kan servetin vergilendirilmesinin gözden geçirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle geliflmekte olan ülkelerde vergi sistemleri s›kça reforma tabi tutulur. Buradaki as›l amaç, vergi sisteminin de¤iflen ekonomik ve sosyal koflullara ayak uydurabilmesidir. Kalk›nman›n Finansman› ve Kalk›nmac› Devlet Sermaye/Has›la Katsay›s›: Bir ekonomide mevcut sermaye ile gerçeklefltirilebilecek üretim aras›ndaki iliflkiyi ifade eden sermaye verimlili¤i göstergesidir. Kamu Tasarrufu: Toplam kamu gelirleri ile yat›r›m d›fl›ndaki kamu giderleri aras›ndaki farkt›r. Geliflmekte olan ülkelerin en önemli sorunlar›ndan birisi, belki de en önemlisi, kalk›nma sürecinde ihtiyaç duyulan kaynaklar›n finansman›d›r. Sermaye birikimi yetersiz olan bu ülkelerin geliflmesinin ilk aflamalar›nda öncelikli hedef sermaye birikiminin artt›r›lmas› ve yap›lacak yat›r›mlar için kaynak yarat›lmas›d›r. Geliri düflük olan bu ülkelerde tasarruf/gelir oran› yetersiz oldu¤u gibi, mevcut tasarruflar da verimsiz alanlara yat›r›lmaktad›r. Veri bir üretim kapasitesinde, üretim düzeyi sermaye/has›la katsay›s›na ba¤l›d›r. Bu katsay›, mevcut sermaye ile ne kadar üretim yap›labilece¤ini gösterir. Kaynaklar›n verimli kullan›lamamas›n›n temel iki nedeni vard›r. Bir nedeni, bilgi birikimi ve giriflimcilik kültürünün zay›f olmas›d›r. Di¤er bir nedeni ise befleri sermayenin yetersiz olmas›d›r. Tasarruflar›n verimli yat›r›mlara yönlendirilebilmesi için geliflmifl teknolojilere ihtiyaç vard›r. Söz konusu ülkelerin teknoloji düzeyi düflük oldu¤u gibi, donan›ml› ifl gücünde de yetersizlikler yaflanmaktad›r. Bu nedenle, yurt içi tasarruf yan›nda, yabanc› tasarruflar›n da kullan›lmas›, özellikle do¤rudan yabanc› yat›r›mlar yaflamsal öneme sahiptir. Bir ülkede tasarruflar üç kaynaktan sa¤lanmaktad›r: Yurt içinde özel sektörün yapt›¤› tasarruflar, devletin tasarruflar› ve d›flar›dan gelen yabanc› tasarruflar. Yurt içi tasarruflar özel sektör ile kamu sektörünün toplam›na eflittir. Yukar›da de¤inildi¤i gibi, piyasa koflullar›nda oluflabilecek tasarruflar yeterli olmamaktad›r. Çünkü, gelir da¤›l›m› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, zaten düflük olan gelirin önemli bir bölümü dar bir kesimin elinde toplanmaktad›r. Bu nedenle de genifl bir kesimin tasarruflar› yok denecek kadar az iken, geliri yüksek dar bir kesimin ise lüks tüketimi yüksek oldu¤undan tasarruflar› beklendi¤i kadar yüksek olmamakta, mevcut tasarruflar ise verimsiz alanlara kaymaktad›r. Böyle bir durumda devlet yurt içi tasarruflar› artt›rabilir. Devlet bir yandan tasarruflar› teflvik edecek önlemler alabilece¤i gibi, di¤er yandan vergilendirme yoluyla bir anlamda zorunlu tasarruf yapt›rma yoluna da gidebilir. Böylece, özel sektör taraf›ndan yap›lamayan tasarruflar kamu tasarrufu olarak yap›lm›fl, sonuçta yurt içi tasarruflar artm›fl olur. Ancak, burada dikkat çekilmesi gereken bir konu, kamu tasarruflar›n›n nas›l kullan›laca¤›d›r. Geliflmekte olan ülkelerin bir sorunu da kamu kesiminin verimsiz olmas›d›r. Genellikle verimsiz ve genifl bir bürokrasiye sahip olan devletin de mevcut tasarruflar› verimli kullanma kapasitesi düflüktür. Bu nedenle kamu tasarruflar›n›n artmas› ile birlikte verimli alanlara da yat›r›m yap›l›yorsa geliflme süreci desteklenmifl olacakt›r. Kalk›nmac› devlet anlay›fl›, devletin finansal kaynaklar› stratejik sanayi sektörlerine tahsis etmesi ile h›zl› geliflmenin sa¤lanabilece¤ini savunmaktad›r. Kamu tasarruflar› ekonomik büyüme oranlar›n› büyük ölçüde etkiler. Do¤u Asya ülkeleri- 6. Ünite - Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaya Yönelik Maliye Politikas› nin bir ço¤u 1960 sonras›nda yüksek büyüme oranlar› elde ettiler. Bu büyümenin önemli kaynaklar›ndan birisi, tasarruflar›n devletin katk›s›yla verimli yat›r›mlara yönlendirilmesidir. Toplam kamu gelirleri ile yat›r›m d›fl›ndaki kamu giderleri aras›ndaki fark olarak tan›mlanan kamu tasarruflar›, devletin yurt içi yat›r›ma ne kadar katk›da bulunabilece¤ini gösterir. Yarat›lan bu kaynaklar kamu yat›r›mlar› yoluyla do¤rudan kullan›labilece¤i gibi, özel sektöre kredi olarak da verilebilir. Çünkü, geliflmekte olan ülkelerin ço¤unda büyüme üzerindeki en önemli k›s›t tasarruf yetersizli¤idir. Yüksek miktarda sermayeye ihtiyaç duyan büyük sanayi projelerini finanse edecek kaynaklar mevcut de¤ildir. Dolay›s›yla devlet, do¤rudan kaynak yaratarak ya da uygulad›¤› politikalarla kaynak da¤›l›m›n› etkileyerek, ülkenin geliflmesini olumlu yönde etkileyebilir. Uluslararas› ekonomik iliflkilerin artmas› ve daha karmafl›k hâle gelmesi, devletin uygulad›¤› politikalar› da do¤rudan etkilemektedir. Günümüz ekonomik koflullar›nda kapal› ekonomi ile hareket etme flans› kalmam›flt›r. Küresel ekonomik yap›daki bu dönüflüm, devleti bir ikilemle karfl› karfl›ya b›rakmaktad›r. Küresel ekonomik geliflmelerden pay alabilmek için, ülkeye sermaye çekmek amac›yla vergi yap›lar›n›n ve kurumsal yap›n›n yeniden düzenlenmesi, uluslararas› ekonomik etkinlik aç›s›ndan kaç›n›lmaz hâle gelmektedir. Di¤er taraftan, bu h›zl› geliflmeye karfl›l›k, ulusal s›n›rlar içerisinde küreselleflmeden zarar gören kesimlerin kay›plar›n›n telafi edilmesi de gerekmektedir. Maliye yaz›n›nda birincisi etkinlik, ikincisi ise telafi hipotezi olarak an›lmaktad›r. Uluslararas› rekabet kayg›s›yla düflürülen vergi oranlar› arz yanl› ekonomi yaklafl›m›nda beklendi¤i gibi bir etki yaratmad›¤› zaman, kamu gelirleri azalacak ve e¤itime, sa¤l›k ve sosyal hizmetlere ayr›lacak kaynak yetersiz olacakt›r. Kamu maliyesini olumsuz etkileyen küreselleflme ve uluslararas› rekabet, sermaye birikimi zaten yetersiz olan geliflmekte olan ülkelerin büyüme sürecini de olumsuz etkileyebilmektedir. Bu nedenle devletin kaynak tahsisi fonksiyonu daha da önem kazanmaktad›r. Küreselleflmenin olumlu bir yönü ise geliflmekte olan ülkelere yönelen yabanc› sermayedir. Yükselen piyasalar olarak tan›mlanan geliflmekte olan ülkelerin finansal piyasalar›n›n do¤ru yönetilmesi halinde, yabanc› sermaye geliflmekte olan ülkelerin sermaye ihtiyac›n› olumlu etkileyebilir. Burada sermayenin iki ana bileflenine dikkat çekmek gerekir. Parasal ya da portföy sermayesi biçimindeki sermaye, fazla ak›flkan olmas› dolay›s›yla geliflmekte olan ülkelerin finansal istikrar›n› kötü etkileyebilmektedir. S›cak para da denilen bu sermaye türü, geniflleme döneminde ülkeye kolay girebilmekte ve büyümeyi h›zland›rmaktad›r. Ancak daralma döneminde h›zla kaçan sermaye, bazen getirdi¤inden daha fazlas›n› götürebilmektedir. Son küresel krizde daha da belirgin hale gelen bu soruna karfl›l›k Tobin Vergisi bir çözüm olarak düflünülmektedir. Buna göre, ak›flkan sermaye üzerinden al›nacak bir vergi veya benzeri yükümlülük ifllem maliyetlerini artt›rarak ak›flkanl›¤› azaltacak ve finansal istikrar› olumlu etkileyecektir. Buna karfl›n do¤rudan yabanc› sermaye, kalk›nma sürecini daha büyük ölçüde olumlu etkileyecek potansiyele sahiptir. Bunun bir nedeni, do¤rudan yabanc› sermayenin ya ülkedeki mevcut bir iflletmeyi al›p modernize ederek, ya da yeni yat›r›mlar yaparak üretime katk›da bulunmas›ndan dolay› fazla ak›flkan olmamas›d›r. Di¤er nedeni ise, geliflmekte olan ülkelere yap›lan do¤rudan yat›r›mlar yoluyla, yeni teknolojiler ve üretim yöntemlerinin transfer edilmesidir. Verimlili¤i yükselten bu transferlerle zaman içerisinde yeni üretim alanlar› ve teknolojileri geliflerek, kalk›nmay› h›zland›rabilmektedir. 121 Arz Yanl› Ekonomi Yaklafl›m›: Üretim maliyetleri üzerindeki vergi ve benzeri yüklerin hafifletilmesi ile büyümenin h›zlanaca¤› ve beklendi¤inin aksine vergi gelirlerinin artaca¤›n› savunan görüfltür. Yükselen Piyasalar: H›zl› geliflmekte olan ülke ekonomilerinin yat›r›mc›lar için çekici olan finansal piyasalar›d›r. Tobin Vergisi: ‹stikrars›zl›k yaratan etkilerin hafifletilmesi amac›yla k›sa süreli sermaye hareketleri veya s›cak para olarak adland›r›lan finansal hareketler üzerinden al›nacak düflük oranl› vergidir. S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 122 SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N Maliye Politikas› SIRA S‹ZDE Bütün bu olumlu geliflmelerin sa¤lanabilmesi, elbette ülkelerin kurumsal ve yaAMAÇLARIMIZ sal düzenlemeleri ile do¤rudan ba¤lant›l›d›r. Yabanc› sermaye, sadece yüksek kazanç sa¤layabilece¤i piyasa de¤il, ayn› zamanda güvenli ortam aramaktad›r. Bu nedenle de geliflmekte olan ülkelerin dönüflümünde, hukuksal altyap› ve kurum‹ T A P sal yap›n›n Kgeliflmifl standartlara getirilebilmesi için, yap›lacak ciddi reformlar önem kazanmaktad›r. Sadece yurt içinde, kurum ve kurallar›yla iflleyen bir piyasa yap›s› de¤il, uluslararas› piyasalarda ülkenin güvenilirli¤ini artt›ran önlemler, h›zl› ve etT E bir L E V bürokrasi ‹ZYON kin iflleyen ve hukuk sistemi, siyasal istikrar ve sosyal huzur ortam› kalk›nman›n ön koflullar›n› oluflturmaktad›r. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Küreselleflme iliflkin tart›flmalar ve bilimsel raporlar için flu adrese bak›la‹ N Tve E Rkalk›nmaya NET bilir: http://www.unctad.org/. SIRA S‹ZDE Geliflmekte olan ülkelerde vergi gelirlerinin bileflimi ekonomik kalk›nma sürecini nas›l SIRA S‹ZDE etkiler? D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M EKONOM‹K KALKINMA SORUNU TÜRK‹YE’N‹N Cumhuriyetin kurulufluna denk düflen 1920’li y›llarda, Türkiye sanayi ürünleri ithalatç›s› ve tar›m ihracatç›s› durumundayd›. Sermaye birikimi yetersiz, iflletmeS O ürünü R U ler küçük ve tar›ma dayal› sanayiler a¤›rl›kta oldu¤undan, özel sektörün desteklenmesi ve yabanc› yat›r›mlar›n teflvik edilmesi kaç›n›lmazd›. Daha sonra ise günün D‹KKAT koflullar›n›n da zorlamas› ile liberal say›labilecek ülke ekonomisinde, 1930-39 döneminde, korumac›-devletçi sanayileflme politikalar› a¤›rl›kl› olmufltur. Ekonomi SIRA S‹ZDE do¤rudan savafla girmemekle birlikte, 1940-45 döneminde, ‹kinci Dünya Savafl›’ndan ciddi bir flekilde etkilenmifl, millî gelir düflmüfl ve kaynaklar zaten yetersiz oldu¤undan, bu dönemde devlet kontrolleri artm›flt›r. Bu kontroller, özel sektör AMAÇLARIMIZ mallar›n›n belirli bir fiyata devlete sat›lmas› zorunlulu¤u nedeniyle, baz› özel teflebbüslerine el konulmas›na kadar uzanm›flt›r. 1923-45 döneminde bir taraftan mali yap› de¤iflen sosyo ekonomik koflullara uydurulmaya çal›fl›l›rken di¤er tarafK ‹ T A P tan kalk›nman›n finansman› amac›yla yap›lan harcamalar›n finansman› için ek gelir kayna¤›na ihtiyaç duyulmufltur. Aflar›n kald›r›lmas› ve gümrük vergilerindeki art›fl buna örnek olarak verilebilir. Bu ve benzeri gayretlere karfl›n, mevcut mali yaTELEV‹ZYON p› geliflme sürecine ayak uydurabilecek özelliklere sahip olamam›flt›r. 1950’lerin ortalar›nda ise hava koflullar›n›n kötüleflmesi ve d›fl talepteki azalma tar›m kesimini zora sokunca, tar›m kesimine yönelik fiyat destekleme program› uygulanm›fl, ‹ N T E R N E Tk›s›t, para bas›lmas›na neden olmufl, bu da enflasyonist etki yavergi gelirlerindeki ratm›flt›r. Bu durumun beraberinde getirdi¤i d›fl ticaret aç›klar› ise devlet kontrollerinin de¤iflik biçimlerde artmas›na neden olmufltur. IMF ile kurulan iliflkilerin büyük ölçüde belirleyici oldu¤u bu ekonomi politikas›na genel olarak liberalizasyon damgas›n› vurmufltur ve bu çerçevede, devalüasyon, fiyat kontrollerinin kald›r›lmas› ve d›fl ticarette serbestli¤in artt›r›lmas›n›n yan› s›ra, maliye politikas› önlemleri olarak K‹T fiyatlar›nda art›fla gidilmifltir. Ancak, bu tür politikalar›n k›sa dönemli etkisi daralt›c› olmufl ve bu dönemde de d›fl ödemeler ve enflasyonda bir rahatlama olurken ekonomide daralma meydana gelmifltir. Ülkemiz 1960’lar›n bafl›ndan itibaren ise planl› kalk›nma dönemine girmifltir. N N 6. Ünite - Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaya Yönelik Maliye Politikas› 123 Kalk›nma Planlar›n›n Temel Amaçlar› ve Uygulama Sonuçlar› Ülkemizde h›zl› ve kal›c› kalk›nma amac›yla befl y›ll›k kalk›nma planlar› yap›lm›fl ve ilki 1963-1967 dönemi için yap›lan bu planlarda %7 oran›nda büyüme öngörülmüfl ve sonraki planlarda ise %7’nin üzerindeki büyüme oranlar›na sürekli vurgu yap›lm›flt›r. Ayr›ca, bu büyüme oran› ile ba¤lant›l› olarak vergi, harcama ve di¤er makro büyüklükler hedeflerle uyumlu olacak flekilde belirlenmifl, örne¤in GSMH’ye oranla %18 civar›nda bir yat›r›m yap›lmas› öngörülmüfltür. Sektörler itibar›yla, belirlenen büyüme oranlar› ise yaklafl›k rakamlarla, tar›mda %4, imalat sanayinde %12, enerji de %13 ve madencilikte %10’dur. Bu hedefler yan›nda, kalk›nma sürecine kamu kesiminin öncülük edece¤i de vurgulanm›flt›r. Dördüncü Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan› bir y›l gecikme ile 1979-1983 y›llar› için haz›rlanm›flt›r. Ancak, bu tarihlere gelindi¤inde ülke ekonomisi ciddi istikrars›zl›klarla karfl› karfl›ya gelmiflti. Özellikle ithal ikamesi nedeniyle üretimde ihtiyaç duyulan girdilerin bir bölümünün d›flar›dan ithal edilmesi döviz ihtiyac›n› artt›rm›fl ve döviz darbo¤az› olarak adland›r›lan sorun ortaya ç›km›flt›r. Büyüme h›z› %8’in üzerinde öngörülmüfl olmakla beraber, yaflanan sorunlar nedeniyle imalat sanayinin pay› azal›rken tar›m›n pay› artm›flt›r. Bunun temel nedeni, planlarda öngörülmüfl olsa bile, ekonomik yap›da sanayileflme yönünde beklenen dönüflümün gerçeklefltirilememifl olmas›d›r. ‹htiyaç duyulan döviz, ihracata sa¤lanan teflvikler ve sürekli devalüasyonlara karfl›n, ithalat› karfl›layacak düzeyde artt›r›lamam›fl, petrol fiyatlar›ndaki afl›r› art›fllar›n da etkisiyle ciddi d›fl ödeme zorluklar›yla karfl› karfl›ya gelinmifltir. 1980 Sonras›ndaki Yeni Ekonomik Kalk›nma Anlay›fl› Al›nan önlemlere ra¤men afl›lamayan sorunlar›n çözümü amac›yla 24 Ocak 1980 tarihinde al›nan kararlarla, ülkenin sanayi sektörü üretim yap›s›n›n d›fl rekabete aç›larak dönüfltürülmesi amaçlanm›flt›r. 1980 istikrar paketinin temel amaçlar› flu flekilde özetlenebilir: • Enflasyon art›fl›n› önlemek SIRA S‹ZDE • ‹hracat art›fl› yoluyla d›fl dengeyi sa¤lamak • Ekonomide serbest piyasa koflullar›n› oluflturmak 24 Ocak kararlar› olarak adland›r›lan bu politika, temelde ihracata yönelik büD Ü fi Ü N E L ‹ M yüme yaklafl›m›na dayanmaktad›r. Buna göre, ihracat artt›kça yurt içi üretim artacak ve yurt d›fl›ndan sa¤lanan kaynaklarla gerekli yat›r›mlar yap›larak yüksek oranO R U küçümsenlardaki büyüme gerçeklefltirilmifl olacakt›r. 1980’lerin sonlar›naS kadar meyecek büyüme oranlar› gerçeklefltirilmifltir. Örne¤in, 1984-1985 ortalama büyümesi %5.8, 1986-1987 ortalama büyümesi ise %7.7 olmufltur. Ancak ayn› dönemde D‹KKAT borçlanma da artm›fl ve ihracata verilen yüksek teflvikler nedeniyle kamuda yüksek bir borç yükü oluflmufltur. Sanayileflme aç›s›ndan, 1980 öncesinde yaflanan soSIRA S‹ZDE runlar›n benzeri 1980 sonras›nda da yaflanm›flt›r. Çünkü, d›fla aç›lma ve d›fl kaynak imkânlar› nedeniyle ekonomi rahatlam›fl olsa da küresel düzeyde rekabetçi ve kal›c› bir büyümenin sa¤lanmas› yüksek tasarruf oranlar› ve döviz geliri yan›nda katAMAÇLARIMIZ ma de¤eri yüksek üretim ile mümkün olmaktad›r. N N Türkiye’de devletin ekonomideki yerine iliflkin tarihsel bir incelemeK için ‹ T bkz. A P Boratav, K. (2006). Türkiye’de Devletçilik, 2. Bas›m, ‹mge Kitabevi yay›nlar›. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 124 Maliye Politikas› Türkiye’de Maliye Politikas› ve Kalk›nma ‹liflkisi Kalk›nmada temel tart›flma konular›ndan birisi maliye politikalar›n›n çerçevesidir. Özel sektöre a¤›rl›k veren liberal politikalar kamu sektörünün pay›n› azaltmay› önerir. 1980 sonras›nda, sadece Türkiye’de de¤il, geliflmifl ve geliflmekte olan ço¤u ülkelerde devletin ekonomideki pay›n›n azalt›lmas› görüflü öne ç›km›fl ve bu nedenle devlet birçok ülkede üretim alanlar›ndan büyük ölçüde çekilmifltir. Daha çok altyap› yat›r›mlar›na yönelen devlet, vergileri düflük tutarak özel sektör yat›r›mlar›n› artt›rmay› hedeflemifltir. Hedef bu yönde olsa da devlet, vazgeçemeyece¤i kamusal mal ve hizmetler yan›nda e¤itim ve sa¤l›k gibi hizmetleri de sundu¤undan finansman ihtiyac› ortadan kalkmamaktad›r. Büyümenin h›zland›r›lmas› amac›yla düflürülen vergiler nedeniyle bütçe aç›klar› artm›fl ancak harcamalar azalt›lamad›¤›ndan kamu borçlanmas› yüksek düzeylerde artm›flt›r. 1990’larda yaflanan krizlerin merkezinde kamu finansman sorunlar› yer almaktad›r. Genel kamu hizmetleri; savunma, e¤itim ve sa¤l›k harcamalar›n›n finansman› kamu sektörü üzerinde yeterince yük oluflturmaktad›r. Yüksek bir büyüme oran›n›n hedeflenmesi hâlinde ulaflt›rma, haberleflme, enerji ve di¤er altyap› hizmetleri için ek harcamaya ihtiyaç duyulmas› kamu finansman ihtiyac›n› daha da artt›rmaktad›r. Özel sektörün güçlendirilmesi amac›yla vergilerdeki art›fl›n k›s›tlanma e¤ilimi ise kamu aç›klar›n› artt›rarak ekonomik krizlere neden olmaktad›r. Kalk›nma sürecinde devletin di¤er bir fonksiyonu, bireylerin yaflam standard›n› artt›rmaya yönelik sosyal harcamalara olan ihtiyaçt›r. Sosyal güvenlik harcamalar› ve sosyal hizmetler büyük ölçüde kamu kaynaklar›yla sunulmaktad›r. Sosyal güvenlik sistemi çal›flanlar›n ödedikleri primlerle çal›flmakla birlikte, kaynaklar›n yetersizli¤i hâlinde a盤› devlet taraf›ndan kapat›lmaktad›r. Tipik olarak Türkiye’de geçmiflte uygulanan erken emeklilik politikalar› ve kay›t d›fl› çal›flman›n yayg›nl›¤› sosyal güvenlik sistemini zora sokmufl ve gelecek nesillere yük transfer etmifltir. Di¤er taraftan, her toplumda çal›flamayan ve bak›ma muhtaç bir kesim vard›r. Sosyal güvenlik sistemine dahil olmayan bu kesime de belirli ölçüde harcama yap›lmas› ihtiyac› ortaya ç›kmaktad›r. 2001 Krizi sonras›nda yap›lan reformlarla yukar›da sözü edilen kamu finansman sorunlar› bir ölçüde hafifletilmifl ve uygulanan maliye politikalar› ile kamu dengeleri büyük ölçüde sa¤lanm›flt›r. 2008 y›l›ndan itibaren a¤›rlaflan küresel kriz ortam›nda bile, dengeler bir ölçüde de olsa korunmufltur. Ancak günümüz koflullar›nda da geçmiflten beri devam eden sorun, d›fl aç›kt›r. Hâlen devam eden bu sorunun bir nedeni, geçmiflte de oldu¤u gibi yurt içi tasarruf yetersizli¤i, di¤er nedeni ise katma de¤eri düflük üretim yap›s› nedeniyle uluslararas› rekabet gücünün beklenen düzeyde olmamas›d›r. 2012 y›l›nda teflvik politikalar›nda yap›lan de¤ifliklikler bu sorunlar›n çözümüne yöneliktir. Ar-Ge harcamalar› özendirilmekte ve ithalat ba¤›ml›l›¤›n› azaltacak üretim yap›lar› teflvik edilmektedir. Yurt içi tasarruflar aç›s›ndan ise bireysel emeklilik sisteminde baz› de¤ifliklikler yap›larak teflvikler artt›r›lm›flt›r. SIRA S‹ZDE 3 Az geliflmifl SIRA tar›mS‹ZDE toplumundan geliflmifl sanayi toplumuna geçifl sürecinde yaflanan temel sorunu Türkiye aç›s›ndan de¤erlendiriniz? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 6. Ünite - Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaya Yönelik Maliye Politikas› 125 Özet N A M A Ç 1 Ekonomik büyümenin önemli oldu¤unu, maliye politikas› yoluyla büyümeyi h›zland›rman›n mümkün olup olmad›¤›n› aç›klamak Ekonomik büyüme, bir ülkede mal ve hizmet üretim kapasitesindeki geniflleme olarak tan›mlanabilir. Bu genifllemenin do¤al sonucu olarak üretilen mal ve hizmet miktar›, di¤er bir deyiflle millî gelirin reel de¤eri artacakt›r. Ekonomik büyüme, ülkelerin yaflad›¤› bir çok sorunun çözümünde temel araçlardan birisidir. Örne¤in, toplumsal istikrar aç›s›ndan önemli olan istihdam›n artt›r›lmas› ekonomik büyüme ile mümkündür. Benzer flekilde dünya ekonomik ifl bölümü içerisinde iyi bir yere sahip olmak, uluslararas› ekonomik yap›ya ayak uydurabilmek, bireylerin refah düzeyini artt›rarak gelir bölüflümünü daha adil hâle getirmek, çevre sorunlar›na çözüm bulmak üzere yat›r›mlar yapabilmek, teknolojik geliflmeyi h›zland›rarak kaynak tasarrufu sa¤lamak ve sosyal güvenlik sistemini ifller hâle getirmek için büyüme ön koflullardan birisidir. Ekonomik büyümeyi belirleyen üç temel faktör emek, sermaye ve teknolojik geliflmedir. Bu üretim faktörleri maliye politikas› araçlar› ile devlet taraf›ndan yönlendirilebilir. Günümüzde hakim olan ekonomik yap› uluslararas› rekabete dayanmaktad›r ve düflük maliyetli ve kaliteli mal üreterek ihraç edebilen ülkeler yüksek büyüme oranlar› gerçeklefltirebilmektedirler. Bunu yapabilmenin en önemli yolu teknolojik geliflmedir. Bu nedenle, yüksek ve rekabetçi bir büyüme h›z› yakalayabilmek için devletin, hem kamu harcamalar› yoluyla sa¤lanan kamusal bilgi ve teknoloji üretimi, hem de vergi ve sübvansiyon gibi araçlarla özel sektör Ar-Ge faaliyetlerinin desteklenmesi yoluna giderek teknolojik geliflmeyi desteklemesi gerekmektedir. N A M A Ç 2 Az geliflmifllikle mücadelede kalk›nma ekonomisinin çizdi¤i çerçevenin ne oldu¤unu ay›rt etmek Az geliflmifllik kavram› geliflmifl ülkelere referansla yap›lan bir tan›mlamad›r. Gelir düzeyi ve yaflam standard› yüksek ülkelere göre daha düflük gelire ve yaflam standard›na sahip ülkeler geri kalm›fl ya da az geliflmifl ülkeler olarak tan›mlanmaktad›r. Geliflmifl ve az geliflmifl ülke ayr›m›nda niteliksel ve niceliksel baz› ölçütler kullan›lmaktad›r. Kifli bafl›na gelir temel niceliksel ölçütlerden birisidir. Ancak, kalk›nmadan söz edebilmek için gelirin refaha dönüflüp dönüflmedi¤ine bakmak gerekir. Gelir düzeyi yüksek oldu¤u hâlde sa¤l›k hizmetleri yeteri kadar ve yeterli kalitede verilmedi¤inden insanlar›n yaflam süresi k›salabilir, çocuk ölümleri yüksek olabilir. Benzer flekilde insanlar›n yaflam koflullar› önemsenmedi¤inden, e¤itim ve kültür düzeyi düflük kalabilir ve toplumun belirli bir az›nl›¤› her türlü iktidar gücünü elinde tutuyor olabilir. Bunun temel nedenleri, siyasal istikrars›zl›k ve hukuk sistemindeki yetersizlikler yan›nda sermaye birikimi yetersizli¤i ve mevcut kaynaklar›n verimli kullan›lamamas›d›r. Geliflmekte olan ülkelerin bu k›s›r döngüden nas›l ç›kacaklar› önemli bir sorudur. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ekonominin bir alt dal› olarak ortaya ç›kan kalk›nma ekonomisi, a¤›rl›kl› olarak planlama, kamu müdahalesi ve ithal ikamesi yanl›s› olmufltur. 1980’li y›llardan itibaren ise d›fla aç›lma ve liberalizasyon öne ç›km›flt›r. Yap›sal uyum olarak adland›r›lan süreçte, kalk›nma politikas› uzun dönem ve k›sa dönem olmak üzere iki boyutta ele al›nm›fl ve uzun dönemde ülkelerin geliflmesinin ancak ciddi yap›sal dönüflümlerle mümkün olabilece¤i savunulmufltur. Günümüzde, küresel kriz ile bir ölçüde sorgulan›yor olsa da hakim görüfl, büyük ölçüde kurum ve kurallar›yla etkin iflleyen piyasa temelli kalk›nmad›r. 126 N A M A Ç 3 Maliye Politikas› Türkiye’de ekonomik kalk›nmaya yönelik olarak uygulanan politikalar› ve sonuçlar›n›n neler oldu¤unu de¤erlendirmek Cumhuriyetin kurulufl y›llar›nda Türkiye, sanayi ürünleri ithalatç›s› ve tar›m ürünü ihracatç›s› durumundayd›. Sermaye birikimi yetersiz, iflletmeler küçük ve tar›ma dayal› sanayiler a¤›rl›kta oldu¤undan, özel sektörün desteklenmesi ve yabanc› yat›r›mlar›n teflvik edilmesi kaç›n›lmazd›. Günün koflullar›n›n da zorlamas› ile liberal say›labilecek ülke ekonomisinin 1930-39 döneminde ise korumac›-devletçi sanayileflme politikalar› a¤›rl›kl› olmufltur. 1950’lerde, tar›m kesimine yönelik fiyat destekleme program› uygulanm›fl, vergi gelirlerindeki k›s›t, para bas›lmas›na yol açm›fl, enflasyon ve d›fl ticaret aç›klar›, devlet kontrollerinin de¤iflik biçimlerde artmas›na neden olmufltur. 1960’lar›n bafl›ndan itibaren planl› kalk›nma dönemine geçilmifltir. H›zl› ve kal›c› kalk›nma amac›yla befl y›ll›k kalk›nma planlar› yap›lm›fl ve ilki 1963-1967 dönemi için yap›lan planlarda %7 oran›nda büyüme öngörülmüfl ve sonraki planlarda %7’nin üzerindeki büyüme oranlar›na sürekli vurgu yap›lm›flt›r. Bu büyüme oran› ile ba¤lant›l› olarak vergi, harcama ve di¤er makro büyüklükler hedeflerle uyumlu olacak flekilde belirlenmifltir. Ancak, al›nan önlemlere karfl›n afl›lamayan sorunlar›n çözümü amac›yla 24 Ocak 1980 tarihinde al›nan kararlarla, ülkenin sanayi sektörü üretim yap›s›n›n d›fl rekabete aç›larak dönüfltürülmesi amaçlanm›flt›r. Büyüme konusunda baz› olumlu sonuçlar al›nm›fl olmakla beraber kamu borçlar› artm›flt›r. 2001 Krizi sonras›nda yap›lan reformlarla kamu finansman sorunlar› bir ölçüde hafifletilmifl ve uygulanan maliye politikalar› ile kamu dengeleri büyük ölçüde sa¤lanm›flt›r. Ancak, günümüz koflullar›nda da geçmiflten beri devam eden sorun, d›fl aç›kt›r. Hâlen devam eden bu sorunun bir nedeni, geçmiflte de oldu¤u gibi yurt içi tasarruf yetersizli¤i, di¤er nedeni ise katma de¤eri düflük üretim yap›s› nedeniyle uluslararas› rekabet gücünün beklenen düzeyde olmamas›d›r. 6. Ünite - Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaya Yönelik Maliye Politikas› 127 Kendimizi S›nayal›m 1. Otonom teknolojik geliflme afla¤›dakilerin hangisinde do¤ru tan›mlanm›flt›r? a. ‹nsan›n hiçbir katk›s› olmaks›z›n var olan teknolojik geliflme b. E¤itim harcamalar› ile sa¤lanan teknolojik geliflme c. Araflt›rma-gelifltirme faaliyetleri ile sa¤lanan teknolojik geliflme d. D›fl dünyadan ba¤›ms›z olarak elde edilen teknolojik geliflme e. Bulufllar›n uygulanmas› ile sa¤lanan teknolojik geliflme 2. Dünya Bankas› tan›mlamas›na göre bir ülkenin az geliflmifl tan›m›na girmesi için kifli bafl›na gelirin üst s›n›r› afla¤›dakilerden hangisidir? a. 500$ b. 1000$ c. 2000$ d. 5000$ e. 10000$ 3. Bireyin beslenme, giyim, bar›nma gibi temel ihtiyaçlar›n› karfl›layabilmesi için gerekli gelir miktar› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Befleri sermaye b. Vergi kapasitesi c. Yoksulluk oran› d. Yoksulluk s›n›r› e. Yoksulluk döngüsü 4. Bireysel bilgi, beceri ve yeteneklere dayanan üretim kapasitesi afla¤›dakilerden hangisi ile ifade edilir? a. Risk sermayesi b. Fiziksel sermaye c. Finansal sermaye d. Yat›r›m sermayesi e. Befleri sermaye 5. ‹kili yap› modelinde yer alan iki kesim afla¤›dakilerden hangisidir? a. Geleneksel tar›m sektörü-modern sanayi sektörü b. Geleneksel tar›m sektörü-informel kentsel sektör c. Modern sanayi sektörü-informel kentsel sektör d. Modern tar›m sektörü-geleneksel kentsel sektör e. Geleneksel sanayi sektörü-modern tar›m sektörü 6. Bir ekonomide, veri üretim düzeyinde ve mevcut vergi sistemi ile toplanabilecek vergi miktar› afla¤›daki kavramlardan hangisi ile ifade edilir? a. Vergi yükü b. Vergi gayreti c. Vergi kapasitesi d. Sürekli gelir e. Reel gelir 7. Bir ekonomide mevcut sermaye ile gerçeklefltirilebilecek üretim aras›ndaki iliflkiyi ifade eden sermaye verimlili¤i göstergesi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Tasarruf/gelir oran› b. Sermaye/tasarruf oran› c. Sermaye/yat›r›m katsay›s› d. Sermaye/has›la katsay›s› e. Tüketim katsay›s› 8. Kamu tasarrufu afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru tan›mlanm›flt›r? a. Toplam kamu gelirleri ile faiz d›fl›ndaki kamu giderleri aras›ndaki fark b. Toplam kamu gelirleri ile yat›r›m d›fl›ndaki kamu giderleri aras›ndaki fark c. Bütçe a盤›n›n kamu giderlerine oran› d. Bütçe fazlas›n›n milli gelire oran› e. Kamu gelirlerinin milli gelire oran› 9. Arz yönlü ekonomi yaklafl›m›na göre afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Vergi oranlar› düflerse vergi gelirlerinde azalma meydana gelir. b. Vergi oranlar›ndaki düflüfl ekonomik büyümeyi artt›rmakla beraber kamu gelirlerini düflürür. c. Vergi oranlar›ndaki düflüfl ekonomik büyümeyi artt›rarak kamu gelirlerini artt›r›r. d. Vergi oranlar›ndaki art›fl ekonomik büyümeyi artt›rarak vergi gelirlerini artt›r›r. e. Vergi oranlar›ndaki art›fl ekonomik büyümeyi yavafllatmakla beraber vergi gelirlerini artt›r›r. 10. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulufl y›llar›nda ülke ekonomisinin özelliklerinden birisi de¤ildir? a. ‹flletmelerin küçük olmas› b. Sermaye birikiminin yetersiz olmas› c. Tar›ma dayal› sanayinin a¤›rl›kta olmas› d. Sanayi ürünleri ihracatç›s› olmas› e. Tar›m ürünü ihracatç›s› olmas› 128 “ Maliye Politikas› Yaflam›n ‹çinden AZ GEL‹fiM‹fi ÜLKELER KONFERANSI ‹STANBUL’DA BAfiLADI Konferans, az geliflmifl ülkelerde yat›r›m için uygun bir ortam yaratmay›, sürdürülebilir kalk›nma ve istihdama katk›da bulunulmas›n› amaçl›yor. Birleflmifl Milletler (BM) En Az Geliflmifl Ülkeler (EAGÜ) Konferans›, ‹stanbul’da bafllad›. Cumhurbaflkan› Abdullah Gül, konferans baflkanl›¤›na seçildi. Lütfi K›rdar Uluslararas› Kongre ve Sergi Saray›’nda düzenlenen ve BM sistemi içinde genel kuruldan sonraki en genifl kat›l›ml› toplant› olma özelli¤i tafl›yan konferans, BM Genel Sekreteri Ban Ki-mun’un k›sa konuflmas›yla bafllad›. Daha sonra Cumhurbaflkan› Abdullah Gül, konferans baflkanl›¤›na seçildi. Cumhurbaflkan› Abdullah Gül, 1971 y›l›nda 25 en az geliflmifl ülke varken bugün bu rakam›n 48’e ç›kt›¤›n› belirterek, ‘’Bu durum bu flekilde devam edemez ve sürdürülemez. Günde 1 dolardan daha az gelirle yaflayan 1 milyardan fazla kifli varken, uluslararas› toplumun geri kalan› bu kiflilerin ac›lar›na gözlerini kapatamaz, bunlar› ihmal edemez. Bu çok alarm verici bir durumdur. Sadece ahlaki aç›dan de¤il, ayn› zamanda siyasi aç›dan da alarm verici bir durumdur’’ dedi. ... Ban Ki-mun: Borç yükü tekrar ele al›nmal› Birleflmifl Milletler (BM) Genel Sekreteri Ban Ki-mun, birçok az geliflmifl ülkenin çok önemli bir borç yükünün alt›nda oldu¤unu belirterek, bu konunun borç veren merciler taraf›ndan tekrar ele al›nmas› gerekti¤ini kaydetti. Ban, 4. BM En Az Geliflmifl Ülkeler (EAGÜ) Konferans›n›n aç›l›fl oturumunda yapt›¤› konuflmada, 1971’de küresel ailenin en zay›f üyeleriyle ilgili çal›flmalar›n gerekli oldu¤una karar verildi¤ini an›msatarak, bugün 48 EAGÜ bulundu¤unu ve bu ülkelerde yaflayan 900 milyondan fazla insan›n yar›dan fazlas›n›n günde 2 dolardan az bir gelirle yaflad›¤›n›, ekonomik, çevresel, güvenlikle ilgili sorunlardan yo¤un olarak etkilendi¤ini vurgulad›. Toplam 15 BM bar›fl operasyonunun 8’inin bu ülkelerde oldu¤unu ve son 10 y›lda EAGÜ’lerin dünya göçmen nüfusunun yüzde 60’›n› üretti¤ini belirten Ban, dünya nüfusunun yüzde 12’sine sahip EAGÜ’lerin dünya ihracat›n›n yüzde 1’ine sahip oldu¤unu ve küresel yat›r›mlar›n yüzde 2’sinden az›n›n bu ülkelere gitti¤ini aktard›. 2001 Brüksel Eylem Plan› kabul edildikten sonra birçok az geliflmifl ülkenin de¤iflen ortamdan yararland›¤›n› ancak baz›lar›n›n da daha geri noktalara kayd›¤›n› söyleyen Ban, ‘’Parçalanm›fl bir küresel ekonomi görüyoruz. Sahip olanlarla olmayanlar aras›ndaki mesafenin aç›ld›¤›n› görüyoruz. Ümitleri olanla olmayanlar aras›ndaki mesafelerin de giderek artt›¤›n› görüyoruz. Bu durum devam edemez’’ diye konufltu. EAGÜ’ler hem kaynak hem de pazar olabilir Ban, EAGÜ’lere yat›r›m›n gerçek bir f›rsat oluflturdu¤unu ifade ederek, ‘’EAGÜ’lere yat›r›mlar ekonomik sorunlar› aflmalar›n› ve istikrara kavuflmalar›n› sa¤layacakt›r. Dünyada giderek geliflmekte olan ekonomiler hem kaynaklara hem de pazarlara ihtiyaç duyuyorlar. EAGÜ’ler bu ikisini de sa¤layabilir’’ diye konufltu. ... Gelifltirilmifl bir üretken kapasitenin, sadece dinamik ve geliflmekte olan bir özel sektörle gerçeklefltirilebilece¤ini söyleyen Ban, ifl çevrelerinin sürece kat›lmas› için gerekli ortam›n yarat›lmas›n›n önemine iflaret etti. Ban, EAGÜ kategorisinin d›fl›na ç›kmay› baflaran 3 ülkenin ayn› zamanda yönetiflim ve demokratik ilkelerin uygulanmas›yla ilgili önemli mesafe katettiklerine de dikkati çekti. Yard›mdan öte çok mant›kl› bir yat›r›m Resmi kalk›nma yard›mlar›n›n son 10 y›lda 3 kat›na ç›kt›¤›n› ancak yine de hedeflerin alt›nda kald›¤›n› belirten Ban, sözlerini flöyle sürdürdü: ‘’S›k›nt›l› dönemlerden geçiyoruz ama EAGÜ’lere yard›m, yard›m olmaktan öte çok mant›kl› bir yat›r›md›r. Birçok mevcut yard›m program› ekonomik altyap› ve üretim sektörleri üzerinde duruyor. Ancak birçok az geliflmifl ülke asl›nda çok önemli bir borç yükü alt›nda. Bu konunun borç veren merciler taraf›ndan tekrar ele al›nmas› gerekti¤ini düflünüyorum.’’ G›da krizinin efli¤indeler EAGÜ’lerde çal›flanlardan yüzde 70’nin tar›m sektöründe çal›flt›¤›n›, küçük çiftliklerin gerekli altyap›lara kavuflturulmas›, uygun teknolojilerin oralara aktar›lmas›, iklim de¤iflikli¤iyle ilgili hedeflerin desteklenmesi için çal›flmalar›n sürdürülmesi gerekti¤ini söyleyen Ban, artan g›da fiyatlar› nedeniyle EAGÜ’lerin beslenme ve g›da güvenli¤i konusunda çok önemli bir krizin efli¤inde bulundu¤unu kaydetti. Kaynak: DÜNYA GAZETES‹, 9 May›s 2011 ” 6. Ünite - Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaya Yönelik Maliye Politikas› 129 Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ‹LER‹ GEL‹fiMEN‹N GENEL KURAMI “Teknoloji, yani bilimsel ve sistematik bilgilerin gelifltirilmesi ve pratik ifllere uygulan›fl›, modern ekonomik geliflmenin merkezi biçim ve özelli¤ini oluflturur. Hem üretilen mal ve hizmetlerde, hem de bunlar›n üretiminde kullan›lan süreçte etkilidir. Örgütlenme de teknik ilerlemeyle elele yürür. Herhangi bir tek insan›n elde edece¤i bilgiden teknoloji olarak ancak pek az yararlan›labilir. Teknoloji kullanabilmek için, az ya da çok say›da uzman›n bilgiyi paylaflmalar›na, yani k›sacas›, bir örgüte ihtiyaç vard›r. Ama bu da henüz iflin bafllang›c›d›r. Teknolojiyi etkili k›labilmek için sermaye de gereklidir... fabrika, makineler, seri üretim tesisleri, enerji, araçlar, bilgisayarlar... yani teknolojinin tüm somut donan›m›. Bütün bunlar›n yönetimi için de yine uzmanlara, yeni yeni örgütlere ihtiyaç vard›r. ... Piyasa sisteminde yenilikler ... pek s›n›rl›d›r. Yenilik getirmek için, hem gelifltirme süresini, hem kuluçka süresini kapsayacak sermaye gereklidir, ayr›ca donan›ma da para ödemek flartt›r. Ayr›ca modern teknik geliflme için mutlaka gerekli olan uzmanlaflm›fl teknik ve bilimsel yeteneklere ve bunlara efllik eden örgüte de sahip de¤ildir. Son zamanlardaki teknik geliflmelerin hiçbiri, ne atom enerjisi ve uygulan›fl›, ne modern hava tafl›mac›l›¤›, ne modern elektronik geliflme, ne bilgisayar gelifltirme, ne de belli bafll› tar›msal yenilikler, piyasa sistemindeki tek bir bireyin keflfi olarak ortaya ç›km›flt›r. Bireyler hala fikirler ortaya atarlar. Ama pek az rastlanan istisnalar d›fl›nda, fikirleri ifle yarar hale getiren yaln›zca örgütlerdir.” 1. a Kaynak: Galbraith, J. K. (1990). Ekonomi Kimden Yana, Çevirenler: Belk›s Çorakç›-Nilgün Hiimmeto¤lu, Alt›n Kitaplar Yay›nevi, s. 57-66. 2. b 3. d 4. e 5. a 6. c 7. d 8. b 9. c 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Büyümeyi Belirleyen Faktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geliflmekte Olan Ülkelerin Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geliflmekte Olan Ülkelerin Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geliflmekte Olan Ülkelerin Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Kalk›nma ve Yap›sal Dönüflüm” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Gelirlerinin Yap›s›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kalk›nman›n Finansman› ve Kalk›nmac› Devlet” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kalk›nman›n Finansman› ve Kalk›nmac› Devlet” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kalk›nman›n Finansman› ve Kalk›nmac› Devlet” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Ekonomik Kalk›nma Sorunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 130 Maliye Politikas› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Bir ülkenin büyümesi için gerekli kaynaklar›n yurt içinden sa¤lanmas› ilk bak›flta tercih edilecek bir yol gibi görünebilir. Ancak, gerçek hayatta bu düflünce de¤iflik nedenlerle mümkün olamamaktad›r. Bunun temel nedeni, geliflmekte olan ülkelerdeki sermaye birikimi yetersizli¤idir. Gelir düzeyi düflük ve dolay›s›yla tüketim e¤ilimi yüksek olan bu ülkelerde yat›r›mlara ayr›lacak kaynaklar k›tt›r. Bu yüzden de de¤iflen dünya koflullar›nda dikkate de¤er bir geliflmenin sa¤lanmas› ek kaynak gerektirecektir. Ayr›ca, yabanc› kaynak kullan›m›n› kaç›n›lmaz hâle getiren iki nedenden daha söz edilebilir. Bunlardan birisi, üretimde kullan›lacak girdilerin her zaman yurt içinden sa¤lanamamas›d›r. Günümüzde üretimin tamam›n› kendi kaynaklar›ndan sa¤layan ülke yok denecek kadar azd›r. Özellikle enerji, bütün üretim alanlar›n›n temel girdisidir ve bu alanda kendi kendine yeterli olan çok az ülke vard›r. Di¤er bir neden ise kullan›lan üretim teknolojisi ile ilgilidir. Geliflmekte olan ülkeler, teknoloji aç›s›ndan da sorun yaflamaktad›rlar. Az geliflmifl teknolojik yöntemlerle üretim yapan bu ülkelerde verimlilik de düflük olmakta ve büyüme olumsuz etkilenmektedir. Bu yüzden yabanc› yat›r›mlarla ülkeye sadece sermaye de¤il, ayn› zamanda yeni teknolojiler de transfer edilmifl olmaktad›r. Sonuç olarak, uluslararas› düzeyde bir büyüme için yabanc› sermayenin ciddi katk›s› olacakt›r. S›ra Sizde 2 Geliflmekte olan ülkelerde vergi yap›s›n›n temel niteliklerinden birisi vergi kapasitesinin düflük olmas›, di¤eri ise vergi idaresinin kurumsal kapasitesinin yetersiz olmas›d›r. Bu nedenle gelir vergisinin toplanmas›nda baflar› sa¤lanamad›¤›ndan vergi gelirlerinin bilefliminde dolayl› vergilerin a¤›rl›¤› daha fazlad›r. Dolayl› vergilerin ekonomik büyüme üzerindeki etkisi genellikle olumludur. En iyi olas›l›kla düz oranl› olan bu vergiler üst gelir gruplar›n›n vergi yükünü azaltarak tasarruflar› artt›rabilir. Ancak kalk›nman›n önemli unsurlar›ndan birisi de sosyal adalettir. Genifl bir yoksul kesimin bulundu¤u geliflmekte olan ülkelerde dolayl› vergiler alt gelir gruplar›na daha fazla yük getirdi¤inden yaflam standartlar›n› olumsuz etkilemektedir. Büyümeyi olumlu ancak adaleti olumsuz etkileyen bu vergi yap›s›na kesin çözüm mümkün olmamakla birlikte, büyüme ve sosyal adalet aras›ndaki dengeyi optimal düzeyde tutacak bir yap› oluflturmak mümkündür. Sonuç olarak, büyümeyi engellemeyecek ve gelir adaletsizli¤ini kabul edilebilir düzeylerde tutacak bir vergi yap›s› siyasal iktidarlar›n becerisine ba¤l› bir konudur. S›ra Sizde 3 ‹kili yap› modeline göre, tar›m sektöründen kentlere göçle beraber, tar›m sektöründe verimlilik artar ve fazla ifl gücü kentlerdeki sanayi sektöründe istihdam edilerek büyüme h›z kazan›r. Ancak geliflmekte olan ülkelerde bu süreç bir s›çrama ile ortaya ç›kmamaktad›r. Çünkü, tar›m sektöründen ayr›lan ifl gücü sanayi sektöründe istihdam edilecek donan›ma (beflerî sermayeye) sahip de¤ildir. Bu nedenle kentlere göç eden ifl gücünün k›sa dönemde istihdam edilece¤i sektör, büyük ölçüde fazla donan›m gerektirmeyen hizmet sektörüdür. Hizmet sektörü ise genellikle informel özelliklere sahiptir. Katma de¤eri fazla yüksek olmad›¤› için büyüme üzerinde dikkate de¤er bir olumlu etki yaratmas› beklenemez. Sonuç olarak, k›rsal/tar›msal ekonomik yap›dan kentsel/sanayi ekonomisine geçerken arada bir üçüncü sektör oluflur. Kentsel/informel sektör olarak adland›r›lan bu sektörün ortaya ç›kmas›yla beraber üçlü bir ekonomik yap› ortaya ç›kar. Orta ve uzun dönemde e¤itim yoluyla befleri sermayenin artt›r›lmas› sonucunda katma de¤eri daha yüksek olan sanayi ekonomisine geçmek mümkün olabilecektir. Türkiye, tipik olarak bu sorunu yaflayan ülkelerden birisidir. Kente göçle beraber iflsizlik artmakta ve enformel sektör büyümektedir. Yeterli donan›ma sahip olmayan ifl gücünün önemli bir bölümü istihdam edilemezken, istihdam edilenler de genellikle enformel sektörde yer almaktad›r. Bu da verimlilik düflüflü nedeniyle beklenen büyümeyi engellemekte, vergi gelirlerinde yeterli art›fla izin vermemekte ve sosyal güvenlik sisteminin iflleyiflini olumsuz etkilemektedir. 6. Ünite - Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaya Yönelik Maliye Politikas› Yararlan›lan Kaynaklar Ataç, B. (2009). Maliye Politikas›, Geliflimi, Amaçlar›, Araçlar› ve Uygulama Sorunlar›. Sekizinci Bask›, Ankara: Turhan Kitabevi. P›nar, A. (2011). Maliye Politikas›, Teori ve Uygulama, Dördüncü Bask›, Ankara: Turhan Kitabevi. Rao, D. V. (1985). Economic Development: Causes and Consequences, New Delhi: Ashish Publishing House. Tanzi, V. (1991). Public Finance in Developing Countries, New York: Edward Elgar. Türk, ‹. (2010). Maliye Politikas›, 23. Bask›, Ankara: Turhan Kitabevi. 131 7 MAL‹YE POL‹T‹KASI Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Gelir kavram›ndan ne anlafl›ld›¤›n› ve ak›m gelir ile stok birikimi aras›nda nas›l bir iliflki oldu¤unu ay›rt edebilecek, Gelir da¤›l›m› konusunun niçin önemli oldu¤unu ve gelir da¤›l›m›n›n nas›l ölçüldü¤ünü aç›klayabilecek, Yeniden gelir da¤›l›m›n›n sa¤lanmas›nda ne tür maliye politikas› araçlar›n›n nas›l etkili olarak kullan›labildi¤ini karfl›laflt›rabilecek, Yeniden da¤›t›m politikalar›n›n ne tür s›n›rlamalarla karfl› karfl›ya kald›¤›n› de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • • • Ak›m Gelir Stok Birikimi Nominal (Parasal) Gelir Reel Gelir Birincil Gelir Da¤›l›m› ‹kincil Gelir Da¤›l›m› Pareto Kuram› Telafi Kuram› Mali Rant Mali Sömürü • • • • • • • • • Bireysel Gelir Da¤›l›m› Fonksiyonel Gelir Da¤›l›m› Sektörel Gelir Da¤›l›m› Bölgesel Gelir Da¤›l›m› Eflitsizlik Alan› Lorenz E¤risi Gini Katsay›s› Sosyal Destek Sosyal Politik ‹çindekiler Maliye Politikas› Maliye Politikas› ve Gelir Da¤›l›m› • GEL‹R KAVRAMI: ÖNEM‹, TÜRLER‹ VE KAYNAKLARI • GEL‹R DA⁄ILIMI • MAL‹YE POL‹T‹KASI VE YEN‹DEN GEL‹R DA⁄ILIMI • YEN‹DEN GEL‹R DA⁄ILIMI POL‹T‹KALARININ SINIRLARI Maliye Politikas› ve Gelir Da¤›l›m› GEL‹R KAVRAMI: ÖNEM‹, TÜRLER‹ VE KAYNAKLARI Bireyler aç›s›ndan gelir niçin önemlidir? Bu sorunun yan›t›, bu ünitede yer alan aç›klamalar›n özünü ve gerekçesini oluflturmaktad›r. Bireyler aç›s›ndan gelir çok önemlidir. Çünkü gelir; bireysel ba¤lamda yaflam›n sürdürülmesi aç›s›ndan zaruri, yaflam düzeyinin yükseltilmesi aç›s›ndan ise gereklidir. Gelir, toplumsal alanda karar merkezlerinde söz sahibi olma aç›s›ndan da çok önemlidir. Hatta kapitalist devlet anayasalar›nda yaz›l› olan bireyin seyahat hakk›, e¤itim hakk›, çal›flma hakk› gibi insan haklar›ndan yararlanabilmek bile ancak gelir ile mümkündür. Medeni yasan›n insan› tan›mlama biçimi olan hak sahibi koflulundan haklar›n kullan›labilme kofluluna geçmek de bir bak›ma gelir sahibi olmakla mümkündür. Bu nedenle gelir kavram› ile bireyin parasal ifadelerle flekillenen soyut mal varl›¤›n›n ötesine geçerek, söz konusu mal varl›¤›n›n bireye sundu¤u tüketim, üretim, sosyal güç ve itibar imkânlar›n› anlamam›z gerekir. Millî gelire benzer flekilde bireysel gelir de kullan›m alanlar› olarak tüketim ve tasarrufa ayr›l›r. Yeniden gelir da¤›l›m› tart›flmalar›n›n oda¤›nda toplumsal gelirin sadece tüketime tahsis edilen bölümü yer al›r. Çünkü, yeniden gelir da¤›t›m› politikas› uygulan›rken amaç bireye tasarruf yapma veya üretime girme imkân› ya da toplumsal güç ve itibar kayna¤› sa¤lamak olmay›p, piyasadan temin edemedi¤i baz› tüketim ürünlerine kavuflma kanal›n› açmakt›r. Bu durumda, yeniden gelir da¤›t›m politikalar› sonucunda millî gelirin tahsisinde tüketim hanesi geniflletilmekte, buna karfl›n, do¤al olarak, yat›r›m hanesi daralt›lmaktad›r. Gelir, modern ekonomilerde parasal olarak ifade edilir. Nominal (parasal) gelir bir bireyin belirli bir sürede ak›m hâlinde sahip oldu¤u parasal de¤erin toplam›d›r. Enflasyonist dönemlerde nominal gelirin gerçek sat›n alma gücünü bulabilmek için fiyat de¤iflmeleri karfl›s›nda düzeltme yap›l›r. Reel gelir nominal gelirin enflasyona göre düzeltilmifl hâlidir. Üçüncü bir gelir türü ise tatmindir. Tatmin ya da psikolojik gelir veya haz duygusu bireyin çeflitli flekillerde ve ortamlarda yaflad›¤›, parasal de¤erle ifade edilmeyen haz duygusudur. Do¤al olarak, maliye politikas› aç›s›ndan, ilk iki gelir tan›m› alan›m›za girdi¤i hâlde, üçüncüsü, bireye tatmin sa¤l›yor olmakla beraber, alan›m›za girmemektedir. Ak›m gelir, bir dönem içinde bireyin elde etti¤i ekonomik de¤erlerin toplam›d›r. Bireyin ak›m olarak gelir elde etme kaynaklar› iki grupta toplanabilir. Birinci grupta birey ak›m olarak faktör geliri elde eder. En genel gelir sa¤lama kanal› faktör piyasalar›nda ücret, kâr, faiz ve rant fleklinde elde edilen faktör getirisidir. Fak- Nominal Gelir: Bir bireyin belirli sürede ak›m hâlinde sahip oldu¤u parasal de¤erin toplam›d›r. Reel Gelir: Nominal gelirin enflasyona göre düzeltilmifl hâlidir. Ak›m Gelir: Bir dönem içinde bireyin elde etti¤i ekonomik de¤erlerin toplam›d›r. 134 Maliye Politikas› Birincil Gelir Da¤›l›m›: Kamu ve özel kesimde üretime giren üretim faktörlerinin dönemsel ak›m olarak elde ettikleri faktör paylar›n›n da¤›l›m›d›r. Stok Birikimi: Ak›m gelirden ayr›lan tasarruflar yan›nda, ba¤›fl ve yard›mlar›n oluflturdu¤u birikim toplam›d›r. ‹kincil Gelir Da¤›l›m›: Birincil gelir da¤›l›m›n›n kamusal araçlarla kamu tercihlerine uygun olabilecek flekilde yeniden da¤›l›m›d›r. SIRA S‹ZDE 1 tör getirisi elde edebilmek için faktör sahibi olmak gerekir. Emek, maddi ve parasal sermaye ve do¤a unsurlar› faktör piyasas›nda arz ve talep koflullar›na göre faktör sahiplerine ak›m olarak ücret, kâr, faiz ve rant geliri sa¤lar. Faktör piyasas›nda arz edilen faktörleri kamu hizmetlerinin sunumunda istihdam edilmek üzere kamu kesimi de talep edebilir. Kamu ve özel kesim taraf›ndan talep edilerek istihdam edilen faktörlerin sa¤lad›¤› faktör paylar›n›n da¤›l›m› birincil gelir da¤›l›m›n› oluflturur. fiu hâlde, birincil gelir da¤›l›m› kamu ve özel kesimde üretime giren üretim faktörlerinin dönemsel ak›m olarak elde ettikleri faktör paylar›n›n da¤›l›m›ndan oluflur. Bireyin ikinci grup gelir sa¤lama kanal› ise faktör geliri d›fl› gelir sa¤lama kaynaklar›d›r. Bu gelir sa¤lama kayna¤›n›n birisi aile çevresidir. Do¤al olarak birey aile çevresinden faktör pay› anlam›nda parasal gelir elde etmez. Ancak, aile iflletmesi tipi organizasyonlarda ya da iflsizlik durumunda ailesinin yan›nda kalan birey, yaflam›n› sürdürebilmek için ailesinden aynî destek sa¤l›yor olabilir. Bu tür aile destekleri gelir da¤›l›m› hesaplamalar›na dahil edilmezler. Bireyin faktör d›fl› gelir elde etmesinin di¤er kanal› ise devletin sa¤lad›¤› çeflitli sosyal desteklerdir. Yeniden gelir da¤›t›m› politikas› çerçevesinde yer alan çeflitli sosyal destekler, toplumsal gelir da¤›l›m›nda sosyal tercihe uygun adaleti sa¤lamaya ya da birincil gelir da¤›l›m›n› sosyal tercihe uygun hâle getirmeye yöneliktir. Birey, faktör gelirlerinin tüketim d›fl› tasarruflar›n› birikim olarak toplayarak stok birikimine dönüfltürür. Stok birikimi aile fertlerinden devreden miras veya üçüncü bireylerden gelen ba¤›fllarla da oluflturulabilir. Stok birikimi, ak›m gelirden ayr›lan tasarruflar yan›nda, ba¤›fl ve yard›mlar›n oluflturdu¤u birikim toplam›d›r. Stok birikimi bir tür sermayedir. Stok birikimine sahip birey, sermaye sahibi olarak faktör piyasas›nda kâr veya faiz ad› alt›nda ak›m faktör geliri elde edebilir. Kamu kesiminin birincil gelir da¤›l›m›n› toplumsal adalete uygun olacak flekilde de¤ifltirmeye yönelik politikalar› söz konusudur. Ancak, faktör kullan›c›s› olarak faktör piyasalar›ndaki uygulamalar› da genellikle gelir da¤›l›m› üzerinde bozucu etki oluflturmaktad›r. Örne¤in, devletin vergi yerine borç alarak, karfl›l›¤›nda faiz ödemesi yapmas›, devlete borç verebilecek olan yüksek gelirli kesimlere faiz ad› alt›nda büyük miktarda kaynak aktarmas› demektir. Benzer flekilde, devletin özel firmalara vergi teflvik politikas› ile kaynak aktarmas› da yine bu kesimlere net aktar›m niteli¤indedir. Yeni firma kurulufllar›na mali destek sa¤lanmas› ya da baz› durumlarda firma bat›fllar›na yönelik mali kurtarma operasyonlar›n›n yürütülmesi de gelir da¤›l›m›n› bozucu yöndeki kamusal faaliyetlerdir. Burada ele al›nan konu, toplumsal alg›lama ve kararlara uygun olabilecek flekilde gelirin yeniden da¤›t›lmas› politikalar› oldu¤undan, devletin gelir da¤›l›m›n› bozucu yöndeki bu davran›fllar› konu d›fl› kalmaktad›r. Kamu cari harcamalar› ve baz› transfer harcamalar› birincil gelir da¤›l›m› üzerinde bozucu etki olufltururken maliye politikas› araçlar› ile toplumsal adalet duygusuna nispi olarak daha uygun ikincil gelir da¤›l›m› oluflturulmaya çal›fl›l›r. ‹kincil gelir da¤›l›m› ya da yeniden gelir da¤›l›m›, birincil gelir da¤›l›m›n›n kamusal araçlarla kamu tercihlerine uygun olabilecek flekilde yeniden da¤›l›m›d›r. S‹ZDE Birincil gelirSIRA da¤›l›m›ndan ikincil gelir da¤›l›m›na geçilirken, milli gelirin tahsis hanelerinde ne tür bir de¤iflim izlenir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 7. Ünite - Maliye Politikas› ve Gelir Da¤›l›m› GEL‹R DA⁄ILIMI Gelir da¤›l›m› ve yeniden gelir da¤›l›m› konular› mikroekonomi ö¤reti alan› içindedir. Konunun kamu ekonomisi alan›na girmesinde iki belirleyici neden rol oynam›flt›r. Bunlardan birincisi, kapitalizmin do¤as› gere¤i, ileri aflamalar›nda gelir da¤›l›m›n›n bozulmaya yüz tutmas› ve bu sonucun hem sosyal hem de bizzat ekonominin iflleyifli aç›lar›ndan sorunlara gebe olmas›d›r. ‹kincisi ise zamanla kamu araçlar› ile ekonomilere müdahale alan›n›n genifllemesi ve müdahale araçlar›n›n artmas›d›r. Klasik ve neo-klasik ekonomistlerin fazla u¤raflmad›¤› gelir da¤›l›m› konusu, vergilemede sosyal ifllev konusunu gündeme getirmifl olan Wagner ile kamu ekonomisi alan›na girmifl ve günümüzde de temel kamusal ifllevler aras›nda yerini alm›flt›r. Afla¤›da önce konunun tarihsel geliflimi k›saca ele al›nacak, daha sonra gelir da¤›l›m›n›n ölçüm yöntemleri aç›klanacakt›r. Tarihsel Geliflim Klasik ve neo-klasik teoriye göre, üretim faktörleri piyasalarda yaratt›klar› marjinal yarar›n karfl›l›¤›n› ücret, kâr, faiz ve rant fleklinde faktör paylar› olarak al›rlar. Klasik dönemde esnek emek ve rekabetçi piyasa koflullar› alt›nda, tam istihdam varsay›m›na da dayal› olarak gelir adaletsizli¤inin olmad›¤› görüflü yayg›nd›. Bu nedenle, geçmifl dönemlerde gelir da¤›l›m› ciddi bir sorun olarak görülmedi¤i gibi, do¤al olarak, yeniden da¤›l›m da maliye konular› aras›nda yer alm›yordu. Ancak, zaman içinde yaflam›n gerçek koflullar› neo-klasik varsay›mlar› zorlamaya bafllad› ve 1850’lerde kapitalizmin birinci büyük krizi sonucu sistem iflsizlik ve gelir da¤›l›m› bozuklu¤u ile karfl› karfl›ya kald›. Di¤er taraftan, kamu bütçelerinin hacmi büyümeye, devletler daha çok vergi alma ve harcama yapma imkân›na kavufltu. Gelir da¤›l›m›n›n giderek bozulmas› toplumsal huzursuzluklara neden oldu¤u gibi, daha da önemlisi, piyasalar›n genifllemesi önünde de önemli engel oluflturmaya bafllad›. Böylece, gerek sosyal gerekçelerle gerek ekonomik zorunluluklarla kamu kesimine ve vergi fonksiyonuna mali amaç yan›nda sosyal amaç olarak gelirin yeniden da¤›l›m›n›n sa¤lanmas› amac› eklendi. Gelir da¤›l›m› hem sosyal adalet hem de ekonomik etkinlik aç›lar›ndan önemlidir. Bir defa, gerek bireysel gerek ailesel gelir da¤›l›m› bir ekonomideki fakirlik ya da yoksullu¤un yayg›nl›¤›n› ifade eder. En yüksek ve en düflük gelir dilimleri aras›ndaki fark sosyal dengesizli¤i ve ona ba¤l› olarak da adaletsizli¤i gösterir. Konunun sadece sosyal adaletsizlik olarak ele al›nmas› yeterli de¤ildir. Gelir da¤›l›m› dengesizli¤i ve afl›r› adaletsizlik sosyal huzursuzluk ve çalkant›lara neden olarak, sistemi tehlikeye de sokabilir. Di¤er taraftan, piyasada aç›klanan tercihler gelirlere ba¤l› oldu¤undan, tüketim piyasalar›nda aç›klanan talep fonksiyonlar› gelir da¤›l›m›n›n etkisi alt›nda flekillenir. Üretimin talebe göre flekillendi¤i varsay›m› alt›nda, gelir da¤›l›m›n›n bozulmas› sonucunda, üretimin yüksek gelirlilerin talepleri do¤rultusunda flekillenebilece¤i, bu durumun ise ekonomik etkinli¤e ayk›r› oldu¤u ileri sürülmektedir. Bu nedenle, gelir da¤›l›m›n›n düzeltilmesi, ekonomik etkinlik aç›s›ndan, üretimin yeniden ve toplumsal tercihlere daha uygun olarak flekillendirilmesi anlam›na gelmektedir. Yeniden gelir da¤›t›m› politikas›, genel olarak, toplumun bir kesiminden al›nan de¤erlerin, baflka bir kesimine aktar›lmas› olarak tan›mlanabilir. Bu süreçte, do¤al olarak, yüksek gelirli kesimler varl›k kayb›na, düflük gelirli kesimler varl›k kazanc›na u¤ramaktad›r. Yeniden gelir da¤›t›m› politikas› iki farkl› teoriye dayand›r›l›r. Bunlardan biri Pareto Kural›, di¤eri ise Hicks-Kaldor Telâfi Kural›d›r. Bilindi¤i gi- 135 136 Maliye Politikas› bi, Pareto kural› bir alandaki refah yükseliflinin di¤er alandaki refah kayb› pahas›na yap›lmas›na izin vermez. Bu durumda ikincil gelir da¤›l›m› nas›l meflrulaflt›r›labilir? Çözüm flöyle verilmektedir. Bireyleraras› refah etkileflimi varsay›m› alt›nda, yeniden da¤›l›m politikas› ile refah› yükselmifl olan bireyin refah fonksiyonu, kaynak kayb›na u¤ram›fl bireyin refah fonksiyonunda yer al›r. Böyle olunca, kaynak kayb›na u¤rayan bireyde refah de¤iflimi olmadan, kaynak kazanc› sa¤layan bireyde refah yükselifli meydana gelmektedir. Bireylerin refah fonksiyonlar›n›n birbiri ile ba¤lant›l› oldu¤u durumda bu süreç flöyle gösterilebilir: WA = f ( QA , XA,........, ZA, WB) WB = f ( QB, XB, ......,ZB) E¤er ZA kayna¤›n›, A’dan B’ye aktar›rsak, B’nin refah fonksiyonunda meydana gelecek yükselifl A’n›n refah fonksiyonuna da yans›yaca¤›ndan, A refah kayb›na u¤ramadan, B’nin refah› yükseltilmifl olur. Bu durum Pareto kural›na uygundur. Bu yaklafl›m çerçevesinde yeniden gelir da¤›l›m› baz› yorumlara göre kamu mal› özelli¤inde, di¤erlerine göre ise d›flsall›k oluflturan hizmet niteli¤inde görülmektedir. Bireylerin refah fonksiyonlar› aras›nda karfl›l›kl› iliflki yoksa Pareto kural› uygulanamaz. Bu durumda Hicks-Kaldor telafi kural› devreye girer. Hicks-Kaldor telafi kural›na göre, bir kesimin refah› k›s›l›rken di¤erinin yükselmesi, ancak, uygulama sonucunda sa¤lanan refah yükseliflinin, oluflturulan refah k›s›nt›s›ndan yüksek, hiç de¤ilse eflit olmas› kofluluyla meflrulaflt›r›labilir. Hicks-Kaldor telafi kural› flöyle gösterilebilir: D WB ≥ - D WA Mali Rant: Bireyin ya da grubun kamusal politikalardan net yarar sa¤lamas›d›r. Mali Sömürü: Bireyin ya da grubun kamusal politikalara net katk› yapmas›d›r. Bu farkl› teorik yaklafl›mlar›n, gerçek yaflamda nas›l bir karfl›l›k buldu¤u incelendi¤inde, vergi teorisindeki yararlanma ilkesi aç›klay›c› olarak kullanabilir. Maliye teorisi derslerinden hat›rlanaca¤› gibi, vergilemede yararlanma ilkesi, vergi ödeyenin, katland›¤› fedakârl›k karfl›l›¤›nda kamu harcamalar›ndan yarar bekledi¤i görüflüne dayanmaktad›r. Bu görüfl çerçevesinde, yeniden gelir da¤›t›m› politikas› uygulamas›nda yüksek gelirli kesimin vergi vermeye raz› olmas›, düflük gelirlinin durumunun düzelmesinden yarar sa¤layaca¤› fleklindeki alg›lama ile aç›klan›r. Bu teori çerçevesinde gelir da¤›l›m› politikas›ndan destek alanlar ve bu politikay› destekleyenler aç›s›ndan birey-bütçe iliflkisi, birincilerde mali rant, ikincilerde ise mali sömürü olarak nitelenmektedir. Bu durumda, gelir da¤›l›m› politikalar› aç›s›ndan mali rant, bireyin ya da grubun kamusal politikalardan net yarar sa¤lamas›n›, mali sömürü ise bireyin ya da grubun kamusal politikalara net katk› yapmas›n› ifade etmektedir. Gelir da¤›l›m›, genelde afla¤›da k›saca belirtildi¤i gibi dört grupta ele al›nabilir. • Yayg›n olarak kullan›lan gelir da¤›l›m› ölçütü, bireylerin ya da ailelerin gelirlerinden oluflan bireysel gelir da¤›l›m›d›r. • Bireyler farkl› statülerde üretim eleman› olarak üretime kat›l›p gelir elde ederler. Farkl› gelir statüleri itibar›yla yap›lan bu da¤›l›m modeline fonksiyonel gelir da¤›l›m› ad› verilir. • Ekonomik faaliyetler tar›m, sanayi ya da hizmetler olarak farkl› sektörlerde yürütülür. Farkl› sektörlerde yarat›lan gelirler itibar›yla yap›lan gelir da¤›l›m› modeline sektörel gelir da¤›l›m› ad› verilir. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 137 7. Ünite - Maliye Politikas› ve Gelir Da¤›l›m› D‹KKAT • Bir ülkede farkl› bölgelerde yaflayan birey ve aileler farkl› gelir düzeyinde bulunabilir. Bölgeler itibar›yla yap›lan gelir da¤›l›m› modeline SIRA S‹ZDEise bölgesel gelir da¤›l›m› ad› verilir. Farkl› ekonomik ve siyasi amaçlarla farkl› gelir da¤›l›m› ölçütleri kullan›labilir. En yayg›n kullan›lan ölçüt, bireysel gelir da¤›l›m› ölçütüdür. AMAÇLARIMIZ Bu ölçütte sektör ya da bölge fark› gözetilmeden bireysel gelir da¤›l›m› ölçümleri yap›l›r ve gelir da¤›l›m›n› düzeltme çabalar› bireysel ya da ailesel temelde yürütülür. Di¤er bir etkili ölK ‹ T A P çüt ise bölgesel gelir da¤›l›m›d›r. Özellikle geri kalm›fl bölgelerin geliflmelerini sa¤lamak amac›yla, bölgesel kalk›nma projeleri uygulan›r ve bölgesel destekler sa¤lanabilir. Bireysel ve bölgesel gelir da¤›l›m› politikalar›na göre daha düflük düzeyde TELEV‹ZYON olmakla beraber, sektörel gelir da¤›l›m› veya fonksiyonel gelir da¤›l›m› ölçütleri de dikkate al›n›r ve buna göre kamu politikalar› gelifltirilip, uygulanabilir. D‹KKAT N N Bu konuda ayr›nt›l› bilgiye http://www.oecd.org/dataoecd/31/29/41521804.pdf ‹ N T E R N E T adresinden ulaflabilirsiniz. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Gelir Da¤›l›m›n›n Ölçüm Yöntemleri Gelir da¤›l›m› ölçüm yöntemleri olarak çeflitli dönemlerde çok çeflitli yöntemler gelifltirilmifltir. Lisans düzeyinde ve halk› bilgilendirmek amac›yla kullan›lan nispi olarak basit yöntemler yan›nda, ileri akademik düzeydeki tart›flmalarda dikkate al›nan daha karmafl›k yöntemler de vard›r. Yöntemler aras›nda düzey fark› olmakla beraber, tüm yöntemler neo-klasik ekonomi anlay›fl›na dayanmaktad›r. Ufak istisnalarla, hemen tüm ölçüm yöntemlerinin ortak noktas›, gelir da¤›l›m›n› toplumun s›n›fsal yap›s› temelinde de¤il, bireylerin ya da gruplar›n gelirleri düzeyinde ele al›yor olmas›d›r. Di¤er ülkelerde oldu¤u gibi, Türkiye’de de Türkiye ‹statistik Kurumu (TÜ‹K) ve Devlet Planlama Teflkilat›n›n (DPT)’n›n yay›nlar›nda kullan›lan ölçütte, nüfusun yüzdelere bölünmüfl dilimlerine isabet eden gelirin yüzde dilimleri gösterilmektedir. Örne¤in, TU‹K’in, kent ve k›r ayr›m› ile yay›mlam›fl oldu¤u gelir da¤›l›m› verileri Tablo-7.1’de verilmektedir. Tablo 7.1’den görüldü¤ü gibi k›rsal ve kentsel alanlardaki gelir de¤iflim hareketleri farkl› seyretmifl olmakla beraber, ana çat›da fazla bir de¤iflim görülmemektedir. Her koflulda, gelirin en üst düzeyindeki nüfusun % 20’si toplam gelirin yaklafl›k yar›s›n› almakta, nüfusun % 80’i ise gelirin geri kalan bölümünü paylaflmaktad›r. Türkiye Yüzde 20'lik gruplar Toplam (1) Kent K›r 2004 2005 2004 2005 2004 2005 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 6.0 6.1 6.4 6.4 6.3 6.1 ‹kinci yüzde 20 10.7 11.1 10.8 11.5 11.2 11.3 Üçüncü yüzde 20 15.2 15.8 15.2 16.0 15.8 15.9 Dördüncü yüzde 20 21.9 22.6 21.4 22.6 22.7 22.6 (2) 46.2 44.4 46.1 43.5 43.9 44.2 0.40 0.38 0.39 0.37 0.37 0.38 Birinci yüzde 20 Beflinci yüzde 20 Gini Katsay›s› (1)Toplam gelirden en az pay alan grup (2) Toplam gelirden en fazla pay alan grup Tablo 7.1 Yüzde 20’lik gruplar›n gelirden ald›¤› paylar, 2004-2005 K ‹ T A P TELEV‹ZYON 138 ‹NTERNET K ‹ T A P TELEV‹ZYON Maliye Politikas› ‹ N T E Rda¤›l›m› NET Türkiye’de gelir ile ilgili kapsaml› bilgi için 2010 Y›l› Gelir ve Yaflam Araflt›rmas› sonuçlar›na bak›labilir. Bu bilgiler Türkiye ‹statistik Kurumunun ‹nternet sitesinde mevcuttur: http://www.tuik.gov.tr/ Nüfus bölümlerine denk düflen gelir dilimleri, diyagram olarak, Lorez e¤risi ile de gösterilebilir. fiekil 7.1’de Lorenz e¤risi verilmektedir. fiekil 7.1 Lorenz E¤risi (Türkiye) Birikimli kullan›labilir gelir yüzdeleri Eflde¤er Hane Halk› Kullan›labilir Gelirlerin Lorenz E¤risi 100 100 Eflitsizlik alan› 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 i ris ¤ ke 52.4 itli m Ta efl 5.6 31.0 15.9 20 40 60 80 Birikimli fert yüzdesi (Nüfus) 100 fiekil 7.1’de tam eflitlik do¤rusu üzerinde hanehalk› yüzdeleri ile gelir yüzdeleri eflittir. Gerçek yaflamda böyle bir gelir da¤›l›m› yoktur, olmas› da görülen hizmetlerin ve yarat›lan gelirlerin farkl›l›¤› nedeniyle adil de¤ildir. Gerçek yaflamda oluflan gelir da¤›l›m› sa¤ tarafa do¤ru fliflkinleflmifl alan› çevreleyen s›n›r ile verilir. Eflitsizlik alan›, tam eflitlik do¤rusu ile gerçek gelir da¤›l›m› e¤risi aras›ndaki alan ile gösterilir. Eflitsizlik hatt› üzerinde nüfus yüzdesi art›fl› h›z› karfl›s›nda gelir yüzdesi art›fl h›z› daha yavaflt›r. Bu durum, toplam gelirin nispi olarak büyük bölümünün nüfusun nispi olarak küçük bölümüne gitti¤ini ifade etmektedir. Lorenz e¤risi ile elde edilen görüntü matematiksel oran olarak da ifade edilebilir. fiekil 7.1’de tam eflitlik do¤rusu ile gerçek da¤›l›m hatt› aras›nda kalan alan eflitsizlik alan›n› verir. Gelir da¤›l›m› düzeldikçe eflitsizlik alan› küçülür, gelir da¤›l›m› bozuldukça alan büyür. Gini katsay›s›, fiili eflitsizlik alan›n›n tam eflitsizlik alan›na oran› ile elde edilir. Gelir da¤›l›m›n›n mutlak bozuk oldu¤u durumda oluflan alan, tam eflitlik do¤rusunun sa¤ taraf›ndaki (∅) simgesi ile gösterebilece¤imiz üçgen aland›r. Tam eflitlik e¤risi ile fiili gelir da¤›l›m›n› gösteren hat aras›ndaki fiili eflitsizlik alan›n› da (µ) simgesi ile gösterirsek, gelir da¤›l›m›n›n mutlak eflitsizlik ile tam eflitlik aras›ndaki durumunu 1 ile 0 de¤erleri aras›nda ifade edebiliriz. fiöyle ki (µ / ∅ ; µ = ∅) koflulunda oluflan mutlak eflitsizlik durumunda sonuç 1 de¤erini, (µ / ∅ ; µ = 0) koflulunda oluflan mutlak eflitlik durumunda ise sonuç 0 de¤erini vermektedir. Gini katsay›s› 0 ile 1 de¤erleri aras›ndaki konumuna göre gelir da¤›l›m› hakk›nda genel bir fikir vermekle beraber, gelirin nüfus dilimleri itibar›yla nas›l paylafl›ld›¤› hakk›nda hiçbir bilgi oluflturmaz. Örne¤in, Gini katsay›s›n›n bir ülkede 0,6 di¤erinde 0,9 olmas›, sadece birinci ülkede gelir da¤›l›m›n›n ikinciye göre daha adil oldu¤unu göstermektedir. Ancak, ayn› bilgi her iki ülkede de farkl› gelir dilimleri 139 7. Ünite - Maliye Politikas› ve Gelir Da¤›l›m› aras›ndaki nispi durum hakk›nda bir fikir vermez. Bu örnek Lorenz e¤risi üzerinde ele al›nd›¤›nda ikinci ülkede fiili gelir da¤›l›m› bozukluk alan›n›n birinci ülkeye göre daha fazla oldu¤u görülür. Gini katsay›s›ndan anlafl›lamayan önemli bir konu Lorenz e¤risi üzerinde k›smen görülebilir. fiöyle ki Lorenz e¤risinde her iki ülkede de fiili eflitsizlik alanlar›n›n hangi nüfus dilimlerinde bombe yapt›¤›n› görmek önemlidir. Fiili eflitsizlik alan›n›n bombeleflme yapt›¤› gelir diliminin alt›nda kalan dilimde nüfusun büyük bölümünün yer ald›¤› görülmektedir. S‹ZDEaras›nda yer Yeniden gelir da¤›l›m›n›n sa¤lanmas› hangi gerekçelerle kamusalSIRA ifllevler almaktad›r? 2 Ü fi Ü N E L ‹ M MAL‹YE POL‹T‹KASI VE YEN‹DEN GEL‹R DDA⁄ILIMI Birincil gelir da¤›l›m›n›n toplumsal tercihlere uymamas› durumunda maliye politiS O Rgelir U da¤›l›m›na kas› araçlar› olan kamu harcama ve gelir sistemi arac›l›¤›yla ikincil geçilmesi sa¤lanabilir. Birincil gelir da¤›l›m›ndan ikincil gelir da¤›l›m›na geçifl, di¤er bir deyiflle, gelirin yeniden da¤›l›m›n›n sa¤lanmas›, toplumda bir kesimden (nispi D‹KKAT olarak zengin kesimden) di¤er kesime (nispi olarak yoksul kesime) aktar›m yapmay› gerektirir. Yukar›da belirtildi¤i gibi, refah ekonomisi çerçevesinde bu tür aktar›SIRA S‹ZDE m›n meflrulaflt›r›labilmesi, Pareto hipotezi ba¤lam›nda bireyleraras› refah ba¤lant›s› olmas›, Hicks-Kaldor hipotezi ba¤lam›nda ise gelir aktar›m› ile sa¤lanan toplumsal yarar›n toplumsal fedakârl›¤a eflit, tercihen ondan yüksek olmas› kofluluna ba¤l›d›r. AMAÇLARIMIZ Gerçek yaflamda bu konudaki siyasi karar toplumsal dengeler gözetilerek verilmektedir. Afla¤›da, yeniden gelir da¤›l›m› politikalar› incelenirken önce kamu harcama sistemi, daha sonra kamu gelir sistemi ele al›nmaktad›r. Burada K ‹kamu T A Pharcamalar›n›n yeniden gelir da¤›l›m› etkisi incelenirken kamu gelir sistemi, kamu gelir sisteminin yeniden gelir da¤›l›m› üzerindeki etkisi incelenirken ise kamu harcama sistemi sabit tutulmaktad›r. Farkl›l›k analizi (diferansiyel analiz) ad› verilen T E L E V ‹ Zbu Y O Nyöntem, inceleme alt›na al›nan arac›n net etkisini ortaya koymaya yaramaktad›r. N N Kamu Harcama Sistemi N T E R N E Tharcamalar› Kamu harcamalar›, cari harcamalar ile birincil gelir da¤›l›m›, ‹transfer ile de ikincil gelir da¤›l›m› üzerinde etkili olmaktad›r. Konumuz birincil gelir da¤›l›m› olmamakla beraber, cari harcamalar›n birincil gelir da¤›l›m› alan›ndaki etkilerinden k›saca söz etmek yararl› olacakt›r. Cari harcamalar bölümünde birincil gelir da¤›l›m› konusu a¤›rl›kl› olarak kamu personeli özlük haklar› aç›s›ndan gündeme gelmektedir. Bilindi¤i gibi, kamu personelinin maafl ödemeleri cari harcamalarda yer al›r. Maafl ödemelerinin belirlenmesi ve y›llar itibar›yla yükseltilmesi piyasa kurallar›na de¤il, barem ad› verilen özel statüye tabidir. Bütçe dengesinin sa¤lanmas› amac›yla, memur maafllar› genellikle piyasa rayicinin alt›nda belirlendi¤i gibi, üst düzey hizmetlere do¤ru ç›k›ld›kça barem ölçütü ile alternatif piyasa rayici aras›ndaki fark giderek aç›l›r. Her ne kadar kamu personelinin ifl güvencesinin olmas› gelirin devaml›l›¤› aç›s›ndan önemli ise de kamu kesiminden sa¤lanan özlük hakk› ile piyasa rayici aras›ndaki fark›n aç›lmas› sadece gelir da¤›l›m›n›n bozulmas›na neden olmamakta, ayn› zamanda personelin niteli¤ini ve ifl performans›n› da olumsuz etkileyerek, kamu hizmetlerinde verimsizli¤e yol açabilmektedir. Ancak bu durum, sadece kamu personelinin refah›n› geriletmekle kalmamakta ayn› zamanda, söz konusu hizmetlerden yararlanma durumunda olan düflük ve orta gelirli vatandafllar›n da refah düzeyi üzerinde olumsuz etki yapmaktad›r. Örne¤in, kamu okullar› ya da sa¤l›k kurumlar›, hatta di¤er kamu kurulufllar›nda hizmet düzeyinin ar- SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 140 Sosyal Destek: Yafll›l›k, çeflitli fiziksel sakatl›k vb. gibi nedenlerle fiilen çal›flmayacak durumda olanlara sa¤lanan destek hizmetleridir. Sosyal Politika: Çal›flma özrü ve engeli olmad›¤› hâlde ekonomik koflullardan dolay› çal›flma imkân› bulamayan iflsizlere ve çal›flt›¤› hâlde yeterli gelir elde edemeyenlere sa¤lanan ekonomik destektir. Maliye Politikas› zulanan düzeyde olmamas› özlük haklar› sisteminin do¤al sonucudur. Bütçe k›s›t› alt›nda, bir yandan kamu personeli özlük haklar› bask›lan›rken di¤er yandan birincil gelir da¤›l›m›n› düzeltici önlemlerin uygulamaya konulmas› ilk anda çeliflkili gibi görülebilir. Ancak ayr›nt›l› olarak düflünüldü¤ünde, tam da ayn› nedenle, farkl› iki politikan›n bir arada sürdürülme gere¤i anlafl›labilir. fiöyle ki birincil politika, kamu kesiminin özel kesime rakip olmama ve kamusal kararlarda özel kesimin etki alan›n›n geniflletilmesinin oluflturulmas›na, ikinci durum ise sistemin devam›n›n sa¤lanmas›na yöneliktir. Kamu harcamalar› yoluyla ikincil gelir da¤›l›m›n›n gerçeklefltirilmesine yönelik sosyal yard›mlar, sosyal destek ve sosyal politika uygulamalar› olarak sürdürülmektedir. Sosyal destek, yafll›l›k, çeflitli akli veya fiziksel sakatl›k vb. nedenlerle fiilen çal›flamayacak durumda olanlara sa¤lanan destek hizmetlerdir. Sosyal politika ise çal›flma özrü ve engeli olmad›¤› hâlde, ekonomik koflullardan dolay› çal›flma imkân› bulamayan iflsizlere ve çal›flt›¤› hâlde yeterli gelir elde edemeyenlere sa¤lanan ekonomik destektir. Yeniden gelir da¤›l›m›n› sa¤lamak amac›yla yap›lan kamu harcamalar› parasal destek ve/veya aynî (mal ve hizmet fleklinde) destek olarak tasnif edilmektedir. Kamu harcamalar› deste¤inin parasal flekli kamu transfer harcamalar› olarak yap›lmaktad›r. Emekli, dul, yetim, harp malulü, çeflitli sakatl›k yard›mlar› vb. sosyal destek harcamalar› parasal olarak gerçeklefltirilir. ‹flsizlik ödemeleri, evlenme ya da cenaze yard›mlar› gibi çeflitli parasal destekler de sosyal politika çerçevesinde gerçeklefltirilir. Sosyal destekler genellikle devaml› yard›m fleklinde uyguland›¤› hâlde, belirli koflullara dayan›larak yap›lan sosyal yard›mlar belli bir süre ile de s›n›rl› tutulabilir. Örne¤in, iflsizlik yard›m›ndan yararlanabilmek için belli bir süre çal›flm›fl olmak gerekti¤i gibi, yard›m süresi de k›s›tl› tutulabilir. Sosyal amaçl› harcamalarda ikinci ekonomik destek aynî (mal veya hizmet olarak) yard›m fleklinde yap›l›r. Bu sistemde baz› mal veya hizmetleri belirli birey ya da ailelerin bedava veya piyasadan daha ucuz fiyatla temin etmesi sa¤lanmaktad›r. Yoksullara ucuz g›da maddesi temini, baz› mallar›n tenzilatl› fiyatla ya da bedava al›nmas›n› sa¤layan kupon sistemi vb. gibi yard›mlarla yoksul kesime destek sa¤lanabilir. Kamusal e¤itim ve sa¤l›k hizmetlerinin bedelsiz sunulmas› da genellikle bu kurumlardan hizmet alanlara ciddi destek sa¤lamaktad›r. Günümüzde uygulamas› ortadan kalkm›fl olmakla beraber, kamu iktisadi teflebbüsleri yoluyla da genellikle halka ucuz ürün sat›larak, ikincil gelir da¤›l›m›na katk›da bulunulabilir. Örne¤in, geçmiflte Sümerbank ma¤azalar›nda halka sunulan ucuz giysi, ayakkab› ya da di¤er çeflitli ürünler gibi. Gerek sosyal destek gerek sosyal politika ya da yard›m fleklinde olsun transferlerin parasal ya da mal veya hizmet fleklinde yap›lmas› yard›m alan›n refah›n› farkl› flekilde ve farkl› düzeyde etkiler. Transfer miktar› sabit olarak, parasal yard›m›n bireyin refah›n› aynî yard›ma göre daha fazla art›rd›¤› ileri sürülür. Bu iddia, parasal olarak yap›lan sosyal destekte, bireyin ekonomik kayna¤› kendi tercihine göre kullanabilece¤i nedeni ile mümkün en yüksek refah düzeyine ulaflabilece¤i görüflüne dayan›r. Mal ve hizmet olarak sa¤lanan ekonomik destekte ise kamusal tercih bireyin tercihinin önüne geçmifl oldu¤undan, bireyin daha düflük refah düzeyinde kalaca¤› görüflü hâkimdir. Bu iddiaya karfl›n, toplumsal tüketim kal›plar›n›n atipik geliflimi durumunda kamusal tercihin bireyin tercihini ikame edebilece¤i de ileri sürülmüfltür. Bunun nedeni, kamusal ekonomik desteklerin göstermelik ya da lüks tüketimde kullan›lmas›n› engellemektir. Örne¤in, bir yoksula yap›lan yard›m›n g›da harcamas›nda kullan›lmas› istenirken, birey bunu sinema ya da seyahat gibi farkl› alanlara kayd›rma e¤iliminde olursa, bu durumu önlemek için 7. Ünite - Maliye Politikas› ve Gelir Da¤›l›m› yard›m, mali olarak de¤il, aynî olarak yap›l›r. Yap›lan aynî yard›m›n paraya dönüfltürülerek bireyin kendi tercihinde kullanmas›n› engellemek için gerekli önlemler de al›nabilir. Kamu Gelir Sistemi Kamu gelir sistemi içinde gelirin yeniden da¤›l›m›na katk› yapabilecek mekanizma vergilerdir. Borçlanma da bir tür kamu geliridir. Ancak borçlanma geliri yeniden de¤ifltirirken düzeltmez, tam tersi, bozar. Çünkü, devlete borç verebilecek olan yüksek gelirli bireyler, verdikleri borç karfl›l›¤›nda oldukça yüklü faiz geliri elde ederler. Bu sürecin gelir da¤›l›m›n› bozaca¤› aflikârd›r. Bu ünitenin amac› gelir da¤›l›m› konusunu gelir da¤›l›m›n›n düzeltilmesi anlam›nda incelemek oldu¤undan, kamu borç sitemi ve sonuçlar› ele al›nmamaktad›r. Afla¤›da, ana kamu gelir sistemi olan vergiler, gelir ve servet üzerinden al›nan dolays›z vergiler ve harcamalar esnas›nda tahsil edilen dolayl› vergiler olarak ele al›nmaktad›r. Gelir üzerinden al›nan do¤rudan bir vergi olan gelir vergisi, yükümlünün bireysel ve ailesel durumu yan›nda gelir kayna¤›n› da dikkate ald›¤›ndan, vergi ödeme gücüne en fazla yaklafl›lan subjektif vergilerdendir. Vergi; yükümlünün bireysel ve ailesel durumu itibar›yla indirimler, gelirin türüne göre farkl› oran yap›s› ve gelirin büyüklü¤üne göre de artan oranl› tarife uygulanarak subjektiflefltirildi¤inden vergi adaletine en yak›n oldu¤u gibi, vergi yap›s› ve oranlarda gerekli de¤ifliklikler yap›larak gelir da¤›l›m› üzerinde de etkili olabilir. Söz konusu subjektiflefltirme araçlar›n›n gelir da¤›l›m› konusunda etkili olabilmesi, bunlar›n gücüne ve etki derecesine ba¤l›d›r. Örne¤in, asgari geçim indiriminin çok düflük oran veya miktarda uygulanmas› durumunda etki minimal düzeyde olur. Ayn› flekilde sakatl›k indirimi ya da muafl›¤› da çok etkisiz bir flekilde uygulanabilir. Gelirin sermaye geliri ya da emek geliri olmas›na göre farkl› tarifelerle vergilendirilmesi önemli olmakla beraber, önlemin etki derecesinin ne oldu¤u burada da söz konusudur. Gelir artt›kça oran›n yükseldi¤i artan oranl› tarifenin refah ekonomisi aç›s›ndan as›l amac›, gelir da¤›l›m›n› düzeltmek olmay›p, gelirin azalan marjinal yarar› varsay›m› alt›nda, veri kamu gelirinin sa¤lanmas›nda toplusal fedakârl›¤› en düflük düzeyde tutmakt›r. Refah teorisi ba¤lam›nda aç›klama böyle olmakla beraber, artan oranl› tarifenin, tarife yüksekli¤ine ba¤l› olarak, gelir da¤›l›m›n› bir miktar düzeltebilece¤i söylenebilir. Buna karfl›n, sistemde sa¤lanan baz› indirim ve muafl›klar artan oranl› tarifenin etki gücünü zay›flatabilir. Örne¤in, gelir vergisinde uygulanan yayg›n istisna ve muafiyetler, verginin tarh ve tahsili aras›ndaki sürenin yaklafl›k bir y›la yak›n olmas›, yükümlüye faizsiz kaynak kullanma imkân› verdi¤inden gelir da¤›l›m›n› bozucu etki yapmaktad›r. Stopaj yolu ile vergiye tabi olanlar beyannameli yükümlülere oranla dezavantajl› durumdad›rlar. Bunlar›n d›fl›nda vergi kay›p ve kaça¤› da verginin gelir da¤›l›m›n› düzeltici etkisi üzerinde hafifletici ya da bozucu etki yapmaktad›r. Gelir türü vergilerde geliri yeniden ve olumlu yönde de¤ifltirebilen en etkili sistem negatif gelir vergisi uygulamas›d›r. Negatif gelir vergisi uygulamas›nda tüm bireyler teorik olarak vergi yükümlüsüdür ve vergi artan oranl›d›r. Yükümlüler, gelirlerini beyan ettiklerinde, gelirin belirli miktar›n üzerinde olmas› durumunda artan oranl› yükümlülü¤e tabi olur, belirli miktar›n alt›nda kalmas› durumunda ise mali destek al›r. Böylece tüm bireylere belirli asgari bir gelir düzeyi sa¤lanm›fl ve herkesin bu düzeyin üzerinde kalmas› garanti alt›na al›nm›fl olur. Aç›kt›r ki bu uygulama gelir da¤›l›m›nda en alt ve en üst gelir dilimleri aras›ndaki fark› böyle bir uygulaman›n olmamas› durumuna göre daha düflük düzeyde tutmaktad›r. 141 142 Maliye Politikas› Tüzel kifli olan kurumlar üzerine sal›nan kurumlar vergisi ise gelir üzerine sal›nan do¤rudan bir vergi olmakla birlikte, kiflisel gelir vergisi gibi subjektif nitelikte olmay›p düz oranl› uygulanan bir yükümlülüktür. Kurum hissedarlar›n›n genelde yüksek gelirli kifliler oldu¤u varsay›m› alt›nda, temettü üzerine ek yük y›karak gelir da¤›l›m›nda adalete yak›nlaflt›r›c› etki yaratt›¤› düflünülen kurumlar vergisi, kâr›n kurumda b›rak›lmas› durumunda vergisiz faiz geliri sa¤lamas› nedeniyle, olumlu etkisini k›smen yitirmektedir. Ayr›ca, gelir vergisinde oldu¤u gibi, kurumlar vergisinde de geçerli olan çok yayg›n istisna ve muafiyetler de verginin zaten zay›f olan gelir da¤›l›m› etkisini daha da güçsüz k›lmaktad›r. Servet üzerinden al›nan do¤rudan vergilerin gelir ve servetin olumlu yönde yeniden da¤›l›m› üzerindeki etkisi, dura¤an servetlerde zay›f, servet aktar›mlar›nda ise güçlü olabilir. Emlak vergisi gibi bina, arsa ya da arazi üzerinden al›nan servet vergileri genellikle binde oran› ile uygulan›r. Bunun nedeni, bu tür gayrimenkullerin üzerinden tahakkuk eden verginin servetin getirisi ile ya da di¤er bireysel gelirle ödenece¤i görüflüdür. Emlak›n kira getirisinin olmas› durumunda, servet vergisine ek olarak, getiri üzerine gayrimenkul sermaye irad› vergisinin sal›nmas›n›n, çifte vergilendirme sonucunu do¤urdu¤u ileri sürülmektedir. Dura¤an servetlerin yüksek oranda servet vergileriyle yükümlü k›l›nmas› baz› durumlarda servet da¤›l›m›n› olumsuz yönde etkileyebilir. Örne¤in miras yoluyla veya baflka yollardan de¤erli bir gayrimenkule sahip olan bir birey bu servet üzerindeki vergiyi ödeme gücüne sahip olamaz ise serveti elinden ç›karmaya yeltenirken, bu servet ancak vergiyi ödeyebilecek daha yüksek gelirli birinin eline geçebilir. Ancak veraset ve intikal vergisi gibi servet transferleri üzerine sal›nan vergiler servet da¤›l›m›n› düzeltmede çok etkili vergiler olmakla beraber, toplumsal güç iliflkileri ba¤lam›nda günümüz toplumlar›nda etkili olarak uygulama alan› bulamamaktad›r. Yeniden gelir da¤›l›m› politikalar›nda vergilerin kullan›lmas›nda yüksek gelirli kesimin ne derecede vergi yüküne katlanaca¤› sosyopolitik bir sorun olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu sorun, yeniden gelir da¤›l›m› politikalar›n›n dayand›r›ld›¤› teorik çerçeveye göre çözülmeye çal›fl›l›r. Bu konuda, bireysel refah toplam›n›n en üst düzeye ç›kar›lmas› ilkesini savunan Bentham görüflüne karfl›n, en düflük gelirlinin refah düzeyinin en üst düzeye ç›kar›lmas› gerekti¤ini (maxi-min) savunan Rawls görüflü tart›fl›lmaktad›r. Rawls görüflü, maxi-min ilkesinin gerçeklefltirilmesi için gelir vergilerinde artan oranl›l›¤› s›n›rs›zl›¤a tafl›yabilmesi aç›s›ndan önemlidir. Harcama vergileri, genel niteli¤i itibar›yla, harcamalar üzerine oturmas› ve harcaman›n gelire göre azalan oranda seyretmesi nedeniyle, gelir art›fl› karfl›s›nda gerileyen oranl› yüke dönüflmektedir. Ancak, harcamalar üzerine sal›nan vergilerde farkl› mallara ve harcamalara farkl› oranlar uygulanarak veya zaruri mallar vergi d›fl›na al›narak verginin adaletsiz yap›s› k›smen önlenebilir. Özel tüketim vergisi ise genellikle lüks mallar üzerine sal›n›yor olma özelli¤i ile gelir da¤›l›m›n› olumlu yönde etkileyebilir. Örne¤in, Türkiye’de lüks binek arabalar üzerine sal›nan yüksek oranda özel tüketim vergisinin gelir da¤›l›m› üzerindeki etkisi olumlu görülmelidir. D›flsall›k gibi çevre kirlenmesi durumunda Pigou-tipi vergi uygulamas›na gidilmektedir. Bu vergi bir tür harcama vergisidir ancak çok hakl› ve gelir da¤›l›m›n› düzeltici bir vergidir. Üretim faaliyetinde çevreye verilen zarar› optimal boyuta çekebilmek ve zarar görenlerin zarar›n› telafi edebilecek fleklide sal›nan Pigou-tipi vergi, çevreye zarar verenlerden harcamalar› yoluyla al›nan vergi gelirlerinin, zarara u¤rayanlara parasal ya da hizmet olarak aktar›lmas›n› sa¤lamaktad›r. SIRA S‹ZDE 3 SIRA S‹ZDE Maliye politikas›nda hangi araçlarla gelir da¤›l›m›n›n de¤iflimine müdahale edilebilir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 143 7. Ünite - Maliye Politikas› ve Gelir Da¤›l›m› ‹NTERNET Konu ile ilgili ayr›nt›l› bilgilere http://www.theglobalist.com/printStoryId.aspx?StoryId=7895; http://tutor2u.net/economics/revision-notes/as-macro-fiscal-policy.html adreslerinden ulaflabilirsiniz. ‹NTERNET YEN‹DEN GEL‹R DA⁄ILIMI POL‹T‹KALARININ SINIRLARI Maliye politikas›n›n amaç fonksiyonu içinde yer alan yeniden gelir da¤›l›m› politikas› siyasi, sosyal ve ekonomik olmak üzere bir arada çal›flan ve birbirini etkileyen üçlü bir iflleve sahiptir. Yeniden gelir da¤›l›m› politikas›, siyasetin taban›n› tutabilmek ve sistemin aksakl›k ve bozukluklar›n› bir dereceye kadar gidererek sistemi meflrulaflt›rabilmek için siyasi bir amaç tafl›maktad›r. Yüksek gelirli kesimin, verdikleri vergilerin bir bölümü ile gelirin yeniden da¤›t›lmas› politikalar›n›n sürdürülmesine fazlaca itiraz etmemelerinin bir nedeni sistemin yumuflat›l›p meflrulaflt›r›lmas›d›r. Yeniden gelir da¤›l›m›n›n sistemi meflrulaflt›rmas›, yoksul ve düflük gelirli kesimlere ekonomik aktar›m yap›lmas›n› içeren sosyal amac›n gerçeklefltirilmesi ile sa¤lanabilir. Yeniden gelir da¤›l›m›n›n üçüncü amac› ise toplumda gelir da¤›l›m›n›n bir dereceye kadar da olsa düzeltilerek ortalama tüketim e¤iliminin yükseltilmesi ve böylece piyasalar›n geniflletilmesidir. Bu durumda, üçlü ifllev çerçevesinde yeniden gelir da¤›l›m› politikalar› toplumun hemen her kesimi taraf›ndan desteklenir politikalar olarak görülmektedir. Ancak, yeniden da¤›l›m politikalar› vergi geliri ile gerçeklefltirilmektedir. Bu nedenle, toplumun hemen tüm kesimleri taraf›ndan desteklenen söz konusu politikalar›n s›n›r›n›n belirlenmesi vergi verenlerin program› destekleme arzu ve gücü ile s›n›rl›d›r. Yeniden gelir da¤›l›m› politikalar›na atfedilen bu üçlü ifllevin sa¤lanmas›nda toplumsal yap›n›n k›rsal ve kentsel bölünümü, e¤itim ve bilinç düzeyi gibi sosyolojik yap›lanmalar çok önemlidir. Sistemin meflrulaflt›r›lmas› ve siyasete taban oluflturulmas› ekonomik araçlar d›fl›nda toplumsal bilinci yan›ltma gibi farkl› sosyal araçlarla da yerine getirildi¤i durumlarda, yüksek gelirliler hükûmetlerin gelir da¤›l›m›nda ekonomik araçlar›n, özellikle de verginin afl›r› kullan›m›na engel olabilirler. Nitekim giderek e¤itimin, sa¤l›¤›n piyasalaflt›r›lmas› bunun tipik örne¤idir. Tüm sosyal politikalar›n, bu arada gelirin yeniden da¤›l›m›n› sa¤layan politikalar›n toplumsal yararlar› yan›nda belirli kesimlere maliyeti oldu¤undan, belirli s›n›rlar içinde yürütülmektedir. Bir defa, sosyal destek programlar› yaflam boyu ifl alan›na giremeyecek durumda olan veya ifl yaflam›n› kapatm›fl olan bireylere ödendi¤inden yaflam boyu süren ödemelerdir. Ancak, iflsizlik sigortas› gibi destekler, geçici durumlarda bireyi ifl aramaya teflvik amac›yla geçici süre için uygulanmaktad›r. Sosyal politikalar›n bireyin ifl flevkini k›sma etkisi söz konusu politika uygulamalar›na s›n›r koyar. Kald› ki baz› sosyal desteklerden yararlanma koflullar› da sisteme girilmesi neredeyse engellenecek kadar zorlaflt›r›labilmektedir. Özellikle fonksiyonel gelir da¤›l›m› aç›s›ndan yaklafl›ld›¤›nda, birincil gelir da¤›l›m›n›n faktör piyasas›nda üretim faktörlerinin de¤iflim de¤eri ile gerçeklefltirildi¤i görülür. Ne kadar etkili olursa olsun, maliye politikas› araçlar› ile oluflturulan ikincil gelir da¤›l›m› bir dönem sonra faktör piyasas›nda oluflan koflullarla eski düzeyine döner. Bu nedenle, maliye politikas› araçlar› ile oluflturulan ikincil gelir da¤›l›m›n› geçici aflama olarak görmek gerekmektedir. Gelirin yeniden da¤›l›m›n›n sa¤lanmas› politikalar›ndan yararlanan kesimler SIRA S‹ZDE hangileridir? Bu politikalar›n en önemli engeli nedir? 4 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 144 Maliye Politikas› Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Gelir kavram›ndan ne anlafl›ld›¤›n› ve ak›m gelir ile stok birikimi aras›nda nas›l bir iliflki oldu¤unu ay›rt etmek Gelir; bireyin tüketim ve/veya tasarruf kaynaklar›n› oluflturan, faktör getirisi olarak ya da di¤er yollardan sa¤lad›¤› parasal veya aynî edinimdir. Faktör getirileri ve sosyal ödentiler ak›m hâlinde belirli aral›klarla elde edilir. Ak›m gelirden tasarruf imkân› oldu¤u durumda, bir miktar tasarruf edilir ve stok hâlinde birikim olan servete dönüfltürülür. Servet, hem varl›k saklama unsuru olabilir hem de üretim faktörü olarak piyasada gelir getirici kaynak ifllevi görebilir. Parasal olarak ifade edilmeyip, bireye tatmin sa¤layan baz› unsurlar da gelir olarak kabul edilir. Ancak, gelir ve gelir da¤›l›m› konular› tart›fl›l›rken tatmin unsuru gelir kategorisi olarak ele al›nmaz. Parasal olarak ifade edilen ak›m hâlindeki gelir enflasyona göre düzeltilerek reel gelir elde edilmektedir. Gelir da¤›l›m› konusunun niçin önemli oldu¤unu ve gelir da¤›l›m›n›n nas›l ölçüldü¤ünü aç›klamak Gelir da¤›l›m› bireylerin ya da ailelerin üretim faktörü olarak üretime kat›l›p, üretimden ald›klar› pay› göstermesi bak›m›ndan adalet aç›s›ndan önemlidir. Ayr›ca, ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›nda gelir k›s›t› oldu¤undan, bireyin ya da ailenin refah düzeyi gelire ba¤l›d›r. Gelir da¤›l›m› piyasaya ç›kacak talep göstergesini de belirler. Üretimin talep göstergesine göre flekillendi¤i varsay›m› alt›nda, gelir da¤›l›m› üretim da¤›l›m›n›n önemli bir belirleyicisi olur. Bu aç›lardan gelir da¤›l›m› önemlidir. Gelir da¤›l›m› nüfusun yüzde dilimlerine isabet eden gelir dilimleri fleklinde Lorenz E¤risi ve ondan türetilen Gini Katsay›s› ile ölçülebilir. N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Yeniden gelir da¤›l›m›n›n sa¤lanmas›nda ne tür maliye politikas› araçlar›n›n, nas›l etkili olarak kullan›labildi¤ini karfl›laflt›rmak Yeniden gelir da¤›l›m› konusunda kamu harcama ve gelir sistemleri kullan›labilir. Kamu harcamalar› baz› birey ya da ailelere parasal veya aynî olarak, yani mal ve hizmet yard›m› fleklinde gerçeklefltirilir. Bireysel tercihlere önem verildi¤inde parasal, kamusal tercihlere önem verildi¤inde ise mal ve hizmet deste¤i öne ç›kar. Vergi sisteminde kiflilefltirilmifl gelir vergileri ve özellikle de negatif gelir vergisi ile bir ölçüde yeniden gelir da¤›l›m› gerçeklefltirilebilir. Harcama vergilerinde ise olumlu anlamda yeniden gelir da¤›l›m› gerçeklefltirilemez. Ancak baz› önlemlerle bu vergilerin azalan oranl› niteli¤i hafifletilebilir. Çevre kirlenmesini optimal boyutlara çekmeye yönelik Pigou-tipi harcama vergisi olumlu yönde yeniden gelir da¤›l›m›n›n sa¤lanmas›nda etkili olur. Yeniden da¤›t›m politikalar›n›n ne tür s›n›rlamalarla karfl› karfl›ya kald›¤›n› de¤erlendirmek Maliye politikas› araçlar›yla gelirin yeniden da¤›t›m› politikas›, sosyal devlet anlay›fl› ve piyasalar›n geniflletilmesi gerekçesi ile savunulur olmakla beraber, bireylerin çal›flma yönündeki arzular›n› törpüleme etkisi oluflturabilir gerekçesiyle dikkatli ve s›n›rl› uygulanmak durumundad›r. Örne¤in, iflsizlik sigortas›, bireyi ifl aramada cesur olmaya itmek amac› ile ancak belirli süre için uygulan›r. Buna karfl›n, emekliler veya sakatlar gibi ifl yaflam›nda olmayanlara yap›lan ödemeler ise yaflam boyu uygulan›r. 7. Ünite - Maliye Politikas› ve Gelir Da¤›l›m› 145 Kendimizi S›nayal›m 1. Hangi gelir unsurlar› birincil gelir da¤›l›m›na dâhil de¤ildir? a. Ücretler b. Kârlar c. Rantlar d. Sosyal yard›mlar e. Faiz ödemeleri 2. Maliye politikas› araçlar›yla yeniden gelir da¤›t›m› politikas› uygulan›rken, hangi harcama kalemleri birincil da¤›l›m›n›n adaletsiz geliflmesine yol açar? a. Sosyal güvenlik harcamalar› b. Devlet borç faiz ödemeleri c. Sosyal sübvansiyonlar d. Emekli yard›mlar› e. ‹flsizlik sigortas› ödemeleri 3. Afla¤›dakilerden hangisi gelir da¤›l›m› türlerinden de¤ildir? a. Fonksiyonel gelir da¤›l›m› b. Kiflisel gelir da¤›l›m› c. Bölgesel gelir da¤›l›m› d. Sektörlere göre gelir da¤›l›m› e. Yeniden gelir da¤›l›m 4. En düflük gelirlinin refah düzeyinin en üst düzeye ç›kar›lmas› gerekti¤ini savunan görüfl afla¤›dakilerden hangisine aittir? a. Pareto b. Hicks c. Bentham d. Pigou e. Rawls 5. Gelir bölüflüm tablolar›ndan hangisinde toplumsal s›n›fsal iliflkiler ele al›n›r? a. Bölgesel gelir da¤›l›m› göstergesinde b. Fonksiyonel gelir da¤›l›m› göstergesinde c. Bireysel gelir da¤›l›m› göstergesinde d. Hanehalk› gelir da¤›l›m› göstergesinde e. Sektörel gelir da¤›l›m› göstergesinde 6. Pigou-tipi harcama vergisi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sübjektif gelir vergisi b. Objektif gelir vergisi c. Genel tüketim vergisi d. Çevre koruma vergisi e. Gümrük vergisi 7. Bireysel refah› hangi tür ekonomik transfer daha yüksek düzeyde tutar? a. Bedava mal da¤›t›m› b. Bedava hizmetten yararland›rma c. Parasal yard›m d. Aynî transfer e. Üyelik teflvikleri 8. Negatif gelir vergisinin felsefesi nedir? a. Herkesin vergi mükellefi olmas› b. Kimsenin gelirinin belirli düzeyin alt›na inmemesi c. Kimsenin kazanc›n›n belirli bir düzeyin üzerine ç›kamamas› d. Kimsenin vergi kaçakç›l›¤› yapamamas› e. Kimsenin vergi formaliteleri ile u¤raflmak zorunda olmamas› 9. Rawls sosyal refah fonksiyonunun ilkesi nedir? a. Bireysel refah toplam›n›n yükseltilmesi b. Bireysel refah fonksiyonlar›n›n eflitlenmesi c. Zenginlere vergi avantaj› sa¤lanmas› d. En yoksulun refah›n›n yükseltilmesi e. En zenginin refah›n›n yükseltilmesi 10. Afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Yeniden gelir da¤›l›m› politikalar› cari harcamalarla yürütülür. b. Yeniden gelir da¤›l›m› politikalar› transferlerle yürütülür. c. Yeniden gelir da¤›l›m› politikalar› faktör piyasalar›nda yürütülmez. d. Yeniden gelir da¤›l›m› toplumsal tüketim kal›plar›n› de¤ifltirir. e. Yeniden gelir da¤›l›m› piyasalar› geniflletir. 146 “ Maliye Politikas› Yaflam›n ‹çinden EN YOKSULLA EN ZENG‹N ARASINDA FARK 8 KAT TÜ‹K, Gelir ve Yaflam Koflullar› Araflt›rmas›, 2010 verilerini aç›klad›. TÜ‹K’in 2010 y›l›na iliflkin Gelir ve Yaflam Koflullar› Araflt›rmas›’na göre, nüfusun yüzde 16.9’unun yoksulluk riski alt›nda oldu¤u belirlendi. Kentsel ve k›rsal yerler için ayr› ayr› hesaplanan yoksulluk s›n›rlar›na göre, kentsel yerlerde bu oran yüzde 14.3, k›rsal yerlerde ise yüzde 16.6 oldu. Türkiye ‹statistik Kurumu (TÜ‹K), 2010 y›l›na ait Gelir ve Yaflam Koflullar› Araflt›rmas›’n›n sonuçlar›n› aç›klad›. Buna göre, eflde¤er hanehalk› kullan›labilir gelirlere göre oluflturulan yüzde 20’lik gruplarda, en yüksek gelire sahip son gruptakilerin toplam gelirden ald›¤› pay yüzde 46.4 iken, en düflük gelire sahip ilk gruptakilerin toplam gelirden ald›¤› pay yüzde 5.8’de kald›. Bu rakamlar da bir kez daha zengin ile fakir aras›ndaki gelir adaletsizli¤ini gözler önüne serdi. Buna göre, son yüzde 20’lik grubun toplam gelirden ald›¤› pay, ilk yüzde 20’lik gruba göre 8 kat daha fazla. Bu oran kentsel yerler için 7.3 iken k›rsal yerler için 7.1 oldu. Gelir da¤›l›m› eflitsizlik ölçütlerinden Gini Katsay›s› ise bir önceki y›la göre 0.013 puan düflüfl ile 0.402 olarak tahmin edilirken, Katsay›; kentsel yerleflim yerleri için 0.389, k›rsal yerleflim yerleri için ise 0.379 olarak tahmin edildi. Ortalama y›ll›k hanehalk› kullan›labilir geliri T22 bin 63 Türkiye’de hanehalk› bafl›na düflen ortalama y›ll›k kullan›labilir gelir T22 bin 63 iken, ortalama y›ll›k eflde¤er hanehalk› kullan›labilir gelir ise T9 bin 735 oldu. ‹stanbul Bölgesi T13 bin 382 ile ortalama y›ll›k eflde¤er hanehalk› kullan›labilir geliri en yüksek olan bölge durumundayken, bunu T11 bin 116 ortalama gelir ile Bat› Anadolu Bölgesi izledi. En düflük ortalamaya sahip bölge ise T5 bin 144 ile Güneydo¤u Anadolu Bölgesi oldu. Toplam gelir içinde en fazla pay maafl-ücret gelirlerine ait Maafl-ücret gelirleri yüzde 43.7’lik oranla toplam gelir içerisinde en fazla paya sahip iken bunu yüzde 20.5 ile sosyal transferler ve yüzde 20.2 ile müteflebbis gelirleri izledi. Sosyal transferlerin yüzde 91.1’ini emekli ve dul-yetim ayl›klar› oluflturdu. Emekli ve dul-yetim ayl›klar› toplam gelir içinde yüzde 18.6’l›k paya sahip iken, di¤er sosyal transferlerin pay› yüzde 1.8 oldu. Müteflebbis gelirlerinin ise yüzde 68.5’i tar›m d›fl› sektörden olufltu. Nüfusun yüzde 16.9’u yoksulluk s›n›r›n›n alt›nda Araflt›rmada, eflde¤er hanehalk› kullan›labilir gelirleri kullan›larak çeflitli göreli yoksulluk s›n›rlar› hesapland›. Eflde¤er hanehalk› kullan›labilir medyan gelirin yüzde 50’si dikkate al›narak belirlenen yoksulluk s›n›r›na göre nüfusun yüzde 16.9’unun yoksulluk riski alt›nda oldu¤u belirlendi. Kentsel ve k›rsal yerler için ayr› ayr› hesaplanan yoksulluk s›n›rlar›na göre, kentsel yerlerde bu oran yüzde 14.3 iken, k›rsal yerlerde ise yüzde 16.6 oldu. Sürekli yoksulluk riski alt›nda bulunanlar›n oran› yüzde 18 Dört y›ll›k panel veri kullan›larak hesaplanan “sürekli yoksulluk” oran›, dört y›l boyunca hanenin üyesi olan fertlerden en az üç uygulamada yoksulluk riski alt›nda olanlar olarak tan›mlan›yor. Sürekli yoksullu¤un hesaplanmas›nda eflde¤er hanehalk› kullan›labilir medyan gelirin yüzde 60’› dikkate al›n›yor. Buna göre, araflt›rman›n 2009 y›l› dört y›ll›k panel sonuçlar›ndan hesaplanan sürekli yoksulluk oran› yüzde 18 olarak tespit edildi. Kaynak: M‹LL‹YET GAZETES‹, 19 Aral›k 2011 ” Okuma Parças› Efi‹TS‹ZL‹⁄‹N ALTERNAT‹F ÖLÇÜLER‹ Dalton-Atkinson Ölçüsü ‹lk önce London Scholl of Economics’te kamu maliyesi profesörü iken ‹ngiltere Maliye Bakanl›¤›na kadar yükselen Sir Hung Dalton taraf›ndan ortaya at›lan baflka bir ölçü daha vard›r. Bu ölçü, toplumlar›n daha eflitlikçi da¤›l›mlar› tercih ettikleri önermesine dayanmaktad›r. fiekil iki gelir da¤›l›m›n› göstermektedir. Da¤›l›m A’da gelirin daha fazlas› merkezde toplanm›flt›r ve eflitli¤e de¤er veren toplumlar için tercih edilen gelir da¤›l›m› budur. E¤er bu toplum cari gelir da¤›l›m›n› gelirin tam anlam›yla eflit olarak da¤›t›ld›¤› bir duruma tafl›yabilseydi, toplam gelirinin hangi k›sm›n› b›rakmaya raz› olurdu diye sorabiliriz. Bu k›s›m, eflitsizli¤in Dalton-Atkinson ölçüsü olarak isimlendirilir. fiüphesiz, farkl› kiflilerin toplumun ne kadar b›rakmaya raz› olmas› gerekti¤ine iliflkin olarak farkl› görüflleri olabilir (bu, yeniden da¤›l›m› baflar›yla sonuçland›rmak için ne kadar b›rakmak zorunda kalacaklar›na iliflkin hiç birfley söylemez). Toplumun b›rakmaya raz› olaca¤› miktar onun sosyal refah fonksiyonuna ba¤l›d›r. Rawlsiyen sosyal refah fonksi- 7. Ünite - Maliye Politikas› ve Gelir Da¤›l›m› 147 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› yonu ile bu miktar, faydac› sosyal refah fonksiyonu ile olandan çok daha büyük olacakt›r. fiekilde koyu renk ile gösterilen e¤ri 1995 y›l›nda tam zamanl› sürekli v.s iflçilerinin cari gelir da¤›l›m›n›, aç›k renkle gösterilen e¤ri ise daha eflit bir düzenleme alt›ndaki gelir da¤›l›m›n› göstermektedir. Nuffield College Oxford’tan Anthony Atkinson bu miktar›n daha geliflmifl ekonomilerde genellikle toplam gelirin bir çeyre¤i ile üçte biri aras›nda belirgin oldu¤unu öne sürmüfltür. Dalton-Atkinson ölçüsündeki de¤ifliklikler herhangi bir devlet program›n›n eflitsizli¤i üzerindeki etkiyi de¤erlendirmek için kullan›labilir. 1. d Dalton-Atkinson Ölçüsü 6. d Çal›flanlar›n 12 Say›s› 3. e 4. e 5. b 7. c Adil Cari 2. b 10 8. b 8 9. d 10. a 6 Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gelir Kavram›: Önemi, Türleri ve Kaynaklar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gelir Kavram›: Önemi, Türleri ve Kaynaklar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihsel Geliflim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Gelir Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gelir Da¤›l›m›n› Ölçüm Yöntemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Gelir Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Harcama Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Gelir Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Gelir Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeniden Gelir Da¤›l›m› Politikalar›n›n S›n›rlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 2 0 0-5 20-25 40-45 60-65 80-85 100+ Gelir Düzeyi Biçimsel olarak Dalton-Atkinson ölçüsü afla¤›da yer ald›¤› flekilde tan›mlanabilir. Faydac› sosyal bir refah fonksiyonunun W = U (Y1) + U (Y2) + U (Y3) +... ve Y’nin de ortalama gelir oldu¤unu varsayal›m. Bu durumda Dalton-Atkinson ölçümü D, U ((l-D)Y) = U (Y1) + U (Y2) S U (Y3) +... fleklinde elde edilecektir. Ölçü aç›kça fayda fonsiyonuna ba¤l›d›r. Atkinson, analizinde afla¤›da yer alan biçimdeki sabit esnek fayda fonksiyonu üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. U = Y1-alfa /1-alfa Atkinson 1 ile 12 aras›nda ( de¤erleri kullanm›flt›r. Kaynak: Joseph E.STIGLITZ, (2000), Economics of the Public Sector, Third edition, New York: W.W. Norton & Company, s.122-124. S›ra Sizde 1 Faktör piyasalar›nda oluflan birincil gelir da¤›l›m› sonucunda toplam gelir, tüketim ve tasarrufa ayr›flt›r›l›r. Yeniden gelir da¤›l›m› sonucunda düflük gelirlilere yap›lan aktar›mlara ba¤l› olarak tüketim alan kazan›rken yüksek gelirlilere yüklenen vergilerden dolay› tasarruf ve yat›r›m daralmaktad›r. Sosyal demokrat a¤›rl›kl› kamu politikalar›n›n uyguland›¤› durumda tüketim, di¤erlerine oranla, piyasac› politikalar›n uyguland›¤› durumda ise tasarruf ve yat›r›m di¤erlerine oranla daha büyük alan kazanmaktad›r. S›ra Sizde 2 Yeniden gelir da¤›l›m› politikalar›n›n kamusal ifllevler aras›na al›nmas› Wagner yaklafl›m› ile gündeme gelmifltir. Kapitalizm gelifltikçe gelir da¤›l›m› üzerinde bozucu etki yaparak, hem sosyal adalet hem de ekonomik etkinlik alanlar›nda sorunlar›n yaflanmas›na neden olmufltur. Gelir da¤›l›m›n›n bozulmas› toplumsal huzursuzluklara neden olabilece¤inden, sistemin meflrulaflt›r›labilmesi aç›s›ndan bu duruma müdahale genel kabul 148 Maliye Politikas› Yararlan›lan Kaynaklar görmüfltür. Di¤er taraftan piyasaya ç›kan tüketici tercihleri gelir da¤›l›m›na göre flekillendi¤inden, üretim çizgisinin de buna uygun olarak yüksek gelirlilere yönelik üretim faaliyetinde bulunma e¤iliminde olaca¤› öngörülmektedir. Ekonomik etkinli¤e ters görülen bu durumun düzeltilmesi, öncelikle gelir da¤›l›m›n›n k›smen düzeltilmesini gerektirmektedir. S›ra Sizde 3 Yeniden gelir da¤›l›m›na müdahalede kamu harcama ve kamu gelir sistemi olmak üzere iki tür maliye politikas› arac› kullan›labilir. Kamu harcamalar› alan›nda transfer harcamalar› yoluyla baz› birey ya da ailelere parasal veya aynî destek sa¤lanabilir. Transferlerde parasal deste¤in aynî deste¤e oranla bireysel refah› daha yüksek düzeye ç›karaca¤› iddia edilmifltir. Kamu gelir sistemi içinde vergiler önemlidir. Gelir ve servet üzerine sal›nan vergiler subjektiflefltirilme yöntemleriyle yükümlünün vergi kapasitesine oturtularak, uygun ayarlamalarla yeniden gelir da¤›l›m›nda etkili olabilir. Yeniden gelir da¤›l›m›nda en etkili yöntem negatif gelir vergisi sistemidir. Harcamalar üzerine sal›nan vergiler genellikle azalan oranl› nitelikleri ile gelir da¤›l›m›n› bozucu tür vergilerdir. Ancak, baz› ayarlamalarla harcama üzerindeki vergilerin olumsuz etkileri hafifletilebilir. Pigou-tipi dolayl› vergi ise gelir da¤›l›m›n› olumlu etkileyen bir vergidir. Gelir da¤›l›m› faktör piyasas›nda olufltu¤u için vergilerin etkileri ikinci derecededir ve bir müddet sonra bu etki ortadan kalk›yor olabilir. S›ra Sizde 4 Yeniden gelir da¤›l›m›n›n sa¤lanmas› politikalar›; sosyal aç›dan yoksul kesimleri, siyasetin taban›n›n güçlendirilmesi aç›s›ndan siyasi çevreleri, piyasalar›n geniflletilmesi aç›s›ndan ise sermaye ve ifl kesimini yararlanmaktad›r. Ancak, bu politikalar›n uygulanmas› kaynak gerektirdi¤i için vergi veren yüksek gelirli kesimin k›s›t› ile karfl›lafl›l›r. Fakat son aflamada ekonomik araçlar›n devreye girmesi kaç›n›lmazd›r. Bird, R.M. (1980) , “Income Redistribution Through the Fiscal System: The Limits of Knowledge”, American Economic Review, Cilt 70. Boratav, K. ( 1965), Kamu Maliyesi ve Gelir Da¤›l›m›, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi. Bu¤ra, A. (2008), Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Buluto¤lu, K. (2003), Kamu Ekonomisine Girifl, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Heler, H. (1994), Maliye Politikas›: Teorik Esaslar› ve Temel Problemleri (çev. S. Turhan), ‹stanbul: Gür-Ay Matbaas›. Kirmano¤lu, H. (2011), Kamu Ekonomisi Analizi, ‹stanbul: Beta. Musgrave, R.A.- Musgrave, P.B. (1980), Public Finance in Theory and Practice, New York: McGraw-Hill Co. O’Connor, J. (2009), The Fiscal Crisis of the State, London: Transaction Publishers. Ott, A.F. (2002), The Public Sector in the Global Economy, Northampton: Edward Elgar. Sen, A. (2001), The Standard of Living, Cambridge: Cambridge University Press. Stiglitz, J.E. (2000), Economics of the Public Sector, New York: Norton. Stiglitz, J.E. 1994), Kamu Kesimi Ekonomisi (çev. Ö.F.Bat›rel), ‹stanbul: Marmara Üniversitesi, ‹.‹.B.F. Yay›n›. Turhan, S. (1998), Vergi Teorisi ve Politikas›, ‹stanbul: Filiz Kitabevi. Türk, ‹. (1979), Maliye Politikas›, Ankara: Turhan Kitabevi. MAL‹YE POL‹T‹KASI 8 Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Çevre sorunlar›n› tan›mlayabilecek, Çevre sorunlar›n›n nedenlerini ve türlerini saptayabilecek, Çevre sorunlar› ile neden mücadele edildi¤ini aç›klayabilecek, Çevre sorunlar› ile mücadele araç ve politikalar›n› de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Çevre Kalitesi Çevre Standartlar› Su Kirlili¤i Hava Kirlili¤i Toprak Kirlili¤i • • • • Pigoucu Vergi Coase Teorisi Negatif D›flsall›k Kirleten Öder ‹lkesi ‹çindekiler Maliye Politikas› Maliye Politikas› ve Çevre Sorunlar› • ÇEVRE VE EKONOM‹ • ÇEVRE SORUNLARININ NEDENLER‹ • ÇEfi‹TL‹ ÇEVRE SORUNLARI • ÇEVRE SORUNLARI ‹LE MÜCADELEN‹N ÖNEM‹ • ÇEVRE SORUNLARININ ÇÖZÜMÜNDE KULLANILAN ARAÇLAR VE POL‹T‹KALAR Maliye Politikas› ve Çevre Sorunlar› ÇEVRE VE EKONOM‹ Bütün canl›lar›n üzerinde yaflamlar›n› sürdürdükleri d›fl ortama çevre denilmektedir. Canl› ve cans›zlar›n kendili¤inden oluflan ifl birli¤i ile yaflamlar› çevre denen do¤al d›fl ortamda gerçekleflmektedir. Çevre do¤all›¤›n› korudu¤u sürece canl›larla olan ifl birli¤i yürümektedir. Genel olarak, toprak, hava ve sudan oluflan çevre canl›lar›n yaflamlar›n› sa¤layan faktörlerin bilefliminden oluflmaktad›r. Çevre kavram›n›n s›n›rlar›n› belirlemek güçlükler içermektedir. Fiziksel ve do¤al çevrenin yan›nda insanlar›n eserleri ya da insan yap›m› ile ortaya ç›kan ve çevreye yapay olarak eklemlenen unsurlar da vard›r. Bunlar› da çevre içinde de¤erlendirmek gerekmektedir. ‹nsanlar, üretim ve tüketim faaliyetlerini çevreyi kullanarak yerine getirirler. Bu nedenle, ekonomik faaliyetlerin yo¤unlu¤una ba¤l› olarak çevrenin do¤al hâlinin etkilenmesi ile çevre sorunlar› ortaya ç›kmaktad›r. Çevrenin do¤al durumunun korunmas›, havan›n kirlenmemesini, sular›n ve su kaynaklar›n›n temiz olmas›n› ve kirlenmemesini, topra¤›n, tar›m alanlar›n›n temiz tutulmas›n› ve at›klar›n usulüne uygun yok edilmelerini gerekli k›lmaktad›r. Çevrenin belli bir tafl›ma kapasitesi bulunmaktad›r. Çevrenin, ekonomik faaliyetlere ba¤l› olarak ortaya ç›kan at›klar› kendili¤inden yok etmesi gücüne tafl›ma kapasitesi denilebilir. Çevrenin kendi kendini yenilemesi olarak da ifade edilen bu temel niteli¤i ile uyumlu ekonomik faaliyetler olumsuz d›flsall›k oluflturmamaktad›r. Ekonomik büyüme ve kalk›nman›n gerçekleflmesi için yap›lan yat›r›m harcamalar›, üretimde art›fllar, yeni tüketim türleri ve nüfus art›fl› daha yüksek düzeylerde mal ve hizmet üretim talebini oluflturmaktad›r. Bunlara ba¤l› olarak da çevreyi oluflturan hava, su, toprak ve bunlar›n bileflimleri etkilenmekte ve çevre kirlili¤i sonucunu do¤urmaktad›r. Bilindi¤i gibi, piyasa ekonomileri müflteri odakl›, yüksek kâr amac› güden özel sektör faaliyetlerinin giderek art›fl›na sahne olmaktad›r. Tarihsel aç›dan bak›ld›¤›nda, Sanayi Devrimi öncesinde do¤al koflullara ba¤l› üretim teknikleri geçerliydi ve çevrenin de¤erlerinde büyük de¤iflim yaflanmam›flt›. Ancak, Sanayi Devrimi ile birlikte üretim art›fllar›, teknolojik ilerlemeler, iletiflim teknolojileri h›z kesmemekte ve bu faaliyetler çevreyi etkilemenin ötesinde kirletmekte, niteli¤ini de¤ifltirmektedir. Bu nedenle yaflama kalitesini düflürmeye bafllayan ekonomik faaliyetlerin s›n›rland›r›lmas›, kullan›lan üretim teknolojilerinin de¤ifltirilmesi, çevreye verilen olumsuz etkilerin dikkate al›nmas› gerekli hâle gelmifl, buna ba¤l› olarak da piyasa ekonomisi oluflan sorunlar› çözmede baflar›s›zl›¤a u¤rad›¤›ndan, kamu ekonominin sundu¤u kimi araçlar kullan›larak politika gelifltirip uygulamaya bafllanm›flt›r. Çevre: Bütün canl›lar›n yaflamlar›n› sürdürdükleri, toprak, hava ve su ile bir bütünlük arz eden d›fl ortamd›r. Tafl›ma kapasitesi: Çevrenin insan faaliyetlerine ba¤l› olarak do¤all›¤›n› koruyabilme durumudur. 152 SIRA S‹ZDE Maliye Politikas› 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT Çevre Kirlili¤i: Çeflitli faaliyetlere ba¤l› olarak oluflan s›v›, gaz, ses, SIRA kat›, S‹ZDE görüntü ile hava, su ve topra¤›n kirlenmesi ya da insanlar›n yaflam kalitesinin olumsuz etkilenmesidir. AMAÇLARIMIZ Çevre ile ekonomi aras›ndaki iliflkiyi aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE ÇEVRE SORUNLARININ NEDENLER‹ D Ü fi Ü N E çevreyi L‹M Çevre sorunlar›, oluflturan unsurlar›n yap›s›nda meydana gelen olumsuz de¤iflimler olarak tan›mlanabilir. Çevrenin geleneksel temel unsurlar› hava, su ve topraktan oluflmaktad›r. ‹nsanlar›n türlü faaliyetleri sonucunda çevrenin sahip olS O R U du¤u bu de¤erli varl›klar›n de¤iflimi ile sorunlar ortaya ç›kmaktad›r. Çeflitli faaliyetlere ba¤l› olarak oluflan kat›, s›v›, gaz, ses, görüntü ile hava, su ve topra¤›n kirlenD‹KKAT mesi ya da insanlar›n yaflam kalitesinin olumsuz etkilenmesi çevre kirlili¤i olarak ifade edilebilir. Sorunlar›n kayna¤›nda esas olarak insan unsuru vard›r. ‹nsanlar SIRA çevresel S‹ZDE yüzy›llar boyu de¤erleri kullan›rken gelecek kuflaklara b›rakacaklar› çevrenin niteli¤inin de¤iflebilece¤ini düflünmemifl, normal ölçüyü kaç›rarak, ortak bir varl›k olmas›n›n da etkisi ile çevreyi afl›r› kullanm›fllard›r. Çevre sorunlar›n› olufltuAMAÇLARIMIZ ran önemli faktörler aras›nda endüstrileflme, kentleflme, nüfus art›fl› ve hareketleri do¤an›n yanl›fl ve afl›r› kullan›m› say›labilir. Endüstrileflme ya da sanayileflme 18 ve 19. yüzy›llarda önce ‹ngiltere’de ve sonK ‹ T A P ra da Avrupa’da ortaya ç›km›fl en önemli ekonomik geliflmelerden biridir. 1763’te buharla çal›flan makinenin icad› Sanayi Devrimi’ni bafllatm›fl ve makine gücü ile üretim bafllam›flt›r. Sanayileflme ile birlikte kitlesel üretimin yayg›nlaflmas›, ticaret TELEV‹ZYON hacminin artmas›, tar›ma dayal› üretim tarz›n›n giderek terk edilmesi, tar›m kesiminde çal›flanlar›n sanayi sektöründe istihdam edilebilmesi amac›yla flehirlere göçün yayg›nlaflmas›n› beraberinde getirmifltir. fiehirlere gelen nüfusun beslenmesi, ‹ N T E Rde N Ekentleflme T bar›nmas› için sorunlar› ortaya ç›km›flt›r. Sanayileflme ile birlikte yeni üretim teknikleri, yeni ürünler, yeni tüketici davran›fllar› oluflmufltur. Tar›m sektöründe istihdam azalm›fl, sanayi tesislerinin yayg›nl›¤›na ba¤l› olarakta istihdam yayg›nlaflm›flt›r. Sanayi sektöründe üretime ba¤l› olarak ortaya ç›kan at›klar serbestçe do¤al alanlara b›rak›lm›fl, onlar›n insanlara, di¤er canl›lara ve çevreye etkileri düflünülmemifltir. Aç›lan her yeni fabrika duman› çevreye kirletmekte, ulafl›m için tafl›tlar›n kullan›lmas› çevreyi etkilemektedir. Bu nedenle kentleflme ve sanayileflme süreci ile paralel olmak üzere çevre sorunlar› da h›zla artm›flt›r. Sanayileflme geliflmifl ülkelerden geliflmekte olan ülkelere de yay›lmakta ve bu tür ülkeleri de çevre sorunlar› etkilemeye bafllam›fl bulunmaktad›r. Ortaya ç›kan çevre sorunlar›n›n insanlar›n sa¤l›¤›n› etkiledi¤i anlafl›ld›¤›nda ise ülkeler çeflitli önlemleri alma yoluna gitmifllerdir. Kentleflme, çevre sorunlar›na neden olan ikinci bir faktör olarak görülmektedir. Tar›ma dayal› üretim tarz›ndan Sanayi Devrimi ile birlikte göçlerin etkisi ile sanayi merkezlerine gelen nüfusun yerleflim ihtiyac› ortaya ç›km›fl ve kentlerin inflas› sürecinde çevreye verilen zararlar göz ard› edilmifltir. Çünkü, öncelik, konutlar›n yap›larak iflçi s›n›f›n›n bar›nma ihtiyac›n›n karfl›lanmas› ve onlar›n fabrikalarda uzun saatler çal›flmalar›n› temin etmekti. Bu süreçte gecekondular, plans›z yap›lar, altyap› sorunlar› ortaya ç›km›flt›r. Ancak, k›rsal kesimden kentlere do¤ru yo¤unlaflan göçlere ba¤l› olarak planl›, altyap›s› tamamlanm›fl flehirleflmenin gerçeklefltirilememesi çevre sorunlar›n›n oluflumunu h›zland›rm›flt›r. H›zl› nüfus art›fl› ve nüfus hareketleri ya da göçler de çevre sorunlar›n›n artmas›na neden olan faktörlerden birisidir. Artan nüfus mal ve hizmetlere olan talebi art›rmaktad›r. Artan talebi karfl›lamak daha fazla üretmekle mümkün olmakta, ancak, artan üretim çevreye daha fazla kirlilik olarak dönmektedir. Göçler de göç alan bölgelerin yo¤unlu¤una ba¤l› olarak çevre sorunlar›n› etkileyen unsurlardan birini N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 153 8. Ünite - Maliye Politikas› ve Çevre Sorunlar› oluflturmaktad›r. Göç veren bölgelerde talep azal›rken göç alan bölgelerde talep artmaktad›r. Böylece, artan nüfusu beslemek üzere daha fazla tar›msal ürünlere ihtiyaç duyulmakta, yeni tar›m alanlar› oluflturulmakta buna ba¤l› olarak ise orman alanlar› azalmaktad›r. Ayr›ca, göç ile birlikte kentlerde sa¤l›ks›z, plans›z konutlar›n say›s› artmakta, gecekondulaflma önemli bir sorun oluflturmaktad›r. Do¤al kaynaklar›n de¤erlendirilmesi sürecinde de çevre sorunlar› ortaya ç›kmaktad›r. Bilim ve tekni¤in ilerlemesi, artan mal ve hizmet talebi, yeni icatlar ile birlikte yeryüzündeki kaynaklar›n yan›nda yer alt› kaynaklara da yönelim bafllam›flt›r. Yer alt›ndaki k›ymetli madenlerin, rezervlerin araflt›r›lmas›, bulunmas›, bunlar›n ç›kar›lmas›, üretim süreçlerinden geçirilerek insanlar›n hizmetine sunulmas› aflamalar›nda ortaya ç›kan at›klar, gazlar ise çevre kirlili¤inin önemli kaynaklar›n› oluflturmaktad›r. Çevre sorunlar› neden ortaya ç›kmaktad›r? Tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE 2 ÇEfi‹TL‹ ÇEVRE SORUNLARI D Ü fi Ü N E L ‹ M Sanayileflme, kentleflme, göç, nüfus art›fl›, do¤al varl›klar›n yanl›fl kullan›m› ve di¤er nedenlere ba¤l› olarak çok çeflitli çevre sorunlar› ortaya ç›kmaktad›r. Çevre büS O R U türüne de tün insanlar için ortak bir varl›kt›r. Bu nedenle, çevrenin etkilenmesi, ba¤l› olarak yerelden küresel düzeye do¤ru s›n›rlar› aflan sorunlar oluflturmaktad›r. Afla¤›da önemli görülen baz› çevre sorunlar› hakk›nda bilgi verilmektedir. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT D‹KKAT Hava Kirlili¤i N N SIRA S‹ZDEBilindi¤i giHava bir çevresel de¤er olup saf kamu mal› olarak kabul edilmektedir. bi hava, atmosferi meydana getiren gazlardan oluflmaktad›r. Hava bütün canl›lar›n yaflam kayna¤›d›r. Bu nedenle havan›n niteli¤inin de¤iflimineAMAÇLARIMIZ izin verilmemesi gerekir. Havan›n niteli¤inin bozulmas›, kayna¤› belli olan ve olmayan (hareketli) kirleticilerin havaya kar›fl›m› ile oluflmaktad›r. Havaya kar›flan kirletici unsurlar ile birlikte onlar›n atmosferde geçirdikleri çeflitli kimyasal tepkimeler K ‹ havan›n T A P niteli¤ini etkilemektedirler. Kirleticilerin yo¤unlu¤u belli bir düzeyi aflt›¤›nda ise canl›lara zarar verici hâle gelmektedir. Di¤er bir deyiflle hava kirlili¤i, atmosferde oluflan toz, gaz, duman, su buhar›, koku gibi kirleticilerin insanlara Tve zaE L di¤er E V ‹ Z Y Ocanl›lara N rar verici hâle gelmesidir. Hava kirlili¤i s›n›rlar› aflan bir uluslararas› sorun olup onunla etkin mücadele için uluslararas› düzeyde ortak politikalar oluflturmak ve uygulamak gerekmektedir. Hava kirlili¤inin nedenleri aras›nda kentleflme ve sanaTERNET yileflmenin önemli bir yeri vard›r. Kentleflme ile birlikte nüfus‹ Nyo¤unlu¤u artmakta, gecekondulaflma yayg›nlaflmakta, kalitesiz yak›t türleri kullan›larak ›s›tma sistemleri oluflturulmakta, bunlarda hava kirlili¤ini art›rmaktad›r. Kentleflme ile birlikte ulafl›m biçimleri de¤iflmekte, tafl›t say›s› artmakta ve tafl›tlar›n egzozlar›ndan ç›kan gazlar hava kirlili¤ini artt›rmaktad›r. Örne¤in, 1952 y›l›nda Londra’da hava kirlili¤i 4000 kiflinin ölümüne yol açm›flt›r. Sanayinin geliflimi ile beraber çevreye sal›nan at›klar, yüksek ›s› nedeniyle atmosfere sal›nan gazlar, do¤an›n kullan›m›na ba¤l› olarak hava kirlili¤ine yol açmaktad›r. Sanayi tesislerinin yanl›fl yer seçimi, at›klar›n›n teknik önlemler al›nmadan sal›nmas›, bu tesislerde kullan›lan yak›tlar önemli kirlilik kayna¤›n› oluflturmaktad›r. Ayr›ca, hava kirlili¤i, insan sa¤l›¤›n› etkilemekte, çeflitli solunum yolu hastal›klar›na, akci¤er kanserine ve psikolojik sorunlara yol açmaktad›r. Hava kirlili¤i, bitkileri, orman varl›klar›n› ve özellikle do¤ada yaflayan hayvan varl›¤›n› da olumsuz etkilemektedir. Havay› kirleten zehirli gazlar asit ya¤muruna dönüflerek bitkileri, hayvanlar›, yaban yaflama alanlar›n›, sulak SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Hava Kirlili¤i: Atmosferde oluflan toz, gaz, duman, su ELEV‹ZYON buhar›, kokuTgibi kirleticilerin insanlara ve di¤er canl›lara zarar verici hâle gelmesidir. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 154S O R U Maliye Politikas› S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ alanlar› ve biyolojik çeflitlili¤i giderek daha fazla etkilemektedir. Kirli hava, iklimD ‹ K K atmosferde AT leri etkilemekte, biriken gazlar sonucunda sera etkisi oluflturarak küresel ›s›nma sorununu oluflturmaktad›r. Sera gaz› etkisi ile ozon tabakas›n›n zarar görmesi deSIRA baflka bir küresel sorun olarak bilinmektedir. Dünya Sa¤l›k Örgütü, küS‹ZDE resel düzeydeki hastal›klar›n % 23’nün çevre sorunlar›ndan kaynakland›¤›n›, y›lda 2 milyon insan›n hava kirlili¤i nedeniyle öldü¤ünü bildirmektedir. 2004 y›l› verilerine göre, AMAÇLARIMIZ Türkiye’deki ölümlerin % 21’inin çevre sorunlar›na ba¤l› olarak gerçekleflti¤i ileri sürülmektedir. Günümüzde hava kirlili¤i sorunu sadece ulusal de¤il, küresel bir sorun olarak görülmekte ve her ülkenin çözüme katk› yapmas› hayati K ‹ T A P önem arz etmektedir. Hava kirlili¤inin sera gazlar›n›n yo¤unlu¤una ba¤l› olarak küresel iklim de¤iflimine yol açmas› nedeni ile 1997 y›l›nda Japonya’n›n Kyoto kentinde Birleflmifl Milletler gözetiminde imzalanan ve 2005 y›l›nda yürürlü¤e giTELEV‹ZYON ren Kyoto Protokolü ile geliflmifl ülkelerin sera gaz› sal›n›mlar›n›n 1990 düzeyine indirilmesi amaçlanm›flt›r. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Kyoto protokolü daha ayr›nt›l› bilgiyi, Birleflmifl Milletlerin http://unfccc.int/kyo‹ N T E Rhakk›nda NET to_protocol/items/2830.php ‹nternet adresinden edinebilirsiniz. Su Kirlili¤i Su Kirlili¤i: Suyun kalitesini düflürecek biçimde içinde organik, inorganik, radyoaktif veya biyolojik her hangi bir maddenin bulunmas›d›r. Su hayat›n ana kayna¤›d›r. Suyun olmad›¤› yerde hayat›n devam› mümkün de¤ildir. Su sorunu, suyun kirlenmesi, temiz içme suyu kaynaklar›n›n giderek azalmas› ve kirlenmesi fleklinde ortaya ç›kmaktad›r. Di¤er çevre sorunlar›n›n etkisi ile su kaynaklar› giderek azalmaktad›r. Bu durum bütün canl›lar› ilgilendiren temel bir sorun olarak görülmektedir. Okyanuslar›n, denizlerin, göller ve kara sular›n›n temiz tutulmas› ya da kirlilik düzeylerinin belli bir de¤eri aflmamas› için önlemlerin ulusal ve uluslararas› düzeyde al›nmas› gereklidir. Su kirlili¤i, su kaynaklar›n›n kullan›lmas›n› bozacak veya zarar verme derecesinde kalitesini düflürecek biçimde içinde organik, inorganik, radyoaktif veya biyolojik herhangi bir maddenin bulunmas›d›r. Su kirlili¤i, su kaynaklar›n›n bulundu¤u bütün alanlar için geçerli olan bir sorundur. Okyanuslar›n ve yeralt› sular›n›n kirlilikten etkilenmedi¤i ya da yeterli düzeyde önemsenmedi¤i günler geçmiflte kalm›flt›r. Suyun oldu¤u her yerde kirlili¤in oluflabilece¤i göz önüne al›narak, suyun temiz tutulmas› için önlemlerin al›nmas› gerekmektedir. Su kirlili¤i genel olarak tar›msal faaliyetler, sanayileflme ve yerleflim yerlerindeki at›klarla meydana gelmektedir. Tar›msal faaliyetlerden kaynaklanan su kirlili¤i aras›nda, verimlili¤i art›rma için gübreleme, zararl› böcek ve otlarla mücadele için kullan›lan tar›msal ilaçlar, tar›msal faaliyetlerin gerçekleflmesi aflamas›nda ortaya ç›kan toz-toprak, hayvan ve bitki at›klar›n›n suya kar›flmas› gösterilebilir. Sanayileflme sürecinde suyun kirlenmesine etki yapan kaynaklar aras›nda kimyasal, fiziksel, biyolojik ve radyoaktif kirlilikler yer almaktad›r. Sulara kar›flan organik ve inorganik maddeler suyu kirletmektedir. Hayvan kaynakl› fabrika at›klar› bu tür kirlilik oluflturmaktad›r. Fiziksel kirlenme, suyun görüntü, koku gibi özelliklerine göre oluflan kirliliktir. Biyolojik kirlenme, özellikle kanalizasyon sular›n›n ar›t›lmaks›z›n göllere, nehir ya da denizlere dökülmesi ile oluflan kirlilik olup, bakteri üreterek insan ve di¤er canl›lar› etkileyen kirlilik olarak bilinmektedir. Nükleer araflt›rma reaktörlerinin, nükleer t›p ve laboratuarlar›n, endüstriyel izotop kullananlar›n çevreye sald›klar› at›klar›, ya¤mur yolu ile suya kar›flmakta ve besin zinciri sonucunda insana ulaflmakta ve etkilemektedir. 155 8. Ünite - Maliye Politikas› ve Çevre Sorunlar› SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Yerleflim yerlerindeki su kirlili¤inin ana kayna¤› evsel at›klar ve kanalizasyondur. Bir ülkenin geliflmifllik göstergelerinden biri de kanalizasyon sisteminin kurulD Ü bertaraf fi Ü N E L ‹ M edilmesimas›, ar›tma sisteminin ifllemesi, çöplerin usulüne uygun olarak nin sa¤lanmas›d›r. Kanalizasyon sistemi olmayan yerleflim yerleri ciddi su kirlili¤i sorunu ile karfl› karfl›yad›r. S O R U Su kirlili¤i hem insanlara hem de do¤al yaflama zarar vermektedir. Kullan›lm›fl sular›n ar›t›lmadan gerek yer yüzeyindeki su kaynaklar›na ve gerekse yer alD ‹ Kolumsuz KAT t› su kaynaklar›na kar›flmas› topluca insanlar› ve do¤al yaflam› etkilemektedir. Özellikle biyolojik kirlili¤e ba¤l› olarak tifo, kolera gibi salg›n hastal›kSIRA S‹ZDE lar ortaya ç›kmaktad›r. Su kirlili¤i, okyanus, deniz, göl ve nehirlerde yaflayan türSIRA S‹ZDESu kirlili¤ilü bal›k ve di¤er canl›lar›n yaflamlar›n› da do¤rudan etkilemektedir. nin, ayr›ca su ürünlerinin kirlenmesine yol açarak ikinci derecede etkisi de ortaAMAÇLARIMIZ ya ç›kmaktad›r. ‹çme suyu kaynaklar› giderek k›t hâle gelmektedir. Bu nedenle D Ü fi Ü N E L ‹ M su, gelecekte uluslar›n üzerinde anlaflmazl›¤a düflecekleri stratejik öneme sahip önemli bir kaynakt›r. Bu nedenle, su politikas›n›n do¤ru yönetilmesi her ülke K S‹ OTR AU P için önem arz etmektedir. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M KS ‹O TR AU P Dünya Su Konseyi küresel düzeyde artan su sorunlar›n›n tart›fl›lmas›, deneyimlerin paylafl›lD‹KKAT TELEV‹ZYON mas›, su sorunlar›n›n gündemde kalmas› ve su bilincinin oluflumu için 1996 y›l›nda kurulmufltur. Konsey üç y›lda bir gerçeklefltirmek üzere Dünya Su Forumu’nu da oluflturmufltur. SIRA S‹ZDE D‹KKAT TELEV‹ZYON Bu konuda daha fazla bilgi için Konseyin http://www.worldwatercouncil.org/ ‹ N T E R N E T sitesini ziyaret edebilirsiniz. Konseyin ‹stanbul’da gerçeklefltirdi¤i 5. Dünya Su Forumu hakk›nAMAÇLARIMIZ da ayr›nt›l› bilgi için http://www.worldwaterforum5.org/adresinden sitesinden bilgi edinebilirsiniz. ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P SIRA S‹ZDE K ‹ T A P Toprak Kirlili¤i Toprak temel çevre de¤erlerindendir ve canl› do¤al kaynaklar›n varl›¤›n› sürdüreT E Lkaynakd›r. E V ‹ Z Y O N Toprak bilmesi için hava ve su ile birlikte vazgeçilmez, cans›z do¤al bir her fleyden önce bir üretim faktörüdür. Topra¤›n do¤al fonksiyonlar›n› yerine getirebilmesi için niteli¤inin bozulmamas› ya da kirletilmemesi gerekir. ‹nsanlar›n türlü faaliyetleri ile topra¤›n kirlenmesi giderek yayg›nlaflmaktad›r. Toprak kirli‹NTERNET li¤i, insanlar›n faaliyetlerine ba¤l› olarak topra¤›n fiziksel, kimyasal, biyolojik ve jeolojik yap›s›n›n bozulmas› olarak ifade edilebilir. Toprak, yanl›fl tar›msal teknikler, usulüne uygun olmayan gübre ve ilaçlamalar, sanayi at›klar›, evsel at›klar, zehirli ve t›bbi at›klar yolu ile kirlenmektedir. Erozyon ile de toprak kirlili¤i oluflmaktad›r. Topra¤›n kirlenmesi ile tar›msal faaliyetler için gerekli alanlar azalmaktad›r. Azalan alanlar da kirlili¤e maruz kalmaya devam etmektedir. Topra¤›n kirlili¤i ile üretilen tar›m ürünlerinin niteli¤i de de¤iflmektedir. Özellikle tar›m ilaçlar›n›n topra¤a kar›flarak g›dalar, su ve besin zinciri sonucu insanlar›n sa¤l›klar›n› etkilemesi, üzerinde düflünülmesi gereken en önemli faktörlerdendir. Di¤er Kirlilikler Çevre sorunlar›n› oluflturan hava, su ve toprak kirlili¤inin d›fl›nda di¤er çeflitli kirlilikler aras›nda görüntü ve gürültü kirlili¤i, kat› at›klardan kaynaklanan kirlilikler, tehlikeli ve zehirli at›klar, radyoaktif kirlilik, biyolojik çeflitlili¤in azalmas› da vard›r. Bu tür kirlilikler sosyal hayat›n kalitesini etkilemektedir. Gürültü kirlili¤i, çal›flma ortam›nda süreklilik oluflturdu¤unda iflitme kay›plar›na yol açmaktad›r. Yo¤un trafik, gürültünün en önemli kayna¤›n› teflkil etmektedir. TELEV‹ZYON Toprak Kirlili¤i: ‹nsanlar›n ‹ N T Eolarak RNET faaliyetlerine ba¤l› topra¤›n fiziksel, kimyasal ve jeolojik yap›s›n›n bozulmas›d›r. 156 Maliye Politikas› Ekonomik geliflmeye koflut olarak bir yönü ile planl›, düzenli yap›laflma ile görüntü iyileflirken, di¤er taraftan plans›z, düzensiz yap›laflma sonucunda gözü rahats›z eden bir görüntü kirlili¤i oluflmaktad›r. Ayr›ca, sanayileflme ile beraber, sanayi tesisleri, konut alanlar› ayn› bölgede yer almakta, dar sokaklar, yetersiz otopark alanlar›, düzensiz al›flverifl merkezleri, reklam panolar›, bak›ms›z yeflil alanlar ve parklar, evsel at›klar, belediyelerin ve di¤er ilgili kurumlar›n bitmeyen bak›m, onar›m, yenileme ve altyap› çal›flmalar›n›n oluflturdu¤u görüntüler, görüntü kirlili¤inin kaynaklar›n› oluflturmaktad›r. Kat›, tehlikeli ve zehirli at›klar ile radyoaktif kirlili¤e neden olan faktörler insan sa¤l›¤›n› ilgilendiren kirlilik türleri olup bunlar›n kontrollerinin usulüne uygun ve ivedilikle yap›lmas› önem arz etmektedir. Biyolojik çeflitlili¤in azalmas› ile ise do¤al dengenin ya da ekolojik sistemin bozulmas› ortaya ç›kmaktad›r. ‹nsanlar öncelikle bunun ciddi sorun oldu¤unu alg›lamal› ve al›nan önlemlere uygun hareket etmelidirler. ÇEVRE SORUNLARI ‹LE MÜCADELEDEN‹N ÖNEM‹ Negatif D›flsall›k: Bir ekonomik birimin faaliyetinin baflka ekonomik birimleri fiyat sistemi d›fl›nda olumsuz etkilemesidir. Çevre sorunlar› insanlar›, canl›lar›, do¤al çevreyi, cans›z varl›klar›, kültürel çevreyi de¤iflik düzeylerde etkilemekte, yaflam kalitesini bozmakta ve her geçen gün bu durum artarak devam etmektedir. Çevrenin tahribata u¤ramamas›, kirlili¤in önlenmesine ba¤l›d›r. Bu nedenle, çevreyi kirleten faaliyetlerin kontrolü, düzenlenmesi, denetlenmesi ile sürdürülebilir bir çevre politikas› gerekli görülmektedir. Ekonomik büyüme ve kalk›nma politikalar› sürdürülebilir bir çevre politikas› ile ancak anlaml› ve olumlu sonuç do¤urur. Üretim, tüketim, sanayileflme, tar›msal faaliyetler ve di¤er pek çok faaliyet gerçeklefltirilirken çevreyi tahrip etmeyecek standartlar gelifltirerek bunlara uymak ya da mümkün olan en düflük düzeyde çevre sorunlar›na yol açacak politikalar gelifltirmek gerekmektedir. ‹nsanlar›n çevre ile iliflkilerine ba¤l› olarak ortaya ç›kan çevre sorunlar›n›n ekonomik yönleri vard›r. Çevre sorunlar› asl›nda d›flsall›k kavram›na ba¤l› olarak bir ekonomik sorun olarak kabul edilmektedir. Çevrenin insanlara ve di¤er canl›lara sa¤lad›¤› de¤erler s›n›rl› ya da k›tl›k özelli¤ine sahiptir. Bir bireyin faaliyeti çevreyi etkilemekte ve çevreden yarar elde eden potansiyel aktörlere daha farkl› ve muhtemelen, eylemden önceki çevrenin durumuna k›yasla, kötü bir çevre b›rakmaktad›r. Çevre eskiden alg›land›¤› flekli ile art›k bir serbest mal niteli¤i tafl›mamaktad›r. Ekonomi biliminin negatif d›flsall›k olarak niteledi¤i bu durum nedeniyle baz› çözüm yollar› gelifltirilmifltir. Negatif d›flsall›k, bir ekonomik birimin faaliyetinin baflka ekonomik birimleri, fiyat sistemi d›fl›nda olumsuz etkilemesi olarak tan›mlanabilir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, çevre sorunlar›n› oluflturan faaliyetler birer negatif d›flsall›k sorunudur. Yo¤un trafik nedeni ile ortaya ç›kan gürültü, görüntü ve zaman israf› yan ürün olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bir fabrikan›n at›klar›n› do¤aya serbestçe salmas› bir d›flsall›k sorunu oluflturmaktad›r. Bu nedenle çevre sorunlar›n›n özü negatif d›flsall›klar›n ortaya ç›kmas› ile oluflmaktad›r. Negatif d›flsall›klar›n varl›¤› ile piyasa mekanizmas› etkin ifllememekte, baflar›l› kaynak tahsisi yapamamaktad›r. Ekonomik birimler, tüketim ya da üretim faaliyetlerinin ortaya ç›kard›¤› sonuçlar›n bir k›sm›n› (maliyetleri) topluma yüklemektedir. Di¤er bir deyiflle negatif d›flsall›k, bir üreticinin üretim maliyetinin bir k›sm›n› topluma yaymaktad›r. Kimyasal bir ürün üreten bir üretici ya da firma, üretim at›klar›n› serbestçe do¤aya ya da yak›ndaki bir nehire boflaltt›¤›nda at›klar›n miktar›na, yo¤unlu¤una, türüne ba¤l› olarak o bölgedeki di¤er insanlar ve canl›lar olumsuz etkilenir. Örne¤in, nehirde bal›kç›l›kla geçimini sa¤layan pek çok bal›kç› suyun kirlenmesine 157 8. Ünite - Maliye Politikas› ve Çevre Sorunlar› ba¤l› olarak bal›k yakalamada zorlanabilir. Bal›klar›n kirli sudan dolay› hastalanmas›, onlar› tüketenleri de hasta edebilir. Bu kirlenmenin, içme suyu kaynaklar›na kar›flmas› hâlinde bölgedeki insanlar etkilenebilir. Görsel olarak suyun kirlili¤i ölçüsünde görüntü kirlili¤i ve oluflturdu¤u koku hissedildi¤inde koku kirlili¤i de oluflur. Ayr›ca, tar›msal sulama yapanlar›n da bu sudan etkilenmeleri mümkündür. ‹flte bu tür topluma yay›lan etkilenmelerin bedelini firma sahibi karfl›lamamaktad›r. Görülmektedir ki ortak mülkiyet konusu olan çevrenin sundu¤u çevresel de¤erlerin insanlar›n faaliyetlerine ba¤l› olarak di¤er insanlar› ve canl›lar› etkilemesi söz konusu olup, piyasa mekanizmas› bu duruma kendili¤inden çözüm oluflturamamaktad›r. Do¤a ve nehir ortak mülkiyet oldu¤undan hiç kimse bu üreticiye faaliyetlerini s›n›rland›rmas› ya da at›klar›n› nehre atmamas› gerekti¤ini söyleyemez. Buna ba¤l› olarak, at›klar›n sebep oldu¤u maliyetleri firma dikkate almad›¤›ndan üretim faaliyetini olmas› gerekenden daha yüksek düzeyde gerçeklefltirebilmekte ve üretimin sosyal maliyeti özel maliyetten fazla olup aradaki fark d›flsal maliyeti oluflturmaktad›r. Bu durumda firmaya yapt›r›m uygulayacak ya da at›klar› nas›l bertaraf etmesi gerekti¤ini belirleyecek kurallar›n tesis edilmesi gerekmektedir. E¤er firmaya d›flsal maliyetler ödettirilirse ya da üretimin özel maliyeti sosyal maliyete eflit olursa d›flsall›k sorunu çözüme kavuflabilir. Çevre sorunlar› bütün canl›lar› ilgilendiren, onlar›n yaflamlar›n› olumsuz etkileyen sorunlar oldu¤undan, çevre sorunlar›n› kontrol etmek, etkilerini en az düzeye indirmek, art›fl›n› önlemek üzere yaflanabilir ve sürdürülebilir bir çevre politikas›na ihtiyaç duyulmaktad›r. Çevre sorunlar› ile neden mücadele edilmelidir? SIRA S‹ZDE ÇEVRE SORUNLARININ ÇÖZÜMÜNDE KULLANILAN D Ü fi Ü N E L ‹ M ARAÇLAR VE POL‹T‹KALAR Çevre sorunlar›n›n yayg›nlaflmas› nedeniyle 1972 y›l›nda Stockholm’da ilk uluslaras› çevre toplant›s› gerçeklefltirilmifl ve toplant›da al›nan kararla MilletS OBirleflmifl R U ler Çevre Program› (UNEP) oluflturulmufltur. Konunun önemi üzerine 1983 y›l›nda Birleflmifl Milletler Dünya Çevre ve Kalk›nma Komisyonu kurulmufl ve ülkelerin D‹KKAT ekonomik kalk›nma politikalar›n›n oluflumunda çevre hedeflerinin dikkate al›nmas› ve sürdürülebilir kalk›nman›n sürdürülebilir çevre politikalar› ile mümkün olaSIRA ile S‹ZDE ca¤› ileri sürülmüflür. S›n›r› aflan boyutlar› olan çevre sorunlar› mücadelede uluslararas› ifl birli¤i olmadan sorunlar› çözmek mümkün olamamaktad›r. Bu nedenle uluslararas› çevre sorunlar› ile mücadele için uluslararas› ifl birli¤i ve uluslaAMAÇLARIMIZ raras› örgütlerin oluflturularak bu alanda etkin politikalar gelifltirilip uygulanmas› gerekmektedir. Bu ünitede çevre sorunlar› ile mücadelede sadece ulusal politikalara K ‹ T A P yer verilmektedir. Çevre sorunlar›na konu olan ortak mülkiyet konusu nedeni ile sorunu oluflturan (kirleticiler) taraf ile sorundan etkilenen taraflar aras›ndaki uyuflmazl›¤›n piyasa mekanizmas› taraf›ndan çözüme kavuflturulmas› CoaseT Eteorisinin öngörüsü LEV‹ZYON d›fl›nda mümkün görünmemektedir. Bu nedenle sorunun çözümü devlet müdahâlesini gerekli k›lmaktad›r. Devletin çevre sorunlar›n› önlemede uygulayaca¤› temel iki politika arac› mevcuttur. Bunlardan birisi piyasa mekanizmas›n›n ikamesi‹ N T Eyasaklay›c›, RNET ni sa¤layan, onun yerine yeni baz› önlemleri uygulamaya koyan miktar belirleyici yasal düzenlemelerdir. ‹kincisi ise piyasa mekanizmas› içinde ekonomik davran›fllar› düzenleyen ve maliye politikas›n›n sa¤lad›¤› vergi ve kamu harcama araçlar›n›n kullan›lmas›d›r. Afla¤›da bu konular ele al›nmaktad›r. 3 N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET K ‹ T A P TELEV‹ZYON 158 ‹NTERNET K ‹ T A P TELEV‹ZYON Maliye Politikas› UNEP hakk›nda bilgiyi http://www.mfa.gov.tr/birlesmis-milletler-cevre-progra‹ N T E Rayr›nt›l› NET mi.tr.mfa adresinden edinebilirsiniz. Piyasa Çözümleri Piyasa çözümleri olarak çevre sorunlar› ile bafll›ca mücadele araçlar› Coase teorisi ve sosyal kurumlard›r. Coase Teorisi Coase teorisi çevre sorunlar›n›n piyasa mekanizmas› içinde çözüme kavuflabilece¤ini ileri süren bir görüfl olarak ifade edilebilir. Coase teorisine göre, bir faaliyeti yapan (üreten ve dolay›s›yla çevreye zarar veren) ve bu faaliyetten olumsuz etkilenen taraflar›n say›lar›n›n az olmas› ve pazarl›k yapabilme maliyetlerinin ihmal edilebilir düzeyde olmas› hâlinde taraflar›n bir araya gelerek kamu müdahâlesine gerek olmaks›z›n, etkin bir çözüm oluflturabilece¤ini öngörmektedir. Örne¤in, küçükbafl hayvanlar›n yer ald›¤› bir çiftlik ile çiftli¤in çevresinde yer alan ve bu¤day üretimi yapan komflu iflletmelerin iliflkisini ele alal›m. Çiftlikteki hayvanlar›n ara s›ra çiftli¤e ait olmayan komflu bu¤day tarlalar›nda otlamas› mümkündür. Hayvanlar›n komflu arazilere yönelerek zarar vermeleri yolu ile d›flsall›k oluflmaktad›r. Bu nedenle tar›msal iflletme sahipleri ile çiftlik sahibi aras›nda zarar›n tazmini pazarl›¤a konu olarak çözüme kavuflturulabilir. Böyle bir durumda taraflar›n say›s› az, mülkiyet haklar› tam tan›ml› ve taraflar›n bir araya gelerek ortak bir çözüm bulmalar› (ifllem maliyeti ihmal edilebilir düzeyde) mümkündür. Görüldü¤ü gibi, taraflar›n say›s›n›n az olmas›, d›flsall›¤›n (çevreye zarar veren kaynak) belirli olmas› ve ifllem maliyetinin olmamas› hâlinde Coase teoremi ifllemekte, kamusal bir önlem gerekmemektedir. Ancak, bu teoremin geçerlili¤i için mülkiyet haklar›n›n hukuk düzeni taraf›ndan tam tesis edilmifl olmas› gereklidir. Coase teorisi çevre sorunlar›na yol açan kayna¤› belirli, yerel düzeydeki sorunlar için uygulanabilen s›n›rl› bir çözüm yoludur. Sosyal Kurumlar Çevre sorunlar›n›n oluflumunu engelleyen ya da s›n›rland›ran piyasa çözümlerinden biri de sosyal kurumlar olarak tan›mlanan toplumun de¤er yarg›lar›n›n kullan›lmas›d›r. Ay›plama, hofl karfl›lamama, toplumsal ya da mesleki veya sektörel bask›lar s›n›rl› da olsa sonuç verebilir. Örne¤in, bir firman›n at›klar›n› serbestçe yak›nda geçen dereye boflaltmas› bölgede yaflayan insanlar›n tepkisine ba¤l› olarak iflletme sahibi taraf›ndan s›n›rland›r›labilir. Toplumsal de¤er yarg›lar› gerek üreticilerin ve gerekse tüketicilerin davran›fllar›nda daha dikkatli davranmalar›na yol açabilir. Mesleki de¤er yarg›lar›, ifl ahlak›, sosyal sorumluluk, iyi vatandafl olma insanlar›n davran›fllar›n› etkileyen sosyal kurumlard›r. Bu de¤erlerin yayg›nl›¤›na ba¤l› olarak insanlar çevre sorunlar›na karfl› daha duyarl› olup baflkalar›na karfl› eylemlerinin sonuçlar›n› tartarak hareket edebilirler. Ancak, sosyal kurumlar›n çevre sorunlar›n› etkileme, s›n›rland›rma gücü oldukça s›n›rl›d›r. Tek bafl›na sorunlar› çözme potansiyeli tafl›mamaktad›r. ‹radi bir politika olup, zorlay›c› ya da yapt›r›m› olmad›¤›ndan s›n›rl› düzeyde bir araç olarak görülmektedir. Kamu Sektörü Çözümleri Çevre sorunlar› ile mücadelede kamu sektörünce gerçeklefltirilen düzenlemeler ba¤lam›nda vergileme, sübvansiyon, pazarlanabilir kirletme haklar›, mülkiyet haklar›n›n tesisi ve yasal düzenlemeler yer almaktad›r. 159 8. Ünite - Maliye Politikas› ve Çevre Sorunlar› Vergileme Vergi, kamu sektörünün kulland›¤› en güçlü politika araçlar›ndan biridir. Vergi, çevre sorunlar›n› oluflturan firmalar›n üretim faaliyetlerini s›n›rland›rmak üzere Pigou taraf›ndan 1920’de önerilmifltir ve bir firman›n optimum ya da etkin üretim düzeyinde üretim yapmas›n› sa¤lamaktad›r. Bu verginin etkinli¤i fiekil 8.1 yard›m› ile incelenebilir. fiekil 8.1 P Firman›n Özel ve Sosyal Üretim Düzeyi Üretim faaliyetine göre çevreye zarar veren temsili bir firman›n marjinal faydas› ile özel, sosyal ve d›flsal maliyetleri. MSC Ps k MPC P1 MEC v s 0 Qs MB Q1 Q fiekil 8.1’de örne¤in, faaliyeti nedeniyle havay› ve topra¤› kirleten bir çimento fabrikas›n›n özel maliyeti MPC, marjinal faydas› MB ve çevreye verdi¤i zararlar›n marjinal d›flsal maliyeti MEC olarak gösterilmektedir. Devletin bu firmaya herhangi bir uyar›da bulunmamas› hâlinde, firma kâr›n› maksimize edecek üretim düzeyinde üretim yapacakt›r. Di¤er bir deyiflle, topluma yayd›¤› maliyeti de¤il, sadece kendi fiili maliyetini dikkate alarak üretim düzeyini belirleyecektir. Bu durumda MPC’nin MB’ye eflit oldu¤u üretim düzeyi firman›n kâr›n› maksimum k›lmaktad›r. Firman›n kâr›n› maksimize eden üretim düzeyi fiekil’de Q1 üretim düzeyinde gerçekleflmektedir. Bu üretim düzeyinde firman›n talebi ya da marjinal faydas› marjinal özel maliyetine (MPC) eflittir ve firma topluma verdi¤i zarar› (MPC) dikkate almamaktad›r. Bu nedenle de afl›r› üretim sonucunda çevreye verdi¤i zarar artmaktad›r. E¤er firma topluma yayd›¤› maliyeti de dikkate almak durumunda olsa idi bu durumda marjinal özel maliyet (MPC) ile marjinal d›flsal maliyetin (MEC) toplam›ndan oluflan marjinal sosyal maliyetin (MSC) marjinal faydaya (MB) eflit oldu¤u üretim düzeyi sosyal aç›dan arzulanan ve kaynaklar›n etkin kullan›ld›¤› üretim düzeyi olan Qs’da oluflacakt›. Burada bir hususun dikkate al›nmas› gerekmektedir. O da s›f›r kirlenmenin toplum taraf›ndan arzu edilmedi¤inin anlafl›lmas› gerekti¤idir. Di¤er bir deyiflle, yap›lan her üretim az ya da çok çevreyi etkilemektedir. Belli bir kirlilik düzeyi tolere edilebilir. Bu kirlilik düzeyi canl›lara etki etmeyen düzeydir. Tafl›ma kapasitesi olarak da ifadesini bulan bu üretim düzeyinde do¤an›n niteli¤i bozulmamaktad›r. Toplum için etkin üretim düzeyini sa¤layan Qs düzeyinde üretim yap›labilmesi için devletin bu iflletme üzerine her üretim düzeyinde birim bafl›na sQs = kv kadar vergi salmas› gerekmektedir. 160 Maliye Politikas› fiekil 8.2’de Pigoucu vergi, kv=ab olarak yer almaktad›r. Bu vergi, firman›n marjinal özel maliyetinin (MPC) ab kadar yükselmesine neden olmufl ve firman›n yeni marjinal maliyeti MPC+ab olmufltur. Verginin sal›nmas›ndan sonra firma üretim karar›nda yeni maliyet düzeyini dikkate almak zorundad›r. fiekil 8.2 Pigoucu Verginin Etkisi Temsili bir firman›n üretimi vergi öncesi Q0 düzeyinde gerçekleflir. T kadarl›k bir birim verginin firman›n üretimi üzerine sal›nmas› durumunda firman›n üretimi Qs düzeyine iner. Buna ba¤l› olarak kirlilik düzeyi de düfler. P MSC MPC+Vergi Ps T a MPC P0 b MB 0 Qs Q0 Q Qs üretim düzeyinin sa¤›nda firman›n marjinal maliyeti, marjinal faydas›ndan fazla oldu¤undan firma üretimini daraltarak sola do¤ru hareket eder. Qs üretim düzeyinin solunda ise marjinal fayda marjinal maliyetten fazla oldu¤undan dolay› üretimi art›rmak firman›n kâr›n› art›r›r. Sonuçta firma Qs üretim düzeyinde kâr›n› maksimize etmektedir. Bu üretim düzeyi toplum için de arzu edilen üretim düzeyidir. Pigoucu vergi, karbon ya da kirlili¤i önleme vergisi olarak da ifade edilmektedir. Burada araçlar›n emisyon sal›n›mlar› yolu ile hava kirlili¤ine ve küresel ›s›nmaya yol açmalar› nedeniyle, petrol ürünleri üzerine vergi konarak araç kullan›m›n›n s›n›rland›r›lmas› amaçlanmaktad›r. Ayr›ca havay› kirleten iflletmelere de kulland›klar› girdiler üzerine ek vergi sal›narak iflletmenin maliyetlerini yükseltip üretimini s›n›rland›rmak mümkün olabilmektedir. Ancak, bu sonuçlar›n ortaya ç›kmas› için çevreye verilen zararlar›n kesin olarak hesaplanabilmesi, sorunlara yol açan firmalar›n tam olarak belirlenebilmesi ve verginin sadece onlar üzerine sal›nmas› gerekir. Pigoucu vergi özünde kirleten öder ilkesinin uygulama yöntemlerinden biridir. Bu verginin etkin bir flekilde ifllemesi ve kirlili¤in sosyal olarak arzu edilebilir düzeyde tutulabilmesi için kirletenin tam olarak tan›ml› olmas› gerekmektedir. Görülmektedir ki Pioucu verginin etkili olabilmesi için her bir çevre sorununu tam olarak tan›mlamak, çevreyi etkileyen faaliyeti ve firmalar› belirlemek, zarar› hesaplamak gerekmektedir. Bütün bunlar›n çevre sorunu için belirlenmesi ise güçlükler oluflturmaktad›r. Bu nedenle, çevre sorunlar›n› sadece vergi politikas› ile çözüme kavuflturmak yeterli görülmemektedir. Ülkemizde çevre sorunlar›n› önlemede uygulanan vergiler aras›nda, petrol ve türevleri ile motorlu tafl›tlar üzerinden al›nmakta olan özel tüketim vergisi, motorlu tafl›tlar vegrisi, çevre temizlik vergisi say›labilir. 161 8. Ünite - Maliye Politikas› ve Çevre Sorunlar› Sübvansiyon Sübvansiyon politikas› ile de vergiye benzer sonuçlara ulafl›labilir. Sübvansiyon, firmalar›n belirli davran›flta bulunmas› ya da bulunmamas› karfl›l›¤›nda birim üretim üzerinden hesaplanan bedelin firmalara ödenmesinden oluflmaktad›r. Çevre sorunlar›n›n pek ço¤unu sübvansiyon politikas› ile çözüme ulaflt›rmak mümkün olabilir. Çevre dostu olarak an›lan yeni teknoloji ürünlerini üretenlere teflvik olarak sübvansiyon verilmesi, tüketicilere çeflitli vergi indirimleri ile sözü edilen ürünlerin kullan›m›n› yayg›nlaflt›rma sa¤lanarak çevreyi olumsuz etkileyen ürünlerin kullan›m›nda azalma sa¤lanabilir. Sübvansiyonlar›n ekonomik olarak nas›l çal›flt›¤› fiekil 8.3’de gösterilmektedir. fiekil 8.3 P Sübvansiyon Etkisi Temsili bir firman›n üretimi sübvansiyon öncesi Q0 düzeyinde gerçekleflir. Üretiminden vazgeçilen her birim için ab kadarl›k sübvansiyon verilmesi durumunda firman›n üretimi Qs düzeyine iner. Buna ba¤l› olarak kirlilik düzeyi de düfler. MSC MPC+Vergi a Ps b c T MPC d MB 0 Qs Q0 Q fiekil 8.3’de görüldü¤ü gibi temsili bir firma, sübvansiyon öncesi Q0 üretim düzeyinde üretimini sürdürürken devlet taraf›ndan üretim faaliyetini k›smas› karfl›l›¤›nda her üretmedi¤i birim için cd kadar sübvansiyon önerildi¤ini varsayal›m. Bu durumda firma, Qs üretim düzeyinin sa¤ taraf›ndaki her üretim düzeyinde üretim yapt›¤›nda cd kadar sübvansiyondan mahrum olaca¤›n› bildi¤inden, art›k cd’yi üretim karar›nda dikkate alacak, buna ba¤l› olarak da cdxbd kadar sübvansiyon karfl›l›¤›nda firma, Qs üretim düzeyinde üretimini sürdürerek toplum aç›s›ndan arzulanan üretim düzeyinde bulunacakt›r. Üretimini Q0 üretim düzeyinden Qs üretim düzeyine düflürdü¤ünde ise çevreye verdi¤i d›flsal zararlar› azaltm›fl olacakt›r. Sübvansiyon politikas›n›n geçerli olabilmesi için firma say›lar›n›n sübvansiyon politikas› ile birlikte artmamas›, sübvansiyon miktar›n›n belirlenmesi için sübvansiyona konu olan faaliyetin oluflturdu¤u kirlili¤in topluma yükledi¤i zararlar›n tespit edilmesi ve hesaplanabilmesi gerekir. Di¤er bir deyiflle, firmalar›n faaliyetlerine ba¤l› olarak zarar fonksiyonlar›n›n bilinmesi gerekir. fiekil 8.3’de gösterildi¤i gibi cd’nin tespiti bu analizin etkinli¤ini belirleyen en önemli faktördür. Pazarlanabilir Kirletme Haklar› Pazarlanabilir kirletme haklar›n›n sat›lmas› çevre sorunlar›n› s›n›rland›rmay› amaçlayan politika alternatiflerinden birini oluflturmaktad›r. Örne¤in, bir gölün çevresinde çeflitli firmalar›n üretim yapt›klar›n› ve at›klar›n› göle serbestçe boflaltt›klar›- 162 Maliye Politikas› n› varsayal›m. Göl, ortak mülkiyet konusu olup bir sosyal çevresel mal olarak ifade edilebilir. Gölün kirlenmesi çevredeki firmalarla birlikte bölgedeki insanlar› ve göldeki canl› varl›klar› da etkilemektedir. Yukar›da gösterilen fiekil 8.1 yard›m›yla konu daha iyi anlafl›labilir. fiekil 8.1’de örne¤in, Q1 üretim düzeyinde firma at›klar›n›n gölün afl›r› kirlenmesine ve çevre sorunlar›na neden oldu¤unu varsayal›m. Daha önce belirtildi¤i gibi, sosyal olarak arzulanan üretim düzeyi ise Qs üretim düzeyidir. Bu durumda fiekil 8.1’deki Qs üretim düzeyini sa¤layan at›k miktar› kabul edilebilir at›k miktar›n›n üst s›n›r›n› vermektedir. Devlet bu at›k miktar›n› tespit ederek aç›k art›rma yolu ile firmalara kirletme hakk›n› satabilir. Örne¤in, Qs üretim düzeyine karfl›l›k gelen at›k miktar› günlük 50 ton olsun. Di¤er bir deyiflle, gölün çevresindeki tüm firmalar›n at›klar›n›n toplam› günlük olarak 50 tonu geçmedi¤i sürece göl do¤al hâlini sürdürebilmektedir. Devlet bu at›klar› befler (birer) tondan oluflan on (elli) adet kirletme hakk› sertifikas›na dönüfltürebilir. Firmalar sat›n ald›klar› sertifikay› baflkalar›na devredebilecekleri gibi kendileri de kullanabilirler. Bu yol ile gölün tolere edece¤i 50 ton at›ktan fazlas›n›n göle at›lmas› önlenmifl olur. Firmalar da kendi kârlar›n› maksimize etme amaçlar› do¤rultusunda kararlar›n› verebilirler. Ayr›ca firmalar göle sertifikas›z olarak at›k atanlar› da rekabeti bozaca¤› düflüncesi ile kontrol görevini de do¤al olarak üstlenmifl olurlar. Böylece, sertifika almayanlar›n bedavac› davran›fllar› önlenerek etkin kaynak kullan›m› sa¤lanabilir. Devlet, kirletme haklar›na ba¤l› olarak tahsil edece¤i gelirleri kamu hizmetlerinin finansman›nda kullanabilece¤i gibi, çevre politikalar›n›n uygulanmas› ya da çevre temizli¤i ile do¤rudan ilgili olan hizmetlerin finansman›nda da kullanabilir. Mülkiyet Haklar›n›n Tesisi Çevre sorunlar›n›n baz›lar› yerel nitelikteki faaliyetlerden oluflan negatif d›flsall›klard›r. Bunlar›n etkileri de yerel düzeyde gerçekleflmektedir. Bilindi¤i gibi, yukar›da örnek olarak verilen göl, ortak mülkiyeti olan bir çevre mal›d›r. Gölün sa¤lad›¤› pek çok çevresel mal söz konusudur. Güzel bir manzara oluflturmas›, çeflitli türde canl›lar›n yaflam alan› olmas›, suyundan yararlan›lmas›, bal›k tutma, turizme hizmet etmesi gibi. Gölün çevresindeki iflletmelerin at›klar› ve gölü besleyen derelerin tafl›d›¤› kirliliklere ba¤l› olarak gölün kirlenmesi mümkündür. E¤er göl üzerinde özel mülkiyet hakk› oluflturulursa, mülkiyet hakk›n› elinde bulunduran kifli ya da firma gölün kirlenmesine yol açan d›flsal faktörleri dikkate alacakt›r. Örne¤in, gölün mülkiyeti gölün yak›n›ndaki bir iflletmeye tahsis edilirse, firma gölden sa¤lanan faydalar ile gölü kirletme faaliyetleri aras›nda denge sa¤lamay› kendi ç›kar› aç›s›ndan dikkate alarak, di¤er kirleticilerden tazminat talep edebilir ya da hukuk düzeni içerisinde hakk›n›n korunmas›n› isteyebilir. Görülmektedir ki mülkiyet haklar›n›n tesisi ile de çevreye verilen zararl› faaliyetlerin s›n›rland›r›lmas› mümkün olabilir. Di¤er bir deyiflle, ortak mal alg›s› ile serbestçe at›klar›n› göle boflaltanlar›n, özel mülkiyet tesisine ba¤l› olarak at›k miktar›na göre belli bir bedel ödemek durumunda kalmalar› hâlinde, sosyal olarak arzu edilen üretim ve at›k miktar›nda azalma ortaya ç›kabilir. Dolay›s›yla, mülkiyet haklar›n›n tesisi ile çevre sorunlar› ile mücadele etmek söz konusu olabilmektedir. Ancak, bu çözüm yolunun amaca hizmet edebilmesi için ilgili üretim faaliyetleri ile kirletme düzeyinin iliflkisinin tespiti ve hukuk düzeni taraf›ndan mülkiyet haklar›n›n tan›nmas› gerekmektedir. 163 8. Ünite - Maliye Politikas› ve Çevre Sorunlar› Yasal Düzenlemeler Çevre sorunlar› ile mücadelede piyasa mekanizmas›n›n baflar›s›zl›¤a u¤ramas›na ba¤l› olarak öncelikle ekonomik etkinlik aç›s›ndan piyasa baflar›s›zl›¤›n› giderici ve piyasa mekanizmas›n›n iflleyifline imkân veren politika araçlar›n›n kullan›lmas› önde gelmektedir. Çevre kirletici faaliyetler üzerine sal›nan vergiler, çevreyi kirleteni do¤rudan vergileme ve pazarlanabilir kirletme haklar›n›n tesisi piyasa mekanizmas› ile yürütülebilmektedir. Yasal düzenlemeler ise genel olarak piyasa mekanizmas›n› ikame etmektedir. Yasal düzenlemeler, çevre sorunlar›na yol açan faaliyetlerin SIRA S‹ZDE standartlar›n› belirleyen, bu standarlara uymayanlar› cezaland›ran, çeflitli kirletme yasaklar› koyan emir, yasak, s›n›rlama, izin, onay ve ruhsatlar, onay ve yol gösterici kurallardan oluflmaktad›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M Ülkemizde çevre ile ilgili yasal geliflmelere bak›ld›¤›nda 1982 Anayasas›’n›n 56. maddesinde “herkes, sa¤l›kl› ve dengeli bir çevrede yaflama hakk›na sahiptir. ÇevS O R U reyi gelifltirmek, çevre sa¤l›¤›n› korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandafllar›n asli görevi” oldu¤u belirtilmifltir. 1983 y›l›nda ç›kar›lan 2872 say›D‹KKAT l› Çevre Kanunu ile çevre politikas›na iliflkin belirli ilkeler oluflturulmufltur. An›lan Kanun’un 3. maddesinde çevrenin korunmas›, iyilefltirilmesi ve kirlili¤inin önlenmesine iliflkin genel ilkeler belirlenmifltir. Bunlar aras›nda, sürdürülebilir SIRA S‹ZDE kalk›nma ve kirleten öder ilkesi belirtilmifltir. Ayr›ca, çevre politikas›n›n uygulanmas›nda uyulmas› zorunlu standartlar ile vergi, harç, kat›lma pay›, yenilenebilir enerji kayAMAÇLARIMIZ naklar›n›n ve temiz teknolojilerin teflviki, emisyon ücreti ve kirletme bedeli al›nmas›, karbon ticareti gibi piyasaya dayal› mekanizmalar ile ekonomik araçlar ve teflviklerin kullan›laca¤› belirtilmifltir. Çevresel etki de¤erlemesi ile de yeni yat›r›m K ‹ T A P projelerinin çevresel boyutu proje aflamas›nda denetime tabi tutularak kirlili¤in oluflmadan önlenmesi amaçlanm›flt›r. Çevre ve çevre ile ilgili konular›n önemi nedeniyle ilk defa 1991 y›l›nda Çevre Bakanl›¤› kurulmufltur. Bu bakanl›k 4 Temmuz TELEV‹ZYON 2011 tarihinde ç›kar›lan 644 say›l› Kanun Hükmünde Kararname ile Çevre ve fiehircilik Bakanl›¤› ad›n› alm›flt›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE Kirleten Öder ‹lkesi: Çevreye verilen zararlar›n giderilmesi ya da azalt›lmas› için gerekli AMAÇLARIMIZ karfl›l›¤›n kirletenden al›nmas›d›r. K ‹ T A P TELEV‹ZYON Çevre ile ilgili mevzuat için Çevre ve fiehircilik Bakanl›¤›n›n‹ N T‹nternet E R N E T sayfas›n› http://www.csb.gov.tr/gm/cygm/index.php ziyaret edebilirsiniz. ‹NTERNET Çevre sorunlar› ile mücadelede kamu sektörüne neden gerek duyulmaktad›r? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 164 Maliye Politikas› Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 Çevre sorunlar›n› tan›mlamak Çevre hava, toprak ve su ile oluflan do¤al d›fl ortamd›r. Hayat›n üzerinde yafland›¤› bu ortak alan bütün canl›lar›n yaflamas›n› sa¤layan do¤al ortamd›r. Bu do¤al ortam› bozan ya da niteli¤ini de¤ifltiren insan faaliyetleri vard›r. Bu faaliyetler ekonomik faaliyetler olup insanlar›n ihtiyaçlar›n› karfl›lamalar› için gereklidir. Çevre sorunlar›, insanlar›n üretim ve tüketim faaliyetleri ile beraber ortaya ç›kmaktad›r. Bu sorunlar arzulanmamakta ancak yan ürün olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bu nedenle, insan faaliyetlerinin s›n›rland›r›lmas› ile ancak çevre sorunlar›n› s›n›rland›rmak mümkün olabilir. Çevre sorunlar› insanlar›n ve di¤er canl› türlerinin yaflamlar›n› olumsuz etkilemektedir. Çevre sorunlar›n›n nedenlerini ve türlerini saptamak Çevre sorunlar›n›n nedenleri aras›nda sanayileflme, kentleflme, göçler, yanl›fl tar›m uygulamalar› say›labilir. Hava kirlili¤i, su kirlili¤i, toprak kirlili¤i, gürültü ve görüntü kirlili¤i, radyoaktif kirlilik, koku kirlili¤i gibi kirlenme çeflitleri çevre sorunlar›n› oluflturmaktad›r. Çevre sorunlar› ile neden mücadele edildi¤ini aç›klamak Çevre sorunlar› bütün canl›lar›n yaflam›n› olumsuz bir flekilde etkilemektedir. Hava kirlili¤inin yo¤unlu¤una ba¤l› olarak binlerce insan›n yaflam› sona ermifltir. Temiz içme suyu bulmak giderek zorlaflmakta ve gelecek y›llarda temiz suyun ülkelerin en önemli stratejik kayna¤› olaca¤› tahmin edilmektedir. Hava, su ve toprak yaflam›n sürmesi için üç temel de¤erdir. Bunlar›n do¤all›¤›n›n bozulmas› yaflam› derinden etkiler. Bozulan do¤al dengenin eski do¤al hâlini almas› için yüz y›llara ihtiyaç vard›r. Do¤an›n baz› de¤erlerinin geri dönüflümü ya da eski hâlini almas› mümkün de¤ildir. Bu nedenle çevre sorunlar›n› en düflük düzeyde tutmak için gerekli politikalar›n kararl›l›kla uygulanmas› gerekli görülmektedir. N A M A Ç 4 Çevre sorunlar› ile mücadele araç ve politikalar›n› de¤erlendirmek Çevre sorunlar› ile mücadelede piyasa mekanizmas› s›n›rl› olarak ifllemektedir. Coase teorisi ile ifade edilen d›flsall›klar›n varl›¤›nda taraflar›n say›s›n›n az olmas›, ifllem maliyetinin olmamas› durumunda taraflar›n pazarl›k yaparak sorunu çözüme kavuflturmas› mümkün görünmektedir. Ancak pazarl›k usulünün çözüm üretmesi için mülkiyet haklar›n›n tam tesis edilmesi gerekir. Oysa çevre sorunlar›n›n bir taraf›nda sorunu oluflturan birey ve firmalar yer al›rken di¤er tarafta oluflan sorunlardan etkilenen fazla say›da insan vard›r. Mülkiyet haklar› tam tan›ml› de¤il, ortak mülkiyet söz konusudur. Bu nedenle, çözüm oluflturmak için devletin taraf olmas› gerekir. Çevre sorunlar› ile mücadele araçlar› aras›nda vergileme, sübvansiyon, pazarlanabilir kirletme haklar›, mülkiyet haklar›n›n tesis edilmesi yan›nda yasal düzenlemeler, yasaklar, standartlar yer almaktad›r. 8. Ünite - Maliye Politikas› ve Çevre Sorunlar› 165 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi insan faaliyetlerinin çevre taraf›ndan tolere edildi¤ini ifade etmektedir? a. Tafl›ma kapasitesi b. Sulama kapasitesi c. Tolerans bedeli d. Marjinal kapasite maliyeti e. Çevre etki de¤erlemesi 2. Afla¤›dakilerden hangisi çevre sorunlar›n›n nedenlerinden biridir? a. Etkin kaynak da¤›l›m› b. H›zl› kentleflme c. ‹flsizlik d. Enerji fiyatlar›nda art›fl e. E¤itim politikalar›nda de¤iflim 3. Afla¤›dakilerden hangisi di¤erlerine göre daha düflük düzeyde hava kirlili¤i oluflturur? a. Trafikte yer alan araçlar b. Is›tma sistemleri c. Bacas›na filtre tak›l› kimyasal üretim yapan bir iflletme d. Konut ›s›nmas›nda kömür kullan›m› e. Ayd›nlatma sistemleri 4. Afla¤›dakilerden hangisi çevre kirlili¤i ile ilgili uluslararas› bir sözleflmedir? a. ‹stanbul sözleflmesi b. Maastricht sözleflmesi c. Kyoto protokolü d. Lizbon kriterleri e. Kopenhag sözleflmesi 5. Afla¤›dakilerden hangisi su kirlili¤ine yol açan bir kirlenme kayna¤› de¤ildir? a. Kanalizasyonun sular› b. Kullan›lm›fl sular c. Sulu sanayi at›klar› d. Kaynak sular› e. Tar›msal faaliyetlerde kullan›lan sular 6. Afla¤›dakilerden hangisi toprak kirlili¤ini oluflturmaz? a. Yanl›fl tar›m teknikleri b. Afl›r› gübre kullan›m› c. Yanl›fl bitki ilaçlama d. Yo¤un araç kullan›m› e. Afl›r› sanayi at›klar› 7. Afla¤›dakilerden hangisi çevre kirlili¤i sorunu de¤ildir? a. Gecekondu bölgelerinin kentsel dönüflümünün tamamlanmas› b. Hofl olmayan kokular›n çevreye yay›lmas› c. Aç›k alanlarda yap›lan dü¤ün törenleri d. Evsel at›klar›n çevreye b›rak›lmas› e. Motorlu kara tafl›tlar›n›n trafikte uzun süre kullan›m› 8. Afla¤›dakilerden hangisi Pigoucu vergi ile denge üretim düzeyini gösterir? a. Marjinal özel maliyetin marjinal faydaya eflit olmas› b. Marjinal d›flsal maliyetin marjinal faydaya eflit olmas› c. Marjinal sosyal maliyetin marjinal faydaya eflit olmas› d. Marjinal sosyal maliyetin marjinal özel maliyeti aflmas› e. Marjinal d›flsal maliyetin marjinal sosyal maliyeti karfl›lamas› 9. Afla¤›dakilerden hangisi Pigocu verginin dayand›¤› temel ilkedir? a. Önleme ilkesi b. Kirleten öder ilkesi c. ‹htiyat ilkesi d. Ortak ödeme ilkesi e. Kamu finansman› ilkesi 10. Afla¤›dakilerden hangisi çevre sorunlar› ile mücadelede önerilen araçlardan de¤ildir? a. Vergileme b. Sübvansiyon c. Mülkiyet haklar›n›n feshi d. Kirletme haklar›n›n pazarlanmas› e. Kirletme standartlar›n›n oluflturulmas› 166 “ Maliye Politikas› Yaflam›n ‹çinden AZ YAKANDAN AZ, ÇOK YAKANDAN ÇOK VERG‹ Gülümhan GÜLTEN Otomotivdeki vergi sistemi, AB’ye uyumlu hâle getiriliyor Yeni sistemde, çarp›kl›k giderilerek yafll› otonun vergisi art›r›l›rken, çevreci araçlar›n vergisi düflürülecek. Teflviklerle ömrünü doldurmufl araçlar›n trafikten çekilmesi sa¤lanacak. Bakan Y›ld›z, “Çevre dostu arac›n az vergi ödeyece¤i, çevreyi kirletenden daha çok vergi al›naca¤› yeni bir sistem geliyor” dedi. Enerji Bakan› Taner Y›ld›z’dan hâlen faaliyette olan 16 milyonluk araç piyasas›na kritik bir vergi uyar›s› geldi. Bakan Y›ld›z, çevre dostu araçtan az, çevreyi daha çok kirletenden daha fazla vergi al›naca¤› bir sistem kurguland›¤›n› söyledi. Bunu fiubat ay›nda yay›nlanan Enerji Verimli¤i Strateji Belgesi’nde de bir politika karar› olarak ortaya koyduklar›n› vurgulayan Bakan Y›ld›z, bu önlemin belgede öngörülen süre içinde hayata geçirilece¤ini belirtti. Enerji Bakan› Y›ld›z, bu uyar›y› dün kat›ld›¤› Limak Enerji ve Kalk›nma Bankas› enerji verimlili¤i kredi anlaflmas› töreninde yapt›. Y›ld›z, enerji verimlili¤i konusuna büyük önem verdiklerini ve bu kapsamda fiubat ay›nda Enerji Verimlili¤i Strateji Belgesi’ni yay›mlad›klar›n› vurgulayarak, “16 milyon arac›n harcad›¤› petrol türevi enerji sektöründe kullan›lan petrol türevinden daha fazla. Strateji Belgesi’yle çevre dostu arac›n az vergi ödeyece¤i, çevreyi çok kirletenden daha çok vergi al›naca¤› bir sistem kurgulan›yor. Bu konuda hükümette tüm bakanl›klarla birlikte ortak bir dil kurduk” diye konufltu. Bakan Y›ld›z’›n dikkat çekti¤i 2012-2023 y›llar›n› kapsayan Enerji Verimlili¤i Strateji Belgesi at›lacak ad›m› flöyle anlat›yor: “Emisyon seviyesi düflük çevre dostu (yürürlükteki tip onay› mevzuat›na uygun) küçük motor hacimli, yak›t pilli veya elektrikli hibrit araçlar›n özendirilmesi ve ekonomik ömrünü doldurmufl araçlar›n kademeli olarak trafikten çekilmesi. Mevzuat revizyonu ile Bakanl›k ve Maliye Bakanl›¤› ifl birli¤i ile yap›lacak düzenleyici etki analizi sonuçlar›na ba¤l› olarak ve Maliye Bakanl›¤› taraf›ndan belirlenecek kriterler çerçevesinde, Avrupa Birli¤i ve OECD’ye üye ülkelerdeki uygulamalar dikkate al›narak, tafl›t araçlar›nda çevreci vergileme rejimine geçilmesine yönelik çal›flmalar yap›lacak. Maliye Bakanl›¤›’n›n sorumlulu¤unda yürüyecek bu eylemle ilgili Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl›¤›, Ulaflt›rma, Denizcilik ve Haberleflme Bakanl›¤› ve Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl›¤› koordinasyonuyla yürütülecek.” 24 ay içinde devrede Belgede eylemin tamamlanma süresi 24 ay olarak belirlendi. Bu konuda belgede, “‹lgili kanunlarda de¤ifliklik yap›lmas›na dair kanun tasar›s› haz›rl›klar› ve mevcut kanunlar çerçevesinde yap›labilecek ikincil mevzuat düzenlemeleri için belgenin yay›m tarihinden itibaren 24 ay içinde yap›lacakt›r” ifadeleri yer ald›. Söz konusu karar›n içeri¤iyle ilgili bakanl›k yetkilileri flu bilgileri verdi: “Uygulaman›n 2 yönü olacak. ‹lk yönü, ekonomik ömrünü doldurmufl araçlar›n trafikten çekilmesi sa¤lanacak. Bu kapsamda sahiplerine bu araçlar› trafikten çekmeleri ve yerine yeni otomobil olmalar› halinde vergi teflvi¤i sa¤lanacak. ‹kinci yönü ise Motorlu Tafl›tlar Vergisi’nin sil bafltan düzenlenmesi olacak. Buna göre hâlen yeni araçtan daha yüksek, eski araçtan daha düflük vergi alan sistem, tersine çevrilerek, eski araç kullananlara daha yüksek, yeni araç kullananlara daha düflük MTV uygulanacak. Böylece MTV oranlar›, flimdiki gibi eski araçlardan yeni araçlara do¤ru artarak de¤il, azalarak gidecek. Dizelin vergisi artacak Araçlarda dizel-benzinli ayr›m› da yap›lacak. Dizel araçlara daha yüksek oranl› vergi uygulanmas› üzerinde çal›fl›l›yor. Bununla ilgili vergi yasalar› baflta olmak üzere mevzuat›n yeniden yaz›lmas› için gereken süre bafllad›. Bu yasal düzenlemelerin tamam› 2014 fiubat ay›na kadar tamamlanm›fl olacak...” Kaynak: VATAN GAZETES‹, 20 Mart 2012 ” 8. Ünite - Maliye Politikas› ve Çevre Sorunlar› 167 Okuma Parças› 2030 YILINA KADAR OECD ÇEVRE TAHM‹N RAPORU ÖZET‹ 2030 y›l›na kadar OECD Çevre Tahmin Raporu ekonomik ve çevresel e¤ilimleri analiz etmekte ve temel sorunlara çözüm getirecek politika etkileri için simülasyonlar yapmaktad›r. Yeni politikalar olmazsa, ekonomik büyümeyi ve refah› desteklemek için ihtiyaç duydu¤umuz do¤al kaynak temelini geri dönülemez flekilde tahrip etme riskimiz vard›r. Politikadaki eylemsizli¤in bedeli a¤›r olacakt›r. Tahmin Raporu bugün karfl› karfl›ya oldu¤umuz temel sorunlar›n - iklim de¤iflikli¤i, biyolojik çeflitlilik kayb›, susuzluk ve çevre kirlili¤inin insan sa¤l›¤› üzerindeki etkileri dahil - üstesinden gelmenin hem baflar›labilir hem de maliyeti karfl›lanabilir oldu¤unu göstermektedir. Rapor bu sorunlara en etkin biçimde çözüm üretebilecek karma politikalara dikkat çekmektedir. 2001 sürümünden bu yana bu raporun odakland›¤› alan hem OECD ülkelerindeki hem de Brezilya, Rusya, Hindistan, Endonezya, Çin, Güney Afrika’n›n oluflturdu¤u BRIICS ülkeleri içindeki geliflmeleri ve bunlar›n gerek küresel gerekse çevre sorunlar›n›n çözümü konusunda nas›l daha iyi ifl birli¤i yapabileceklerini yans›tacak flekilde geniflletilmifltir. Rapor 2030 y›l›na kadarki ekonomik ve çevresel e¤ilimlerin projeksiyonlar›n› temel almaktad›r. Rapor temel sorunlara çözüm üretecek politika önlemlerinin simülasyonlar›n›, olas› çevresel, ekonomik ve sosyal etkilerini içerecek flekilde sunmaktad›r. Temel politika seçenekleri Temel çevre sorunlar›na çözüm getirecek ve sürdürülebilir kalk›nmay› destekleyecek iddial› politika de¤iflikliklerini uygulamaya sokmak için art›k bir f›rsat penceresi görülmektedir. Bugün yap›lan yat›r›m tercihlerinin, önümüzdeki on y›llarda özellikle enerji modlar›, tafl›mac›l›k altyap›s› ve bina stoklar› alanlar›nda kilitlenecek flekilde, daha iyi bir çevresel gelece¤e yöneltilmesi gerekmektedir. Raporda al›nmas› zorunlu önlemlerden baz›lar› afla¤›da yer almaktad›r: • En zorlu ve karmafl›k çevre sorunlar›na çözüm getirmek için, önlemin maliyetini düflürmek amac›yla vergiler ve ticareti yap›labilir ruhsatlar gibi piyasaya dayal› enstrümanlara büyük a¤›rl›k verilerek, karma tamamlay›c› politikalar kullan›lmas›. • Çevrede bozulmaya yol açan enerji, tafl›mac›l›k, tar›m ve su ürünleri gibi temel sektörlerde öncelikli eylem. • Küreselleflmenin kaynaklar›n daha verimli kullan›lmas›, ekolojik bulufllar›n gelifltirilmesi ve yay›lmas›na yol açabilmesini sa¤lamak. • Küresel çevre sorunlar›na çözüm üretebilmek için OECD üyesi olan ve olmayan ülkeler aras›nda ortak çal›flmay› gelifltirmek. • S›n›rlar ötesi ve küresel çevre sorunlar›yla daha iyi bafl edebilmek için uluslararas› çevresel denetimin güçlendirilmesi. • Kalk›nma ifl birli¤i programlar›nda çevrenin dikkate al›nmas›n› güçlendirme ve daha uyumlu politikalar›n teflvik edilmesi. Kaynak:http://www.oecd.org/dataoecd/31/13/ 40204941.pdf adresinde yer alan Türkçe özetten k›salt›larak derlenmifltir (Eriflim Tarihi: 08.06.2012). Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a 2. b 3. e 4. c 5. d 6. d 7. a 8. c 9. b 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre ve Ekonomi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Sorunlar›n›n Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hava Kirlili¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hava Kirlili¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Su Kirlili¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toprak Kirlili¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Sorunlar›n›n Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergileme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergileme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Sorunlar›n›n Çözümünde Kullan›lan Araçlar ve Politikalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 168 Maliye Politikas› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 1 Çevre; toprak, su ve havan›n bilefliminden oluflmaktad›r. ‹nsanlar›n ihtiyaçlar›n› karfl›lamas› için tüketim yapmalar› gerekmekte, tüketim için de üretime ihtiyaç duyulmaktad›r. Üretimin sürdürülmesi için çevrenin sa¤lad›¤› pek çok girdi, ham madde gereklidir. Ekonomik faaliyetlerin hacmine ba¤l› olarak çevre sorunlar› oluflabilir. Bu nedenle mevcut ve gelecek kuflaklar› da gözeterek uygun üretim teknikleri kullan›larak çevrenin do¤al yap›s›n›n korunmas› ve üretim aras›nda dengeli bir iliflkinin sürdürülmesi gerekmektedir. Akal›n G. (2000). Kamu Ekonomisi, Ankara: Akça¤Yay›nlar›. Ataç, B., Önder ‹., ve Turhan S. (2011). Maliye Politikas›, (Ed. E. Ataç), Sekizinci Bask›, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›n› No: 1580. Coase, R. H. (1960). “The Problem of Social Cost”. Journal of Law and Economics, 3 (1): 1-44. Dünya Sa¤l›k Örgütü, (http://www.who.int/gho/phe/ en/index.html) eriflim: 14.04.2012). Hanley, N., Shogren J. F. ve White B. (1997). Environmental Economics, New York: Oxford University Press. Karacan, A. R. (2007). Çevre Ekonomisi ve Politikas›, ‹zmir: Ege Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi Yay›n No: 6. Kelefl, R. ve Can H. (2005), Çevre Politikas›, 5. Bask›, Ankara: ‹mge Kitapevi. Kirmano¤lu, H. (2009). Kamu Ekonomisi Analizi, ‹kinci Bask›, ‹stanbul: Beta. Lesser J. A. Dodds D. E. ve Zerbe R. O. (1997). Environmental Economics and Policy, New York: AdisoWesley. Pigou, A. C. (1920). The Economics of Welfare, London: Macmillan. S›ra Sizde 2 Çevre sorunlar› ekonomik faaliyetlerle ortaya ç›kmakta, ekonomik faaliyetlerin yo¤unlu¤una ba¤l› olarak da artmaktad›r. Ekonomik faaliyetler aras›nda, sanayi üretimi, kentleflme ile birlikte artan üretim, konut sektörü, yo¤un ve yayg›n inflaat alanlar›, madencilik, do¤al kaynaklar›n ifllenmesi, göçler, ulafl›m araçlar›n›n kullan›m›, iletiflim teknolojileri, tüketim say›labilir. Bütün bu say›lan faaliyetlerin sonucunda çevreyi ilgilendiren sorunlar oluflmaktad›r. S›ra Sizde 3 Çevre sorunlar› bütün canl›lar›n yaflam kalitesini do¤rudan etkileyen sonuçlara yol açmaktad›r. Yo¤un hava kirlili¤i, insanlar›n sa¤l›klar›n› olumsuz etkilemekte ve çeflitli hastal›klara yol açmaktad›r. Geçmiflte oldu¤u gibi günümüzde de bu tür sa¤l›k sorunlar› ile günlük hayatta karfl›lafl›lmaktad›r. Küresel iklim de¤iflimi, küresel ›s›nma, buzullar›n giderek eriyip yok olmalar›, içme su kaynaklar›n›n kirlenmesi, tar›m alanlar›ndaki verimli topraklar›n afl›r› ve yanl›fl ilaçlanmalar› ve gübre kullan›mlar›na ba¤l› olarak niteliklerini yitirmesi, orman varl›klar›n›n azalmas›, ya¤mur ormanlar›n›n azalmas›, biyolojik çefltlili¤in azalmas› gibi pek çok sorun insanlar›n yaflamlar›n› ilgilendirmektedir. Hayat›n temel kayna¤› olan hava ve suyun kirlenmesi yaflam için ciddi riskler oluflturmaktad›r. Bu nedenle çevre kirlili¤i ile ciddi mücadele politikalar› oluflturularak, uygulanmal›d›r. S›ra Sizde 4 Çevre sorunlar›n›n ortaya ç›kmas›nda mülkiyet haklar›n›n tam olarak tesis edilmemifl olmas› nedeniyle, ortak mülkiyete konu olan alanlarda çevre sorunlar›n›n yo¤unlaflmas› görülmektedir. Okyanuslar, denizler, göller, ormanlar, su kaynaklar›, meralar, atmosfer, parklar, sokaklar hepsi ortak mülkiyet konusu alanlard›r. Ekonomik faaliyetler bu say›lanlar› etkilemektedir. Bunlar›n niteliklerindeki bozulma herkesi tehdit etti¤inden piyasa mekanizmas› çare olamamaktad›r. Ancak, kamu otoritesi ile önlemlerin al›nmas›, standartlar›n belirlenmesi, politikalar›n uygulanmas› mümkün olabilmektedir. Sözlük 169 Sözlük A Do¤al ‹flsizlik Oran›: Emek verimlilik art›fl›n›n s›f›r ve ortalama reel ücret haddinin sabit oldu¤u, sonuçta fiyat düze- Ak›m Gelir: Bir dönem içinde bireyin elde etti¤i ekonomik yinin de sabit kalabildi¤i kofluldaki iflsizlik oran›. de¤erlerin toplam›. Altyap›: Mal ve hizmet üretiminin gerçeklefltirilmesinde gerekli olan enerji, ulaflt›rma, haberleflme ve do¤al kaynaklar›n korunmas›na iliflkin her türlü tesis ve iflletme. Arz Yanl› Ekonomi Yaklafl›m›: Üretim maliyetleri üzerindeki vergi ve benzeri yüklerin hafifletilmesi ile büyümenin h›zlanaca¤› ve beklendi¤inin aksine vergi gelirlerinin artaca¤›n› savunan görüfl. B E Efektif Talep: Tam istihdam›n sa¤lanmas›na yönelik olarak kamu talebi ile destekli toplam talep miktar›. Ekonomik Büyüme: Mal ve hizmet üretim kapasitesindeki geniflleme veya milli gelirdeki reel art›fl. Ekonomik Depresyon: Uzun bir zaman boyutu içinde yo¤un iflsizlik ve sermaye de¤ersizleflmesine yol açan dalgalar. Ekonomik Kalk›nma: Ekonomideki yap›sal dönüflüm sonucu verimlilikte ve üretim kapasitesinde meydana gelen Befleri Sermaye: E¤itim ve sa¤l›k hizmetleri yoluyla sa¤lanan art›fl›n sosyal, siyasal ve kültürel geliflmeyi besleyerek teknik bilgi birikimi ve organizasyon yetene¤i. Birincil Bütçe Dengesi: Vergi ve ola¤an bütçe gelirlerinden, toplam kamu harcamalar› art› faiz ödemeleri ç›kar›ld›k- insanlar›n yaflam standard›n› artt›rmas›. Esnek Döviz Kuru Sistemi: Döviz kurunun, döviz arz ve talebine ba¤l› olarak piyasada belirlenmesi. tan sonra kalan miktar. Birincil Gelir Da¤›l›m›: Kamu ve özel kesimde üretime giren üretim faktörlerinin dönemsel ak›m olarak elde ettikleri faktör paylar›n›n da¤›l›m›. G Genifl Anlamda Maliye Politikas›: Devletin tüm vergi ve harcama araçlar› ve kamu teflebbüsleri ile giriflti¤i eko- Borçlar›n Monetizasyonu: Kamu borçlar›n›n Merkez Ban- nomik faaliyetler. kas› para taban›n›n geniflletilmesi ile itfa edilmesi. Bütçe A盤›: Ola¤an bütçe harcamalar›n›n, ola¤an bütçe gelirlerini aflan miktar. Bütçe Devresel Bileflkesi: Tam istihdam bütçe fazlas› ile ola- H Hava Kirlili¤i: Atmosferde oluflan toz, gaz, duman, su buhar›, koku gibi kirleticilerin insanlara ve di¤er canl›lara za- ¤an dönem bütçe fazlas› aras›ndaki fark. Büyüme Aral›¤›: Bir ekonomide ola¤an büyüme trendi ile fiili büyüme oran› aras›nda bulunan aral›k. rar verici hale gelmesi. H›zland›ran Etkisi: Kamu yat›r›mlar›n›n özel sektör yat›r›mlar›n› özendirmesi. Hofl Olmayan Monetarist Aritmetik: Uzun dönemde bütçe Ç a盤›n›n borçla finansman›n›n parasal finansmandan da- Çevre: Bütün canl›lar›n yaflamlar›n› sürdürdükleri, toprak, ha enflasyonist olmas› durumu. hava ve su ile bir bütünlük arz eden d›fl ortam. Çevre Kirlili¤i: Çeflitli faaliyetlere ba¤l› olarak oluflan kat›, s›v›, gaz, ses, görüntü ile hava, su ve topra¤›n kirlenmesi ya da insanlar›n yaflam kalitesinin olumsuz etkilenmesi. D I-‹ IS E¤risi: Planlanan harcamalarla üretim düzeyinin eflit oldu¤u denge noktalar›nda gelir ile faiz oran› aras›ndaki iliflkiyi gösteren e¤ri. Dar Anlamda Maliye Politikas›: Devletin bütçe kanal›ndan yapt›¤› harcama art›fl›n›n milli gelir ve istihdam üzerindeki yükseltici etkisi. Denk Bütçe Çarpan›: Eflit miktardaki vergi art›fl› ile finanse edilen kamu harcamalar›n›n gelir düzeyinde, artan kamu harcamalar›na eflit miktarda bir art›fl yaratmas› durumu. D›fllama Etkisi: Geniflletici maliye politikas› uygulanmas› sonucunda faiz oran›n›n yükselmesine ba¤l› olarak özel yat›r›m harcamalar›n›n azalmas› durumu. ‹kili Yap› Modeli: Geliflmekte olan ülkelerde geleneksel tar›m kesimi ile modern sanayi kesimi aras›ndaki iliflkiyi inceleyen ekonomik model. ‹kincil Gelir Da¤›l›m›: Birincil gelir da¤›l›m›n›n kamusal araçlarla kamu tercihlerine uygun olabilecek flekilde yeniden da¤›l›m›. ‹radi Maliye Politikalar›: Bir ekonomide talebi yönlendirmek veya istikrar sa¤lamak amac›yla siyasal otoritenin iradi kararlar almas›. 170 Maliye Politikas› ‹flsizlik Sigortas›: Çal›flanlar›n ilgili fona prim ödemesi, iflini kaybedenlerin ise bu fondan iflsizlik tazminat› almas› biçiminde tasarlanm›fl sosyal koruma program›. N Negatif D›flsall›k: Bir ekonomik birimin faaliyetinin baflka ekonomik birimleri fiyat sistemi d›fl›nda olumsuz etkilemesi. Nitel Büyüme: Bireylerin refah düzeyini ve yaflam kalitesini K Kamu A盤›: Tüm kamu kurum ve kurulufllar› bütçe aç›klar› toplam›. Kamu Harcamalar› Çarpan›: Kamu harcamalar›nda meydana gelen de¤iflikli¤in gelir düzeyinde meydana getirdi¤i de¤iflikli¤i ölçmek için kullan›lan katsay›. Kamu Tasarrufu: Toplam kamu gelirle ile yat›r›m d›fl›ndaki kmu gider- olumlu etkileyen büyüme. Nominal Gelir: Bir bireyin belirli sürede ak›m halinde sahip oldu¤u parasal de¤erin toplam›. Nötr Para: Para arz›ndaki bir art›fl›n, reel de¤iflkenleri etkilemeden, tamam›n›n fiyat art›fllar›na yans›mas›. Nötr Vergiler: Yükümlü üzerinde gelir etkisi oluflturan fakat ikame etkisinin s›f›r oldu¤u vergi. leri aras›ndaki fark. Kamu Tasarrufu: Toplam kamu gelirleri ile yat›r›m d›fl›ndaki kamu giderleri aras›ndaki fark. Keynesyen Toplam Arz E¤risi: Ekonomi ciddi bir durgun O Ola¤an Büyüme Trendi: Bir ekonominin tam istihdam ve tam kullan›m varsay›mlar› alt›nda zaman içinde gösterdi- luk içerisinde iken, mevcut fiyat düzeyinde talep edilen bütün mallar›n firmalar taraf›ndan arz edile ce¤ini gösteren yatay toplam arz e¤risi. Kirleten Öder ‹lkesi: Çevreye verilen zararlar›n giderilmesi ya da azalt›lmas› için gerekli karfl›l›¤›n kirletenden al›nmas›. Klasik Toplam Arz E¤risi: Tam istihdam düzeyinde fiyat ne olursa olsun ayn› miktarda mal üretilece¤ini gösteren di- ¤i geliflme çizgisi. Otofinansman: ‹flletmelerin kârlar›ndan oluflturduklar› yat›r›labilir fon. Otonom Teknolojik Geliflme: ‹nsan›n hiçbir katk›s› olmaks›z›n var olan teknolojik geliflme. Otomatik ‹stikrar Sa¤lay›c›lar: Hiçbir iradi karara gerek kalmadan durgunluk döneminde bütçe a盤› veya enf- key toplam arz e¤risi. lasyon döneminde bütçe fazlas› yaratarak ekonomide is- Kondratieff Dalgalar›: Birkaç onar y›ll›k süre içinde kâr tikrar sa¤layan mekanizma. oranlar›n›n gerilemesi fleklinde geliflen ve ekonomide giderek derinleflerek iflsizlik ve köklü de¤iflmelere neden olan dalgalar. Konjonktür Dalgalar›: Ola¤an büyüme trendinden, ekonomik geniflleme ya da daralma olarak saparak, art› veya eksi büyüme aral›¤› oluflturan bir y›l hatta daha k›sa sü- P Para Yan›lsamas›: Emekçilerin enflasyon karfl›s›nda reel ücret düzeyi ile net alg›lama yapamamas› durumu. Ponzi Tipi Borçlanma: Borç faizinin, yeni borçlanma ile karfl›lanarak borç stokunun sürekli yükselmesi durumu. reli ve hafif olarak ortaya ç›kan dalgalar. R L Likidite Tuza¤›: Verili bir faiz oran›nda, halk›n arz edilen tüm para miktar›n› tutmaya haz›r oldu¤u durum. LM E¤risi: Para arz› ile para talebinin eflit oldu¤u denge nokta- Rasyonel Beklentiler: Kiflilerin ekonomik de¤iflkenlere iliflkin tüm bilgileri kullanarak yapt›klar› beklentiler. Reel Balans Etkisi: Fiyat düflüflleri karfl›s›nda bireyin tasarruf depolar›n›n reel de¤erinin yükselerek bireyin harcama lar›nda gelir ile faiz oran› aras›ndaki iliflkiyi gösteren e¤ri. potansiyelini yükseltmesi. Reel Gelir: Nominal gelirin enflasyona göre düzeltilmifl hali. M Mali Rant: Bireyin ya da grubun kamusal politikalardan net Ricardocu Hipotez: Bütçe aç›klar›n›n borçlanma ile finansman›n›n, yaflam boyu gelir hipotezi alt›nda, tüketim üze- yarar sa¤lamas›. rinde etkisinin olmamas›. Mali Sömürü: Bireyin ya da grubun kamusal politikalara net katk› yapmas›. Mali Sürüklenme: Bütçe devresel bileflkesinde görülen fazlan›n ekonomide gelir art›fl›n› frenleme etkisi. Marjinal ‹thalat E¤ilimi: Gelir düzeyinde meydana gelen de¤iflikli¤in ithalat miktar›nda meydana getirdi¤i de¤ifliklik. Marjinal Tüketim E¤ilimi: Kullan›labilir kiflisel gelirdeki de¤iflikli¤in tüketim miktar›nda meydana getirdi¤i de¤ifliklik. S Sabit Döviz Kuru Sistemi: Belirlenmifl bir kur üzerinden Merkez Bankas›’n›n döviz al›m sat›m› yapmas›. Senyoraj Hakk›: Devletin para basma tekeline sahip olmas›n›n sonucu olarak para basmaktan elde etti¤i gelir. Sözlük 171 Sermaye/Has›la Katsay›s›: Bir ekonomide mevcut sermaye Transfer Harcamalar› Çarpan›: Transfer harcamalar›ndaki ile gerçeklefltirilebilecek üretim aras›ndaki iliflkiyi ifade bir de¤iflikli¤in gelir düzeyinde yaratt›¤› de¤iflmeyi gös- eden sermaye verimlili¤i göstergesi. teren katsay›. Siyasi Konjonktür: Seçmen tercihlerini etkilemeye yönelik olarak kamu harcamalar›n›n seçim arifesine yo¤unlaflt›- U-Ü r›lmas› ile pozitif geliflme aral›¤› oluflumuna verilen ad. Uygulama Gecikmesi: Bir maliye politikas› paketi için hare- Sosyal Destek: Yafll›l›k, çeflitli fiziksel sakatl›k vb. gibi neden- kete geçme an› ile bu paketin uygulamaya bafllanmas› lerle fiilen çal›flmayacak durumda olanlara sa¤lanan destek hizmetleri. aras›ndaki gecikmedir. Uyar›lm›fl Teknolojik Geliflme: E¤itim ve araflt›rma-gelifltir- Sosyal Politika: Çal›flma özrü ve engeli olmad›¤› halde eko- me harcamalar› ile h›zland›r›lan teknolojik geliflme. nomik koflullardan dolay› çal›flma imkân› bulamayan ifl- Üçlü Ekonomik Yap›: Geliflmekte olan ülkelerde geleneksel sizlere ve çal›flt›¤› halde yeterli gelir elde edemeyenlere tar›m yap›s›ndan modern sanayi yap›s›na geçerken orta- sa¤lanan ekonomik destek. ya ç›kan hizmet a¤›rl›kl› kentsel/informel sektörü içeren Stok Birikimi: Ak›m gelirden ayr›lan tasarruflar yan›nda, ba¤›fl ve yard›mlar›n oluflturdu¤u birikim toplam›. ekonomik yap›. Üretim Potansiyeli: Bir ülkede üretim imkânlar›n›n tam an- Su Kirlili¤i: Suyun kalitesini düflürecek biçimde içinde orga- lam›yla kullan›lmas› halinde elde edilecek olan üretim nik, inorganik, radyoaktif veya biyolojik her hangi bir maddenin bulunmas›. T düzeyi. V Vergi Çarpan›: Vergilerde meydana gelen de¤iflikli¤in gelir düzeyinde yaratt›¤› de¤iflmeyi ölçen katsay›. Tan›ma Gecikmesi: Bir ekonomide herhangi bir sorunun ortaya ç›k›fl› ile bir mali ifllem için harekete geçme karar› Vergi Gayreti: Bir ekonomide vergi idaresinin vergi toplama ve vergi mükelleflerinin vergi ödeme çabalar› sonucun- aras›ndaki gecikme. da vergi kapasitesinin kullan›labilen bölümü. Tasarruf E¤ilimi: Harcanabilir gelire ve biriktirme davran›fllar›na ba¤l› tasarruf iste¤i. Vergi Kapasitesi: Bir ekonomide, veri üretim düzeyinde ve mevcut vergi sistemi ile toplanabilecek vergi miktar›. Tasarruf/Gelir Oran›: Bir ekonomide toplam tasarruflar›n milli gelire oran›. Tasarruf Gücü: Harcanabilir gelirin zorunlu ihtiyaçlar için gerekli olan düzeyin üstünde olmas›. Tafl›ma Kapasitesi: Çevrenin insan faaliyetlerine ba¤l› olarak do¤all›¤›n› koruyabilme durumu. Teknolojik Geliflme: Üretim süreçlerin verimlili¤i artt›ran bulufl ve yenilikler. Tepki Gecikmesi: Bir maliye politikas› ileminin uygulanmaya konulmas› ile beklenen sonucu vermesi aras›ndaki gecikme. Tobin Vergisi: ‹stikrars›zl›k yaratan etkilerin hafifletilmesi amac›yla k›sa süreli sermaye hareketleri veya s›cak para Y Yap›sal Uyum: 1980’lerde en etkin kalk›nma politikas› ile eflanlaml› olarak kullan›lan, piyasa aksakl›klar›n› gidererek ekonominin arz taraf›n› güçlendirmeyi amaçlayan kalk›nma stratejisi. Yat›r›mlar›n Gelir Etkisi: Yat›r›mlar›n milli gelir üzerinde yaratt›¤› etki. Yat›r›m ‹ndirimi: Yat›r›m harcamalar›n›n vergi borcundan indirilmesi. Yat›r›mlar›n Kapasite Etkisi: Yat›r›mlar›n üretim kapasitesi üzerinde yaratt›¤› etki. olarak adland›r›lan finansal hareketler üzerinden al›na- Yat›r›m Primi: Yat›r›m yap›lmas› için verilen sübvansiyon. cak düflük oranl› vergi. Yoksulluk S›n›r›: Bireyin beslenme, giyim, bar›nma gibi temel Toplam Arz E¤risi: Firmalar›n, verili her fiyat düzeyinde, arz etmek istedikleri toplam ç›kt› miktar›n› gösteren e¤ri. Toplam Arz E¤risinin Orta Alan›: Ekonomi tam istihdama yaklafl›rken fiyatlarla üretilen mal miktar› aras›nda pozitif bir iliflki oldu¤unu gösteren toplam arz e¤risi. Toplam Talep E¤risi: Bir ekonomide mal ve para piyasalar›n›n eflanl› olarak dengede oldu¤u fiyat düzeyi ve ç›kt› miktar› bileflimlerini gösteren e¤ri. Toprak Kirlili¤i: ‹nsanlar›n faaliyetlerine ba¤l› olarak topra¤›n fiziksel, kimyasal ve jeolojik yap›s›n›n bozulmas›. ihtiyaçlar›n› karfl›layabilmesi için gerekli gelir miktar›. Yükselen Piyasalar: H›zl› geliflmekte olan ülke ekonomilerinin yat›r›mc›lar için çekici olan finansal piyasalar›.
