araştırmacı perspektifinden farmakogenetik bilgiye bakış

advertisement
ARAŞTIRMACI PERSPEKTİFİNDEN
FARMAKOGENETİK BİLGİYE BAKIŞ
Prof. Dr. A.Şükrü AYNACIOĞLU
Gaziantep Üniversitesi Tıp Fakültesi
Farmakoloji Anabilim Dalı
XX. Ulusal Farmakoloji Kongresi, 4-7 Kasım 2009, Silence Beach Resort,
Kızılağaç, Manavgat, Antalya
1
İlaç Yanıtında Bireyler arası
Değişkenlik
Hastalık
Astma
Hipertansiyon
Solid Kanserler
Depresyon
DM
Artrit
Şizofreni
İlaç Grubu
Yanıtsızlık
Beta-agonistler
% 40-75
Çeşitli
% 30
Çeşitli
% 70
SSRİ’leri, TAD
% 20-40
Sulfonilureler, diğerleri
% 50
NSAİİ, COX-2 inhibitörleri % 30-60
Çeşitli
% 25-75
Farmakogenetik, İlaç Tedavisi
Sırasında Advers Olayları Azaltabilir
„
Yatan Hastaların % 28’sinde ilaca bağlı AİR
gelişmekte
Miller et al, Am. J. Hosp. Pharm, 1973
„
Yatan çocuk hastaların % 17’sinde ilaca bağlı AİR
gelişmekte
Mitchell et al, Am. J. Epid, 1979
„
İlaca bağlı AİR sıklığı toplamda %7 kadardır
Lazarou et al, JAMA, 1998
„
İlaca bağlı morbidite ve mortalite maliyeti çok
yüksek
Ernst et al, J. Am. Pharm. Assoc, 2001
2
İLAÇ ETKİSİNİ DEĞİŞTİREN
BAŞLICA FAKTÖRLER
Diğer İlaçlarla Birlikte Uygulama
(İlaç-İlaç Etkileşimleri)
Eliminasyon
Organlarının
Fonksiyonları
Çevresel Faktörler
İlaç Yanıtı
Beslenme
Yaş
Vücut ağırlığı
İlaçların Veriliş
Yolları
İlaçların Plasebo
Etkisi
GENETİK FAKTÖRLER
TIPTA FARMAKOGENETİK
STRATEJİNİN UYGULANMASI
Tanısı Aynı Olan Hastalar
GCCCGCCTC
Yanıtsız ya da
toksisite oluşan
hastalar
GCCCACCTC
Tedaviye Yanıt
veren hastalar
McLeod and Evans, Ann Rev of Pharmacol and Toxicol, 2001: 41,101-121
3
Farmakogenomik
İlaç Metabolze
Edici
Enzimler
İlaç
Transporterleri
İlaç Hedefleri
Farmakodnami
Farmakokinetik
Etkinlik/Toksisitede
Değişkenlik
Johnson JA. Trends in Genetics 2003: 660-666
Karşılaştırma
İlaç Metabolizması FG
„ Polimorfizmler sıklıkla
non-fonksiyonel
proteinlerin oluşumuna
yol açar
„ Farklı Fenotipler
Bimodal/trimodal dağılım
„
Fenotipler kolay
ölçülebilinir
İlaç Hedefi FG
„ Polimorfizmler genelde
protein fonksiyonunun
kaybına yol açmazlar
„ Fenotiplerdeki farklılıklar
daha azdır
„ Fenotip ölçümü daha
zordur
Johnson JA and Lima JJ. Pharmacogenetics 2003; 13:525-534
4
Polimorfizmlerin Etkileri
„
„
„
„
Farklı bir amino asid ya da stop kodon’a
yol açabilir
Protein fonksiyonu ya da miktarında
değişikliğe yol açabilir
mRNA stabilitesini değiştirebilir
Herhangi bir etkisi olmayabilir
Bir Gendeki DNA Sekans Değişiklikleri Genetik
Kod Tarafından Üretilen Proteini Değiştirebilir
1.Hastanın
Geni
Protein Ürünü
2.Hastanın Geni
Kodon değişikliği
Aa sekansını
değiştirmiyor
3.Hastanın Geni
Kodon değişikliği
2. pozisyonda farklı bir
AA ile sonuçlanıyor
Ya da
5
Farmakogenetik ve İlaç
Metabolizması
Aynı doz, ancak farklı plazma konsantrasyonları
Patient A
GCCCGCCTC
Wild type
Konsantrasyon
Wild tip
CYP450
Zaman
CYP450
GCCCACCTC
Mutation
Mutasyon
Konsantrasyon
Patient B
Zaman
FARMAKOGENETİK VERİLER
Advers ilaç reaksiyonları
raporlarındaki ilk 27 ilacın;
„
„
% 59’u (16/27) YM genotipi olan en az bir
enzimle metabolize edilmektedir
% 41’i (11/27) CYP 2D6 ile metabolize
edilmektedir (SSS’ne ve KVS’e etkili ilaçlar)
Phillips et al, JAMA, 286 (18), 2001, 2270-2279
6
KARACİĞERDE SİTOKROM P450 (CYP)
ENZİMLERİNİN DAĞILIMI
DİĞER
% 32.8
CYP3A
CYP1A2
% 12.7
% 1.5
CYP2D6
%28.8
%18.2
%7
CYP2C
CYP2E1
Shimada ve diğ. J Pharmacol Exp Ther 1994
A. Şükrü AYNACIOĞLU Humboldt Üniversitesi Tıp Fakültesi Klinik Farmakoloji Enstitüsü, Berlin
SİTOKROM P450 ENZİMLERİNİN İLAÇ
METABOLİZMALARINA KATKILARI
CYP2E1
%1
%19
CYP3A
% 51
%
CYP2C
%5
CYP1A2
% 24
CYP2D6
Shimada ve diğ. J Pharmacol Exp Ther 1994
A. Şükrü AYNACIOĞLU Humboldt Üniversitesi Tıp Fakültesi Klinik Farmakoloji Enstitüsü, Berlin
7
CYP2D6
SUBSTRAT ÖRNEKLERİ
Psikiyatrik ve Nörolojik Hastalıkların Tedavisinde
Kullanılanlar
Amitriptilin, klomipramin, klozapin, desipramin,
desmetilsitalopram, fluvoksamin, fluoksetin, haloperidol,
imipramin, maprotilin, mianserin, nortriptilin, olanzapin,
paroksetin, perfenazin, risperidon, tioridazin, tranilsipromin,
venlafaksin, zuklopentiksol
Kalp-Damar Hastalıkların Tedavisinde Kullanılanlar
Alprenolol, amiodaron, flekainid, meksiletin, nimodipin,
oksprenolol, propranolol, timolol, propafenon
Has ta s ayıs ı
CYP2D6 Fenotipleri Farklı Hastalarda
Nortriptilin Doz Gereksinimi
MO
NDG
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
10
0
>500
0.1
300
100
1.0
100-150
20-30
Bertilsson ve diğ. Acta Psychiatr Scand 1997
Dalén ve diğ. Clin Pharmacol Ther 1998
8
CYP2D6 Fenotipleri
Roden DM et al. Ann Intern Med 2006; 145:749-57
CYP2D6 Polimorfizmi ve Psikiyatride
Kullanılan İlaçların Yanıtı
„
Yavaş metabolizörlerde (YM) ilacın plazma
konsantrasyonunun yüksek olması sonucu
advers etkilerin daha fazla ortaya çıkması:
„
„
„
Bir çocukta, CYP2D6 YM genotipiyle ilişkilendirilen
fluoksetine bağlı ölüm.
Antipsikotiklerin yan etkileri CYP2D6 YM’lerde daha
fazla görülüyor.
Ciddi mental hastalığı olan CYP2D6 YM’lerde AİR’ler
daha fazla, bakım giderleri daha yüksek ve hastanede
yatış süreleri daha uzundur.
9
10
CYP2D6 ve Kodein
„
„
„
Kodeinin analjezik etkisini oluşturabilmesi
için CYP2D6 tarafından aktive edilmesi
gerekir.
Genetik polimorfizme bağlı olarak
populasyonun % 2-10’u kodeini
metabolize edemediğinden analjezik
etkisine karşı direnç söz konusudur.
Kodein standart dozda uygulandığında,
analjezik etkinliği bakımından bireylerarası
farklılıklar ortaya çıkar.
Klinik Fenotipte Değişikliklere
Yol Açtığı Gösterilen Reseptör
Polimorfizm Örnekleri
„
„
„
„
Anjiotensin II reseptörü
β1 ve β2 reseptorü
Dopamin D4 reseptörü
5HT4 reseptörü
11
Beta-1 Reseptör Polimorfizmleri
ve Metoprolol Yanıtları
Johnson JA et al. Clin Pharmacol Ther 2003; 74:44-52
Beta-2 Polimorfizmleri ve
Albuterol Yanıtları
•Tek doz (8 mg) albuterol
•Albuterol ile FEV1’de oluşan
artma Arg16 homozigot
hastalarda Gly taşıyıcılarına
göre daha fazla ve hızlıdır
• Kodon 16 polimorfizmi
albuterol’ün bronkodilatör
yanıtında bir belirleyicidir
Lima JJ et al. Clin Pharmacol
Ther 1999; 65: 519-25
12
NAT2 YM ve kanser riski
“yavaş asetilleyici”
„
YA-mesane kanseri riski yüksek
„
„
Aromatik aminlere maruz kalan işçiler
YA-kolon kanseri riski daha düşük
„
N-hidroksi heterosiklik aminlerin
asetilasyonu
„
„
Glukuronid olarak safraya transport
β- glukuronidaz ile hidroliz
13
İlaç Hedefi Farmakogenomiğine
Farklı bir Bakış
„
„
„
Günümüze dek verilen bütün örneklerde ilaç
hedefi insan proteini olmuştur
İnsan proteinini kodlayan o gen, hastanın
yaşamı boyunca genelde mutasyona
UĞRAMAZ
Ancak, infektif hastalıklar ve kanser alanında
durum farklıdır. İlaç hedefi sıklıkla insan
proteini DEĞİLDİR
„
„
Kanser: Tümör DNA’sı
İnfektif Hastalıklar: Viral genotip
„
HİV, HBV, HCV..
14
Zıt Verilerin Olası Nedenleri
„
„
„
„
„
„
„
Araştırmaların “gücü”nün yetersiz olması
Farklı ilaç yanıt fenotiplerinin araştırılması
Farklı hasta populasyonlarının araştırılması (alel
sıklıklarında farklılık)
Fenotiplerin optimum ölçümünde görülen sorunlar
Polimorfizmlerin fonksiyonel etkilerinin tam
bilinmemesi
Haplotipler yerine daha çok tek SNP üzerinde
odaklanılması
İlaç yanıtının karmaşıklığının göz önünde
bulundurulmasındaki yetersizlik
Johnson JA and Lima JJ. Pharmacogenetics 2003; 13:525-534
Modern İlaç Geliştirilmesinde
Gözlenen Paradokslar
1. Klinik araştırmalar popülasyonlarda
standart dozların etkinliği ve güvenirliği
hakkında bilgi vermektedir
2. Oysa hekimler ilaç tedavisine yanıtta
büyük değişkenlik gösterebilen bireysel
hastaları tedavi etmektedir
15
İlaç Geliştirilmesinde
Farmakogenomiğin Rolü
„
„
Geliştirilme aşamasına erişen ürünlerin %80’i
pazarlanma aşamasına ulaşamamaktadır.
Farmakogenomik bilgi ilaç geliştirme
aşamalarına önemli katkılar sağlayabilir:
„
„
„
Klinik geliştirme boyunca efikasite/toksisite’nin
öngörülmesine yardımcı olabilir.
Klinik denemelerde etki elde edilmesi gereken
hasta sayısını azaltarak geliştirme aşamalarını
daha etkin duruma getirebilir.
Zaman ve gider tasarrufu sağlayabilir.
Literatürde
Farmakogenomik Bilgi
Zineh I et al. Ann Pharmacother. 2006; 40: 639-44
16
FDA-Onaylı Prospektüslerde
Farmakogenomik Bilgi
Zineh I et al. Pharmacogenomics J; 2004: 1-5
VARFARİN & FDA
Varfarin prospektüsünde Ağustos 2007’de
değişiklik yaptı.
CYP2C9 ve VKORC1 genetik varyantlarının
metabolizma farklılıklarının göz önünde
bulundurulması gerekliliği ile ilgili bilgiler
eklendi.
17
Göz Önünde Bulundurulmalı
„
„
„
Güçlü bir inhibitör, genetik polimorfizmi
taklit edebilir
Genetik polimorfizmlerin hepsi fenotiple
korelasyon göstermeyebilir ya da klinik bir
etkisi olmayabilir.
Genetik polimorfizmlerin klinik önemi
genelde terapötik indeksi dar olan ilaçlar
içindir
SONUÇLAR
İlaçların ve diğer kimyasal bileşiklerin FK/FD’sini
etkileyen genlerin polimorfizmleri;
‰ İlaç etkinliğini değiştirebilmekte, dolayısıyla bir
ilacın standart (önerilen) dozda uygulanmasıyla birçok
hastada terapötik etki elde edilsede, bazı hastalarda
yetersiz tedavi, hatta yan/toksik etkiler
oluşturmaktadır.
‰ Ek olarak söz konusu yapılardaki polimorfizmler
sonucu bazı hastalıklara yakalanma riski (yatkınlık) de
artmaktadır.
18
SONUÇLAR
“Farmakogenetik/Farmakogenomik
analizler, veriler, bilgiler…
„ ilaç dozunun bireyselleştirilmesine,
„ daha etkin ilaç tedavisinin
sağlanmasına,
„ yeni ilaç geliştirilmesine
önemli katkılar sağlayacaktır
Doz hakkındaki Genel Teori
“The dose makes the poison”
Paracelsus
(1493-1541)
19
Paracelsus’un Teorisine
Farmakogenetigin Katkısı
“The dose makes the poison, but
differently for genetically
different individuals.”
Paracelsus
(1493-1541)
"Here's my
sequence..."
The New Yorker
20
Download