SEYYiD FEYZULLAH EFENDi SEMPOZYUMU

ERZURUMLU ŞEYHULiSLAM
SEYYiD FEYZULLAH EFENDi
SEMPOZYUMU
(31 EKİM-2 KASIM 2014 ERZURUM)
- TEBLİGLER-
EDİTÖR
PROF.DR. ÖMER KARA
ERZURUM - 2015
... -- ---···-.-.............................·-··--···. ------------
....... -----..---- .....------··..... -- ..----..... -............. -......--...
Tecdid Hadisi Hakkında Feyzullah Efendi'nin Yazdığı Risale
Üzeriıle Bir DeğerlendinDe
Doç.Dr. Arif ULU
:........................................~~~~~~-?.~!-~-~~~~~~-~~-~~~~~~~:.-~~~~!~~~---····································J
Giriş
Her asırda bir müceddid gönderileceği fikri erken dönemlerden beri varlığını
devam ettiren yaklaşımlardandır. Bu fıkrin temelini ise bazı hadis kaynaklannda Hı.
Peygamber'e (s.a.s.) izafe edilerek nakledilen bir hadisin oluşturduğu belirtilmektedir.
Bu hadis kaynaklarda şu şekilde nakledilmiştir:
~~~~
4J ~~ 0"' :U... :l..iLA ~ vıi.J ~ ~~~ o4J ~.ılı\ wJ
Allah (c.c.) bu ümmete her yüz
müceddid) gönderecektir.
yılın başında
11
dinini yenileyecek birisini (bir
Söz konusu hadisi, tespitierimize göre ilk önce Kütüb-i Sitte müelliflerinden Ebu
Davud Sünen'inde nakletmiştir 1 • Daha sonra ise Taberaru, Hakim en-Neysabfıri ve
Beyhaki gibi ilimler de bu rivayeti eserlerinde zikretmişlerrur.
Hadis ilminde rivayetler isnad ve metin yönünden incelenir. Biz derivayetle ilgili
inedememizi bu yönlerden yapmaya çalışacağız. Ancak öncelikle Erzurumlu
Şeyhulislam Seyyid Feyzullah Efendi'nin konuyla ilgili risalesi üzerinde durmak
istiyoruz.
A- Feyzullah Efendi'nin Tecdid Hadisi Üzerine Yazdığı Risale
Feyzullah Efendi, bu hadis çerçevesinde Arapça bir risale yazmıştır. Risaleyi
sonra bu konunun önem arz ettiğini, ancak dili Arapça olduğu için çok
kimsenin istifade edemeyeceğini belirtmiş ve onu Osmanlı Türkçesine tercüme
ettirmiştir. Arapça telif edilmiş söz konusu risalenin iki yazma nüshasına ulaşmış
bulunmaktayız. Bunlardan birisi üç varaktan oluşmaktadır. Bu nüsha Süleymaniye
Kütüphanesi Reşid Efendi bölümünde 1008 nurnarada kayıtlıdır. Diğer nüsha ise iki
parçadan müteşekkildir. Birinci kısımda risalenin Arapça yazma nüshası yer almaktadır.
yazdıktan
2
Eb!l Daviid, Süleyman b. el-Eş'as es-Sicistani, es-Sünen,lstanbul, 1992, "Melahim", ı.
Bkz. Tabcninl, Ebu'l·K~ b. Süleyman b. Ahmed, el-Mu'cemu'I-Evsat, tabk. Abdü'l-Muhsin b. İbrahim elHuseyni, Kahire, h. 1415, VI, 324; Hakim en-Neysabilri, Ebu Abdilialı Muhammed, ei-Müstedrek
ala~-Sahiheyn (Zchebi'nin Telhis zeyll ile birlikte), Beyrut, tsz., IV, 567-568; Beybaki, Eb!l Bekr Ahmed b.
el-Huseyn, Ma'rifelii's-Sünen ve'I-Asar, tabk. Abdulmu'ıl Emin Kalaci, Beyrut, 1991, I, 208.
418 • Tecdid Hadisi Hakkında Feyzullah Efendi'nin Yazdığı Risale Üzerine Bir Değerlendirme / Doç.Dr. Arif ULU
Bu kısım dokuz varaktan oluşmaktadır. İkinci kısım ise risalenin Osmanlı Tti.rkçesine
tercüme edilmiş şeklinden ibarettir. Bu nüsha ise Süleymaniye Kütüphanesi Hacı
Mahmud Efendi bölümü 2149 nurnarada kayıtlıdır. Söz konusu risaleye ilişkin
incelememizi dokuz varaktan oluşan bu yazma nüsha üzerinden yapacağız.
B- Hadisin fsnad Yônünden Değerlendirilmesi
Feyzullah Efendi söz konusu rivayeti EbO. DaVO.d, Taberani, Hakim ve Beyhaki'nin
naklettiğini belirtmiş, ardından da onu Hakim en-Neysabfu1 ve Sehavi'nin sahih olarak
nitelendirdiğirıi ifade etmiştir 3 •
Müellif hadisin nakliyle ilgili bu bilgilerle yetinmiş ve
kendisi rivayetin isnadı hakkında herhangi bir değerlendirme yapmamıştır.
Metniyle ilgili değerlendirmelere geçmeden
önce rivayetin isnad yönünden incelenmesi
kanaatimizce önem arz eder. Bu hadisi sahabeden
sadece EbO. Hureyre nakletmiş, kendisinden de
sadece EbO. Alkame rivayet etmiştir. Hadisin
nakledildiği kaynakların tamamında İbn Vehb'e
kadar tek ravi tarafından rivayet edildiği göriilmek:tedir. İbn Vehb'e kadar her tabakada bir ravi
tarafindan rivayet edilmesinden dolayı ravi sayısı
yönünden bu hadis ferd bir hadistir. Nitekim
Taberaru de bu hadisin İbn Vehb'in teferrüd ettiği
hadislerden olduğunu ifade etmiştir-4. Hadisin
isnad yönünden tahlilini daha anlaşılır yapabilmemiz için öncelikle rivayetin senedini şema
üzerinde göstermek istiyoruz:
İsnad şemasında da görüleceği üzere, İbn
Vehb'e kadar rivayet tek raviler tarafından n akledilmiş ondan sonra ise üç ravi rivayet etmiştir.
Taberani'nin rivayette bulunduğu Muhammed b.
Ruzeyk mechlli bir ravidir. Bu raviden dolayı
Taberanl'nin rivayetini isnad yönünden zayıf
olarak değerlendirmemiz uygun olacaktır. Diğer
müelliflerin rivayetlerindeki senedierin baş tarafinda yer alan ravtlerle ilgili ise ciddi anlamda bir
cerhe rastlamış değiliz. Nitekim rivayeti nakleden
ilk müellifolan Ebıl DaVO.d'un rivayette bulunduğu
3
4
5
Ta~r3nl
Bkz. Feyzullah Efendi, Risale, vr. J•.
Bkz. Taberi.ni, VI, 324.
Zehebi, Ebu Abd.illah, Muhammed b. Ahmed, el-Muğnrfı'd-Duaftl, tahk. Nu reddin el-Itr, Katar, tsz., Il, 579;
İbn Hacer el-Askalaru, Ahmed b. Ali, Lisanü'l-Miziin, Beyrut, 1986, V, 164.
ERZURUMLU ŞEYHULiSLAM SEYYiD FEYZULLAH EFENDI SEMPOZYUMU • 419
Süleyman b. Ebu Davt1d'u Ebu Hatim sika olarak nitelemiştir6. Yahya b. Main de onu
sika ve sadılk olarak nitelemiştir7•
Süleyman b. Davt1d'un rivayeti naklettiği İbn Vehb de cerh ve ta'dil alimlerince sika
kabul edilen bir ravidir. Nitekim bu ravi; İbn Cureyc, Hayve ve Sevri gibi alimlerden
hadis rivayet etmiştir8 • İbn Vehb'in özellikle Mısır ve Hicaz bölgesinin hadislerini
toplamaya çalıştığı ve bu anlamda 30.000 hadis topladığı belirtilmiştir9 • Eblı Zür'a onun
topladığı bu hadisleri incelediğini, aralarında mevz(i hatta münker bir hadise bile
rastlamadığını belirterek onu ta'dil etmiştir 10 • İbn Hacer onu sika imamlardan biri v.e
hafiz olarak nitelemiştir 11 • Birçok alimin onu ta<:iil etmesine rağmen Yahya b. Main'in
onun hakkında leyse bizake tabirini kullandığı belirtilmiştir 12 • Neticede İbn Vehb, birçok
cerh ve ta'dil alimi tarafından sika kabul edilen bir ravidir.
İbn Vehb'in rivayette bulunduğu Said b. Ebi Eyyub da Yahya b. Main ve diğer bazı
cerh ve taöil alimlerince sika kabul edilen bir ravidir13•
Said b. Ebi Eyyub söz konusu rivayeti Şerahil b. Yezid el-Maafir1öen nakletmiştir.
Bu raYıyi İbn Hıbban es-Sikafmda zikretmiştir 14 • Zehebi de onu sika olarak
nitelemiştir 15 • İbn Hacer ise bu raviyi sadılk olarak nitelemiştir 16 •
Şerahil
b. Yezid bu rivayeti Ebu Alkame'den nakletmiştir. EbU Alkame ise Ebu
Hureyreöen almıştır. Ebu Alkarne cerh ve ta<:iil alimlerince sika kabul edilen bir ravidir.
Nitekim Ebu Hatim bu ravinin rivayetlerinin sahih olduğunu ifade etmiş 11, İbn Hıbban
da onu es-Sikat'mda zikretmiştir 1 8 • İbn Hacer de Ebu Alkame'nin sika olduğunu
belirtmiştir 19 •
6
7
8
9
10
ll
12
!bn Ebi H~tim, Abdurrahman er-Razi, Kitabu'l-Cerh ve't-Tal:lil, Beyrut, 1952, IV, 113; B~d. Ebu'I-Velid
Süleyman b. Halef, et-Tal:lll ve't· Tecrlh, tahk. Ebil Lubabe Huseyn, Riya d, 1986, III, 1259.
İbn Ebi Hatim, IV. 113.
Buhaıi, Muhammed b. İsmill, et-Ttlr1hu'l-Keblr, tahk. Seyyid Haşim en-Nedvi, Beyrut, ısı., V. 218.
İbn Ebi Hdtim, V, 189.
Bad, n. 945.
İbn Hacer ei-Askalaru, Ahmed b. Ali, Takrlbu't· Telızib, tahk. Muhammed Avvame. Suriye, 1986, s. 328; İbn
Hacer, Li~nu'/-Mizdn, VII, 273.
İbn Adiy, Abdullah b. AbdiUah el-Curcfıni, el-Kamil fi Duafdi'r-Ricdl, tahk. Yahya Muhtar Gazavi.• Beyrut,
1988, 3. baskı, rv; 202.
13
14
ıs
Baci, III, 1231; İbn Hıbban, Muhammed b. Ahmed Ebil Hatim et-Teymi, es-Silciıt, tahk. Seyyid Şerefuddin
Ahmed, Beyrut, 1975, VI, 362.
İbn Hıbbm, VI. 450.
Zehebi, Ebu AbdiUah, Muhammed b. Ahmed, el-Kdşiffl Ma'rifeti Men lehu Rivaye ji'l-Kütübi's-Sitte, Cidde,
tsı., ı. 482.
16
İbn
17
İbn Ebi Hatirn, IX, 419.
18
!bn Hıbbm. v; 576.
İbn Hacer, Talo-ibu't-Tehzib, s. 659.
19
Hacer el-Askalaru, Ahmed b. Ali. Takribu't-Tehtib, tahk. Muhammed Avvame, Suriye, 1986, s. 265.
420 • Tecdid Hadisi Hakkında Feyzullah Efendi'nin Yazdığı Risale Üzerine Bir Değerlendirme 1Doç. Dr. ArifULU
Rivayetin isoadına ittisal yönünden bakıldığında; herhangi bir kopukluğun
olmadığı görülmektedir. İsnadda yer alan ravilerle ilgili bilgiler değerlendirildiğinde
ise; Ebu Davfıd ve Hakim'in rivayetinde yer alanl arın alimlerce sika kabul edildiği
görülmektedir. Şu durumda Ebu Davfıd ve Hakim'in naklettiği rivayetleri isnad
yönünden sahih kabul etmemiz uygun olacaktır. Muhammed b. Ruzeyk'in mechUI
olması sebebiyle zayıfkabul olarak nitelediğimiz Taberarn rivayetinin de diğer tarikierin
desteklemesinden dolayı hasen ligayrihi seviyesine yükseldiğini ifade etmemiz gerekir20•
C- Hadisin Metin Yônünden Değerlendirilmesi
İsnad yönünden sahih olan bu hadisi bazı araştırmacılar sahih kabul etmemişler,
özellikle bazı oryantalistler uydurma olduğunu iddia etmişlerdir. Fakat bu iddia temelsiz
görünmektedir. Buna karşılık tarihi süreç boyunca alimierin geneli bu rivayeti muteber
kabul edip tecdidle ilgili değerlendirmeler yapmışlardır.
Söz konusu hadisle ilgili yapılan incelemelerde genellikle şu madd eler üzerinde
değerlendirmelerin yoğunlaştığı görülmektedir:
1- Allah'ın bu ümmet için bir müceddid göndereceği
2- Bu müceddidi her yüz senenin başında göndereceği
3- Gönderilen müceddidin dini tecdid edeceği
Bu had.isi Ebu Davüd, Sünen'in Metahim bölümünde A:ıWI t;.) ı,s.9 .fi~ La y~
"Yüzüncü Yılda Olacak Hadiseler" babında zikretmiştir. Feyzullah Efend.i hadisin
mef?ini izah bağlamında Necm sılresinin 3. ve 4. ayetini( ~) ~_; ~1 _;A 0). ~ ~ t.;._;
c.s.J6JI) zikretrniştir2 1 • Bu yaklaşunıyla bu had.isi Hz. Peygamber'in Allah'tan almış olduğu
bir vahiyle söylediğini kastettiği arılaşılmaktadır.
Hadisin metninde yer alan her yüz yılın başı (ti.... 4,jL.. JS U"I.J ı)ı:.) ifadesi üzerinde en çok d urulan hususlardandır. Yüz senenin tespiti ya da hangi tarihten itibaren
başlatılacağı konusunda net bir tarih söyleyebilmek_pek mümkün görünmemektedir.
Zira net bir tarih söyleyebilmek için Hz. Peygamber'in bu hadisi ne zaman ifade
buyurduğunun tespiti gerekir. Ancak elimizdeki verilerle bunun tespitini yapabilmek
mümkün görürımemektedir. Söz konusu tarihi tespit adına üç muhtemel tarih üzerinde
durulmaktadır. Birincisi, Hz. Peygamber'in Hicret olayını başlangıç kabul ederek bu
sözü söylemiş olacağıdır. İkincisi, Hz. Peygamber'in, bu sözü vefatından önce Arapların
kullandığı önemli bir tarihi vak'aya göre söylemiş olabileceğidir. Üçüncüsü ise, Hz.
Peygamber'in kendi vefatını dikkate alarak bu tarihi belirtmiş olmasıdır22 • Müellif
21
Söz konusu hadisin isnad yönünden değerlendirilmesi için ayrıca bkz. Ertürk, Mustafa, "Tecdid Hadisinin
Metin Tenkidi Açısından Değerlendirilmesi'; fslami Araştırmalar Dergisi, c. 10, sayı: 1·2-3-4, Ankara, 1997,
s. 126-128; Hekim, Mustafa, Dini Yenileme (Tecdid) Hadisi, Yayınlanmamış Yuksek Lisans Tezi, Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1988, s. 18-43.
Feyzullah Efendi, Ri.sı'l/e, vr. Jb.
22
Söz konusu muhtemel tarihler hakkında değerlendirmeler için bkz. Ertürk, s. 131.
20
ERZURUMLU ŞEYHULiSLAM SEYYiO FEYZULLAH EFENDi SEMPOZVUMU • 421
Feyzullah Efendi de risalesinde yüz senesinin hangi tarihten başlatılacağını belirleme
konusunda farklı fıkirler olduğunu dile getirmiştir. Bu tespitin ardından kendisi söz
konusu tarihi belirleme noktasında özellikle Hz. Peygamber'in hicreti ve vefatı üzerinde
durmaktacfır23.
Bu hadiste ilgili değerlendirme yapanların Uk yij.z seneyi tespitte genellikle hicreti
esas aldıklan görülmektedir. Hicretin esas alınmasında müceddid olduğu konusunda
ittifak edilen Ömer b. Abdülaziz'in ve müceddidliği konusunda genel kabul olan İmam
Şafünin vefat tarihleri de kanaatimizce etkili olmuştur.
Konuyla ilgili yapılan değerlendirmelerde yüz rakamırun belirleyici bir tarihe işaret
ve tahmini olduğu, kesin değil yaklaşık bir tarihe işaret ettiği ya da her
dönemin sonunu ve takip eden dönemin başını ifade etmek üzere kullanıldığı şeklirıde
de yorumlanmıştır.
etmediği
I- Dinin Tecdidi
Sözlükte "yenilemek, yeni bir yol açmak" anlamındaki tecdid, bir işi ya da bir şeyi
ciddiyetle ve bir yöntemle yeniden ve aslına uygun bir biçimde yenileme faaliyetini
ifade eder24• Tecdid kavramı reform kavramından farklıdır. Reform dinle irtibatlı
kullanıldığında dinde değişiklik yapılarak bazı unsurların çıkarılıp yeİıi bazı unsurların
eklenmesi şeklinde dinin yeniden tanımlanması demektir25•
Tecdid kavramına birbirinden farklı anlarnlar yüklenmiştir. Mesela İbn Hacer'in
göre Ahmed b. Hanbel, Hz. Peygambere nisbetle şöyle bir rivayet
nakletmiştir: "Allah her yüz senenin başında insanlara dinlerini öğretecek birini
gönderecektir"26• Kendisine bir başka zaman bu rivayet sorulduğunda Ahmed b.
Hanbel'in birinci yüzde Ömer b. Abdülaıiz'in ikinci yüzde de eş-Şafifnin gönderildiğini
ifade etmiştir7 . Müceddid olarak birinci asırda Ömer b. Abdülaziz'in ikinci yüzyılda
da İmam Şafii'nin isimlerinin söylenildiği dikkate alınırsa Ahmed b. Hanbel'in tecdid
ve dinin öğretilmesini birbiriyle ilişkili gördüğünü ifade etmek mümkündür. Yine
Ahmed b. Hanbel'in şöyle dediği de nakledilmektedir: '~ah her yüzyılın başında
insanlara dini öğretecek ve Rasulullah'a yalan nispet edilmesini engelleyecek birini
görevlendirir"23•
naklettiğine
23
Feyzullab Efendi, RisAie, vr. 4°.
24
Görgün, Tahsin "Tccdid~ DlA, İstanbul, 2011, XL, 234.
25
Görgün, XL, 234.
26
İbn Hacer el-Askalfınl, Ahmed b. Ali, Tevilli't-1e'sis li-Meali Muhammed b. ldris, tahk. Ebu'l-Fid~ Abdullah
el-Kadi, Beyrut, 1986, s. 47.
lbn Hacer, Tevdli't-Te'sis, s. 47.
Ebu Daviıd, Süleyman b. Eş'as es-Sicistmi, Sünenu Ebi Davıid (tahkikli n~ir), tabi<. Şuayb el-Arnaiıt, Beyrut,
2009, VI, 349, 1 nolu muhakkik notu.
27
28
422 • Tecdid Hadisi Hakkında Feyzullah Efendi'nin Yazdığı Risale Üzerine Bir Değerlendirme / Doç. Dr. ArifULU
Müellif Feyzullah Efendi ise, dinin tecdidini, zamanın değişmesiyle hükümlerin
de değişeceği prensibine işaretle açıklama yoluna gitmiştir29 •
II- Kimlerin Müceddid Olarak Gönderileceği ya da Müceddidin Vasıfları
Söz konusu hadisin metni üzerinde en çok değerlendirme yapılan konulardan birisi
de müceddid olarak kimlerin gönderileceği veya müceddidin vasıflandır. Hz.
Peygamber'den nakledilen söz konusu rivayette müceddidin gönderileceği belirtilmiş,
ancak onun hangi vasıflara haiz olacağı yer almamıştır. Hadiste yer alan "kim, kimse"
anlamındaki "men" ifadesinin tekil mi yoksa çoğul mu anlaşılması gerektiği konusunda
farklı kanaatler mevcuttur. Alimierin çoğunluğu her asırda gönderilecek olan
müceddidin bir tane olmasının zorunluluk olmadığını ifade etmişler ve aynı asırda
birden fazla müceddidin olabileceğini belirtmişlerdir0 • Bu mevzuda İmam Zehebi
görüşünü şöyle dile getirmiştir: Mesela üçüncü asrın başlannda İbn Şureyh fık.ıhta,
Eşari usulde, Nesai hadiste müceddiddir diyoruz. Yine altıncı asırla ilgili olarak
Fahruddin er-Razi kelamda, hafız Abdu'l-gani hadiste müceddiddir diyoruz31•
İlk gönderilen müceddidin Ömer b. Abdülaziz olduğu konusunda alimler arasında
bir ittifak vardır. İmam Şafii'nin de ikinci müceddid olduğu konusunda genel bir kabul
söz konusudur. Nitekim Ahmed b. Hanbel, Ömer b. Abdülaziz'in birinci yüzdeki
müceddid olduğunu net ifadeyle dile getirmiş, onun ardından da ikinci yü.zdeki
müceddidin İmam Şafii olduğunu ümit ettiğini belirtmiştiı-.32 • Ancak Süfyan b. Uyeyne,
İmam Şafıl'den bir yıl önce vefat eden Yahya b. Adern'in müceddid olduğunu ifade
etmiştir. Tarihi süreçte kimlerin müceddid olduğu konusunda bazılisteler sunulmuştur.
Mesela 3. müceddid olarak Eşari veya İbn Şureyh, 4. asırdaki müceddid olarak İsferayini
veya Bakıllaru, S. asrın müceddidi olarak Huccetü'l- İslam Gazall, 6. asırdaki müceddid
olarak İmam Razi veya Rafii'nin isimleri zikredilmiştir33 •
Risale'nin müellifı Feyzullah Efendi, Ömer b. Abdülaziz ve İmam Şafii'nin
müceddid olduğunu belirttikten sonra diğer asırlardaki müceddidlerin kimler olduğu
üzerinde durmamış ve doğrudan kendi yaşadığı döneme sözü getirmiştir. Feyzullah
Efendi risalesinde kendi döneminin Osmanlı padişahı gazi lakaplı Sultan Mustafa'nın
da -ki bu tarihte II. Mustafa olarak bilinmektedir- müceddid olduğunu belirtmiş ve bu
eserini de ona ithaf etmiştir. Eserinde padişahı dini tecdid eden kişi olarak tavsif
etmişti.f34. Feyzullah Efendi risalesinde müceddidin vasıfları üzerinde de durmuştur.
Ona göre bir müceddidde adalet, rıfk, şefkat, m aziuma yardım, sulh ve edebin kaynağı
29
30
31
32
33
34
Feyzullah Efendi, Risale, vr. 4b.s•.
Munavi, Zeynuddin Muhammed AbdürraUf Feyzü'l-Kadir Şerhu'I-Camiıs-Sağir, Beyrut, 1972, I, 10- 11.
MunM,I, ll.
İbn Hacer, Tevaü't-Te~is, s. 27.
MunM, 1, 10-11.
Bkz. Feyıullah Efendi, Rls{l/e, vr. 2b.
ERZURUM LU ŞEYHULiSLAM SEYYiD FEYZULLAH EFENDi SEMPOZYUMU • 423
olmak gibi vasıfların bulunması gerekir. Müellif dönemin padişabının bu vasıflara sahip
olduğunu ifade etmiş ve onun müceddidlik rütbesini ihraz ettiğini de iddia etmiştir3s.
Tarih kaynaklarına göre gazi lakaplı İkinci Mustafa 1695-1703 yılları ·arasında
hüküm sürmüş bir Osmanlı padişahıdır. Feyzullah Efendinin bu padişahı müceddid
olarak nitelemiş olmasına karşın müceddidler ile ilgili olarak yapılan listelerin
hiçbirinde İkinci Mustafa'nın ismine rastlayabilmiş değiliz.
Tarihi süreçte bazı alimler müceddidin vasıilarıyla ilgili değerlendirmelerde
Kanaatimizce tabitin neslinden sonraki dönemlerde müceddidin
vasıfları belirlenirkı;n ya da kimlerin müceddid olduğu tespiti yapılırken özellikle Ömer
b. Abdülaziz'in vasıfları dikkate alınrnıştı_r. Nitekim bir kimsenin müceddid olabilmesi
için bütün hayırlı. vasıflara sahip olması gerekınediği belirtilmiştir. Ancak müceddid
olduğu konusunda ittifak edilen Ömer b. Ab dülaziz'in hayırlı vasıfların tamamına sahip
olduğu ifade edilıniştir 36.
bulunmuşlardır.
Hayırlı vasıfların tamamına sahip olduğu belirtilen Ömer b. Abdülaziz'in bazı
uygulamalarına işaret edeceğiz.
Böylece onun ittifakla müceddid kabul edilınesinde
hangi vasıflarının ya da uygulamalarının temel alındığı konusunda bir kanaate
ulaşacağırnızı düşünmekteyiz.
İimi Konumu ve Eğitim Faaliyetleri
Ömer b. Ab dülaziz hakkında Mucahid: "Ona ilim öğretmeye gittik, ama biz ondan
öğrendik" demişfu37 • Bu üstün ilmi vasıflarından dolayı Ömer b. Abdülaziz,
"muallimu'l-ulema" olarak adlandırılmıştır38 •
İlme ve ilmin yaygınlaşmasına çok önem veren Ömer b. Abdülaziz, müslümanlan
eğitmeleri için ülkenin her tarafına ilim adamları göndermiştir. Yeni fetbedilen Afrika
ülkelerine de on kişiyi aynı maksatla göndermişfu39 •
Hadislerin Tedvinindeki Rolü
Zamanın ilerlemesiyle bir yandan, halkın arasında dolaşan hadislerin sayısında
anormal bir artış meydana gelmiş, diğer yandan da otorite olarak görülen şahıslar yavaş
yavaş ahirete irtihal etmeye başlamışlardı. Halifeliği döneminde böyle bir endişenin
etkisiyle vakit kaybetmeden harekete geçen Ömer b. Abdülaziz, valilerine tedvin
faaliyetini başlatmak için bir talimat yazmış ve böylece hadislerin tedvini çalışmasını
başlatmışt:u-4°.
35
36
37
38
39
40
Bkz. Feyzullah Efendi, Risale, vr. 7• vd.
İbn Hacer ei-Askalaru, Ahmed b. Ali, Fethu'l-Bdrl bi Şerhi Sahihi'l-Buharl, Bcyrut, h. 1379, XIII, 295.
İbn Kestr, Ebu'l-Fida lmaduddin, el-Bidiiye ve'n-Nihaye, Mısır, tsz., IX, 194.
İbn Sa(!, Ebu Abdiilah Muhammed, Kitilbu't-Tabakttti'/-Kebir, Beyrut, tsz., V, 368; Bac1, lll, 941.
Mı1sa, M. Yılsuf, Fıkh-ı İslam Tarihi, çev. Ahmet Meylani, İstanbul, tsz., s. 194.
Buhari, Muhammed b. İsmail b. İbrahim, el-Ciimius-Sahih, İstanbul, 1992, "Um': 34; Darimi,
Muhammed Abdullah b. Abdirrahınan, Sünenuii-Darimi, İstanbul, 1992, "Mukaddime': 43.
Ebfı
424 • Tecdid Hadisi Hakkında Feyzullah Efendi'nin Yazdığı Risale Üzerine Bir Değerlendirme / Doç.Dr. ArifULU
Bid'atlere Karşı 1\ıtumu
Ömer b. Abdiliaziz sünnete çok önem verirken bid'atlere tepki gösterdiği
görülmektedir. Nitekim Süleyman b. Abdulmelik'in defninden sonra camiye geldiğinde
halife olarak okuduğu ilk hutbesinde "Ey İnsanlar! Kur'an'dan sonra kitap,
Muhammed'den sonra da nebi yoktur.....Dikkat edin! Ben bid'atçi değilim, ancak
sünnete uyan kimseyim. Zalim yöneticiden kaçan asi değildir. Şunu iyi bilin ki, Allah'a
asi olmuş kimseye asla itaat edilmez.. :' demişti[~ 1•
Ömer b. Abdülaz!z, resmi bir talimatında da, bid'atlerin yok edilmesini ve
sünnetierin diriltUmesini istemiştit42 • Bazı valilerine tavsiye amaçlı yazdığı mektubunda
da, hakkında sünnetin olduğu konularda, daha sonradan ortaya çıkanlan şeylerden
uzak durmalarını ve sünnete sarılmalarını tavsiye etmiştir"3 • Yine onun 'J\ll.ah her bid'atı
benim elimle ortadan kaldırıp, her sünneti de benim elimle diriltse ve bunu da her
birine karşılık bedenimin bir parçasını feda pahasına yapsam, yine de bu yaptığun Allah
uğrunda basit bir şey olurdu" dediği nakledilmiştiı:M.
Hz. Peygamber'in Sünnetine Yonelik Uygulamaları
Hz. Peygamber dönemindeki uygulamaları asıl kabul eden Ömer b. Abdülazlz,
yerine getirilmeyen sünnetierin ifa edilmesi yönünde talimatlar vermekle yetinmemiş,
pek çok uygulamasıyla Hz. Peygamber dönemine dönmeye çalışmıştır. Onun, Hz.
Peygamber'den sonra diğer halifelerce konan uygulamaları terk ederek, Hz.
Peygamber'in uygulamasına döndüğünün pek çok örneği vardır.
Ömer b. Abdülaziz, Hz. Peygamber'in uygulamalarının yanında halifelerin
da sünnet olarak nitelemekte ve verdiği hükümlerinde pek çok kez
sabaheye referansta bulunmaktadır. Bununla birlikte onun diğer uygulamaları
benimserneyerek Hz. Peygamber'in uygulamasına dönüş özlemi laşıdığı da açıkça
görülmektedir. Onun bu tutumu kendi devrinde bile "ilk sünnete dönüş" olarak
uygulamalarını
nitelendirilmişti(i 5 •
41
42
43
44
İbn Sa'd, V, 340; ed-Darimi, ~Mukaddime': 39; Mes'Odi, Ebu'I-Hasen Ali b. Huseyn, Muracu'z-Zeheb ve
Maadinu'l-Cevher, tahk. Muhiddin Abdu'l- Hfunid, Kahire, 1946, 4. baskı, nı, 195; lbnu'I-Cevzi, Cemaluddin
Ebu'l-Fercc Abdurcalunan, Siretu ve Menakıbu Omer b. Abdi/aziz, tahk. Naim Zenur, 1984, s. 69, 233.
İbn Sa'd, V, 376.
Safvet, Ahmed Zeki, Cemfıeratu Rasdili'l-Arab fi Usari'/-Arabiyyeti'z-Ztlhire, Mısır, 1971, ilaveli 2. baskı,
(Ömer b. Abdülaziı'in Risalesi) II, 300.
İbn SaCI, V, 343; ibnu'J-Cev-li, s. 67. İbnu'l-Cevz1, Ömec b. Abdülaziiin bu ifadesini onun Hôricüerle olan
diyaloğu kısmında zikcetrnektedir. Dolayısıyla İbnu'l-Cevzl, Öoıer b. Abdülazlz'in buradaki bid'at ifadesini,
Haricilik gibi fırkalann tutumunu nitelernek için kulland.ığı kanaatindedir. Biz de Ömer b. Abdiliaziz ve
diğer tabilinun aynı yöndeki kullanunlannın çoğunun l~ sürecindeki itikadi fırkalara ilişkin olduğunu
düşünmekleyiz.
45
İbn Ebi Şeybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed, e/-Kitabu'l-Musanneffi'l-Ahlid ve'l-Asdr, lak. Kemal YOsuf
el-HOt, Bcyrut, 1989, VI, 284 (31448).
ERZURUM LU ŞEYHULISLAM SEVViO FEVZULLAH EFENDi SEMPOZVUMU • 425
Aslında Ömer b. Abdülaziz'i böyle bir eyleme, muhtemelen yaşantıda sünnetin
gözardı edildiğini gözlemlernesi itmiştir.
Çünkü o bu gözleminin ardından tedbir almış
ve bir münasebetle bu tedbirini şöyle açıklamıştır: "Bilgi sahiplerine bilgilerini
mescidlerinde yaymalarını emrediyorum. Çünkü sünnet öldürülmüş haldedir
(~i .l9 Wj\S ~\ ül-9) "46.
Ömer b. Abdülaziiin uygulamalarına bakıldığında İbn Hacer'in tespit ettiği gibi
bütün hayırlı vasıflara sahip olduğu açıkça görülmektedir. Uygulamaları Emevi
yöneticilerinden ziyade, ilk dört halifeye benzediğinden, alimlerce Hulefa-i Raşidin'in
beşincisi olarak görülmüştür. Bu hususta neredeyse alimler arasında ittifak oluşmuştur47 •
Şu halde onun tutumundan sünnetin uygulanmasındaki sapmaları düzeltrnek,
terkedilen sünnetleri yeniden ihya etmek için çaba harcadığı anlaşılmaktadır. Diğer
müceddidlerin belirlenmesinde bu hususlarm dikkate alındığını ifade etmek
mümkündür.
Sonuç
Feyzııllah Efendi'nin üslubundan bu risalesini dönemin padişahını müceddid ilan
etmek maksadıyla yazdığı sonucunu çıkartmak mümkündür. Çünkü ağırlıklı olarak
padişahın vasıfları üzerinde özellikle adalet vasfı üzerinde durmuş ve nihayetinde onun
müceddid olduğunu ifade etmiştir. Ancak çok ayrıntılı olmasa da söz konusu hadisin
rivayeti ve sıhhati üzerine yapılan değerlendirmeleri müellif tespit etmiş ve bunları
nakletmiştir. İlgili hadisin öğrenilmesi ve ilim meclislerinde tartışılmasına sağladığı
katkıdan dolayı bu risale faydadan hali değildir.
Baci, Ebu' I-Velid Süleyman b. Halef, et-Taafl ve't-Tecrih, tahk. EbU Lubabe Huseyn,
Riyad, 1986.
Beyhakl, Ebu Bekr Ahmed b. el-Huseyn, Ma'rifetü's-Sünen ve'l-Asar, tahk.
Abdulmu'ti Emin Kalad, Beyrut, 1991.
Buhari, Muhammed b. İsmail b. İbrahim, el-Camiu's-Sahlh, İstanbul, 1992.
- - -- -, et-Tarfhu'l-Kebir, tahk. Seyyid Haşim en-Nedvi, Daru'l-Fikr, Beyrut,
tsz.
Darirni, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdirrahman, Sünenua-Dariml, İstanbul,
1992.
EbU DavCıd, Süleyman b. el-Eş'as es-Sicistani, es-Sünen, İstanbul, 1992.
46
lbnu'l-Cevzl, s. 113; Safvet, ''Ömer b. Abdüla:ıiz'in Risalesi'; II, 306.
47
Alimierin bu konuyla ilgili düşünceleri için Bkz..lbnu'l-Cevzi, s. 72-80.
-
426 • Tecdid Hadisi Hakkında Feyzullah Efendi'nin Yazdığı Risale üzerine Bir Değerlendirme 1Doç.Dr. Arif ULU -· .
- - - -- - - , Sünenu Ebi DavUd (tahkikli neşir), tahk. Şuayb el-Arnaut, Beyrut,
2009.
Ertürk, Mustafa, "Tecdid Hadisinin Metin Tenkidi Açısından Değerlendirilmesi':
İslami Araştırmalar Dergisi, c. 10, sayı: 1-2-3-4, Ankara, 1997.
Görgün, Tahsin "Tecdid': DİA, İstanbul, 2011, XL, 234-239.
Hakim en-Neysabfıri, Ebu Abdilialı Muhammed, el-Müstedrek ala's-Sahfheyn
(Zehebi'nin Telhis zeyli ile birlikte), Beyrut, tsz.
Hekim, Mustafa, Dini Yenileme (Tecdid) Hadisi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1988.
İbn Adiy, Abdullah b. Abdiilah el-Curcini, el-Kamilfi Duafai'r-Rical, tahk. Yahya
Muhtar Gazavi, Beyrut, 1988.
İbn Ebi Hatim, Abdurrahman er-Razi, Kitabu'l-Cerh ve't-Ta'dfl, Beyrut, 1952.
İbn Ebi Şeybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed, el-Kitabu'l-Musanneffi'l-Ahad
ve'l-Asar, tak. Kemal Yusuf el-Hut, Beyrut, 1989.
İbn Hacer el-Askalani, Ahmed b. Ali, Fethu'l-Bari bi Şerhi Sahfhi'l-Buhari, Beyrut,
h. 1379.
- - -- --,Ahmed b. Ali, Listmü'l-Mfzan, Beyrut, 1986.
- -- ---, Takribu't-Tehzib, tahk. Muhammed Avvame, Suriye, 1986.
- - -- --, Takrfbu't-Tehzfb, tahk. Muhammed Avvame, Suriye, 1986.
- - - -- -, Tevali't-Te'sis li-Meali Muhammed b.
İdris, tahk. Ebu'l-Fida
Abdullah el-Kadi, Beyrut, 1986.
İbn Hıbban, Muhammed b. Ahmed Ebu Hatim et-Teymi, es-Sikat, tahk. Seyyid
Şerefuddin Ahmed, Beyrut, 1975.
.
İbn Kesir, Ebu'l-Fida İmaduddin, el-Bidaye ve'n-Nihaye, Mısır, tsz.
İbn Sa'd, Ebu Abdilialı Muhammed, Kitabu't-Tabakati'l-Kebfr, Beyrut, ty.
İbnu'l-Cevzi, Cemaluddin Ebu'l-Ferec Abdurrahman, Siretu ve Menakıbu Omer
b. Abdilaziz, tahk. Naim Zerzur, Beyrut, ı 984.
Mes'udl, Ebu'I-Hasen Ali b. Huseyn, Murucu'z-Zeheb ve Maadinu'l-Cevher, tahk.
Muhiddin Abdu'l-Hamid, Kahire, 1946,4. baskı.
Munavi, Zeynuddin Muhammed Abdürratlf Feyzü'l-Kadir Şerhu'l-Camiı's-Sağlr,
Beyrut, 1972.
Musa, M. Yusuf, Fıkh-ı İslam Tarihi, çev. Ahmet Meylani, İstanbul, tsz.
ERZURUM LU ŞEYHULiSLAM SEYYiO FEYZULLAH EFENDI SEMPOZVUMU • 427
Safvet, Ahmed Zeki, Cemheratu Rasaili'l-Arabfl U5Uri'l-Arabiyyeti'z-Zahire, Mısır,
1971, ilaveli 2. baskı.
Taberani, Ebu'l-Kasım b. Süleyman b. Ahmed, el-Mucemu'l-Evsat, tahk. Abdü'lMuhsin b. İbrahim el-Huseyni, Kahire, h. 1415, VI, 324.
Zehebi, Eb Cı Abdillah, Muhammed b. Ahmed, el-Ktlşiffl Ma'rifeti Men lehu Rivaye
Cidde, tsz.
fı'l-Kütübi's-Sitte,
- -----, el-Muğnlfı'd-Duafa, tahk. Nureddin el-Itr, Katar, tsz.