Dünya Tarım Ürünleri Piyasalarının Değişen Dinamikleri ve Türkiye

XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun
Dünya Tarım Ürünleri Piyasalarının Değişen Dinamikleri ve Türkiye’nin Rekabet Gücü
B. Türkekul1 , C. Abay
1
Doç. Dr., Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, İzmir
E-posta: [email protected]
ÖZET
Bu çalışmanın temel amacı gittikçe önemini arttıran Endüstri-içi Ticaret Teorisini (EİT) kullanarak Türkiye’nin tarımsal dış
ticaret yapısını analiz etmektir. Türkiye’nin Dünya ve AB ülkeleriyle olan EİT seviyeleri, SITC 2 basamaklı veriler kullanılarak
hesaplanmıştır. Farklı tarım ve gıda ürün grupları için hesaplanan GLIIT endeksi ele alınan dönem itibariyle hem farklılık hem
de değişim göstermektedir. Fakat genel olarak Türkiye ve ticaret partnerleri arasındaki endüstri içi ticaret düzeyi yüksek
bulunmuştur. Bu da Türkiye’nin tarım sektörünün bu piyasalarla yüksek entegrasyonu olduğunu ifade etmektedir. Dünya tarım
ürünleri piyasalarında 2000 yılında yaşanan gelişmeler bu piyasaların değişmesine neden olmaktadır. Bundan dolayı,
Türkiye’nin de tarım piyasalarını bu gelişmeler doğrultusunda düzenlemesi, dünya tarım piyasalarında daha da artacak rekabet
karşısında rekabet gücünü koruyacak/ artıracak önlemleri şimdiden alması gerekmektedir.
Anahtar Kelimeler: Tarımsal p iyasalar, endüstri-içi ticaret, rekabet gücü, ticaret akımları
New Dynamics of World Agricultural Commodities Markets and Competitivness of Turkey
ABS TRACT
The main aim of this study is to analyze Turkey’s agricultural trade by using IIT theory which increasing its importance
permanently. IIT levels between T urkey and World, the European Union (EU) have been calculated by using 2 level of SITC
data. Calculated GLIIT index for different groups of agricultural and food products are considerably different and vary in the
observed period, but in general the level of intraindustry trade between Turkey and its leading trade partners is moderate,
indicating a high integration of agrarian sector of Turkey on these markets. The observed improvements in global Agricultural
markets lead to changes in these markets. Therefore Turkey has to rearranged its agricultural markets according to these
developments and must take precautions in order t o keep/increase its competitiveness with increasing competitiveness in globa l
Agricultural markets.
Keywords: Agricultural markets, intra-trade, competitiveness, trade flows
1.GİRİŞ
Dünya ticaretinde tarımsal ürünlerin ve buna bağlı olarak tarım piyasalarının tarihte her zaman önemli bir yeri
olmuştur. Ülkeler genellikle kendine yeterliliklerini artırmak ya da tarım ticaretinden daha fazla pay almak
amacıyla tarım piyasalarının etkin işleyişini bozucu nitelikte uygulamalara yer vermişlerdir. 1980’lerden sonra ise
“küreselleşme” süreci doğrultusunda tüm dünyada para, sermaye ve ticaret giderek serbestleştirilmiştir.
Küreselleşmeyle birlikte ticaret akımları artmıştır. 1990'larda Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) çok taraflı ticaret
müzakerelerinin küreselleşme sürecini teşvik etmesiyle tarım ürünleri ihracatında önemli bir artış meydana
gelmiştir. 2011 yılı itibariyle tarım ürünleri ihracatının toplam ihracattaki payı %9,06’dır (WTO, 2014). Hem
gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerin toplam ihracatı içinde tarım ürünleri ihracatının payı azalmakla birlikt e,
halen birincil bir rol oynamaya devam etmektedir. Son birkaç yıl içinde dünya tarım piyasalarında yaşanan
dalgalanmalar, 2008 ve 2011 yıllarında ortaya çıkan fiyat artışları, önemli üretim bölgelerinde yaşanan iklim
değişiklikleri, bazı ülkelerde biyoyakıt endüstrisinin hızla ilerlemesi ve finans piyasalarındaki dalgalanmaların bir
sonucudur.
Artan enerji fiyatları ile gıda, yem, lif ve endüstriyel kullanım açısından ortaya çıkan güçlü tarım ürünleri talebi
yüksek fiyatlara neden olmaktadır. Bu durum, sadece gıda güvenliği ve temel gıda ihtiyaçlarının karşılanmas ı
açısından değil aynı zamanda hükümetler açısından yüksek seyreden gıda enflasyonu nedeniyle sosyal
huzursuzluk riski ile karşı karşıya kalma endişesi yaratmaktadır. Bu gelişmeler de tarım ürünleri piyasalarının
değişmesine neden olmaktadır. Bundan dolayı, Türkiye’nin de tarım piyasalarını bu g elişmeler doğrultusunda
düzenlemesi, dünya tarım piyasalarında daha da artacak rekabet karşısında rekabet gücünü koruyacak/ artıracak
önlemleri şimdiden alması gerekmektedir. Bu bağlamda çalışmanın amacı dünya tarım ürünleri piyasalarında 2000
sonrası dönemde ortaya çıkan gelişmelerin Türkiye’nin tarım ürünlerindeki rekabet gücünü nasıl etkilediğin i
incelemektir. Bu amaçla dünya tarım piyasalarında Türkiye’nin rekabet düzeyi endüstri içi ticaret analiz yöntemi
ile incelenmiştir. Endüstri içi ticaret ülkeler açısından kaynakların etkin kullanımını gerektirmektedir. Aksi halde
ulusal düzeyde üretim etkinsizliğinin doğurduğu zafiyet, net kaynak transferine yol açmakta ve gelişmekte olan
ülkelerin kazanç sağlamasını güçleştirmektedir (Şimşek, 2008).
Uluslararası iktisat teorisi, birincil mallar ile mamul mallar arasındaki bir başka ifadeyle endüstriler arasındaki
dış ticaretin nedenlerini analiz eder. Ancak ülkeler arasında birbirleriyle çok kolay ikame edilebilen aynı
endüstrinin farklılaştırılmış mallarının ticareti de yapılmaktadır. Günümüzde sanayileşmiş ülkeler arasındaki
toplam ticaretin önemli bir kısmı aynı endüstrinin farklılaştırılmış mallarının ticareti bir başka ifadeyle endüstriiçi ticaret şeklindedir.
1695
Uluslararası Tarım ve Ticaret
Balassa’nın (1966) yapmış olduğu çalışma endüstri içi ticaretin ölçümlenmesinde öncü rol üstlenmiş ve
günümüzde yapılan çalışmalarda sıklıkla kullanılan Grubel-Lloyd (1975) endeksinin oluşmasında önemli rol
oynamıştır. Endüstriler arası ticaret (EAT) ve endüstri içi ticaret in (EİT) ölçümünde çok farklı yöntemler
kullanılmaktadır. Bu yöntemler: Glubel Lloyd yaklaşımı, Düzeltilmiş Glubel Lloyd yaklaşımı, iki yönlü ticaret
yöntemleri ile, Aguino, Balassa, Glejser Endeksi, Greenway -Milner endekslerdir. Endüstri-içi ticaretin
ölçümlenmesinde kullanılan geleneksel endeksler olarak Balassa ve Grubel-Lloyd endeksleri öne çıkmaktad ır.
Özellikle Grubel-Lloyd endeksi günümüzde endüstri-içi ticaret alanında yapılan çalışmaların birçoğunda
kullanılmaktadır (Brülhart & Thorpe, 2001), (Fertö & Hubbard, 2002), (Ash, 2004), (Bojnec, Majkovič, & Turk,
2005), (Levkovych & Luka, 2005).
Türkiye’nin uluslararası piyasalardaki rekabet gücünü endüstri içi ticaret endeksleri ile ölçen çalışmaların çoğu
sektörel ya da bölgesel bazda yapılmış çalışmalardır (Lohrmann, 2002) (Kesbiç, Baldemir, & Doğan, 2005), (Zafer
Yükseler, 2008), (Kurul, 2010), (Can, 2011), (Yıldırım, 2011), (Tunç, 2012).
Çalışmanın ikinci bölümünde kullanılan yöntem ve veri seti tanıtılmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde ise
dünya tarım piyasalarındaki gelişmelere yer verilmiştir. Bulgular kısmını, sonuç ve değerlendirme kısmı izlemiş t ir.
2. MATERYAL VE YÖNTEM
Çalışmada kullanılan veri seti, Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TUİK) elektronik veri dağıtım sisteminden elde
edilmiştir. Veriler 2000-2013 dönemine ait Uluslararası Standart Ticaret Sınıflandırması (SITC) 2 basamak
seviyesinde tarım ürünlerine 4 ait ihracat ve ithalat rakamlarından oluşmaktadır. Türkiye’nin dış ticaretinin yaklaşık
yarısı AB ile gerçekleştirilmektedir. Bundan dolayı çalışmada ele alınan ürünlerin rekabet gücü hem AB hem de
dünya pazarı dikkate alınarak hesaplanmıştır. Rekabet gücü hesaplanırken Grubel-Lloyd endeksi yönteminden
yararlanılmıştır.
Grubel-Lloyd (1971), EİT’i bir endüstrinin ithalatı ile çakışan ihracat değeri olarak tanımlayarak, EİT’in
seviyesini (R ) ölçmek için aşağıdaki formülü önermiştir:
(1)
𝑅𝑅𝑖𝑖 = (𝑋𝑋𝑖𝑖 + 𝑀𝑀𝑖𝑖 ) − | 𝑋𝑋𝑖𝑖 − 𝑀𝑀𝑖𝑖 |
(2)
𝑆𝑆𝑖𝑖 = |𝑋𝑋𝑖𝑖 − 𝑀𝑀𝑖𝑖 |
Ri : EİT değeri
Si : EAT değeri
Ri ve Si değerleri seviye değerleri gösterdiği için karşılaştırmalı istatistik açıdan analiz gücü kısıtlı olmakta ve
yorumlamada problemlere yol açabilmektedir. Bu çerçevede farklı ü lkeler ve farklı endüstriler arasında
karşılaştırmalar yapılabilmesi için Grubel Llyod aşağıdaki endeksleri önermiştir.
𝑋𝑋 −𝑀𝑀
(3)
𝐴𝐴𝑖𝑖 = [ 𝑖𝑖 𝑖𝑖] ∗ 100
𝐵𝐵𝑖𝑖 =
𝑋𝑋𝑖𝑖 +𝑀𝑀𝑖𝑖
( 𝑋𝑋𝑖𝑖+𝑀𝑀𝑖𝑖 )− |𝑋𝑋𝑖𝑖−𝑀𝑀𝑖𝑖 |
𝑋𝑋𝑖𝑖 +𝑀𝑀𝑖𝑖
∗ 100 → 𝐵𝐵𝑖𝑖 = 1 −
|𝑋𝑋𝑖𝑖−𝑀𝑀𝑖𝑖 |
𝑋𝑋𝑖𝑖+𝑀𝑀𝑖𝑖
∗ 100 → 𝐵𝐵𝑖𝑖 = 1 − 𝐴𝐴𝑖𝑖
(4)
A i = EAT değeri
Bi =EİT değeri
(Xi +M i )= Toplam ticaret hacmi
Bu formülde X ve M sırasıyla bir mal veya ürün grubunun ihracatını ve ithalatını göstermektedir. Endeks
0≤Bi ≤1 değer aralığındadır. Endüstri içi ticaret olmadığı zaman (Xi =0 veya M i =0 olduğunda) GLIIT endeks i sıfıra
eşittir. Endüstri içi ticaret tam olduğu zaman ise GLIIT Endeksi bire eşittir.
Yukarıdaki formülde ifade edildiği şekliyle bir i ürünü için EİT (Bi ) yüzde olarak hesaplanmaktadır. Yani Bi ,
0 ile 100 arasında değişen bir yüzdedir ve EİT’in toplam ticaret içindeki yüzdesel payını göstermektedir. Bu
noktada ihracat rakamları ile ithalat rakamları birbirine yaklaştığında Bi ’nin değeri 100’e yaklaşacak ve EİT’in
payı artmış olacaktır. Bi =0 ise tam EAT, Bi =100 ise tam EİT söz konusudur. Burada vurgulanması ve yorum
yapılırken dikkat edilmesi gereken husus, endeksin, EİT’in mutlak miktarını (seviye değerini) ölçmekten ziyade,
EİT oranını ölçtüğüdür.
Ülkelerin ilgili mal grupları bazında aralarında yapmış oldukları dış ticaret farkı, endüstri-içi ticaret seviyesini
düşürmektedir. Diğer bir ifadeyle, bir ülke diğer ülkeye nazaran ilgili mal grubunda baskın ihracatçı konumunda
ise endüstri-içi ticaret seviyesi düşük olmaktadır. Bu durumda endüstriler-arası ticaret ortaya çıkmakta ve ticaretin
farklı verimlilikteki endüstrilerde arasında gerçekleştiği (Şimşek, 2008) şeklinde yorumlanmaktadır. Endüstri-içi
ticaret endeks değerinin % 50’den yüksek olması durumunda ilgili madde grubunda endüstri-içi ticaretin, endeks
değerinin % 25’in altında olduğu durumda ise endüstriler arası ticaretin yoğun olarak gerçekleştiği kabul
edilmektedir (Başkol, 2009).
4
00 canlı hayvanlar, 01 Et ve et ürünleri, 02 Süt, süt ürünleri ve yumurtalar, 03 Balıklar ve diğer deniz ürünleri, 04 Hububat , hububat ürünleri,
05 Meyve ve sebzeler, 06 Şeker, şeker ürünleri ve bal, 07 Kahve, çay, kakao, baharat ve ürünleri, 08 Hayvanlar için gıda maddeleri, 09 çeşitli
yenilebilir ürünler (yağ, homojenize ürünler, sos, maya vb.), 11 İçkiler, 12 Tütün ve tütün mamülleri, 21 İşlenmemiş kösele, deri ve kürk, 22
Yağlı tohumlar, yağ veren meyveler, 29 Başka yerde belirtilmeyen hayvansal ver bitkisel menşeli hammaddeler, 41 Hayvansal sıvı ve katı
yağlar, 42 Bitkisel sıvı yağlar ve franksiyonları (rafine edilmiş olsun olmasın, kmyasal işlem görmemiş) ve 43 İşlem görmüş bitkisel ve
hayvansal katı/sıvı yağlar, mumlar
1696
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun
3. DÜNYA TARIM ÜRÜNLERİ PİYASALARINDA MEYDANA GELEN GELİŞ MELER
2007 yılının son çeyreğinde başlayıp 2009 yılında tüm dünyayı etkis i altına alan küresel mali kriz dünya
ekonomisinde istikrarsızlık ve küçülmeye neden olmuştur. Dünya ekonomisinde krizin etkisiyle yaşanan
gelişmelerin yanında küresel iklim değişikliğine bağlı olarak artan yağış, sıcaklık ve kuraklık da eklenince dünya
tarım ürünleri piyasasında birçok gelişme yaşanmıştır.
Dünyanın gıda maddeleri talebi bir taraftan nüfus artışıyla ve büyüyen ekonomiler ve hızlanan sanayileşmeyle
yükselirken, diğer taraftan artan petrol fiyatları ve belirsizlik içinde olan küresel ekonomi koşulları dünya
piyasalarından alımlara yönelik talep artışını frenleyici etki yaratmaktadır. Talebi harekete geçirici ve geriletici
etkiler aynı anda kendisini gösterirken, arz kimi ülkede iklimin etkisiyle, kiminde yapısal sorunların da buna eşlik
etmesiyle gerilemektedir. Gıda maddelerine olan talebin fiyat elastikiyetinin düşüklüğü ve tarımsal üretimin
gerçekleşmesinin zaman alması nedeniyle fiyat artışlarının arza yansıması hemen gerçekleşememektedir. Enerji
fiyatlarındaki artış tarımda girdi olarak kullanılan gübre ve mazot fiyatlarına yansıdığından üretim maliyetlerin in
artışına neden olarak gıda fiyatlarındaki artışa katkıda bulunmuştur. Nitekim, FAO tarafından yayınlanan gıda
endeksi 2013 yılında 209,8 olmuştur. 2008 yılında yaşanan küresel krizin etkisiyle bu endeks bir önceki yıla göre
%19.8 artmıştır. 2009 ve 2010 yıllarında tekrar bir azalma olsa dahi 2011 yılında dünya genelinde yaşanan iklimsel
gelişmeler nedeniyle endeks 229.9’a yükselmiştir. 2002-2008 yılları arasında hububat ürünlerinin dünya fiyatları
iki kat, özellikle buğday ve mısırın fiyatları üç kat artmıştır. Gelecekte de gıda fiyatlarının yüksek seyredeceği
tahmin edilmektedir (FAO, 2011).
250,0
200,0
150,0
100,0
50,0
1961
1963
1965
1967
1969
1971
1973
1975
1977
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
0,0
Şekil 3.1: Gıda Fiyat Endeksindeki Gelişmeler (2003-2004=100)
Nüfus ve gelir artışı olarak görülen sosyo-ekonomik değişim, gıda ve enerji ürünlerinin talebi açısından
tüketicilerin ekonomik davranışlarını değiştiren önemli bir faktördür. Bu demografik faktörden bir diğeri olan
kentleşmenin aynı zamanda tüketim alışkanlıklarına ve gıda, lif ve enerji ürünlerine yönelik tüketici tercihlerin e
etkisi olmaktadır. Tüketim ve tüketim tercihlerindeki bu değişiklikler gıda ve enerji ürünlerine olan talebi
arttırmaktadır. Diğer yandan kaynak kıtlığı veya bozulmuş toprak ve su kalitesi gibi çevresel faktörler de gıda
ürünlerinin arzını etkilemektedir. Zamanla tarım sektöründe azalan yatırımlar uzun vadede arzın yavaşlamasına
ve dolayısıyla da artan talebe bağlı olarak artan fiyatlara neden olmaktadır( Şekil 3.2).
Dış ticaret açısından tarım piyasalarındaki gelişmelere bakıldığında; ele alınan dönemde hem dünya ticareti
hem de dünya tarım ürünleri ticaretinin yaklaşık üç kat arttığı görülmektedir. Buna karşın, tarımın dünya
ticaretindeki payı değişmemiş, %9 düzeylerinde kalmıştır (Çizelge 3.1). Dünya tarım ürünleri ihracatının ülkelere
göre dağılımı incelendiğinde, ülke kompozisyonunda bir değişim olduğu görülmektedir. İlk üç sırada yer alan
ülkelerin 2000 yılına göre 2012 yılında paylarının azaldığı; buna karşın 2012 yılında Brezilya ve Çin’in önemli
tarım ihracatçısı ülke konumuna geldiği belirtilebilir (Çizelge 3.2). Benzer bir durum tarım ürünleri ithalatı için de
söz konusudur (Çizelge 3.3).
Ürün kompozisyonu incelendiğinde ise 2000-2012 döneminde ilk onda yer alan ürünlerde bir değişim olmadığ ı
görülmektedir. Burada dikkati çeken önemli bir husus ilk onda yer alan her ürünün ihracat birim fiyatlarının
yaklaşık üç kat artış göstermesidir (Çizelge 3.4).
1697
Uluslararası Tarım ve Ticaret
İnsan Faktörü
Etkenler
Nüfus Artışı
Gelir Artışı
Hayvansal üretim
artışı
Gelişmekte olan
ülkelerde et ve
süt talebinde
artış
Mısır ve tahıl
(yem amaçlı) talep
artışı
Kentleşme
Tarım arazilerinin
azalması
Politika önlemleri
Gıda Fiyatları
Artışı
Maliyetlerin
artması
Düşük gelir grubu
için sağlıklı gıda
temini sorunu
Kırsal nüfus/fakir
nüfusun tüketiminin
azalması
Su kıtlığı
Verimlilikte azalma
Politika önlemleri
ve teknoloji
Bioyakıt amaçlı
talep artışı
Üretim azalışı
Dışsal Etmenler
İklimsel Değişimler
İstikrarsızlık
Dış Ticaret
Dengesi
Sağlık
Tahıl
stoklarının
azalması
Tarımsal araştırma
ve y ayıma ayrılan
payın azalması
Politika önlemleri
Şekil 3.2: Dünya Tarım Piyasalarını Etkileyen Faktörler Arası İlişkiler
Kaynak: (FAO, 2011)
Çizelge 3.1 Dünya Ticaretinde Meydana Gelen Gelişmeler (milyon US$)
Yıllar
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Top lam İhracat
6.457.000
6.195.000
6.495.000
7.589.000
9.223.000
10.508.000
12.130.000
14.022.000
16.159.000
12.554.000
15.300.000
18.327.000
18.404.000
Endeks
2000=100
Tarım Ürünleri İhracatı
100,0
95,9
100,6
117,5
142,8
162,7
187,9
217,2
250,3
194,4
237,0
283,8
285,0
551.074
552.785
585.026
684.043
783.640
852.335
945.766
1.134.763
1.345.661
1.181.938
1.361.458
1.660.517
1.656.711
Kaynak: WTO, 2014. International Trade and Market Access Data.
Endeks
2000=100
Tarımın İhracattaki Payı
100,0
100,3
106,2
124,1
142,2
154,7
171,6
205,9
244,2
214,5
247,1
301,3
300,6
8,53
8,92
9,01
9,01
8,50
8,11
7,80
8,09
8,33
9,41
8,90
9,06
9,00
Tarımsal ticarette son 10 yıldaki büyüme oranı tarımsal üretimdeki artış oranı kadar gerçekleşmiştir. Tarımsal
ticaretin endüstriyel ürünlerin dış ticaretine göre nispeten yavaş büyümesinde GATT’ın çok taraflı ticaret
müzakereleri sonucunda tarım ürünleri tarifelerinin endüstriyel ürünlere yönelik tarifelere göre halen daha yüksek
olmasının etkili olduğu ifade edilmektedir (FAO, 2002), (Aksoy & Beghin, 2005). Yüksek koruma oranlarının
etkileri birçok gelişmiş ülkede uygulanan destekleme politikaları ve bazı gelişmekte olan ülkelerde ithal ikames i
politikaları ile birlikte daha da artmıştır.
1698
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun
Çizelge 3.2 Dünya Tarım Ürünleri İhracatında Yer Alan Önemli Ülkeler
2000
Değer (milyon $)
230.390,0
71.409,0
42.009,8
36.938,9
34.789,1
29.275,3
19.803,0
17.466,4
17.069,0
16.446,0
Ülke
AB (27)
ABD
Hollanda
Fransa
Kanada
Almany a
Belçika
İspanya
İngiltere
Avusturya
%
41,8
13,0
7,6
6,7
6,3
5,3
3,6
3,2
3,1
3,0
Ülke
AB (27)
ABD
Hollanda
Almany a
Brezilya
Fransa
Çin
Kanada
İspanya
Belçika
Kaynak: WTO, 2014. International Trade and Market Access Data.
Çizelge 3.3. Dünya Tarım Ürünleri İthalatında Yer Alan Önemli Ülkeler
2000
Ülke
Değer (milyon $)
%
Ülke
AB (27)
253.703,0
42,5 AB (27)
ABD
69.114,9
11,6 Çin
Japonya
62.150,0
10,4 ABD
Almanya
45.024,5
7,6 Almanya
İngiltere
32.541,1
5,5 Japonya
Fransa
30.142,3
5,1 Hollanda
İtalya
29.904,6
5,0 İngiltere
Hollanda
26.363,1
4,4 Fransa
Çin
19.543,7
3,3 İtalya
Belçika
18.306,9
3,1 Belçika
Kaynak: WTO, 2014. International Trade and Market Access Data.
Çizelge 3.4. Dünya Tarım Ürünleri İhracatında Yer Alan Önemli Ürünler
2000
İhracat
İhracat
Birim Fiyatı
Üretim /ton
(1000$)
($/ton)
Üretim /ton
Buğday
117.190.136,0
14.160.802
120,84 148.270.710,0
M ısır
82.354.150,0
8.781.401
106,63 109.646.045,0
Soy a
47.377.782,0
9.195.798
194,10
91.021.479,0
Soy a
küspesi
Palm
yağı
Pirinç
Şeker
Arpa
Rafine
Şeker
M uz
2012
Değer (milyon $)
612.939,0
171.909,4
103.271,3
91.756,8
86.434,7
78.676,3
66.175,4
62.834,2
49.434,4
47.148,2
2012
Değer (milyon $)
623.242,4
156.822,8
141.849,0
111.305,4
93.724,0
71.912,2
68.715,7
65.470,3
57.766,2
43.319,6
2011
%
37,0
10,4
6,2
5,5
5,2
4,7
4,0
3,8
3,0
2,8
%
35,7
9,0
8,1
6,4
5,4
4,1
3,9
3,8
3,3
2,5
İhracat
(1000$)
46.847.615
33.727.471
45.027.521
İhracat
Birim Fiyatı
($/ton)
315,96
307,60
494,69
37.276.751,0
6.803.658
182,52
64.907.007,0
25.395.245
391,26
14.161.936,0
23.394.817,0
20.950.822,0
23.883.768,0
4.522.837
6.503.233
4.172.496
2.812.534
319,27
277,98
199,16
117,76
37.047.844,0
36.262.948,0
33.673.151,0
26.077.133,0
40.565.428
23.187.004
19.478.335
7.141.357
1.094,95
639,41
578,45
273,86
272,32
295,36
23.106.848,0
18.720.855,0
17.363.585
8.945.885
751,45
477,86
17.218.217,0
4.688.797
14.336.255,0
4.234.425
Kaynak: FAO, Statistical Database, 2014.
Genel olarak, gelişmekte olan ülkelerde tarımsal üretimin büyüme oranları, talebin çok altında kalmış ve sonuç
olarak bu ülkelerin ithalatı, tarımsal ihracattan daha hızlı artmıştır. Bu eğilimler bu ülkelerin tarımsal ticareti
fazlasının kademeli olarak azalmasına neden olmuştur. Ayrıca gelişmekte olan ülkeler son yıllarda net tarım
ürünleri ihracatçısı durumundan net ithalatçı konumuna gelmişlerdir. Bunda özellikle OECD ülkelerin in
uyguladıkları ticaret engelleri ve iç destekler sonucunda gelişmekte olan ü lkelerden yaptıkları ithalatın azalmas ı
da etkili olmuştur. Adil olmayan tarımsal ticaret dağılımının bir başka sonucu da maliyetlerin ve bölgeler arası
etkinsizliğin artması olmuştur (FAO, 2002).
Ayrıca gıda ve tarım ürünleri çok az endüstri içi ticaret söz konusudur. Bu, genellikle farklı agro-ekolojik
koşullara göre ortaya çıkan tarımsal ticaretin doğasını yansıtmaktadır. Yine de endüstri içi ticaret geleneksel ticaret
1699
Uluslararası Tarım ve Ticaret
ve yatırım engellerinden dolayı geri kalmaktadır. Türkiye açısından tarım ve gıda ürü nlerinde endüstri içi ticaret
düzeyinin ne olduğu bir sonraki bölümde belirlenmeye çalışılmıştır.
4.ARAŞTIRMA BULGULARI
Endüstri içi ticaret, aynı endüstri içi ticaret grubuna giren fakat dış görünüş, kalite, kullanış özellikleri ve marka
açısından bazı farklılıklar gösteren malların eş zamanlı ihraç ve ithalatına dayanan bir dış ticaret şeklidir. Daha
genel bir ifadeyle EİT, talep ve arz bakımından birbirine yakın tüm malların ülkeler arasında ihraç ve ithal
edilmesine denir. Bu bağlamda, bir ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu malda uzmanlaşarak bu malı
ihraç etmesi ve karşılığında karşılaştırmalı dezavantaja sahip olduğu başka bir malı ithal etmesine de endüstriler
arası ticaret (EAT) denilmektedir (Şimşek, 2008).
Küreselleşmenin gelişmesi ile birlikte ülkeler ve bölgeler arasında mal ve hizmet akışının hızla gelişmesi
üretim faktörlerinin daha hızlı hareket edebilmesine olanak sağlamıştır. Dolayısı ile ürünlerin üretim maliyetleri
açısından avantajlı olan bölgelerde üretilip diğer bölgelere gönderilmesi avantajlı hale gelmiştir. Endüstri içi ticaret
varsayımında ise oligopolcü rekabet piyasa yapısıyla ölçek ekonomileri de dikkate alınmaktadır. Her şeyden önce
endüstri içi ticaret uluslararası ticarette rekabet üstünlüğü sağlamaktadır.
Bu bölümde Türkiye’nin Dünya ve AB ile yapmış olduğu ticaret içinde EİT’nin payı ölçülmüştür. Bu ölçü mler
öncelikle 2000-2013 yılları için toplam ticaret düzeyinde, ardından SITC 2 sınıflandırmasında yer alan 18 tane
tarım ve gıda endüstrileri düzeyinde yapılmıştır.
Aşağıdaki çizelge, yıllar itibariyle Türkiye’nin Dünya ve AB ile ticaretinde EİT’nin payın ı vermektedir.
Çizelge incelendiğinde yıllar itibariyle Türkiye’nin Dünya ve AB ile ticarette EİT payının artma eğiliminde olduğu
görülmektedir. Standart GL Endeksi ile ölçülen ticaret ağırlıklandırılmış EİT değeri, 2000 yılında %67.52 iken,
bu rakam 2009 yılında %84,04 değerine ulaşmıştır. Diğer yandan, Türkiye’nin tüm dünya ile EİT oranları, söz
konusu dönemde AB ile olan ticaretteki EİT oranlarına göre daha yüksek değer almıştır (Hata! Başvuru kaynağı
bulunamadı.1). Tarım sektörü için aynı endeks 2000 yılında %80.69 iken, bu rakam 2008 yılında %90.41, 2012
yılında %84.19 olmuştur. Burada dikkati çeken husus, Türkiye-Dünya ticaretine ilişkin EİT ölçümlerinde tarım
sektörü ile genel EİT arasında bir farklılaşma ortaya çıkmaz iken, AB ile EİT oranlarında tarım sektörüne ilişkin
EİT oranının, genel EİT oranına göre daha düşük değer aldığı görülmektedir (Çizelge 4.1).
Çizelge 4.1. Türkiye’nin Dünya ve AB ile Ticaretinde EİT Gelişimi
Toplam
Ticaret
Tarım
Sektörü
Ticareti
Ülke/Ülke
Grubu
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
AB
70,89
93,90
88,56
87,61
86,40
87,95
89,33
93,79
92,00
90,83
84,39
81,25
80,74
81,02
Dünya
67,52
86,16
82,31
81,06
78,61
77,24
75,99
77,36
79,06
84,04
76,07
71,81
78,39
75,25
AB
52,42
33,53
47,94
50,34
47,05
44,83
47,53
54,43
64,08
56,96
63,33
79,97
75,30
70,53
Dünya
80,69
62,00
78,75
81,49
74,92
64,37
66,16
76,59
90,41
74,96
78,98
87,94
84,19
80,81
Söz konusu yıllar itibariyle iki basamak düzeyinde Türkiye’nin Dünya ile iki yönlü EİT hesaplamaların a
bakıldığında, EİT’nin oranları açısından bazı farklılıklar olduğu görülmektedir. Bu ürünler içinde 2013 yılı
itibariyle en yüksek EİT, 07 kahve, çay, kakao, baharat ve ürünleri (%97,27), 04 hububat ve hububat ürünleri, 11
içkiler, 09 çeşitli yenilebilir ürünler, 12 tütün ve tütün mamülleri, 42 bitkisel sıvı yağlar, 29 başka yerde
belirtilmeyen hayvansal ve bitkisel ürünler, 03balıklar ve diğer deniz ürünlerinde görülmektedir (Çizelge 5.).
Türkiye bu ürün/ürün grupları itibariyle EİT anlamında hem ihracat hem de ithalat yapmaktadır. Çizelged e
görüldüğü gibi 00 canlı hayvanlar, 01 et ve et ürünler, 21 işlenmemiş kösele, deri ve kürk ürünlerinde EİT oldukça
düşük düzeydedir. 02 süt ve süt ürünleri, 05 meyve ve sebzeler, 06 şeker, şeker ürünleri, 08 hayvanlar için gıda
maddeleri, 22 yağlı tohumlar, 41 hayvansal sıvı ve katı yağlar ve 43 işlem görmemiş bitkisel ve hayvansal katı/sıvı
yağlarda EİT %50’nin altında kalmaktadır. Bu ürün/ürün gruplarında ticaret tek yönlü olarak gerçekleşmektedir.
Türkiye 00 canlı hayvanlar, 08 hayvanlar için gıda maddeleri, , 21 işlenmemiş kösele, deri ve kürk, 22 yağlı
tohumlar, 41 hayvansal sıvı ve katı yağlarda ithalatçı konumda iken; 01 et ve et ürünler, 02 süt ve süt ürünleri, 05
meyve ve sebzeler, 06 şeker, şeker ürünleri ve 43 işlem görmemiş bitkisel ve hayvansal katı/sıvı yağları ihraç
etmektedir.
AB ile yapılan ticarette de benzer bir durum söz konusudur. AB ile iki yönlü hesaplanan EİT değerleri, Dünya
için hesaplanan değerlerden daha düşük bulunmuştur. AB için en yüksek EİT, Tütün, Hububat, un, nişasta veya
süt müstahzarları, pastacılık ürünleri, Yenilen çeşitli gıda müstahzarları, Değirmencilik ürünleri, Meşrubat, alkollü
içkiler ve sirke, Kahve, çay, paraguay çayı ve baharat, Canlı ağaçlar, kesme çiçekler için bulunmuştur. Diğer
ürün/ürün gruplarında EİT düşük düzeyde olup, bu ürünlerde ticaret tek yönlü olarak gerçekleşmektedir (Çizelg e).
1700
12,27
80,13
Şeker, şeker ürünleri ve bal
Kahve, çay, kakao, baharat ve
ürünleri
Hayvanlar için gıda maddeleri
çeşitli yenilebilir ürünler (yağ,
homojenize ürünler, sos, maya
vb.)
6
8
1701
89,29
80,69
T oplam
43
42
39,79
6,10
Hayvansal sıvı ve katı yağlar
Bitkisel sıvı yağlar ve
franksiyonları (rafine edilmiş
olsun olmasın, kmyasal işlem
görmemiş)
İşlem görmüş bitkisel ve
hayvansal katı/sıvı yağlar,
mumlar
62,00
87,75
76,17
2,58
86,93
36,12
41
29
22
19,99
İşlenmemiş kösele, deri ve kürk 21,08
Yağlı tohumlar, yağ veren
meyveler
17,82
Başka yerde belirtilmeyen
hayvansal ver bitkisel menşeli
hammaddeler
78,30
21
54,11
78,82
55,99
83,29
İçkiler
T ütün ve tütün mamülleri
12
77,22
31,43
90,07
6,93
10,45
74,06
27,39
72,55
6,18
68,79
2001
11
9
9,66
94,08
19,21
Meyve ve sebzeler
5
7
59,28
99,73
Balıklar ve diğer deniz ürünleri
Süt, süt ürünleri ve yumurtalar
2
Hububat, hububat ürünleri
74,11
Et ve et ürünleri
1
4
23,22
Canlı hayvanlar
0
3
2000
13,02
Fasıl adı
Fasıl
78,75
85,62
36,71
12,45
84,58
21,21
14,07
70,09
39,70
81,24
16,44
95,13
20,08
12,89
86,48
27,33
94,27
2,33
67,42
2002
81,49
78,18
71,07
14,47
82,90
20,30
14,35
71,86
36,09
78,70
13,48
97,66
27,19
9,74
72,35
35,73
96,59
4,56
81,91
2003
74,92
66,75
58,24
2,30
81,53
19,53
14,22
66,73
42,75
91,56
5,61
99,06
28,03
9,07
96,53
41,05
86,85
6,51
85,55
2004
Çizelge 5.1. Türkiye’nin Tarım Ürünlerinde Dünya ile Ticaretinde EİT Gelişimi
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun
64,37
44,24
72,87
0,24
73,27
17,42
15,52
63,66
27,53
90,63
9,79
94,20
35,73
12,20
40,48
44,30
98,47
3,70
53,80
2005
66,16
25,98
55,94
0,04
68,05
26,18
10,63
54,46
45,38
89,46
6,34
92,52
24,99
15,09
38,94
49,31
88,16
3,27
70,78
2006
76,59
48,01
48,56
0,26
65,57
18,30
9,55
63,88
48,16
80,88
4,41
89,30
31,66
17,04
99,37
48,56
79,99
5,18
45,67
2007
90,41
23,00
31,39
29,32
62,71
12,69
8,67
71,46
51,51
69,16
16,21
87,80
41,47
27,89
77,12
45,16
68,50
7,62
47,53
2008
74,96
31,32
41,07
5,18
65,79
18,89
9,33
69,13
62,08
73,03
23,70
96,86
31,70
20,69
92,89
48,36
61,94
2,78
83,98
2009
78,98
51,57
42,68
17,80
65,96
16,39
4,75
69,14
57,81
73,66
8,06
96,39
23,59
20,36
79,25
57,45
60,16
97,02
4,30
2010
87,94
31,47
50,96
11,48
70,70
18,76
1,88
74,78
79,13
70,94
12,23
94,17
23,46
22,77
98,09
58,63
36,83
90,76
1,20
2011
84,19
24,51
51,42
7,28
70,35
21,68
1,72
73,31
74,41
73,37
18,40
99,85
32,01
22,40
82,85
57,34
35,33
29,45
1,89
2012
80,81
30,83
70,77
16,64
69,71
25,47
3,46
71,73
81,40
77,55
22,70
97,27
28,39
21,95
88,49
50,03
39,24
8,34
7,48
2013
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun
1702
23
24
20
21
22
19
15
16
17
18
13
14
8
9
10
11
12
7
4
5
6
Fasıl
1
2
3
Fasıl adı
Canlı hayvanlar
Etler ve yenilen sakatat
Balıklar
Süt ürünleri, yumurtalar, tabii bal,
diğer hay. ürünler
Diğer hayvansal menşeli ürünler
Canlı ağaçlar, kesme çiçekler
Yenilen sebzeler ve bazı kök ve
yumrular
Yenilen meyvalar ve yenilen sert
kabuklu meyvalar
Kahve, çay, paraguay çayı ve baharat
Hububat
Değirmencilik ürünleri
Yağlı tohum ve meyvalar,
Lak, sakız, reçine ve diğer bitkisel
özsu ve hülasalar
Örülmeye elverişli bitkisel maddeler
Hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı
yağlar
Et, balık müstahzarları
Şeker ve şeker mamulleri
Kakao ve kakao müstahzarları
Hububat, un, nişasta veya süt
müstahzarları, pastacılık ürünleri
Sebzeler, meyvalar, sert kabuklu
meyvalar
Yenilen çeşitli gıda müstahzarları
Meşrubat, alkollü içkiler ve sirke
Hayvanlar için hazırlanmış kaba
yemler
T ütün
1-24 T oplam
2,30
13,63
52,42
7,36
29,67
86,25
82,27
36,64
4,21
47,25
85,04
1,59
5,66
2,38
26,60
70,33
29,67
67,07
12,93
34,79
22,73
72,98
2000
13,43
48,42
79,78
4,87
20,03
33,53
4,19
35,76
76,15
90,65
68,48
2,11
38,14
89,30
2,99
0,93
1,17
22,73
84,73
35,03
99,41
3,74
81,89
12,11
92,87
2001
26,07
10,09
12,87
7,14
31,52
47,94
5,98
38,74
51,80
98,51
78,23
3,39
45,74
73,61
0,55
3,84
2,50
22,62
40,36
66,72
77,80
10,71
94,56
13,65
76,06
2002
33,19
1,19
18,23
6,11
43,67
50,34
3,89
41,99
59,25
98,19
80,13
4,87
54,83
90,65
1,40
14,02
2,25
21,54
19,01
68,95
58,70
7,87
92,19
7,93
74,08
2003
59,86
14,12
28,55
Çizelge 5.2. Türkiye’nin Tarım Ürünlerinde AB ile Ticaretinde EİT Gelişimi
2,47
59,61
47,05
4,56
37,44
85,87
96,34
91,49
4,39
40,93
90,95
0,89
10,40
3,18
25,43
26,72
44,94
49,75
8,87
51,01
12,33
87,92
2004
51,77
14,64
22,81
4,23
61,86
44,83
6,94
45,54
73,56
91,73
73,40
3,36
39,66
99,92
1,62
8,97
3,19
34,84
53,38
51,12
35,50
8,06
31,36
16,93
91,78
2005
55,45
6,27
19,55
1,76
55,12
47,53
8,82
65,89
85,59
85,52
75,75
4,28
43,05
68,39
11,45
11,26
4,79
40,94
77,72
69,84
51,03
10,13
28,63
28,30
78,14
2006
43,84
6,05
30,74
1,13
61,39
54,43
9,51
79,02
89,67
87,56
97,55
5,71
33,04
70,20
32,97
12,49
3,62
40,04
14,22
60,33
32,21
9,94
5,28
39,04
81,18
2007
57,01
5,73
20,27
7,45
62,91
64,08
9,85
90,20
99,59
90,86
85,40
7,31
43,27
58,10
14,98
5,35
3,56
45,83
9,15
65,64
28,17
11,07
7,48
26,04
71,46
2008
33,83
11,32
13,41
7,79
75,04
56,96
7,34
92,27
88,37
88,21
91,84
15,50
44,39
52,71
5,69
7,65
3,91
48,86
26,32
88,84
39,54
7,37
13,46
34,86
91,03
2009
29,23
20,61
17,88
6,96
74,10
63,33
6,50
82,09
94,38
85,89
90,49
18,87
35,02
44,32
11,27
3,55
2,24
53,96
49,28
96,73
36,65
12,26
15,16
38,97
82,47
2010
3,61
1,82
13,60
1,72
90,55
79,97
9,06
88,05
82,09
80,65
78,24
11,68
39,48
44,32
22,84
1,71
2,67
65,74
12,32
87,45
37,08
17,37
16,46
40,04
72,14
2011
0,68
1,08
11,34
1,27
94,00
75,30
7,05
84,96
82,11
82,54
97,36
12,72
37,72
40,27
18,85
4,58
2,51
65,44
28,12
80,12
54,47
17,47
9,99
44,79
76,29
2012
0,64
5,34
10,18
2,40
88,35
70,53
7,97
77,02
63,21
82,02
60,23
9,45
38,85
37,58
21,71
6,00
2,48
62,95
40,42
67,95
34,10
12,01
16,05
35,93
62,86
2013
2,95
19,13
9,23
Uluslararası Tarım ve Ticaret
Sulama Ekonomisi
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun
5. . SONUÇ
Gelişen dünya ticareti içinde tarımsal ürünler dış ticareti her zaman önemli olmuş ve ülkelerin sermaye
birikimlerinin oluşmasında önemli bir yer tutmuştur. Tarımsal ürünlerin ülkelerin dış ticaretinde önemli bir yeri
olması uygulanan dış ticaret politikalarını da şekillendirmiştir. Dünya konjonktürü ve ülkelerin ekonomik
koşullarına bağlı olarak kimi zaman serbest dış ticaret politikaları uygulanırken kimi zaman da korumacı
politikalar uygulanmıştır. Dünya tarım ürünleri ihracatında gelişmiş ülkelerin baskın rolünün hala devam ettiği
günümüzde, gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelerden işlenmiş tarım malları ithalatı artış eğiliminded ir.
Araştırma bulguları, dış ticarette serbestleşmenin artışı ile birlikte Türkiye’nin tarımsal işlenmiş tarım ürünleri d ış
ticaretinde endüstri-içi ticaretin giderek arttığı sonucunu göstermektedir. Bir başka ifade ile Türkiye tarım ve
işlenmiş tarım ürünleri ticaretinde hem ihracatçı hem de ithalatçı konumdadır.
Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin mevcut kaynaklarını daha etkin bir şekilde kullanma zorunluluğu
doğmaktadır. Çünkü mevcut durumda ticaretin kazançları gelişmiş ülkelerde toplanacak, dünyanın gelir paylaşımı
daha da bozulacaktır. Günümüzde Türkiye’nin tarımsal dış ticaretini artırması için daha fazla çaba gö stermesi
kaçınılmazdır. Gelişmiş ülkelerin çeşitli araçlarla kendi tarımını destekleyerek rekabet gücünün sürdürülmesi
yönünde politikalar uygulandığı bu ortamda, Türkiye’nin rekabet gücünü arttırması, yüksek katma değer yaratan
alanlarda üretimin arttırılmasına ve tarım ve gıda ürünlerinde kalitenin artırılması yönünde çağın gereklerin e
uygun alt yapı oluşturulması ve yeni teknolojilere yatırım yapmasına bağlıdır.
6.KAYNAKLAR
Aksoy, A., & Beghin, J. C. (2005). Global Agricultural Trade and Developing Countries. Washington, DC: World
Bank.
Ash, M. (2004). Analysis of Canadian Agri-Food Trade. Canada: Trade Evaluation and Analysis Agriculture and
Agri-Food Canada.
Balassa, B. (1966). Tariff Reductions and Trade in Manufactures among th e Industrial Countries. American
Economic Review, LVI, June, 466-73.
Başkol. M. Ozan (2009) Türkiye’nin Endüstri-İçi Ticaretinin Analizi, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari
Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt XXVIII, Sayı 2, s.1-24
Bojnec, Š., Majkovič, D., & Turk, J. (2005). Trade Types In Slovenıan Prımary And Processed Agrıcultural Trade.
European Association of Agricultural Economists Congress, ‘The Future of Rural Europe in the Global Agri Food System’. Copenhagen, Denmark: European Association of Agricultural Economists.
Brülhart, M., & Thorpe, M. (2001). Export Growth Of Nafta Members, Intra-Industry Trade And Adjustment.
Global Business and Economics Review, 3(1), 94-110.
Can, M. (2011). Türkiye'nin Bölge Ülkeleriyle Endüstri-İçi Ticaretinin Gelişimi:1995-2009. Isparta: Süleyman
Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı.
FAO. (2002). World Agriculture: towards 2015/2030. Rome: FAO.
FAO. (2011). Looking Ahead in World Food and Agriculture: Perspectives to 2050. Rome: FAO, Agricultural
Development Ecomomics Division, Economic and Social Development Department.
FAO. (2014). Statistical Database, http://faostat.fao.org/. Erişim Tarihi:13.04.2014.
Fertö, I., & Hubbard, L. J. (2002). Intra-Industry Trade In Horızontally And Vertıcally Dıfferentıated Agrı-Food
Products Between Hungary And The EU. Budapest: Institute of Economics Hungarian Academy of Sciences
KTK/IE Discussion Papers 2002/2.
Grubel, H.G. ve Lloyd, P. J.(1971). The Empirical Measurement of Intra-Industry Trade. Economic Record, (47),
December, 494-517.
Kesbiç, C. Y., Baldemir, E., & Doğan, S. (2005). Rekabet Gücü Ölçümü Ve Önemi: Türk Tarım Sektörü İçin Bir
Analiz. VII. Ulusal Ekonometri Ve İstatistik Sempozyumu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
Kurul, Z. (2010). AB ve Gümrük Birliği'nin Endüstri İçi Ticaret Üzerindeki Etkisi ve Endüstri İçi Ticaretin
Belirleyenleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı.
Levkovych, I., & Luka, O. (2005). Intra-industry trade in agricultural and food products: The case of Ukraine.
European Association of Agricultural Economists Congress, ‘The Future of Rural Europe in the Global Agri Food System’. Copenhagen, Denmark: European Association of Agricultural Economists.
Lohrmann, A.-M. (2002). A Dynamic Analysis of Turkey’s Trade with the European Union in the 1990s. Russian
and East European Finance and Trade, 38(2), 44-58.
Lowder, S. K., Skoet, J., & Singh, S. (2014). What do we really know about the number and distribution of farms
and family farms in the world? Background paper for The State of Food and Agriculture 2014. Rome: FAO,
ESA Working Paper No. 14-02.
Şimşek, N. (2008). Türkiye'nin Endüstri-İçi Dış Ticaretinin Analizi. İstanbul: Beta Basım AŞ.
TUİK, 2014. Dış Ticaret İstatistikleri Veritabanı, www. http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul. Eriş im
tarihi: 13.04.2014.
Tunç, Ş. Ö. (2012). Türkiye'nin OECD Ülkeleri ile Endüstri İçi Ticaretinin Değerlendirilmesi (2000 -2010).
Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı.
1703
Uluslararası Tarım ve Ticaret
Yıldırım, C. (2011). Türkiye'de Tarımsal Üretim ve Dış Ticaret Bağlamında Tarımsal Ürün ve Gıda Ürünlerinde
Endüstri İçi Ticaretin Önemi (1980-2010 Dönemi Analizi). Kars: Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
İktisat Anabilim Dalı .
WTO,
2014.
International
Trade
and
Market
Access
Data.
http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/statis_bis_e.htm?solution=WTO&path=/Dashboards/MAPS&file=
Map.wcdf&bookmarkState={%22impl%22:%22client%22,%22params%22:{%22langParam%22:%2 2en%2
2}}, Erişim Tarihi:13.04.2014
Zafer Yükseler, E. T. (2008). Türkiye'nin Üretim ve Dış Ticaret Yapısında Dönüşüm Küresel Yönelimler ve
Yansımalar. İstanbul: TÜSİAD Yayın No: TÜSİAD-T/2008-02/ 453.
1704