ulaştırma genel politikaları ve planları sorunu, çözüm yaklaşımları
advertisement
ULAŞTIRMA GENEL POLİTİKALARI VE PLANLARI SORUNU, ÇÖZÜM YAKLAŞIMLARI Sadettin ÖZEN1 , Dr. Birsen KOLDEMİR2 SUMMARY Transportation is an integrated process in the form of precautions and approaches that covers general policies, visions and procedures. Plans and general policies with regard to transportation are dependant upon socio-psychological and socio-economical conditions and sources of the country; as well as not only productivity of the macro economy and the main sectors but also the tendencies for wide usage of the combined and mass transport means. In this paper we studied sector decisions and applications within the context of policy making, middle and long-term planning and programming. General transport policies and plans however were researched by way of statistical methods, special conditions, specific data and analytical evaluations with regard to time and space dimensions. This paper also examines how possibly to avoid or rather minimize accidents, to improve or better up the main sectors’ productivity, to eliminate congestions in the process lines of transport and handling, opening up new transport means and systems in between areas of high supply and demand, and steps as well as approaches of orienting the high demand towards mass and combined transport means and also towards suitable sea /rail transport lines. ÖZET Ulaştõrma genel politikalarõ vizyonlarõ ve etkinlikleri geliştirme yönünde önlemler ve yaklaşõm bütünlüğüdür. Ulaştõrma genel politikalarõ ve planlarõ ülkenin sosyopsikolojik, sosyoekonomik koşullarõna, kaynaklara; makro ekonominin ve ana sektörlerin verimliliğine, politikalarõna; özel olarak talebin özel araç, toplu ve kombine taşõmacõlõk araçlarõ kullanõm eğilimlerine bağlõ bulunmaktadõr. Bu yönde ulaştõrma sektörü kararlarõnõn ve uygulamalarõnõn genel olarak politika belirleme, uzun ve orta dönemli planlama, programlama sistematiği içinde araştõrõlmaya çalõşõldõ. Ulaştõrma genel politikalarõ ve planlarõ; geniş zaman ve mekan boyutunda sosyoekonomik ve makroekonomik amaçlar, özel koşullar, atanabilen kaynaklar bağlamõnda makro ekonomi ve ulaştõrma sektörüne ilişkin deterministik ve istatistik yöntemler, veriler ile analitik değerlendirmeler çerçevesinde araştõrõldõ. Başlõca ulaştõrma politikalarõnõn ve planlarõnõn makro ekonominin ve ana sektörlerin verimliliğinin artõrõlmasõ; kazalarõn azaltõlmasõ, taşõma ve elleçleme hatlarõnda sõkõşõklõklarõn giderilmesi, arzõ ve talebi yüksek bölgeler arasõnda yeni ulaştõrma sistemlerinin açõlmasõ, yüksek talebin toplu ve kombine taşõmacõlõk sistemlerine, denizyolu demiryolu uygun ulaştõrma hatlarõna yönlendirilmesi önlemlerini ve yaklaşõmlarõnõ kapsamasõ gerektiği saptandõ. 1 Prof. Dr. İ.Ü. Bölümü,Avcõlar/İstanbul 2 Mühendislik Fakültesi, Deniz Ulaştõrma İşletme Müh. Dr. İ.Ü. Mühendislik Fakültesi, Deniz Ulaştõrma İşletme Müh. Bölümü,Avcõlar/İstanbul 42 1.1.1. 1. GİRİŞ Ulaştõrma ve lojistik sektörü, bilindiği gibi, ülkeler ve sektörler arasõnda dağõtõmõ, girdi-çõktõ ilişkisini, makro ekonomide hareketliliği sağlamaktadõr. Bu yönde ulaştõrma sektörünün ve alt sistemlerinin politika sorunlarõ Türkiye’nin ve dünyanõn makro ekonomik genel yapõsõna ve diğer tüm sektörlerin sorunlarõna bağlõ bulunmaktadõr. Dolayõsõyla Türkiye ve dünya ekonomisinde ulaştõrma sektörü ve alt sektörlerin yatõrõm ve işletme harcamalarõna genel bir bakõş yapõlmasõnda yarar görülmektedir. İleri yüksek teknolojiyi üreterek geliştiren ülkeler üretim kapasitesi ve olanaklarõ yüksek, birim işletme maliyeti ve fiyatõ düşük ulaştõrma standartlarõnõ ve sistemlerini geliştirebilmektedirler. AB ülkeleri ile ileri yüksek teknolojiyi geliştiren ülkelerin ulaştõrma sistemleri standartlarõ ve hõzlõlõklarõ; gelişmekte olan ülkelerde kalkõnma coşkusu, ulaştõrma hizmetleri standartlarõnõ, hõzlõlõklarõnõ ve ulaştõrma harcamalarõnõn paylarõnõ giderek artõrmaktadõr. Bu gelişmeler önce hizmet sektörünün önemini, dolayõsõyla ulaştõrma ve lojistik politikalarõnõn ve planlarõnõn önemini daha da arttõrmaktadõr. Bu bağlamda ulaştõrma ve lojistik politikalarõ ve planlarõ, psikolojik, sosyoekonomik boyuttaki etkileri, önlemleri, olumlu sonuçlarõ ilgili bilim dallarõna, günlük hayatõmõza, kültürümüze girmektedir. Ulaştõrma ve lojistik politikalarõ ve planlarõ, trafik ve ulaştõrma bilincinin geliştirilerek yaygõnlaştõrmasõna yol açmaktadõr. Türkiye’de genel olarak kişi başõna milli gelirin, otomobil sahipliğinin gelişmiş ileri ülkelerin ancak % 8-10’u mertebelerine karşõlõk olduğu; Türkiye’de toplam ulaştõrma harcamalarõ, toplam harcamalarõn % 8-9’u dolayõnda olduğu, ulaştõrma harcamalarõnõn %35-37’si otomobil sahipliği harcamasõ olduğu, otomobil sahipliği ve kullanõmõnõn yüksek gelirli gruplarda daha yüksek oranlarda gerçekleştiği; Türkiye’de yine 2002 yõlõ itibari ile 4,6 milyon otomobil, 1,6 milyon otobüs, minibüs, kamyon, kamyonet ve diğer karayolu araçlarõ olmak üzere toplam 6,2 milyon dolayõnda karayolu aracõ bulunduğu; Türkiye’de karayolu yük ve yolcu taşõma paylarõnõn % 85-95 değerlerine yükseldiği; dõş ticaret taşõmacõlõğõnda miktar olarak % 85-95’inin denizyolu, % 9-12’si karayolu, buna karşõn taşõnan yüklerin değer olarak % 45-50’sinin denizyolu, % 40-45’inin karayolu, % 7-10’unun havayolu ulaştõrma sistemi ile taşõndõğõ; Türkiye ile Avrupa ülkeleri arasõndaki dõş hatlarda birim yük taşõma maliyetinin karayolunda 2730 $, denizyolunda 330 $ olarak gerçekleştiği saptanmõştõr. Bu yönde belirtilen üretim ve ulaştõrma biçimine bağlõ olarak karayolu ulaştõrma işletmesi işyerlerinde önemli istihdam artõşlarõ olduğu; planlõ ve programlõ toplu ve kombine layner taşõmacõlõğõnõn beklenen gelişmeyi gösteremediği, karayolu trafik kazalarõ ve kent içi trafik sõkõşõklõklarõ ve zaman kayõplarõ önemli değerlere eriştiği gözlenmiştir[1,2,3,4,5,6]. Türkiye’de son yõllardaki gelişmeler doğrultusunda yakõn gelecekte yõllõk GSMH’ nõn 200-300 milyar $ arasõnda, 2004 yõlõ için 261,7 milyar $ olarak gerçekleşmesi beklendiği saptanmõştõr. Yine planlõ dönemlerde genel olarak konsolide bütçe harcamalarõ ve yatõrõm tutarlarõ sõra ile GSMH’nõn %35-40’õ, %15-25’õ; özel ve kamu sektörü yatõrõmlarõ ise sõra ile toplam yatõrõmlarõn %65-70’õ ve %30-35’õ; buna karşõn bütçe yatõrõm harcamalarõ bütçenin %28-30’u iken son yõllarda yatõrõmlar bütçe harcamalarõnõn %5-6’sõ, konsolide bütçe gelirlerinin % 9-12’si olduğu görülmektedir. Bu yönde ulaştõrma alt yapõ yatõrõm harcamalarõ toplam bütçe yatõrõm harcamalarõnõn ortalama % 14-20’sõ, kritik yõllarda % 25-30’sõ olduğu, toplam bütçe ulaştõrma 43 yatõrõmlarõnõn % 65-77’nin karayolu, % 7-8’nin havayolu, % 8-9’nun boruyolu, % 56’sõnõn demiryolu, % 2-3’ünün denizyolu yatõrõmlarõ olduğu saptanmõştõr[3,4,5,6,7]. Diğer yandan son yõllarda ulaştõrma sektöründe kamu yatõrõmlarõnõn alt yapõ yatõrõmlarõna, özel sektör yatõrõmlarõnõn özel otomobile, özel ulaştõrma araçlarõna küçük ve orta ölçekte ulaştõrma ve lojistik hizmeti yapan şirketlere yönelik olduğu, bu durum aynõ zamanda küçük ve orta ölçekte sermeye birikimlerinin belirtildiği şekilde daha çok karayolu araçlarõnõn satõn alõmõna yönelik olduğu saptanmõştõr[4]. Bunun yanõ sõra ulaştõrma yatõrõm planlarõnda bütçe disiplinine, bölgesel veri ve parametreler tam dikkate alõnmadõğõ, ulaştõrma projelerinin diğer sektörlerin projeleri ile deterministik ilişkinin belirlenmediği, kalkõnma planlarõnda öngörülen sektörel büyüklüklerin tutarlõ olamadõğõ ileri sürülmüştür[8]. Ulaştõrma politikasõ ve planlarõ konusuna ilişkin önceki çalõşmalarda ayrõca politika, plan, planlama, programlama kavramlarõ arasõndaki işlevsel analitik ilişkileri, bu bağlamda makro ekonomi ve ulaştõrma sektörü politikalarõ ve planlarõ, önlemleri üzerinde yeterince açõk durulamadõğõ belirtilmiştir[3,8]. Türkiye’de ulaştõrma politikalarõ ve standartlarõ, belirtilen çerçevede makro ekonomi politikalarõ yanõ sõra komşu ülkelerin ulaştõrma politikalarõ, Avrupa Birliği ulaştõrma politikalarõ ile uyumlu olarak genel ekonominin amaçlarõnõ gerçekleştirmeye hizmet etmesi gerektiği saptanmõştõr. Diğer yandan ülke içinde sektörler arasõnda girdiçõktõ yapõsõna, vizyon ve misyon birliğine, stratejik planlara ve uygulamalara uygun olarak ulaştõrma yatõrõm politikalarõ ve ulaştõrma işletme politikalarõ biçiminde iki grupta olmasõ gerektiği saptanmõştõr. Ayrõca kamu işletmelerinde amortisman ve faiz yüzdesi politikalarõ mevcut yapõlarõn kendilerini ekonomik olarak yenileyip geliştirmeye olanak vermesi, yine işletme politikalarõnõn ve planlarõnõn, işletme olanaklarõnõn verimli ve etkin yönetimi ile gelecekte daha büyük ve ileri teknolojili yatõrõmlar için fon akõşlarõ ve sermaye birikimi yaratabilecek biçimde öngörülmesi gerektiği görüşleri ileri sürüldüğü saptanmõştõr[3,8,9,10]. Bu bağlamda ayrõca AB’nin, etkin ve ekonomik ulaştõrma sistemleri ile Orta Asya, Orta Doğu, Karadeniz, Kafkasya ülkeleri; Çin, Hindistan ve Uzak Doğu ülkeleri üretim ve dõş ticaret olanaklarõ, ulaşma politikalarõ ve planlarõ üzerinde çalõştõğõ gözlenmektedir[9,10]. Bu saptamalar politika belirleme ve plan geliştirme çalõşmalarõnõn üretim olanaklarõndan yeni kaynak oluşturma amacõ yönünde yeterince yararlõ olamadõğõnõ ortaya koymaktadõr. Türkiye’de ulaştõrma sektörü ve sistemleri yatõrõm ve işletme olanaklarõnõn bu süreçler, değerler bağlamõnda 30-40 yõllõk dönem içinde belirebileceği, yine Türkiye’de ulaştõrma sektörü ve alt sistemleri karar ilkelerinin, amaçlarõnõn, politikalarõn ve uzun dönemli planlarõn bu yatõrõm ve işletme süreçleri, olanaklarõ doğrultusunda öngörülebileceği belirginlik kazanmaktadõr. Ulaştõrma politikalarõ, genel olarak makro ekonomide mal ve hizmet üretimi artõşõ yanõ sõra ulaştõrma taşõma işinin azaltõlmasõna, bu şekilde sektörlerin ve genel ekonominin verimliliğinin artmasõna, ülke kaynaklarõnõn etkin kullanõmõna, uluslararasõ ölçekte rekabet gücünün arttõrõlmasõna olanak sağlarlar[9,10,11]. Bu bağlamda ulaştõrma politikalarõ Avrupa Birliği ve komşu ülkelerin ulaştõrma politikalarõ ile ekonomik bir uyumluluk oluşturmasõ; taşõma maliyetlerini, taşõmaya bağlõ kaza maliyetlerinin azaltõlmasõna yönelik uygun önlemlerin belirlenmesini gerektirir. Ulaştõrma politikalarõnõn uzun dönemli yatõrõm ve işletme planlarõnõ yönlendirmesi ve geliştirmesi beklenir. 44 Bu bağlamda çalõşma, ulaştõrma ve lojistik genel politikalarõnõ ve planlarõnõ, bir model ve bütünlük içinde makro ekonomi ve sektörlerin politikalarõ ve planlarõ, Avrupa Birliği ve komşu ülkelerin ulaştõrma politikalarõ ile uyumlu olarak öngörmeyi amaçlamaktadõr[1,9,10]. Çalõşmada öncelikle politika ile plan, plan ile program arasõndaki ilişkiler tanõmlanarak ulaştõrma sektörünün öncelikleri ve önlemleri; bu yönde ulaştõrma sektörü yatõrõm ve işletme politikalarõ, uzun dönemli yatõrõm ve işletme planlarõ karakteristik özellikleri, öncelikleri öngörülmektedir. Son otuz yõllõk ulaştõrma yatõrõmlarõnõn karakteristik özellikleri, ulaştõrma sistemlerine dağõlõmlarõ, GSMH değerlerine oranlarõ ile 30-40 yõllõk geleceğe ilişkin projeksiyonlar, yatõrõm olanaklarõ ve önlemler araştõrõlmaktadõr. Çalõşma ayrõca son yõllarda iç ve dõş borç büyüklükleri, artõş hõzlarõ, kamu ve özel sektör yatõrõm sermayesi büyüklükleri dikkate alõnarak önümüzdeki yõllarda ulaştõrma sektörü, ulaştõrma sistemleri için yatõrõm büyüklükleri oranlarõnõn ortaya çõkartõlmasõnõ amaçlamaktadõr. 2.GENEL TANIMLAR Yönetim bilimlerinde genel olarak planlama kavramõnõn; politika, plan, program ile politika belirleme, planlama, programlama kavramlarõnõ ve çalõşmalarõnõ kapsadõğõ görülür. Politika, plan, program kavramlarõnõn birbirinden farklõ kavramlar olmasõna karşõn, etkin kararlar açõsõndan birbirlerini bütünleyen ve karar yöntemi geliştiren özellikleri bulunduğu görülür. Bu yönde sektörlerin politikalarõ, planlama amaçlarõ ve ilkeleri; sektörlerin fiziki koşullarõna, olanaklarõna, bilgi durumuna bağlõ olarak ortaya çõkan sorunlarõn uzun dönemli planlama çözüm yöntemlerinin, bulgularõnõn daha uzun dönemli analitik ve deterministik çözümleri, amaçlara uygun değerlendirmeleri ile belirlenebilir. Politika belirleme çalõşmalarõ genel ve ön araştõrmalar ölçeğinde uzun dönemli planlama karar yöntemleri makro ölçeklerde ortalama değerler ve sistem yaklaşõmlarõ ve değerlendirmeler ile belirlenebilir. Bu açõdan genel olarak politika, plan, program kavramlarõ ile politika belirleme, planlama, programlama kavramlarõnõn ve işlevlerinin ayrõntõlõ biçimde ilişkileri ile tanõmlanmasõnda yarar görülmektedir. 1.1.2. 2.1. Politikalar Politika yönetim bilimlerinde genel olarak planlama işlevi ve kavramõ içinde ele alõnõr. Politika bir sektörün ve alt sektörlerinin gelişim trendine, bilimsel yöntemler ve bulgular çerçevesinde belirginleşen ihtiyaçlara, amaçlara, olanaklara ve kaynaklara uygun olarak belirlenen çözüm yaklaşõmlarõ, çözüm önlemleri ve yaptõrõmlarõ olarak tanõmlanõr[12,13,14]. Sektörlerin politikalarõ ve planlama ilkeleri; sektörlerin fiziki koşullarõna, olanaklarõna, bilgi durumuna bağlõ olarak ortaya çõkan sorunlarõn çözümüne ve uygulamasõna ilişkin ana doğrultulardõr. Politikalar ve planlama ilkeleri, yukarõda belirtildiği şekilde, sektörün fiziki ve ekonomik koşullarõna, kaynaklara, olanaklara, bilgi ortamõna, bu yönde beliren ihtiyaçlara ve amaçlara bağlõ olarak ortaya çõkan sorunlarõn çözümlerine ve uygulamasõna ilişkin ilkeler ve yaptõrõmlar olmaktadõr. Bu yönde politikalarõ belirleme genel yöntemi sosyal bilimlerin, hukuk, ekonomi, istatistik, fen, sağlõk ve mühendislik bilimlerinin teorilerine dayanõr; yine ihtiyaçlara ve amaçlara bağlõ olarak ortaya çõkan sorunlarõn çözümüne ve uygulamasõna ilişkin teorilerin, kurallarõn ve önlemlerin uygun sõralamasõnõ kapsar. Dolayõsõyla politikalar sektörlerin, 45 uzun dönemli stratejik planlama kararlarõnõ ve uygulamalarõnõ biçimlendirip yönlendirirler; bu yönde sektörlerde vizyon ve misyon birliği oluştururlar. Bu bağlamda ulaştõrma ve lojistik politikalarõnõn geliştirilebilmesi için öncelikle aşağõda belirtilen karakteristik bilgilerin bir model ve organizasyon içinde ele alõnmasõ gerekir; • bölgeler ve sektörlerde yatõrõm olanaklarõ ve büyüme oranlarõ, • bölgeler ve sektörler arasõnda arz ve talep fazlalõklarõ, • diğer sektörler yanõnda ulaştõrma sektöründe yatõrõmlarõn katma değer bilgileri, • ulaştõrma sektörünün arazi ve çevre kullanõmõ bilgileri, • ulaştõrma sektörünün altyapõ kapasite kullanõm oranlarõ, • ulaştõrma sektörünün özel ve kamu yatõrõm olanaklarõ, • ulaştõrma sektörünün genel istihdamõ karşõlama düzeyleri, • ulaştõrma sektörünün diğer sektörlere katma değerleri, marjinal sosyal faydalarõ, • ulaştõrma, genel ekonomi istatistik bilgileri. Diğer yandan genel ulaştõrma politikalarõ; makro ekonomi, ulaştõrma sektörü ve sistemlerinin arz ve talep dengesi, altyapõ ve trafik kazalarõ sorunlarõnõn çözümlerinin, komşu ve AB ülkelerinin genel ulaştõrma politikalarõ çerçevesinde ortaya konmasõ gerekmektedir. AB genel ulaştõrma politikalarõ ise ana çizgileri ve önlemleri ile aşağõdaki biçimde belirginlik kazanmaktadõr[9,10,11,15]. • Bekleme ve sõkõşõklõklarõn makul değerlere indirgenmesi. • Trafiğin karayollarõna yönelmesinin psikolojik, sosyolojik, ekonomik nedenleri araştõrõlarak gerekli teknik, işletme ve mali önlemlerin alõnmasõ. • Yolcu ve yük talebinin demir yolu ve deniz yoluna kaydõrõlmasõ. • Çevre kirliliğine karşõ uygun önlemelerin alõnmasõ. • Etkin ve uygun kaynak, enerji, arazõ kullanõmõ seçeneklerinin belirlenmesi, önlemlerinin alõnmasõ. • Kazalarõn ve kayõplarõn azaltõlmasõ yönünde gerekli önlemlerin alõnmasõ. 2.2. Planlar, Planlama Planlama ulaştõrma işletme sistemleri yönetiminin en önemli ve yaygõn etkinliğidir. Planlama ile politikalar, vizyon ve misyonlar arasõnda yakõn bir ilişki mevcuttur. Planlar genel olarak amaçlarõ, amaçlara bağlõ politikalarõ gerçekleştirmek için yapõlõr. Planlama bu bağlamda yapõlacak işlere ilişkin olarak kaynak öngörme ve atama etkinliğinden oluşur[9,10,13,15,16]. Burada ayrõntõda ele alõnan planlama belirli bir işin, belirli bir projenin detaylõ kaynak kullanõmõ ile teknik ve ekonomik olarak öngörülmesi etkinliklerini bütünlüğü biçiminde tanõmlanõr. Bu tanõma göre planlama bir problem çözme, karar verme sürecinde gerçekleştirilir. Planlar, ön araştõrma kapsamõnda genel olabileceği gibi detaylõ somut projeler kapsamõnda da yapõlabilir. Planlar aşağõda açõklanan bilim dallarõna ve yöntemlere dayandõğõ ölçüde isabetli, güvenilir ve bilimsel olabilir. Bu tanõmlamalar yönünde makro ekonominin ve sektörlerin politikalarõ, sorunlarõn genel amaçlar, planlama ilkeleri ve yöntemleri, sistem yaklaşõmlarõ ve değerlendirmeleri çerçevesinde çözümleri ile belirlenebilir. Genel olarak proje ölçeğinde somut planlar, planlama çalõşmalarõ • uzun dönemli planlama 46 • orta dönemli planlama • kõsa dönemli planlama aşamalarõnda yapõlõr. Uzun Dönemli Planlama Uzun dönemli planlamada kapasite büyüklükleri, kapasiteye bağlõ yatõrõm bedelleri değişken olarak kabul edilir. Bu planlamaya stratejik planlama da denir. Uzun dönemli planlama işletmenin ve yatõrõmõn niteliğine bağlõ olarak 3-4 yõl ile 25-30 yõllõk dönemleri kapsar. Uzun dönemli planlama kapasite ve yatõrõm planlamalarõ için talep ve işletme planlamalarõnõ kapsar. Bu yönde sektörlerin uzun dönemli planlarõ, yatõrõm planlama ilkeleri çerçevesinde kaynak atama bulgularõ biçiminde ortaya çõkar. Uzun dönemli planlamada yatõrõm ve işletme toplam giderlerin, bir diğer ifade ile maliyetlerin bugünkü değeri şu şekilde hesap ve tahmin edilir. CT = A + ∑ Ci (1 + r )i Burada ; A = ilk yatõrõm bedeli, Pb Ci = i . yõldaki işletme gideri veya maliyeti, Pb/yõl n r = Uzun dönemli planlama dönem süresi, yõl = yatõrõm kredileri için yõllõk faiz yüzde değeri olur. Aynõ uzun dönemli toplam gelir fonksiyonu ise n GT = ∑ Gi i =1 ( 1 + r )i + S ( 1 + r )n biçiminde tanõmlanõr. Burada ; Gi = i . yõldaki gelir, Pb/yõl S = Dönem sonundaki hurda değeri, Pb Uzun dönemli planlamada toplam gelirden toplam maliyetin çõkartõlmasõ ile projenin yapõlabilirlik ölçütü bugünkü net değeri ifadesi ( BND ); n BND = − A + ∑ i =1 Gi − C i S + i (1 + r ) (1 + r ) n biçiminde yazõlõr[2,3,13,14,16,17]. Bu ifadede, i 1+ a Gi − Ci = (g o − co )Qo 1+ r ve a ≠ r kabulleri, toplam önündeki ifadenin geometrik dizi olduğu düşünülürse geometrik dizi formülünden yararlanõlarak bir ulaştõrma hattõ BND ifadesi, n S 1 + a 1 + a − BND = − A + ( g o − c o )Qo 1 + r − a 1 + r ( 1 + r )n biçiminde düzenlenebilir[2,3,14,16,17]. İfadede; 47 A = Hatta ait yatõrõm giderlerinin işletmenin başlangõç yõlõndaki sermaye ve faiz miktarõ toplamõ, Pb, g 0 = Birim başõna ortalama işletme geliri, Pb /birim, C 0 = Birim başõna ortalama işletme gideri, Pb/birim, Q0 = İşletmenin açõlõş yõlõndaki trafik talebi miktarõ, birim/yõl a = Talepteki yõllõk artõş yüzde değeri, r = Hattõn yõllõk gelir ve giderlerini güncelleştirme faiz yüzdesi değeri, n = Hattõn yõl olarak işletme dönemi süresi olmaktadõr. Yatõrõmõn mali ve ekonomik yönden işletilebilirlik ölçütünü ortaya koyan beklenen değerleri, BND=0 denklemi ile yatõrõm koşullarõnõn gözlenen ortalama değerleri doğrultusunda öngörülebilir. Hesaplanan bu değerlerin gözlem ve yaklaşõm yolu ile elde edilen gerçek değerlerle karşõlaştõrõlarak yatõrõmõn yapõlabilirliği doğrultusunda uygun saptamalar yapõlabilir. Uzun dönemli planlamada işletmenin dolayõsõyla projenin, yatõrõmõn gelecekteki talep değişimleri göz önünde bulundurulur. Buna bağlõ avantajlõ, dezavantajlõ durumlar yukarõda belirtildiği biçimde hesaba dahil edilir. Uzun dönemli planlama başta talep olmak üzere rastgele değişkenlerin, rastgele fonksiyonlarõn diğer teknik ve işletme bağõmlõ-bağõmsõz değişkenlerin ortalama ve standart sapma değerleri ile yapõlõr. Yukarõda açõklanan bugünkü net değer ifadeleri ortalama değerler için verilmiştir. Bu değişkenlerin uzun dönemli planlamada belirli ve belirsiz durumlarõnõn dikkate alõnmasõ gerekir. Belirtildiği biçimde uzun dönemli planlamalarda seçenek belirleme, hesaplama işlemleri değişkenlerin olasõlõk ifadelerine, belirsizliklerine bağlõ yürütülmesi gerekir. Daha açõk ifade ile yatõrõmõn yapõlabilirliği değişkenlerin standart sapmalarõnõn, belirliliğin değerleri dikkate alõnarak belirlenen yapõlabilirlik ölçütlerine bağlõ olarak değerlendirilmesi gerekir. Orta Dönemli Planlama Orta dönemli planlama işletme yönetimlerinin niteliğine bağlõ olarak _ -1 yõllõk ile 5-10 yõllõk dönemleri kapsar. Orta dönemli planlama altyapõ ve araç kapasite yatõrõmlarõnõn düşünülmediği, uzun dönemli planlama amaçlarõ ve bulgularõ doğrultusunda yapõlan planlamadõr. Bu bağlamda orta dönemli planlama, talep dalgalanmalarõnõn mevcut kapasite koşullarõna uygun talep, stok, satõş ve işletme yönetimi planlarõdõr. Bu planlamaya taktik planlama da denir. Bu planlama rastgele değişkenlerin dönemsel talep dalgalanmalarõnõn avantajlarõndan yararlanma, dezavantajlarõndan kaçõnma yönünde yapõlõr. Bu planlama için dönemsel talep dalgalanmalarõ ile istatistik yöntemlerden, stok, kuyruk ve satõş simülasyon modellerinden yararlanõlõr. Bu planlama kapasite, dönemsel işletme ve trafik değerlerinin ortalama ve standart sapma değerleri dikkate alõnarak yapõlõr. Bu planlama dönemsel olarak personel, makine, malzeme, enerji, işletme sermayesi öngörülerini ve teminini kapsar. Orta dönemli planlama servis sistemleri kapasitelerine bağlõ olarak birimlerin bekleme maliyetleri ile kapasite fazlalõğõndan kaynaklanan servis sistemlerinin boş kalma maliyetleri toplamõnõn ekonomiklik ölçütüne, bir diğer deyişle ekonomik talep yönetimine bağlõ olarak yapõlõr. Bu planlar aynõ zamanda talep dalgalanmalarõna uygun yeni seferler ve hatlarõn işletmeye açõlmasõ, işletmeden kaldõrõlmasõ işleri biçiminde de yapõlõr. 48 Orta dönemli planlamada trafik dalgalanmalarõna bağlõ birim sabit sermaye maliyeti ile sabit işletme maliyeti ve değişken maliyetler birlikte değerlendirilerek uzun dönemli yapõlabilirlik ölçütüne uygun birim işletme ve taşõma fiyatlarõnõn belirlenmesi yoluna gidilir. Burada Q yõllõk ortalama trafik hacmine bağlõ olarak birim sabit sermaye maliyeti bir diğer ifade ile amortisman ve faiz maliyeti; C ss = r (1 + r ) n A A = CRF n (1 + r ) − 1 Q Q biçiminde tanõmlanabilir. Bu yönde sektörlerin orta dönemli planlarõ, işletme planlama ilkeleri çerçevesinde kaynak atama bulgularõ biçiminde ortaya çõkar. Kõsa Dönemli Planlama Kõsa dönemli planlama işletmelerin niteliğine bağlõ olarak günlük, haftalõk, mevsimlik dönemleri ve işleri kapsar. Kõsa dönemli planlama, uzun ve orta dönemli planlama bulgularõ doğrultularõnda yapõlan planlamadõr. Bu bağlamda kõsa dönemli planlama, talep dalgalanmalarõnõn mevcut kapasite koşullarõna uygun olarak karşõlanmasõna ilişkin personel, makine, malzeme, enerji, nakit öngörülerini, organizasyonlarõnõ ve kullanõmlarõnõ kapsayan iş planlarõdõr. Bu planlama belirsizliği ve riski az olan somut bir planlamadõr. Bu planlamaya operasyon planlamasõ da denir. 2.3. Programlama Programlama yönetim bilimlerinde genel olarak planlama işlevi ve kavramõ içinde ele alõnõr. Programlama kõsa, uzun ve orta dönemli planlama ve proje bulgularõ ve kaynak atamalarõ doğrultularõnda işlerin niteliğine bağlõ olarak işlerin başlangõç ve bitiş tarihlerinin belirlenmesi, takvimleştirilmesi işlemidir. Programlama günlük, haftalõk, yõlõk zaman dönemleri ile yapõlõr. Programlama planlama bulgularõ doğrultularõnda personel, makine, malzeme, enerji, nakit öngörülerini, organizasyonlarõnõ ve kullanõmlarõnõ zamana göre daha somut hale getirir. 3. MAKRO EKONOMİ VE ULAŞTIRMA POLİTİKALARI GENEL YÖNTEMİ 3.1.Genel Yaklaşõm Bilindiği gibi, ekonomi bilimi, sürekli ve sonsuz ihtiyaçlarõn sõnõrlõ olan kaynaklar ile azami yararlar sağlanmasõ biçimde karşõlanmasõna ilişkin öngörüler, ilke ve yöntemler bütünlüğü ve uygulamalarõ olarak tanõmlanõr. Yönetim bilimi ise, bireylerin ve toplumlarõn fizyolojik, güvenlik, psikolojik, sosyolojik, saygõnlõk ihtiyaçlarõnõn etkin karşõlamasõ amacõyla üretim olanaklarõnõn planlamasõ, örgütlenmesi, yönlendirilmesi, çalõştõrõlmasõ ve denetimi aşamalarõna ilişkin öngörüler, ilkeler ve yöntemler bütünlüğü ve uygulamalarõ olarak tanõmlanõr. Bu tanõmlar yönünde sõnõrlõ kaynaklarõn belirli limitler içinde etkin kullanõm amaçlarõ, yöntemleri, kalkõnma ve ulaştõrma politikalarõnõ gündeme getirir. Ayrõca ulaştõrma sektörünün verimliliği, reel üretim sektörlerinin verimliliğine bağlõ olduğundan verimli reel üretim sektörlerinin üretkenliğine, dõş ticaret fazlasõ yatan yeni projelere öncelik verilmesi gerektiği belirginlik kazanõr. Bu yönde beliren vizyon ve misyonlar ise devletin çekici, yönlendirici ve girişimci öncülüğünü öncelikli hale getirir. Bu gereklilik makro 49 ekonomide ve ulaştõrma sektöründe koşullara uygun özelleştirme politikalarõnõ ve önlemlerini de kapsadõğõ görülür. Bu bağlamda, ulaştõrma ve lojistik ekonomisi, ulaştõrma işletmesi, ulaştõrma hukuku, sektöre ait istatistik veriler, ulaştõrmanõn temel ve uygulamalõ bilimleri çerçevesinde belirginleşen ihtiyaçlar, amaçlar, sorunlar, çözüm modelleri ve sonuçlarõnõn ortaya koyduğu vizyonlar õşõğõnda belirlenmesi gerektiği; aynõ yönde ulaştõrma sektörü koşullarõna, teorik yorumlara, yorumlar doğrultusunda analitik deterministik tanõmlama ve değerlendirmelere, sürekliliğe; neden-sonuç ilişkili, ayrõntõlõ, illiyetli bütüncül çalõşmalara, ekonomik ve optimum karar verme teknikleri sonuçlarõna, vizyonlara dayanmasõ gerektiği ortaya çõkar. Bu belirlemeler çerçevesinde genel ulaştõrma ve lojistik politikalarõ ve planlarõ, tüm sektörlerin ve süreçlerin verimliliklerine, katma değerlerine bağlõ şekillenmekte olduğu, bu bağlamda çok değişkenli fonksiyon ve kõsõt ifadelerini kapsayan modeli gerektirdiği belirginlik kazanõr. Ulaştõrma ve lojistik genel politikalarõ modeli, makro ekonomide ulaştõrma ve diğer sektörler arasõnda arz ve talebin sürekli dönemsel dengesine ve uyumuna bağlõ olarak belirlenmesi gerektiği görülür. Ayrõca ulaştõrma ve lojistik genel politikalarõ ve planlarõ modeli, makro ekonomi ve ulaştõrma sektörü arakesiti sorunlarõnõn ve politikalarõnõn bütüncül bir bakõş açõsõnõ gerektirdiği görülür. Bu yönde sektörlerin politikalarõnõn araştõrõlmasõ teorik yorumlar; analitik, deterministik değerlendirmeler ile verimlilik, lineer programlama modeli, yapõlabilirlik bugünkü net değer teknikleri ölçütlerine dayandõrõlmasõ gerektiği görülür. Bu ilke ve yaklaşõmlar ile belirlenen Türkiye’nin ana politikalarõ ve stratejileri, sõnõrlõ kaynaklarõn etkin kullanõmõ ile Avrupa Birliği ülkelerinin bakõş açõlarõna, Avrupa ülkelerinin geliştirdiği yaşam düzeyine, ilkelere ve standartlara zaman içerisinde kararlõ bir şekilde erişmeye yönelik olmasõ beklenir. Dünya ölçeğinde Türkiye’ye, Türkiye’de diğer sektörler ile birlikte ulaştõrma sektörüne, ulaştõrma alt sektörlerine ulusal ve uluslararasõ ölçeklerde işlevsel dinamik sistem yaklaşõmõ, durumsallõk yaklaşõmõ ile bakõlmasõnõ; sorunlarõn tanõmõ, analizi ve çözüm modellerinin yine sistem yaklaşõmõ ile ele alõnmasõnõ gündeme getirir. Bu bağlamda yukarõda belirtildiği biçimde sektörlerin yatõrõm ve işletme politikalarõ, planlama amaçlarõ ve ilkeleri; sektörlerin fiziki koşullarõna, olanaklarõna, bilgi durumuna bağlõ olarak ortaya çõkan ihtiyaçlarõn ve sorunlarõn orta ve uzun dönemli planlama çözüm yöntemleri bulgularõnõn daha uzun dönemli analitik ve deterministik çözümleri, amaçlara uygun değerlendirmelerini gerektirir. Politika belirleme çalõşmalarõ aynõ zamanda uzun dönemli planlama karar yöntemleri ve sistem yaklaşõmlarõ, makro ortalama değerler çerçevesinde genel ve ön araştõrmalar, değerlendirmeleri gerektirir. Genel ve sektörlerin makroekonomik politikalar bütünlüğü, Türkiye’de bütün sektörler ile birlikte ulaştõrma sektöründe de önemli ve belirleyici olduğu görülür. Genel ulaştõrma politikalarõnõn ve uzun dönemli planlarõnõn isabetliliği, makroekonomik ve sosyoekonomik değerlere, planlarõn dayandõğõ yöntemin gerçekçiliğine, Avrupa ülkeleri büyüklükleri ile ilişkili olarak kişi başõna gelir, tüketim ve nüfus artõşõna, yatõrõm ve işletme sermayesi değerlerine bağlõdõr. Bu bağlamda Türkiye’nin Avrupa Birliği sürecinde yapõlan anlaşmalara göre; öngörülen iç ve dõş borç, enflasyon yüzdesi, reel faiz yüzdesi değerleri makro ekonomi ve ulaştõrma yatõrõmlarõ kararlarõnda belirli limit değerleri içinde kalmasõ temel koşul olur. Ayrõca, Avrupa Birliği sürecinde hizmetlerin ve işletme standartlarõnõn kullanõcõ odaklõ olmasõ, bu yönde maliyetleri aşağõya, kişi başõna geliri yukarõya çekerek; arzõn ve talebin uygun dengelerde buluşturulmasõ gerektiği görülür. 50 Türkiye’nin politikalarõ ve stratejileri başlangõçta bugünkü milli gelir, ulusal kaynaklar yanõ sõra dõş kredilere, yabancõ sermayeye dayandõrõlmõş olsa da uzun dönemde Avrupa Birliğinin öngördüğü Maastricht anlaşmasõ makroekonomik değerlerine, daha çok ulusal kaynaklara ve dinamiklere dayanmasõ kaçõnõlmaz olduğu görülür. Bu yönde çok uzun dönem içinde Türkiye’nin kaynaklarõnõn ve olanaklarõnõn bilimsel olarak harekete geçirilmesi yaklaşõmlarõnõn temel politikalar olmasõ gerektiği görülür. Bu bağlamda makro ekonomi ve ulaştõrma sektörü kararlarõ ve uygulamalarõ genel olarak politika belirleme, uzun dönemli planlama, orta dönemli planlama ve programlama sistematikliği içinde yürütülmesi gerektiği belirginlik kazanõr. Aynõ yönde sektörlerin politikalarõ, makro ekonomi ile tüm sektörlerin genel verimliliğini ve büyümelerini sağlayan, gelişen çok uzun dönemli koşullarõn ve amaçlarõn sentezine bağlõ yaklaşõmlar bütünlüğü olduğu görülür. Projeler ve planlarõ ise, belirli öncelikler ile sõnõrlõ kaynaklar doğrultusunda ihtiyaçlarõ karşõlayan önlemlerin ve projelerin araştõrõlmasõ, kaynak atanmasõ ve belirlenmesi çalõşmalarõ biçiminde ele alõnmasõ gerektiği ortaya çõkar. 3.2.Genel Çözüm Uygulamasõ Yukarõda verilen ilke ve yaklaşõmlar Türkiye’de bütün sektörler ile birlikte ulaştõrma sektörünün makroekonomik politikalarõ, stratejik planlarõ bütünlüğü; sektörlerin büyüme oranlarõnõn, GSMH içindeki yatõrõm ve işletme harcamalarõ miktarlarõnõn ve oranlarõnõn etkin verimli kullanõmlarõ yaklaşõmõ ile öngörülebilir. Ele alõnan dönemde sektörlere ayrõlan GSMH içindeki yatõrõm ve işletme harcamalarõ olanaklarõ toplamõnõn; proje tutarlarõna bağlõ tahsis edilmesi sõnõrlarõ içinde kalõnmalõdõr. Bu bağlamda sektörlerin uygun stratejik planlarõ ve projeleri; sektörlerin uygun makroekonomik öncelikleri, politikalarõ doğrultusunda alõnan dönemde yatõrõm bütçeleri toplamõnõn aşõlmamasõ koşulu altõnda projelerin verimlilikleri sõrasõ ile en verimli ve uygun olanlarõn saptanmasõ ve sõralanmasõ biçiminde belirlenmesi gerektiği görülür. Bu yaklaşõm ile yukarõda verilen bir projenin yapõlabilirlik ölçütü bugünkü net değeri( BND ) ifadesinin tüm ulaştõrma sektörüne uygulanmasõ olanaklõdõr. Bu amaç ile BND ifadesinde n 1 + a 1 + a ξ = 1 − r − a 1 + r tanõmõ, a ≠ r , BND=0 kabulleri ve BND ifadesinin yeniden düzenlenmesi ile S A + co Qoξ = g o Qo ξ + ( 1 + r )n ifadesi elde edilir. Yukarõda verilen bugünkü net değeri( BND )ifadesi çerçevesinde ulaştõrma sektörü toplam projelerinin, bir diğer ifade ile toplam hizmetlerinin n yõllõk dönemdeki gelirlerinin yatõrõm ve işletme harcamalarõna eşit olmasõ gerektiği ortaya çõkar. Bu bağlamda 2005-2045 yõllarõ arasõnda 40 yõllõk dönemdeki ulaştõrma sektörü toplam harcamalarõ/gelirleri; 2004 yõlõ GSMH 270 milyar $, a = r = 0 ,05 , 51 n = ξ = 40 kabulleri ile aşağõda verilen ana aşama ve senaryolar çerçevesinde öngörülebilir: • Türkiye’de GSMH’nõn %35’i bütçe harcamalarõ, bütçe harcamalarõnõn %30’u yatõrõm harcamalarõ, yatõrõm harcamalarõnõn %20’sini ulaştõrma alt yapõ yatõrõm harcamalarõ oluşturmasõ. • GSMH’ye bağlõ toplam harcamalarõn %9’u ulaştõrma harcamalarõ, ulaştõrma harcamalarõnõn %35’i otomobil sahipliği harcamasõ, %65’i diğer kalem harcamalarõ oluşturmasõ. • GSMH’nõn %9’u ulaştõrma harcamalarõ, %25’i yatõrõm harcamalarõ, yatõrõm harcamalarõnõn ise %35’i kamu sektörü, %65’i özel sektör harcamalarõnõ oluşturmasõ . • Son yõllarda yatõrõm harcamalarõ doğrultusunda GSMH’nõn %35’i bütçe harcamalarõ, bütçe harcamalarõnõn %6’sõ yatõrõm harcamalarõ, yatõrõm harcamalarõnõn % 20’sini ulaştõrma alt yapõ yatõrõm harcamalarõ oluşturmasõ. • Ulaştõrma alt yapõ yatõrõm harcamalarõ bütçe ulaştõrma toplam yatõrõm harcamalarõnõn ortalama % 80’ini, toplam bütçe alt yapõ ulaştõrma yatõrõmlarõnõn %74’ni karayolu, %8’ini havayolu, %8’ini boruyolu, %7’sõ demiryolu, %3’ünü denizyolu yatõrõm harcamalarõ oluşturmasõ. Bu aşama ve senaryolar çerçevesinde önceki yõllarda yõllõk kamu ulaştõrma yatõrõm harcamalarõ 5,65x109 $ iken son yõllarda faiz ödemelerine bağlõ olarak 1,13x109 $’, ulaştõrma altyapõ harcamalarõ 0,91x109 $ düzeylerine inmiş olduğu; buna karşõn yõllõk otomobil sahipliği harcamasõ 8,5x109 $ civarõnda olduğu görülür. Politika belirlenme ve stratejik planlama dönemleri 40 yõl olarak öngörüldüğünde bu dönemde ulaştõrma sektörü toplam harcamalarõ/gelirleri bir önceki cümlede verilen değerlerin 40 katõ civarõnda olmasõ gerektiği ortaya çõkar. Bu bağlamda ulaştõrma sektörünün ve alt sistemlerinin uygun projeleri ve stratejik planlarõ; sektörlerin makroekonomik politikalarõ doğrultusunda ulaştõrma sistemlerine ve projelerine GSMH içindeki ulaştõrma yatõrõm ve işletme harcamalarõ miktarlarõnõn en büyük verimlilikleri sõrasõnda uygun sayõlarõnõn ve büyüklüklerinin tahsis edilmesi biçiminde belirlenebileceği görülür. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Çalõşmada ulaştõrma ve lojistik sektörünün genel politika sorunlarõnõn çözümlenmesi yaklaşõmõ yukarõda belirtilen amaçlar, koşullar ve olanaklar çerçevesinde neden sonuç ilişkileri ile teknik ve ekonomik değerlendirmelere dayandõrõlmõştõr. Çalõşma bu konudaki istatistik verilerin, teorik yaklaşõmlarõn ve yöntemlerin ortaya konarak belirtilen amaçlar; sermaye, teknoloji ve enerji kaynaklarõ ve olanaklarõ çerçevesinde teorik, analitik, istatistiksel değerlendirmelerle ana çizgilerin, önlemlerin ortaya konmasõ biçiminde yürütülmüştür. Makro ekonomi ve ulaştõrma sektörü kararlarõ ve uygulamalarõ genel olarak politika belirleme, uzun dönemli planlama, orta dönemli planlama ve programlama sistematikliği içinde yürütülmesi gerektiği belirginlik kazanmaktadõr. Politikalar çok uzun dönemli koşullarõn ve amaçlarõn sentezine bağlõ önlemler, yaklaşõmlar biçiminde; buna karşõn planlar, yatõrõm ve üretim olanaklarõnõn belirli zaman döneminde öngörülerek atanmasõ biçiminde; programlar ise zaman ve diğer kaynaklarõn temini ile birlikte projelerin ve işlerin takvimleştirilmesi biçiminde ele alõnmasõ gerekmektedir. Bu 52 tanõma uygun sistematik kararlar ve uygulamalar, makro ekonomi ve ulaştõrma sektörü için atanan kaynak israfõnõn en alt düzeylere indirebilmektedir. Bu bağlamda trafik, ulaştõrma ve kaza yönetimine ilişkin olarak aşağõda belirtilen önlemler, yaklaşõmlar içeren projelere öncelik verilmesi gerektiği belirlenmiştir. 4.1. Genel Politikalar ve Önlemler Türkiye’de ulaştõrma sektörünün ve sistemlerinin gelişim olgusu ve politikalarõ, sosyoekonomik, makroekonomik ve kalkõnma yaklaşõmlarõ, dõş ticaret ilişkileri ve gelişmeleri içinde ele alõnmalõdõr. Ulaştõrma sektörünün ve sistemlerinin verimliliği diğer temel ve fiziki üretim sektörlerinin verimliliğine bağlõ olduğundan temel fiziki üretim sektörlerinin üretkenliğine, dõş ticaret ilişkilerine öncelik verilmelidir. Bu bağlamda ayrõca, AB, Orta Asya, Orta Doğu, Karadeniz, Kafkasya ve Balkan ülkelerinin, komşu ülkelerin üretim ve ulaştõrma sektörü sistemleri ile dõş ticaret olanaklarõna önem verilmelidir. Türkiye’nin kendi makroekonomik yapõsõ ile Orta Asya, Orta Doğu, Karadeniz, Kafkasya ülkeleri arasõnda kararlõ ve güvenilir makro ekonomik ve diş ticaret ilişkilerini geliştirme çalõşmalarõ AB’nin Türkiye’ye yönelik ilgisini ve ilişkilerini kuvvetlendirme olanağõ sağlamaktadõr. Bu ülkeler ve üretim sektörleri arasõndaki ulaştõrma hatlarõndaki yolcu ve yük taşõma kapasite yetersizliklerine bağlõ sõkõşõklõklarõn ve darboğazlarõn ulaştõrma yatõrõm ve işletme olanaklarõ çerçevesinde ekonomik olarak çözülmesini temel almalõdõr. Ulaştõrma ve lojistik sektörünün genel politikalarõ, kişi başõna milli gelir, tüketim ve harcama değerlerine bağlõ 1000 kişi başõna düşen otomobil, kamyon, enerji ve altyapõ büyüklükleri ile AB makro ekonomi ve genel ulaştõrma verileri değişimleri ve politikalarõ gelişimleri karşõlaştõrõlarak geliştirilmelidir. Bu bağlamda ulaştõrma yatõrõm ve işletme politikalarõ, projeleri talebin gelir düzeyine, enerji ve yatõrõm olanaklarõna, makro ekonomi için atanan kaynaklara ve politikalara bağlõ yeterli talep ve fiyatlar ile yapõlabilir biçimde belirlenmelidir. Türkiye düzeyinde, bölgelerde ve kentlerde ulaştõrma sektörü yönetimi ve koordinasyonu sorunlarõnõn çözümünde, politikalarõnõn belirlenmesinde sosyal bilimlerin ve hukukun objektiflik, genellik, teklik, bütünlük, çelişmezlik, süreklilik ilkelerine uyulmalõdõr. Bu bağlamda yine ulaştõrma ve trafik yönetimine ilişkin olarak aşağõda belirtilen hususlar yerine getirilmelidir. Özelleştirme, özel işletmecilik yanõ sõra toplu taşõmacõlõk akõlcõlõğa, verimliliğe ve ekonomikliğe dayandõrõlmalõdõr; belirli hatlarda en azõndan özel işletmecilik ile birlikte toplu taşõmacõlõk uygulamalarõ ve kültürü yaygõnlaştõrõlmalõdõr. Yolcu ve yük talebine ilişkin otobüs, kamyon, metro, demiryolu, denizyolu kitle taşõmacõlõğõnda hõz, konfor yanõ sõra sõklõk, esneklik, düzenlilik ve ekonomiklik beklentilerine önem verilmelidir. Özel araç sahipliği ve kullanõmõ tercihleri yanõ sõra toplu ve kombine taşõmacõlõk tercihlerinin psikolojik, sosyo-psikolojik ve ekonomik nedenleri, eğitimin ve bilinçlenmenin katkõ biçimleri ve yöntemleri araştõrõlarak gerekenler yapõlmalõdõr. Ulaştõrma sektöründe öncelikle talep ve arz kesimleri örgütlerinin ve işletmelerinin daha etkin yönetimi, koordinasyonu için organizasyon çalõşmalarõ yoğunlaştõrõlmalõdõr. Organizasyon içinde yolcu ve yük talep kesimlerini toplu ve kombine taşõmacõlõğõ seçimleri yönünde örgütlendirme, araştõrma, eğitim öğretim çalõşmalarõ yapõlmalõdõr. Aynõ zamanda ulaştõrma talebinin, trafik akõmõnõn gelişim öngörüleri, ulaştõrma işletme planlarõ doğrultusunda ulaştõrma sistemleri altyapõ ve tesis kapasitesi, araç kapasitesi ve filosu arz ve yatõrõm öngörüleri ve planlarõ çalõşmalarõ yapõlmalõdõr; çalõşma bulgularõ gerektikçe daha ileri ve ekonomik yapõlanmalar içinde 53 ilgili birimlere ve kesimlere duyurulmalõdõr. Diğer yandan ayrõca, tasarruflarõn ekonomik olarak değerlendirilerek özel otomobil, özel ulaştõrma araçlarõ alõmõ dõşõnda daha etkin ve verimli alanlara kaydõrõlarak kullanõlmalarõ amacõyla tasarruflarõ örgütlendirme araştõrma, eğitim öğretim çalõşmalarõ yapõlmalõdõr. 4.1 Sõkõşõklõk ve Darboğaz Yönetim Politikalarõ Talep artõşlarõna bağlõ olarak belirli ulaştõrma hatlarõnda talep kapasite oranõna, bir diğer deyişle kapasite kullanõm oranõna bağlõ sõkõşõklõklar ve darboğazlar kuyruk modeli uygulamalarõ ile ekonomik olarak çözümlenmelidir. Bu bağlamda ulaştõrma yatõrõm politikalarõ, planlama çalõşmalarõ ayrõca; kapasite yetersizliğine bağlõ olarak birimlerin servis sistemlerinde bekleme kayõplarõ ve maliyetleri ile kapasite fazlalõğõndan kaynaklanan servis sistemlerinin boş kalma maliyetleri toplamõnõn minimum/ekonomik olacak şekilde gerçekleştirilmelidir. 4.2. Toplu ve Kombine Taşõmacõlõk Politikalarõ Talebin yoğun olduğu hatlarda toplu taşõmacõlõğa; talebin ve taşõma uzaklõğõnõn büyük olduğu hatlarda toplu ve kombine taşõmacõlõk yönünde ekonomik talep ve kapasite yönetimlerine, yatõrõm ve işletme önlemlerine önem verilmelidir. Toplu ve kombine taşõmacõlõk tercihlerinin psikolojik, sosyo-psikolojik ve ekonomik etkenleri, eğitimin ve bilinçlenmenin katkõ biçimleri ve yöntemleri araştõrõlarak gerekenler yapõlmalõdõr. Toplu ve kombine taşõmacõlõk akõlcõlõğa ve ekonomikliğe dayandõrõlmalõdõr; belirli hatlarda en azõndan özel işletmecilik ile birlikte toplu taşõmacõlõk önlemleri ve uygulamalarõ yaygõnlaştõrõlmalõdõr. Toplu ve kombine taşõmacõlõğõnda, kitle taşõmacõlõğõnda hõz, konfor yanõ sõra sõklõk, esneklik, düzenlilik ve ekonomiklik beklentilerine önem verilmelidir. 4.3. Kazalar ve Politikalarõ Kaza istatistik sonuçlarõ, nedenleri, kazalara ilişkin teorik ve analitik saptamalar değerlendirildiğinde; kazalarõn insanlarõn ve sürücülerin ana faktör olarak bilgi, deneyim, tedbir, dikkat ve kontrol eksikliklerinden kaynaklandõğõ görülür. Bu teorik ve analitik saptamalar yönünde insanlarõn ve sürücülerin, uygun düzeylerde kontrol denetimlerine ve eğitimlerine, uygun düzeylerde güvenlik önlemleri yatõrõmlarõna önem verilmelidir. Önlemler yukarõda belirtilen kaza nedenlerinin bilimsel ve ekonomik olarak ortadan kaldõrõlmasõna, azaltõlmasõna yönelik olmalõdõr. Anõlan önlemler, kõsa, orta ve uzun dönemli önlemler, önemli sermaye gerektiren, gerektirmeyen önlemler biçiminde tanõmlanarak ele alõnmalõdõr. Önlemler ele alõnan zaman döneminde teknik ve ekonomik olarak uygulanabilir olmalõdõr. Kazalarõn ve risklerinin azaltõlmasõ yönünde, sürücülerin trafik akõmlarõnda ortaya çõkan ani ivme değişikliklerine, süreksizliklere, yakõn ve riskli takiplere, yol boyunca düşey ve yatay kurbalara, fren sürtünme katsayõlarõna, öne geçişlerde karşõ yönden gelen araçlara ve risklere karşõ hazõrlõklõ ve planlõ olmalarõna, yorgun ve dikkat zayõflõklarõnõ yönetmelerine, sürücü davranõşõ özelliklerine dikkat etmeleri yönünde eğitilmelerine önem verilmelidir. Bu eğitim çalõşmalarõ ayrõca kõsa, orta ve uzun dönemli kaza ve risk nedenlerini ortadan kaldõrmaya yönelik olmalõdõr. 54 Bu anlamda iyi bir trafik düzeni ve yönetimi için yukarõda ayrõntõsõ belirtilen kaza faktörlerinin uzun dönemli çalõşmalar ile olumlu etkileri teknik ve işletme yönünden düzeltilmelidir. Trafik görevlileri, kullanõcõlar ve uygulayõcõlar trafik kültürü, trafik güvenliği trafik bilinci ve ahlakõnõn geliştirilmesi için eğitim ve araştõrma çalõşmalarõ yapõlmalõdõr. Ulaştõrma sektörü politikalarõ ve planlama ilkeleri, öncelikle ulaştõrma ve lojistik sektörüne ayrõlan enerji ve yatõrõm olanaklarõnõn büyüklüklerine uygun olmalõdõr; sõra ile azami verimlilik yaratan projelerde kullanõlmasõna olanak sağlamalõdõr. KAYNAKLAR [ 1] T.C. Başbakanlõk Devlet İstatistik Enstitüsü, Türkiye Ekonomisi, İstatistik ve Yorumlar, 2003, Ankara. [ 2] İŞGÜDEN,T., Makro İktisat, Bilim ve Teknik Yayõnlarõ, 1985, İstanbul. [ 3] ÖZEN, S., KOLDEMİR, B., BAK O.A., PAKSOY A.; “Ulaştõrma Sektörünün Politika Belirleme, Planlama Sorunlarõ Ve Genel Yönetimi”, 5. Ulaştõrma Kongresi, 30-31 Mayõs-1 Haziran 2001, İstanbul. [ 4] Deniz Ticaret Odasõ: 2002 Deniz Sektör Raporu, Yayõn No:53, 2001, İstanbul. [ 5] ÖZDEM, C., Ulaştõrma Sistemi ve Dõş Ticaretimiz, T.C. Başbakanlõk Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ, Dünyada ve Türkiye’de Ekonomik Gelişmeler Dergisi, Sayõ 12, Ekim 2002, Ankara. [ 6] T.C.Devlet Planlama Teşkilatõ:Yedinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ,l995,Ankara. [ 7] AKGÜÇ, Ö., Yatõrõmlar Ve Ekonomik Gevezelikler, Milliyet Gazetesi, 15 Mart 1992, İstanbul. [ 8] ÇATALPINAR Ş. S. “Ulaştõrma Politikalarõ” 5. Ulaştõrma Kongresi, 30-31 Mayõs-1 Haziran 2001, İstanbul. [ 9] KAYNAK, M.,Ulaştõrmada Yeni Eğilimler ve Türkiye’nin Bölgesel Güç Olma Potansiyeli, Mersin Deniz Ticareti Dergisi, Yõl:12, Sayõ: 141, Şubat 2004, Mersin [10] ÇANCI M., Yeni üyelerin katõlõmõyla AB Ulaştõrma Sektörü ve Ülkemiz Yönünden Değerlendirilmesi, Uta Lojistik Dergisi, Yõl:10, Sayõ: 7, Temmuz 2004, İstanbul. [11] European Commõssõon, Whõte Paper, European Transport Policy for 2010: Time to Decide, ISNB 92-894- 0341-1. [12] DİNÇER, Ö., Stratejik Yönetim ve İşletme Politikasõ, 2.Baskõ, l992, İstanbul. [13] KILIÇBAY, A., İktisat Teorisi, İktisat Politikalarõ ve İşletme, İstanbul Üniversitesi Yayõnõ, No: 3488, 1988, İstanbul. [14] JONES, C. I. (Çev: Ş. ATEŞ, İ.TUNCER), İktisadi Büyümeye Giriş, Literatür Yayõncõlõk, ISBN:975-8431-36-6, Nisan 2001, İstanbul. [15] Özen,S., Koldemir B., Bakõrcõ, E.; “İstanbul Kent İçi Ulaştõrmasõ Talep, İşletme, Kapasite, Yatõrõm Sorunlarõ ve Yönetim İlkeleri”, İstanbul’da Kent İçi Ulaşõm Sempozyumu, 28-29-30 Haziran 2001, İstanbul. [16] ÖNEY,E. İktisadi Planlama, Savaş Yayõnlarõ, 5.Baskõ, 1987, Ankara. 55
