yerel paralarla ticaret: mevcut durum ve öneriler

YEREL PARALARLA TİCARET:
MEVCUT DURUM VE ÖNERİLER
İçindekiler
1
Yerel Para Cinsinden Ticaret : Genel Değerlendirme
2
Ülkemizde Yerel Para Cinsinden Ticaret Uygulamaları
3
Kritik Başarı Faktörleri ve Öneriler
4
Sonuç
2
Yerel Para Cinsinden Ticaret :
Genel Değerlendirme
Yerel Para Cinsinden Ticaret
Son dönemde, dünya genelinde yerel para cinsinden ticaret anlaşmalarının
yaygınlaştığı göze çarpmaktadır.
Çin’in Güney Kore, Hong Kong, Malezya, Belarus, Endonezya ve Arjantin ile
imzaladığı anlaşmalarla başlayan gelişmeler, Çin’in Rusya ve Brezilya
anlaşmalarıyla devam etmiş, Latin Amerika’da ise Brezilya’nın Arjantin ve Uruguay
ile imzaladığı anlaşmalar dikkat çekmiştir.
Ancak, bu anlaşmaların kullanımı hala sınırlı bir düzeyde seyretmektedir. Bu
duruma çarpıcı bir örnek, şu ana kadar 32 ülke ile 510 milyar dolar tutarında para
takası anlaşması imzalayan Çin’in küresel ihracattaki yüksek (%11,7) payına
karşın, Yuan’ın (CNY) uluslararası ödemelerdeki payının hala oldukça düşük
(%2,1) seyretmesidir.
4
Ülkelerin Küresel İhracat ve Ödemelerdeki Payları
Küresel İhracattaki Pay (%)
Küresel Ödemelerdeki Pay (%)
5
Yerel Para Cinsinden Ticaret : Avantajlar
Yerel para cinsinden ticaret önemli avantajları beraberinde getirmektedir :
Yaygın olarak kullanılan üçüncü bir ülkenin para biriminin (genellikle rezerv
para birimleri olan ABD Doları veya Euro) dış ticaretteki payının azaltılması ile
daha istikrarlı bir yatırım ve dış ticaret ortamı sağlanabilecek ve kur üzerindeki
baskı azaltılabilecektir. Özellikle stres zamanlarında dış ticaret firmalarının
döviz piyasasında yoğun bir biçimde rezerv paraları talep etmeleri kur üzerine
kayda değer bakı oluşturmaktadır.
Finansal işlem maliyetlerinin azaltılması yoluyla uluslararası ticaretin
gelişimine katkı sağlamaktadır.
Ticarette kullanılan ilgili ülke para birimleri için piyasaların derinleşmesi
gündeme gelebilmektedir. Genelde rezerv para birimleriyle çapraz kurlar
üzerinden karşılıklı değerleri belirlenen para birimleri (TL/Yuan vs) için dış
ticaret başta olmak makro unsurları ve gerçek arz-talep şartlarını yansıtacak
şekilde «gerçekçi» kurlar belirlenmesi mümkün olmaktadır.
6
Yerel Para Cinsinden Ticaret : Avantajlar
Kurumsal firmaların döviz pozisyonundaki borç ve yükümlülük
kompozisyonunun değişmesi mümkün olabilecektir. Böylelikle, Türkiye gibi cari
açık sorunu olan ve kur gelişmelerinin ekonomik denge açısından önem arz
ettiği ülkeler açısından yerel para cinsinden ticaret, kur oynaklıklarıyla ilişkili
risklerin yönetimi için önem taşımaktadır.
Finansal enstrümanlara ulaşmada görece sıkıntı yaşayan küçük ve orta boy
işletmelerin dış ticaret işlemlerinde payının artırılmasını desteklemektedir.
Büyük kurumsal firmalar, uzun vadede rezerv para biriminden (ABD Doları)
rahatlıkla borçlanabilme ve kur riskinin yönetimi konularında gerekli imkanlara
sahip olmalarına karşın,
KOBİ’ler yabancı para finansman problemi
çekmektedir. Bu çerçevede, yerel para cinsinden ticaret, KOBİ’lere işlem
maliyetlerini de azaltarak destek sağlayacaktır.
7
Yerel Para Cinsinden Ticaret : Gelişimi Sınırlayan Faktörler
Yerel para cinsinden ticaret doğrudan ticari bankalar aracılığıyla uygulamaya
konulabileceği gibi çoğunlukla ülkelerin karşılıklı anlaşmalarıyla ve birçok örnekte
görüldüğü gibi ülkeler arası para takası anlaşmaları yoluyla desteklenmeye
çalışılmaktadır. Ülkemiz ve Çin arasında yapılan swap anlaşmasında olduğu gibi,
bazı durumlarda firmalara vade avantajı sağlanması gibi teşvikler de gündeme
gelebilmektedir.
Artan swap anlaşmaları ve teşvik politikalarına rağmen, yerel paralarla ticaretin
dünya genelinde ilerlemesinin yavaş seyrinde birkaç faktör ön plana çıkmaktadır.
Bunlar :
Bilanço ve Finansman Yapısı
Dış Ticaret Dengesizlikleri ve Dış Ticaret Stratejileri
Kur Riski
8
Yerel Para Cinsinden Ticaret : Gelişimi Sınırlayan Faktörler
Bilanço ve Finansman Yapısı:
Ticari firmaların bilançolarında genellikle rezerv para birimlerinde kalemler
yer almaktadır. Dolayısıyla, özellikle ödeme ve gelir kalemlerinde bu dengelere
dikkat edilmektedir.
Firmaların rezerv paralar (Dolar ve Euro) cinsinden ucuza borçlanabilmeleri
ve bir süredir devam eden düşük faiz ortamının etkisiyle firmaların finansman
kalemlerinde rezerv para birimleri ağırlıklıdır. Örneğin, ülkemizde de dış
ticaret yapan firmaların borçlanmalarında ABD Doları cinsinden borçlar
önemli bir paya sahiptir. Bu yapısal durum nedeniyle firmalar dış ticarette
rezerv para kullanımını yıllardır tercih etmektedir.
Rezerv paraların özellikle oynaklık dönemlerinde bile kolay ulaşılabilir olduğu
algısının da etkisiyle firmalara başka para birimlerine geçişe mesafeli
yaklaşmaktadır.
9
Yerel Para Cinsinden Ticaret : Gelişimi Sınırlayan Faktörler
Dış Ticaret Dengesizlikleri ve Dış Ticaret Stratejileri
Yerel para cinsinden ticareti teşvik etmeye çalışan iki ülke arasındaki dış ticaret
dengesizliği neticesinde anlaşmaların sadece tek taraflı işlemesi ve yerel
paralarla ticaret noktasında ağırlıklı olarak sadece bir ülkenin parası ile ticaret
yapılması riski bulunmaktadır.
Ülkelerin dış ticaret stratejilerinin ihracatı teşvik odaklı olması ve yerel para
ticaretinden de bu yönde fayda beklenmesi olağandır. Yerel paralarla ticaret
temel olarak ihracatın teşvik edilmesi odaklı kurgulanır ve bu amaç çok fazla
ön plana çıkarılırsa, dış ticaret dengesizliği gözlenen bir ülke ile artan yerel
paralarla ticaretin ve bu amaçla verilen teşviklerin, «ihracatı yeterince teşvik
etmediği ve ithalatı artırdığı» yönünde eleştiriler gelmesi olasıdır.
Yerel paralarla ticaretin ihracata katkı sağlaması amaçlanmakla birlikte, temel
stratejinin «dış ticaret işlemlerinde rezerv paraların payının azaltılması ve belli
ölçüde yerel paralarla ikame edilmesi» şeklinde tanımlanması önem arz
etmektedir.
10
Yerel Para Cinsinden Ticaret : Gelişimi Sınırlayan Faktörler
Kur Riski
Yerel para cinsinden ticaret, kur riskini tamamen ortadan kaldıramamaktadır.
Ülkelerarası para takası anlaşmaları da dahil olmak üzere tüm seçeneklerde
vade sonunda taraflardan birinin ilgili yerel para biriminden ödeme
gerçekleştirmesi gerekmektedir. Bu nedenle, vadede gerçekleşebilecek bir kur
riski söz konusudur.
Yerel para birimlerinin işlem gördüğü piyasaların rezerv para birimlerine göre
derinliğinin daha az olması ve bazı ülkelerin (Çin gibi) rezerv ve kur
politikalarında sürpriz uygulamalarla karşılaşılabileceği kaygısı, firmalar için
bir risk unsuru haline gelmektedir.
Bu riskin yönetilebilmesi için özellikle ülke merkez bankalarının görev
üstlenmesi mümkündür. Ancak, yapılar ve ürünler uluslararası anlaşma ve
düzenlemeler dikkate alınarak geliştirilmelidir. Örneğin, yerel para cinsinden
ticarette kura yönelik teşviklere dair kısıtlamalar bulunmaktadır. Özellikle,
IMF’nin ana sözleşmesinin sekizinci maddesi bu kısıtlamaları içermektedir.
11
Yerel Para Cinsinden Ticaret : Gelişimi Sınırlayan Faktörler
Örnek : Latin Amerika Tecrübesi
Inter-American Development Bank tarafından yayınlanan bir çalışmada, yerel
paraların dış ticarette kullanımının bölgede sınırlı kalmasına yol açan etkenler
şöyle sıralanmıştır :
Sistemin özellikle KOBİ’ler için fırsatlar oluşturması, ancak Latin Amerika
ülkeleri arasındaki ticaretin büyük kısmının büyük kurumsal şirketler
tarafından gerçekleştirilmesi ve bu şirketlerin ABD doları cinsinden ticareti
tercih etmeleri
Kur riskini ortadan kaldıracak finansal enstrümanların geliştirilmemiş olması
İhracatçı firmaların ABD doları cinsinden kontratlar karşılığında ticari
bankalardan kredi temin edebilmelerine rağmen yerel para cinsinden
kontratların genellikle teminata kabul edilmemesi
Yerel para cinsinden ticarete dair avantaj ve teşviklerin firmalar (özellikle
KOBİ’ler) tarafından yeterince bilinmemesi
12
Ülkemizde Yerel Para Cinsinden
Ticaret Uygulamaları
Ülkemizde Yerel Para Cinsinden Ticaret Uygulamaları
Ülkemizde yerel para cinsinden ticaret sınırlı seviyede seyretmektedir.
Çin, Malezya ve Rusya ile işbirlikleri ve swap anlaşmaları gündeme gelmiştir.
Malezya ve Rusya’da serbest kambiyo rejimi uygulanması sebebiyle anlaşmalar
gerçekleştiril(e)memiş, sermaye kontrolü uygulayan Çin ile anlaşma yapılmıştır.
Anlaşma, Banka Meclisi’nin 9 Şubat 2012 tarih, 9599/19198 sayılı kararı uyarınca
yerel paraların karşılıklı olarak takası esasına dayanan bir mekanizmanın tesis
edilmesine yönelik olarak düzenlenmiştir.
21 Şubat 2012’de üç yıllığına imzalanan anlaşma 21 Şubat 2015 tarihinde sona
ermiştir. Yeni anlaşma, sınırlı değişikliklerle, son haline getirilip yenilenmek
üzeredir.
Anlaşma kapsamında hiçbir işlem gerçekleştirilmemiştir.
14
Çin ile Gerçekleştirilen Para Takası Anlaşmasının İşleyişi
Türkiye ve Çin arasındaki para takası anlaşmasında vade imkanı da sunulmaktadır.
Anlaşmanın işleyiş şeması aşağıda verilmektedir:
Türk Firması
Çin Firması
Türk Bankası
Çin Bankası
TCMB
PBOC
15
Çin ile Gerçekleştirilen Para Takası Anlaşmasının İşleyişi
İhracata Konu Olan Mal
Türk İhracatçı Firma
TL Ödeme
Çin’li İthalatçı Firma
Mal Bedelinin Ödemesi
1.000.000 TL- (5)
TL Talebi:
1.000.000 TL (1)
Türk Muhabir Banka
Ödemenin yapılacağı Türk
ihracatçı firmanın Bilgileri(5)
Çin’li Ticari Banka
TL ithalat bedelinin ödenmesi
1.000.000 (5)
PBOC TRY
Hesabı
TL Talebi:
1.000.000 TL (2)
TCMB CNY
Hesabı
- +1.000.000
1.000.000TL
TL
(5)(4)
+ 2.290.000 CNY
(4)
PBOC
TCMB
PBOC’nin TCMB’den
swap işlem talebi (3)
08.07.2016 Vadesinde: - 1.075.000 TRY / - 2.290.000 CNY
16
Para Takası Anlaşmasının Ana Şartları
Para Takas Miktarı:
4 Milyar TL / 12 Milyar CNY
Uygulanacak Faiz:
TL (TCMB 1 hafta vadeli repo ihale faiz oranı), CNY (SHIBOR
+ 300)
Uygulanacak Kur:
TCMB Gösterge Kuru, CFETS (China Foreign Exchange
Trading System) Kuru
Çekim ve Kullanım:
Çekim Süresi en çok 12 ay, kullanım süresi esnek
Para Takas Kullanım:
Karşılıklı faizsiz hesaplara CNY ve TRY aktarılır ve ticaret
ödemeleri için ticari bankalar aracılığıyla kullandırılır.
Para Takas Geri
Ödeme:
Dönem sonunda kullanılan miktar faizi ile birlikte geri
ödenir.
Anlaşmanın Süresi:
3 yıl
Anlaşmanın İptali:
Anlaşma 1 ay önceden bilgi verilmek kaydıyla her an iptal
edilebilir
Cezai Faiz:
TL (TCMB O/N + 300 bp), CNY (SHIBOR + 600)
17
Kritik Başarı Faktörleri ve
Öneriler
Kritik Başarı Faktörleri
Yerel para cinsinden ticaretin başarılı olmasında dört temel unsur
belirleyici olacaktır:
Amaç ve Strateji
Risk Yönetimi
Teşvik Mekanizmaları
Yönetişim
19
Öneriler: Amaç ve Strateji
Yerel para cinsinden ticaretin ana motivasyonun net bir şekilde tanımlanması
gerekmektedir.
Amaç: Türk Lirasının dünya ticaretindeki kullanımının ve ülke toplam dış ticaretinde
yerel paraların payının artırılması.
Beklentiler:
1. Özellikle yerel para ile ihracatın ve KOBİ’lerin dış ticaretinin teşvik edilmesi.
2. TL’nin uluslararası ödemelerdeki payıyla birlikte Türk Lirası piyasalarında
derinliğin artırılması.
3. Özellikle stres zamanlarında rezerv para birimleriyle ilgili piyasada oluşan
talep baskısının yönetilmesi ve azaltılması.
Strateji: Tüm taraflar (ihracatçı, ithalatçı vb.) açısından azami faydayı
oluşturabilecek, riskleri etkin yönetebilen ve güçlü teşvik mekanizmaları ile
desteklenmiş bir yapı kurulması ve bunun için gerekli finansal altyapı ve
enstrümanların oluşturulması.
20
Öneriler: Amaç ve Strateji
Yerel para cinsinden ticaret projesinin sadece Çin, Rusya ve İran ile sınırlı kalmaması
önemlidir. Bu ülkelerde yaşanabilecek olası siyasi ve ekonomik dalgalanmalar ile
başka faktörler projeyi etkileyebilecektir.
Dış ticaretimizde pay sahibi diğer ülkelerle (Hindistan, Irak vs.) anlaşmalar
yapılması önem arz etmektedir:
Toplam Dış Ticaret Hacmi (Milyon Dolar)
Ülke
Almanya
Rusya
Çin
ABD
İtalya
İngiltere
Fransa
İran
Irak
İspanya
Birleşik Arap Emirlikleri
Belçika
Hindistan
Güney Kore
Hollanda
İsviçre
Romanya
Suudi Arabistan
2014
38,162
31,939
27,779
20,090
19,637
15,985
15,130
14,108
12,245
11,149
8,374
8,353
8,253
8,203
7,453
6,267
5,960
5,695
2013
38,720
32,337
28,287
19,617
20,196
14,978
14,915
14,995
13,289
11,123
10,847
8,124
7,256
6,780
7,299
10,937
6,076
5,526
2012
35,094
33,487
24,128
20,736
20,108
14,530
14,866
22,879
12,054
10,037
12,589
7,701
7,730
6,332
7,217
5,513
5,599
6,215
2011
37,625
29,353
24,160
21,508
21,785
14,372
16,406
16,410
9,228
10,718
5,727
8,371
7,385
7,103
7,621
5,892
6,452
5,041
2010
29,203
26,480
19,450
16,745
17,049
11,832
14,528
11,451
7,995
8,665
4,365
6,828
4,206
5,280
6,122
3,892
5,728
4,877
21
Öneriler: Risk Yönetimi
Yerel para cinsinden ticarette kur ve likidite riskinin yönetilmesi önem arz
etmektedir.
Yerel para cinsinden ticaret sadece ticari bankalar aracılığıyla gerçekleştirilebilecek
olsa da Merkez Bankaları’nın piyasa yapıcı olarak bulunmaları bir güven unsuru
olacaktır.
Swap anlaşmalarının yaygınlaştırılması ve mümkünse vade unsurunun da dahil
edilmesi önem arz etmektedir.
Kur riskinin yönetilebilmesi için Merkez Bankası’nın ticaret gelişimine bağlı olarak
ilgili para birimlerinden (Yuan, Ruble vb.) rezerv tutması ve bu yolla piyasaya
istenilen zamanında para sunarak çapraz kurlarda yaşanabilecek oynaklığa
müdahale etmesi gerekmektedir.
22
Öneriler: Risk Yönetimi
Ticari bankalara, ilgili para birimlerinde likidite tutabilme ve munzam karşılık
ayırma imkanının verilmesi ile bu konudaki gerekli BDDK düzenlemelerinin
yapılması da faydalı olacaktır.
Merkez Bankası’nın ticari bankaların ilgili para birimlerinden rezerv opsiyon
mekanizmasını (ROM) kullanmalarına imkan tanıması etkili olacak ve ticari
bankaları farklı dövizlerde likidite tutma konusunda teşvik edecektir.
Kur riskinin yönetilebilmesi için Borsa İstanbul’da muhtelif vadelerde ilgili yerel
para birimi – TL kontratlarının alım satımının yapılabildiği pazarların/platformların
oluşturulması gerekmektedir. Böylece, swap anlaşmaları da yapılan ülkelerin
paralarının farklı vadelerde alınıp satılabildiği, vade risklerinin yönetilebildiği bir
piyasa oluşabilir. Burada kritik başarı faktörü, TCMB’nin piyasa yapıcı olarak
işlemlere kotasyon vermesidir.
23
Öneriler: Risk Yönetimi
TAKAS MERKEZİ PROJESİ
Yerel para cinsinden takas işlemlerinin kolaylıkla gerçekleştirilebileceği takas
merkezlerinin kurulması önemlidir.
Çin on beş ülkede takas merkezi açarak CNY cinsinden işlemlerin
gerçekleştirilmesine olanak sağlamıştır. İstanbul’da benzer bir Takas Merkezi
açılması sağlanmalıdır.
CNY Takas Merkezleri (Örnekler)
Ülke
Tarih
Miktar
Şili
Avustralya
Tayland
Kazakistan
Kanada
Katar
Rusya
Sri Lanka
İsveç
Endonezya
25.05.2015
08.04.2015
22.12.2014
14.12.2014
18.11.2014
03.11.2014
13.10.2014
16.09.2014
21.06.2014
01.10.2013
3.6 milyar dolar
40 milyar dolar
11.2 milyar dolar
1.13 milyar dolar
32.7 milyar dolar
5.7 milyar dolar
24.5 milyar dolar
1.6 milyar dolar
24 milyar dolar
16.3 milyar dolar
24
Öneriler: Teşvik Mekanizmaları
Uluslararası anlaşmalar gereği kura ilişkin özel teşvikler mümkün olmamasına
rağmen, yerel mevzuat aracılığıyla farklı teşvik mekanizmaları çalıştırılması
mümkündür.
Yerel paralarla dış ticaret gerçekleştiren şirketlere (özellikle KOBİ’lere) kredi genel
ve özel karşılıklar oranlarından, vergi ve işlem maliyetlerine kadar avantajlar
sağlanmalıdır.
Yerel para cinsinden ticaret yapan KOBİ’ler için Kredi Garanti Fonu aracılığıyla ilave
kredi teminatı sağlanmalıdır.
Eximbank ve kamu bankalarının bu firmalar için avantajlı kredi ve işlem paketleri
oluşturması da etkili olacaktır.
Merkez Bankası’nın ihracat reeskont kredilerinde teşvikler hayata geçirilmelidir.
Farklı para birimlerinden reeskont kredileri kullanımı gerçekleştirilebileceği gibi
yerel paralarla ticaret yapan firmalara daha yüksek limit tahsisi veya maliyet avantajı
gibi teşvikler verilmelidir.
25
Öneriler: Yönetişim
Yerel paralarla ticaret projesinin üst düzeyde sahiplenilmesi ve güçlü bir yönetişim
modeli oluşturulması önemlidir.
«Finansal Piyasalar – Reel Ekonomi – Mutabakat ve Takas» başlıkları altında çalışma
grupları oluşturulması, her grubun liderlik ve sorumluluğunun ilgili bir kuruma
verilmesi faydalı olacaktır.
Çalışma gruplarının ortaya koyacağı sonuç ve önerilerin Ekonomi Koordinasyon
Kurulu veya benzeri bir üst organa düzenli raporlanması düşünülebilir.
Proje gelişmelerinin kamuoyu ile paylaşılması ve özellikle ticari firmalar başta olmak
üzere tüm paydaşların zamanında ve etkin bilgilendirilmesi faydalı olacaktır.
26
Sonuç
Sonuç
Yerel paralarla dış ticarette amaç ve strateji iyi belirlenmeli, somut hedefler ortaya
konulmalıdır.
Firmaları yerel paralarla ticarete teşvik edecek mekanizmalar kurulmalı ve firmalar
teşviklerle ilgili bilgilendirilmelidir.
Kur ve likidite risklerine dair tedbirler alınmadığı takdirde projenin başarı şansı
oldukça düşük kalacaktır.
Merkez Bankası’nın swap anlaşmalarından yerel vadeli işlem piyasalarına, rezerv
opsiyonlarından reeskont kredilerine değin çeşitli yollarla projeye sağlayacağı katkı
kritiktir. Merkez Bankası tarafından projenin sahiplenilmesi ve gerekli adımların
atılması başarıyı önemli ölçüde belirleyecektir.
Ticari bankaların rolünün güçlendirilmesi, yerel paralar için spot ve vadeli işlem
piyasalarının oluşturulması, vergi ve dış ticaret teşviklerinin hayata geçirilmesi gibi
unsurlar nedeniyle ilgili bakanlıklar ve kurumların işbirliği ile etkin bir koordinasyon
mekanizmasının oluşturulması önem arz etmektedir.
28