Türkiye`de Meyve Suyu Sanayinde Verimlilik ve Rekabet Gücünün

ŞANLIURFA, 2010
TÜRKĐYE IX. TARIM EKONOMĐSĐ KONGRESĐ
Türkiye’de Meyve Suyu Sanayinde Verimlilik ve Rekabet Gücünün Đncelenmesi
Renan TUNALIOĞLU1 Göksel ARMAĞAN1
Cemâl ATICI1 Altuğ ÖZDEN1
Özet
Dünya’da ve Türkiye’de artan nüfus, taze yada işlenmiş gıda tüketimini artırmaktadır. Türkiye, sahip
olduğu ekolojik özellikleri nedeni ile meyve-sebze üretim potansiyeli açısından dünyanın önemli
ülkelerinden biridir. Meyve ve sebze üretimi bir yandan taze olarak değerlendirilir iken bir yandan da
meyve suyu işleme sanayine hammadde sağlamaktadır. Diğer yandan meyve suyu sanayi hem ülke
ekonomisine katma değer sağlayan, hem de tüketicilerin sağlıklı beslenme şansını arttıran bir
sektördür.
Bu araştırmada, Türkiye’de meyve suyu firmalarının verimlilikleri Toplam Faktör Verimliliğindeki
(TFV) değişme ve firmaların etkinlikleri hesaplanarak karşılaştırılmıştır. Türkiye’de meyve suyu
sanayinin teknik etkinlik bakımından en iyi üretim sınırına sahip olduğu fakat yeterli miktar ve
kalitede işlemeye uygun hammadde temininde güçlükler olduğu tespit edilmiştir. Đncelenen 1999-2008
döneminde meyve suyu işletmelerinde bölgelerin ortalama yıllık teknolojik değişme endeksi, 1.095 ve
toplam faktör verimliliğindeki değişme endeksi 1.058 olarak ölçülmüştür. Bir başka ifadeyle,
incelenen dönemde meyve suyu sanayinin teknolojik gelişmede ve toplam faktör verimliliğinde artış
olduğu tespit edilmiştir. Bu bağlamda meyve suyu sanayinde sektörel dış ticaret şirketlerinin (SDTŞ)
oluşturulması ve konunun sözleşmeli tarım modeli içerinde değerlendirilmesi önerilmiştir.
Diğer yandan meyve suyu sektörünün dış piyasada rekabet gücü, Açıklanmış Karşılaştırmalı
Üstünlükler (AKÜ) ve Karşılaştırmalı Đhracat Performans (KĐP) yöntemleri ile belirlenmeye
çalışılmıştır. Türkiye’nin diğer ihracatçı ülkelerin meyve sepetinde bulunmayan ürünlerin
geliştirilmesi, hâlihazırdaki ürün çeşitliliğini artırarak ve pazar araştırmaları yapılarak ticaret hacminin
geliştirmesi önerilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Meyve Suyu, Verimlilik, Dış Satım, Rekabet Gücü, Türkiye
Determining The Productivity and Competitiveness Of Fruit Juice Sector In Turkey
Abstract
Growing population in the world and in Turkey leads to increase in the consumption of fresh or
processed foods. In that sense, Turkey, due to its unique agricultural and ecological potential, is one of
the most important countries in the world in terms of production of the fruits and vegetables.
In Turkey, the fruits are utilized as both processed and unprocessed food consumption. Thus, this
sector both increases the value added of production and provides healthier food for people.
According to the results of this study, it was found that there have been some problems in obtaining the
sufficient and high quality raw material for food processing. It is thought that contract farming can
help to solve this problem.
On the other hand, it was found that the fruit juice sector has the highest production level in terms of
utilizing the technical efficiency. In the period of study (1999-2008), the average annual technological
change index was found as 1.095 and total factor productivity as 1.058. In other words, an increase
was observed in both technological change and total factor productivity.
In addition, it is a fact that Turkey needs to compete with many other countries in fruit juice export.
When the comparative advantages of some partner countries are considered, it is essential that Turkey
improve and design the new products and conduct marketing research to increase its export potential.
Key Words: Fruit Juice, Fruit Juice Companies, Productivity, Competitiveness, Turkey
1. GĐRĐŞ
Türkiye’de ekolojisi nedeniyle taze meyve ve sebze üretimine oldukça uygun bir ülkedir.
Meyve ve sebzeler üretildikten sonra her zaman doğrudan tüketilemedikleri için tarımsal gıda sanayine
hammadde sağlamaktadırlar. Bu sanayilerden biride meyve suyu sanayidir.
1
Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü
699
TÜRKĐYE IX. TARIM EKONOMĐSĐ KONGRESĐ
ŞANLIURFA, 2010
Türkiye’de meyve suyuna işlenen başlıca meyve/sebzeler; elma, kayısı (zerdali dahil), şeftali,
vişne, portakal, üzüm, nar’dır. Bu yedi meyvenin 2000 yılındaki üretim miktarları 8,2 ton iken, 2007
yılında yaklaşık 8,9 ton, 2008 yılında ise 9 tona ulaşmıştır. 2000 – 2008 yılları arasındaki artış %9,1
iken önceki yıla göre artış %1,2’dir.
Türkiye dünya meyve suyu ihracatı içerisinde önemli bir paya sahip olmamakla birlikte,
teknolojinin ve sanayinin geliştiği son yıllarda artmıştır. 2000 yılından 2008 yılına Türkiye’nin meyve
suyu ihracatı miktar olarak, %26 artarak 52,3 bin tondan 66 bin tona çıkmıştır (2006 yılında 80 bin
tona ulaşmıştır). Değer olarak ise 3 kat artış göstermiş ve 42,1 milyon dolardan 131,1 milyon dolara
yükselmiştir. Ancak 2007’ye göre 2008 yılında, ihracatta hem değer hem de miktar olarak % 18
azalma görülmektedir. Bu yaşanan ekonomik durgunluğun doğal bir sonucu olup, dünya’da benzer
şekilde gerçekleşmiştir (MEYED,2008).
Diğer yandan Türkiye’nin meyve suyu ithalatı 2000 yılından 2008 yılına miktar olarak 3,3 bin
tondan 16,6 tona ulaşmıştır. Değer olarak ise 4,2 milyon dolardan 36,7 milyon dolara çıkmıştır.
Đthalatta 2007’ye göre 2008 yılında, miktar olarak %11’lik düşüş, değer olarak ise %6’lık artış
gözlenmiştir. Đthalatta, 2000 – 2007 yılları arasında hem değer hem de miktar bakımından büyüme söz
konusudur (Akdağ ve Budaklıoğlu, 2008).
Türkiye’de, araştırmanın yapıldığı dönemde meyve suyu sektöründeki aktif firma sayısı
34’tür ve bu firmalar toplam 737 200 ton meyveyi meyve suyuna işleyerek, 207 000 ton ara ürün elde
etmişlerdir. Türkiye meyve üretimi açısından gerekli potansiyele sahip olmasına rağmen, meyve suyu
ihracatı hak edilen bir konumda değildir. Bu nedenle bir yandan Türkiye’nin meyve suyu ihracatının
arttırılması için dünya ekonomisinde değişen üretim teknolojisi ve rekabet koşullarının dikkatle
izlemesi bir yandan da sektörün en büyük sorunları arasında yer alan yeterli ve sürekli hammadde
temini konusundaki bazı somut yaklaşımlarda bulunulması gerekmektedir
Bu araştırma Türkiye’deki meyve suyu firmalarının verimlilikleri ve etkinlikleri yanında dış
pazardaki rekabet gücünü inceleyen bir çalışma olması açısından önem taşımaktadır. Türkiye
meyve suyu sanayinin son on yıldan bu yana geliştiği fakat bu gelişmenin Türkiye’nin
mevcut meyve üretim potansiyeli dikkate alındığında yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu
potansiyelin değerlendirilerek işletmelerin verimliliklerinin ve ihracatın artırılması için
benzer araştırmaların yapılması önemlidir.
2. MATERYAL VE YÖNTEM
2.1.Materyal
Araştırmanın birinci bölümünde materyali, 1999-2008 yıllarına ait TÜĐK sanayi, üretim,
eğilim ve istihdam istatistikleri oluşturmuş, sektöre ait toplam faktör verimliliği (TFV) gelişimi ve
etkinlik değeri değişimleri makro verilerle hesaplanmıştır.
Girdi olarak brüt üretim değeri (BÜD), çıktı olarak ise işgücü, hammadde ve enerji verileri
alınmıştır. Bu veriler 1997 yılı baz olarak alınmış ve endekslenmiş değerlerdir. Sektörlere ait teknik
etkinlik, teknik etkinlik değişimi, saf etkinlik değişimi, ölçek etkinliği değişimi ve teknoloji değişimi
değerlerinin hesaplanmasında DEAP 2.1 bilgisayar programı kullanılmıştır.
Araştırmanın diğer materyalini Türkiye’nin meyve suyu sektörünün rekabet durumunu
incelemek üzere Đhracat Benzerlik Đndeksi (ĐBĐ) ve Açıklanabilir Karşılaştırmalı Üstünlükler Đndeksi
(AKÜ) hesaplamalarının yapılması için kullanılan Dünya Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) verileri
oluşturmuştur.
2.2. Metod
2.2.1. Veri Zarflama Analizi (VZA) ve Malmquist Verimlilik Đndeksi Metotları
Meyve suyu sektörü, imalat sanayi içerisinde yer alan gıda sanayinin alt dallarından birisidir.
Bu sektördeki toplam faktör verimliliğindeki (TFV) gelişmeyi belirlerken sektörün içerisinde yer aldığı
gıda ve imalat sanayine ait TFV gelişimlerine de yer verilmiştir.
Bahsi geçen bu sektörlerin performansları belirlenirken, Veri Zarflama Analizi (VZA) ve
Malmquist verimlilik indeksi metotları kullanılmıştır. Malmquist verimlilik indeksi, bölgelere ait her
bir veri noktasının ortak teknolojiye göre nispi uzaklıklarının oranlarını hesaplayarak iki veri noktası
arasındaki toplam faktör verimliliğindeki değişmeyi ölçmektedir. Uzaklık fonksiyonları, hem girdi
tabanlı (input-oriented) hem de çıktı tabanlı (output-oriented) uzaklık fonksiyonları olarak ele
alınabilir. Girdi tabanlı uzaklık fonksiyonu, çıktı vektörü veriyken, girdi vektörünün minimum oransal
700
ŞANLIURFA, 2010
TÜRKĐYE IX. TARIM EKONOMĐSĐ KONGRESĐ
daralmasını dikkate alan üretim teknolojisini ifade eder. Çıktı tabanlı uzaklık fonksiyonu ise, girdi
vektörü veriyken, çıktı vektörünün maksimum oransal artışını dikkate alır.
Uzaklık fonksiyonu, girdi vektörü veri iken, çıktı vektöründeki maksimum oransal artışın tersi
olarak tanımlanabilir. Eğer (Xt, Yt) verileri t dönemi üretim sınırının üzerinde ise uzaklık D0t(Xt,Yt) =
1 olur ve Fare’in ifadesiyle üretim için tam etkinlik söz konusu olur. Eğer D0t(Xt, Yt) ≤ 1 ise üretimin
t döneminde etkin olmadığına karar verilir. Uzaklık fonksiyonu farklı dönemlerdeki teknik etkinliği ve
etkinlikteki değişimi de ölçer. (t+1) dönemi için uzaklık fonksiyonu şu şekilde yazılabilir: (Farrel ve
diğ., 1994)
[
D0t ( x t +1 , y t +1 ) = min Φ : ( x t +1 , y t +1 / Φ ) ∈ R t
]
Bu endeks, t dönemi teknolojisi altında xt+1 veri girdi seti ile yt+1 çıktısında ortaya çıkacak
maksimum oransal değişmeyi ölçer. Benzer şekilde, t+1 dönemi için de karma uzaklık fonksiyonu,
D1t+1(Xt, Yt) , ifade edilebilir. Bu fonksiyon ise t+1 teknolojisine nispeten veri xt girdi seti ile yt
çıktısında ortaya çıkacak maksimum oransal değişmeyi ölçer.
M 0t =
D0t ( x t +1 , y t +1 )
D0t ( x t , y t )
Bu endeks, t dönemi teknolojisi altında, t+1 döneminden t dönemine olan teknik etkinlikteki
değişmeden kaynaklanan verimlilik değişmelerini ölçer. Öte yandan, t+1 döneminden t dönemine olan
teknik etkinlik değişmeleri, t+1 dönemi teknolojisi altında da ölçülebilir. Malmquist verimlilik endeksi
bu durumda şöyle yazılabilir.
M 1t +1 =
D1t +1 ( x t +1 , y t +1 )
D1t +1 ( x t , y t )
Etkinlikteki değişim; (t+1) dönemindeki teknik etkinliğin, (t) dönemindeki teknik etkinliğe
olan oranıdır. Köşeli parentez içinde yer alan iki oranın geometrik ortalaması, iki dönem arasındaki
teknolojide (xt+1 ve xt) meydana gelen değişmeyi açıklar.
EfficiencyChance( EC ) =
D1t +1 ( y t +1 , x t +1 )
D0t ( y t , x t )
1
 D t ( y t +1 , x t +1 ) D t ( y t , x t )  2
Tech.Change(TC ) = ( t 0+1 t +1 t +1 )( t 0+1 t t 
 D1 ( y , x ) D1 ( y , x ) 
Toplam faktör verimliliğindeki değişme teknik etkinlikteki değişme ile teknolojik
değişmenin çarpımı (Mot,t+1 = EDxTED) olarak ifade edilmektedir (Mahadevan, 2002).
Burada, M0 endeksinin 1'den büyük olması, toplam faktör verimliliğinin (t) döneminden
(t+1) dönemine arttığını veya iyileştiğini, bu değerin 1'den küçük olması, toplam faktör
verimliliğinin (t) döneminden (t+1) dönemine azaldığını gösterir. Malmquist toplam faktör
verimliliği endeksinin (M0) hesaplanmasında gerekli olan uzaklık fonksiyonlarını tahmin
etmek için kullanılan en popüler metot VZA’dır. VZA matematiksel doğrusal programlama
problemini kullanan parametrik olmayan bir metottur. VZA veri merkezine en iyi uyumu
sağlayacak regresyon düzlemi yerine, üretim teknolojisi üzerine herhangi bir sınırlama
koymaksızın gözlemlenen uç verileri kavrayacak doğrusal kısmi bir yüzeyin veya en iyi
üretim sınırının (üretim eğrisini) oluşturulmasını hedefleyen bir metodolojidir (Charnes et al.,
1978).
2.2.2. AKÜ ve KĐP Đndeksleri
Türkiye’nin meyve suyu sektörünün rekabet durumunu incelemek için dünyadaki önemli ihracatçı
ülkeler ve Türkiye’nin bu alandaki önemli pazarları dikkate alınarak seçilen ülkelerle ihracat benzerlik
indeksi ve açıklanabilir karşılaştırmalı üstünlükler indeksi (AKÜ) kullanılmıştır.
701
ŞANLIURFA, 2010
TÜRKĐYE IX. TARIM EKONOMĐSĐ KONGRESĐ
Đhracat Benzerlik Đndeksi belirli bir pazara yönelik ihracat yapan ülkelerin benzerlik
durumlarını karşılaştırmaktadır. Bu indekste değerin sıfır olması hiç benzerliğin olmadığını gösterir.
Bu indeks şu şekilde hesaplanmaktadır,
ESI = [
∑ min( x (ac), x (bc)) * 100]
i
(1)
i
Burada xi(ac) a ülkesinin c pazarına yaptığı mal grubundaki ihracatın ilgili ülkeye yaptığı
toplam ihracat içersisindeki payını xi(bc) ise b ülkesinin c pazarına yaptığı ilgili mal grubundaki
ihracatın ilgili pazara yaptığı toplam ihracat içerisindeki payını gösterir.
Diğer yandan AKÜ indeksi ise bir mal grubunda iki ya da daha fazla ülkenin belirli bir pazara
yönelik olarak yaptıkları ticaretlerinde karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olup olmadıklarının
belirlemektedir. Bu indeksin sıfırdan büyük çıkması, ilgili mal ya da sektörde oransal olarak
karşılaştırılan diğer ülkeye göre daha fazla ihracat yapıldığını göstermekte ve ilgili ürün grubunda
karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olunduğu anlamına gelmektedir.
AKÜ − Vollrath = ln{( X Ai / X Aw ) /( X Bi / X Bw )}
(2)
Burada:
XAi= Türkiye’nin dünyaya meyve suyu ihracatı
XAw= Türkiye’nin dünyaya toplam tarımsal ürün ihracatı
XBi= Karşılaştırılan ülkenin dünyaya meyve suyu ihracatı
XBw= Karşılaştırılan ülkenin dünyaya toplam tarımsal ürün ihracatı ifade etmektedir (Akgüngör, 2001;
Yılmaz, 2003)
3. BULGULAR ve TARTIŞMA
3.1. Meyve Suyu Firmalarının Etkinlik ve Verimlilikleri
1999-2008 yılları arasında TFV ve bileşenlerindeki sektörel bazda değişim Çizelge 1’de
görülmektedir. Çizelge’de etkinlikteki yıllık ortalama değişme endeksi 0,966’dır. Diğer taraftan,
sektörler tek tek ele alındığında imalat ve gıda sanayinin teknik etkinlik (TED) endeksinin 1’den küçük
olduğu görülmektedir. TED endeksinin 1’den küçük olması ilgili sektörlerin, referans sektör olan
meyve suyu sektörü tarafından tayin edilen en iyi üretim sınırını yakalamada (catch-up) başarılı
olamadıklarını göstermektedir. Bu durumda meyve suyu sanayi teknik etkinlik bakımından en iyi
üretim sınırına sahip sektördür. 1999-2008 döneminde bölgelerin ortalama yıllık teknolojik değişme
endeksi 1.095 ve toplam faktör verimliliğindeki değişme endeksi ise 1.058 olarak ölçülmüştür. Diğer
bir ifadeyle, ilgili dönemde teknolojik gelişmede ve toplam faktör verimliliğinde artış olmuştur. Genel
olarak TFVD’deki gelişmenin teknolojideki iyi yönlü gelişmeden kaynaklandığını ifade etmek
mümkündür. Meyve suyu sanayinde görüldüğü üzere TFVD’deki gelişme tamamen teknoloji
kaynaklıdır.
Çizelge 1: TFV ve Bileşenlerindeki Değişme (Sektörler Bazında)
Đmalat
Gıda
Meyve Suyu
Geo. Ort.
Kaynak: Orijinal hesaplamalar.
TED
0,957
0,943
1,000
0,966
TD
1,093
1,092
1,100
1,095
SED
1,000
1,000
1,000
1,000
ÖED
0,957
0,943
1,000
0,966
TFVD
1,046
1,029
1,100
1,058
1999-2008 yılları arasında TFV ve bileşenlerindeki yıllar bazındaki değişim Çizelge 2’de
görülmektedir. 1999-2008 yılları arasında teknik etkinlik değişimi 0,933’dür.
Çizelge 2: Meyve Suyu Sanayinde TFV ve Bileşenlerindeki Değişme (Yıllar Bazında)
TED
TD
SED
ÖED
0.991
0.994
1.000
0.991
2000
0.965
1.108
1.000
0.965
2001
1.044
1.028
1.000
1.044
2002
0.933
1.180
1.000
0.933
2003
0.968
1.094
1.000
0.968
2004
0.648
1.044
1.000
0.648
2005
1.292
1.382
1.000
1.292
2006
1.011
1.012
1.000
1.011
2007
0.963
1.058
1.000
0.963
2008
0.966
1.095
1.000
0.966
Geo. Ort.
Kaynak: Orijinal hesaplamalar.
702
TFVD
0.985
1.069
1.073
1.101
1.059
0.677
1.786
1.023
1.019
1.058
TÜRKĐYE IX. TARIM EKONOMĐSĐ KONGRESĐ
ŞANLIURFA, 2010
Yıllar bazında teknik etkinlikte bir azalma meydana geldiği söylenebilir. TFVD’de ise bir
artış söz konusudur. Aynı şekilde TFVD’de meydana gelen artışın teknoloji kaynaklı olduğunu
söylemek mümkündür. TED’deki azalmanın ise ölçek etkinsizliğinden kaynaklandığı açıkça
görülmektedir.
3.2 Meyve Suyu Firmalarının Karşılaştırmalı Đhracat Performans ve Açıklanabilir
Karşılaştırmalı Üstünlükleri
Dünyada meyve suyu ticaretinde önemli yeri olan ülkeler Çizelge 3’de sunulmuştur.
Görüldüğü gibi başlıca ihracatçılar ABD, Hollanda, Almanya, Polonya, Đspanya ve S. Arabistan,
ithalatçılar ise ABD, Almanya, Hollanda, Đngiltere, Fransa ve Japonya’dır. Görüldüğü üzere ilk üç
ihracatçı aynı zamanda ithalatçıdır. Bu durum bize meyve suyu sektöründe endüstri içi ticaretin yaygın
olduğunu göstermektedir.
Çizelge 3. Dünya Meyve Suyu Ticaretinde Önemli Ülkeler, 2006
Đhracat
Đthalat
Ülke
Değer, 1000$
Ülke
Değer, 1000$
ABD
323374
ABD
269462
Hollanda
327077
Almanya
228200
Almanya
282186
Hollanda
217696
Polonya
149535
Đngiltere
189687
Đspanya
138107
Fransa
181324
S. Arabistan
131046
Japonya
174230
Đtalya
114779
Kanada
147402
Avusturya
92410
S. Arabistan
81063
Tayland
87456
Belçika
74473
Fransa
73044
Đtalya
72274
Çin
71104
Rusya
69502
Ekvator
64272
Avusturya
65279
Belçika
63629
Đspanya
49749
Brezilya
56854
BAE
38224
Şili
53204
Đsviçre
32530
Türkiye
48674
Kore
32002
Avustralya
45870
Đsveç
31934
Meksika
45223
Avustralya
31865
Güney Afrika
38520
Portekiz
28953
Danimarka
30646
Danimarka
28774
Kanada
28721
Đrlanda
28506
BAE
26003
Umman
28172
Đngiltere
25168
Yemen
26173
Singapur
24404
Kuveyt
23740
Đran
23902
Ukrayna
21719
El Salvador
22528
Polonya
19277
Arjantin
21531
Jamaika
17807
Kaynak: FAO, 2009
Türkiye’nin ve seçilmiş ülkelerin 2000-2006 dönemindeki meyve suyu ihracat ortalamaları
(FAO, 2009) alınarak hesaplanan Đhracat Benzerlik Đndeksi değerleri Çizelge 4’de sunulmuştur. Buna
göre Türkiye’nin meyve suyu ihracatında benzer ülkelerin başında Almanya, Arnavutluk, Avusturya,
Azerbaycan gelmektedir. Yunanistan, Yeni Zelanda, Suriye, Hindistan gibi ülkelerde ise bu sektörde
ihracat açısından fazla bir benzerlik bulunmamaktadır.
Türkiye’nin meyve suyu sektöründe karşılaştırmalı üstünlükleri ise Çizelge 4’de sunulmuştur.
Buna göre bu sektörde üstünlüğümüzün olduğu ülkelerin başında Fas, Finlandiya, Irak, Hindistan,
Tunus, Suriye, Yeni Zelanda, Yunanistan, Fransa, Brezilya ve Malezya gelmektedir. Polonya, Ekvator,
Trinidad Tobago, Azerbaycan, Suudi Arabistan gibi ülkelerle ise ihracatta göreli üstünlük
bulunmamaktadır.
703
ŞANLIURFA, 2010
TÜRKĐYE IX. TARIM EKONOMĐSĐ KONGRESĐ
Türkiye dünyada ihracat açısından 16. sırada bulunmakta olup ithalatta ise önemli bir yeri
bulunmamaktadır. Türkiye’nin meyve suyu sektöründeki başlıca pazarları ise Almanya, Azerbaycan ve
Đngiltere’dir (Çizelge 5).
Çizelge 4. Türkiye’nin Meyve Suyu Đhracat Benzerlik ve AKÜ Đndeksleri (2000-2006)
Benzerlik Đndeksi
ÜLKELER
Almanya
Arnavutluk
Avusturya
Azerbaycan
BAE
Ekvator
El Salvador
Güney Afrika Cum.
Đran
Đsrail
Mısır
Peru
Polonya
S. Arabistan
Şili
Tayland
Trinidad ve Tobago
Hollanda
Guatemala
Singapur
Đtalya
ABD
Kazakistan
Đspanya
Meksika
Cezayir
Portekiz
Kenya
Pakistan
Bulgaristan
Ukrayna
Danimarka
Çek Cumhuriyeti
Çin
Macaristan
Avustralya
Belçika
Rusya
Đsviçre
Đsveç
Romanya
Đrlanda
Kanada
Arjantin
Japonya
Đngiltere
Malezya
Brezilya
Fransa
Yunanistan
Yeni Zelanda
Suriye
Tunus
Hindistan
Irak
Finlandiya
Fas
Đndeks
0,49
0,49
0,49
0,49
0,49
0,49
0,49
0,49
0,49
0,49
0,49
0,49
0,49
0,49
0,49
0,49
0,49
0,46
0,46
0,45
0,43
0,40
0,38
0,37
0,36
0,34
0,34
0,32
0,30
0,29
0,28
0,26
0,23
0,23
0,22
0,20
0,18
0,16
0,15
0,15
0,14
0,13
0,12
0,12
0,12
0,12
0,11
0,10
0,10
0,09
0,09
0,08
0,07
0,06
0,06
0,05
0,00
AKÜ Đndeksi
ÜLKELER
Fas
Finlandiya
Irak
Hindistan
Tunus
Suriye
Yeni Zelanda
Yunanistan
Fransa
Brezilya
Malezya
Đngiltere
Japonya
Arjantin
Kanada
Đrlanda
Romanya
Đsveç
Đsviçre
Rusya
Belçika
Avustralya
Macaristan
Çin
Çek Cumhuriyeti
Danimarka
Ukrayna
Bulgaristan
Pakistan
Kenya
Portekiz
Cezayir
Meksika
Đspanya
Kazakistan
ABD
Đtalya
Singapur
Guatemala
Hollanda
Almanya
Peru
Mısır
Tayland
Đran
Đsrail
Arnavutluk
Şili
BAE
Avusturya
Güney Afrika Cum.
Polonya
Ekvator
Trinidad Ve Tobago
El Salvador
Azerbaycan
S. Arabistan
704
Đndeks
5,07
2,29
2,11
2,05
1,97
1,77
1,75
1,68
1,58
1,56
1,52
1,45
1,44
1,43
1,39
1,35
1,28
1,17
1,17
1,14
0,98
0,90
0,79
0,77
0,75
0,64
0,56
0,54
0,51
0,45
0,39
0,37
0,32
0,29
0,27
0,21
0,14
0,08
0,07
0,07
-0,02
-0,04
-0,11
-0,11
-0,21
-0,39
-0,49
-0,54
-0,73
-0,91
-0,92
-1,07
-1,39
-1,49
-1,65
-1,90
-3,00
TÜRKĐYE IX. TARIM EKONOMĐSĐ KONGRESĐ
ŞANLIURFA, 2010
Çizelge 5. Türkiye’nin Meyve Suyu Sektöründe Başlıca Đhracat Pazarları, 2005
Ülke
Almanya
Azerbaycan
Đngiltere
ABD
KKTC
Hollanda
Fransa
Polonya
Rusya
Libya
Danimarka
Avusturya
Gürcistan
Kanada
Kazakistan
Đsrail
Đsviçre
Avustralya
Belçika
Đsveç
Yunanistan
Đspanya
Đtalya
Japonya
Cezayir
Miktar (Ton)
5463
3836
2915
2547
1736
1402
800
756
678
508
500
418
414
363
305
291
289
257
192
190
161
133
98
82
76
Kaynak: FAO, 2009
4. SONUÇ
Verimlilik anlayışı, günümüzde insan refah ve mutluluğunu birbirine paralel olarak geliştiren,
iş ve teknolojiyi bir amaç değil araç olarak gören bir olgu olarak nitelendirilmektedir. Verimlilik,
toplam verimlilik anlayışı içinde çeşitli üretim ve çevre faktörleriyle teknolojik, ekonomik ve örgütsel
yeteneklerin bir bileşimi olarak tanımlanmakta ve özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin
gündeminde daha fazla yer almaktadır.
Diğer yandan günümüzde üretimlerin ihracata yönlendirilmesinde en önemli unsurlardan
birisi rekabet gücü kazanmaktır. Özellikle küçük ve orta ölçekli işletmelerin rekabet gücü kazanmaları
için ilave araçlara ve hizmetlere ihtiyaç duyulmaktadır. Burada bahsedilen araç ve hizmetleri
sağlamada “örgütlenme kavramı” çözümleyici bir yol olarak ortaya çıkmaktadır.
Đşletmelerin ihracata yönlendirilmesinde literatürde Genel Ticaret Şirketleri, Đhracat Yönetim
Şirketleri, Dış Ticaret Sermaye Şirketleri, Ortak Đhracat Pazarlama Grupları ve Sektörel Dış Ticaret
Şirketleri (SDŞ) gibi oluşumlar bulunmaktadır (Welch ve Joynt, 1987; Oktav ve diğ., 1990; Paliwoda,
1993). 21.yüzyılda dünya ekonomisinde meydana gelen büyük değişmeler, özellikle gelişmekte olan
ülkeleri daha fazla döviz geliri elde etmeye zorlamaktadır. Bu bağlamda Türkiye de ihracatını artırmak
ve ihracat yapan işletmeleri bir araya getirecek uygulamalara öncelik vermek zorundadır. Bunun
sonucunda ortaya çıkan ve ihracatta bir örgütlenme modeli olan Sektörel Dış Ticaret Şirketleri (SDŞ),
sağladığı mali, teknik ve yasal avantajlar nedeniyle işletmeleri daha verimli çalışmaya yöneltmektedir.
Bu da ihracat artışını ve daha fazla döviz gelirinin yurt içine girmesini sağlamaktadır (Alagöz ve
Alagöz, 1998). SDŞ ile birlikte örgütlenen işletmeler sadece kendilerine yarar sağlamış olmazlar. Bu
örgütlenmeyle birlikte ülke ekonomisine sağlayacakları yararlar; ülkeye döviz girdisinin artırılması,
ihracat knowhow’unun maksimize edilmesi, üretim, dağıtım ve pazarlama aktivitelerinin geliştirilmesi,
birlikte hareket ile ölçek ekonomisi avantajları, işsizlik sorununun çözümüne katkı, devlet sanayi
arasında etkili bir iletişimin sağlanması, profesyonel yönetim için ortamın oluşturulması, rekabetçi
stratejiler oluşturmaya zemin hazırlamaktır.
Ülkemizde meyve suyu sanayi üretimde son yıllarda önemli bir gelişme göstermesine rağmen,
üretimde yaşanılan en önemli sorun kaliteli hammadde yetersizliği ve üretimdeki sürdürülebilirliktir.
Meyve suyu sanayinde yeterli miktar ve kalitede meyve suyuna işlemeye uygun hammadde temininde
hala güçlükler mevcuttur. Meyve suyu sanayi için kullanılan hammadde tamamen tarımsal üretim
sonucu ortaya çıkması nedeniyle hammadde sorununa sözleşmeli tarım modelinin en iyi çözüm olacağı
705
TÜRKĐYE IX. TARIM EKONOMĐSĐ KONGRESĐ
ŞANLIURFA, 2010
düşünülmektedir. Sözleşmeli tarım, firmalar ve üreticiler arasında ürünün ekim/dikimi veya üretimden
önce yapılan çiftçinin belirli bir ekim/dikim alanı ve üretimi gerçekleştirme sorumluluğunu
yüklemesine karşın, firmaların da elde edilecek ürünü belirli koşullarda almayı taahhüt etmesine dayalı
üretim ve pazarlama modeli olarak tanımlanabilir. Kırsal kesimde pazara dönük antlaşmalar, örneğin
ürün alma antlaşması, ya da iş gücü ve makine kullanımında sözleşme yapılabilir. Modelde adı geçen
sözleşme bu tür sözleşmelerden farklıdır. Üretim-pazarlama ile ilgili bir veya daha fazla düzenlemeyi
içerir, başkasına devredilemez. Bu tür sözleşmelerde firma davranışlarının üretici üzerinde etkisi
vardır. Modeli sınırlı sözleşme ve tam yetkili sözleşme diye sınıflandırmak mümkündür. Sınırlı
sözleşmede, üretici sadece aldığı girdiler nedeniyle bir borç ilişkisine girmektedir. Alım garantisi
yoktur ya da sadece alım sözleşmesi yapılarak, çiftçinin belirli nitelikte ürünü için bir pazar garantisi
sağlamaktadır. Tam yetkili sözleşmede ise, hem girdi sağlanır, hem de belirli nitelikte ürünü için alım
garantisi verilir.
Diğer yandan gerek benzerlik indekslerinin gerekse karşılaştırmalı üstünlük indekslerinin belirli bir
ürün grubundaki ticaret akışında rekabet durumunu ortaya koyarak ülke ve ürün bazında uygun
pazarlama karmalarının oluşturulmasını sağladığı bilinmektedir. Bu açıdan incelendiğinde Türkiye’nin
meyve suyu ihracatında birçok farklı bölgeden ülke ile rekabet etmesi gerektiği görülmektedir.
Avrupa, Ortadoğu ve Orta Amerika gibi bölgelerde bulunan ülkelerin meyve/meyve suyu üretimlerinin
rekabet avantajı göz önüne alındığında bu ülkelerin ürün/meyve sepetinde bulunmayan ürünlerin
geliştirilmesi veya hâlihazırda bulunan ürünlerde de çeşitlendirmeler yaparak pazar ve pazarlama
araştırmaları sonucunda ticaret hacmi artırılabilir. Diğer yandan birçok gelişmiş ülkenin meyve suyu
ticaretinde hem ithalatçı hem de ihracatçı olması bu üründe endüstri içi ticaretin yoğun olduğunu
göstermektedir. Bu nedenle Türkiye’nin kendi ürünlerinde içerik, paketleme ve özendirme
düzenlemeleri ile başta ABD, Hollanda olmak üzere diğer ihracatçı ülke pazarlarına satışlarını
artırması mümkündür.
KAYNAKLAR
Akdağ, E. Budaklıoğlu, E. 2008. Türkiye Meyve Suyu Endüstrisi, Đstatistiki Değerlendirme “20002008”. Raporu, MEYED, Đstanbul
Akgüngör, S., Barbaros, F., Kumral, N. 2001. Türkiye’de Meyve ve Sebze Đşleme Sanayinin Avrupa
Birliği Piyasasında Sürdürülebilir Rekabet Gücü Açısından Değerlendirilmesi. TEAE, Proje
Raporu 2001-3, TEAE Yayınları, Yayın No:51, Ankara.
Alagöz, S., Alagöz, M., 1998: Đhracatta Bir Örgütlenme Modeli: Sektörel Dış Ticaret Şirketleri ve Dış
Ticaretteki Performansı, Çukurova Uni., ĐĐBF Dergisi. 8 (1): 117-131.
Charnes, A., Cooper, W. and Rhodes E., 1978, Measuring the Efficiency of Decision Making Units,
European Journal of Operetional Research, Vol.2, 429-444
Coelli, T.J., 1996, A Guide to DEAP Version 2.1: A Data Envelopment Analysis (Computer) Program,
CEPA Working Paper
Coelli, T.J., D.S.P. Rao and Battese G.E. 1998, An Introduction to Efficiency ve Productivity
Analysis, Kluwer Academic Publishers, Boston
Diewert, W. E., and A. O. Nakamura, 2002, Index Number Concepts, Measures and Decompositions
of Productivity Growth, Social Sciences and Humanities research Council of Canada
FAO. 2009. http://www.fao.org
Farrel, R., Shawna, G., Mary, N., Zhongyang, Z., 1994, Productivity Growth,Technical Progress and
Efficiency Change in Industrialized Countries, The American Economic Review, March 1994,
Vol.84, :66-80
MEYED. 2008. Türkiye Meyve Suyu Endüstrisi- 2000-2008 Đstatistiki Değerlendirme, Đstanbul
Oktav, M., Kavas, A., Önce, G., Tanyeri, M., 1990. Orta ve Küçük Đşletmelerde Đhracata Yönelik
Pazarlama Sorunları ve Çözüm Önerileri, TOBB Yayınları, No:Genel:176, Ar-Ge:79, Ankara.
Paliwoda, S., 1993: International Marketing, ‘Second Edition, Ed.Butterworth-Heinemann Ltd.
TÜĐK, 2009. www.tuik.gov.tr. Sanayi Üretim, Eğilim, Đstihdam Đstatistikleri
Welch, L. S., Joynt, P., 1987: Grouping for Export: An Effective Solition?, Managing Export Entry and
Expansion, Concepts and Practice, (Ed.Philip J. Rosson ve Stanley D. Reid), Praeger Publishers.
706