İYİ VE KÖTÜ BÜROKRATLAR Hüseyin Perviz Pur

17.02.2005 tarihli Dünya Gazetesi’nde yayımlanmıştır.
İYİ VE KÖTÜ BÜROKRATLAR
Hüseyin Perviz Pur / Yeminli Mali Müşavir
Web : www.purymm.com. veya www.purymm.com.tr
Mail : [email protected] veya : [email protected]
Bürokrat kelimesi Fransızca’dan dilimize geçmiştir. Lügat manası; devlet dairesinde çalışan
veya halka hizmet etmek zorunda olan görevli olarak tanımlanmıştır. En beğendiğim tanım, halka
hizmet etmek zorunda olan devletin bu görevini devlet adına, devletin kanun ve kurallarına uygun
yerine getirendir. Bu görev yerine getirilirken kanun ve kuralların dışında ne bir fazla ne bir eksik
hareket etme özgürlüğü olmayan devletin temsilcisi, onun parçasıdır.
Bürokratlar bu hizmet görevini daima karıştırmışlardır. Halka hizmet için mi devlet görevlisi
olmalı, yoksa devlete hizmet için mi görev yapılmalı. Bu tümceden halk kelimesi çıkartıldığında
karşımıza bürokrasinin dışında bir birim çıkmaktadır. Ve şikayet edilen bürokrat onlardır. Halka
hizmette sorumluluğa girmekten ürken, kuralları daha da katılaştıran veya hiçbir görev yapmayarak
yapıyor görünenler uzun süreçte sorumluluk almamayı yeğleyen, emekli olduklarında devlete şerefi
ve namusu ile hiç hata yapmadan hizmet ettiklerini sanarak tüketilmiş bir ömrü ve süreci seyrederek
huzur içinde yaşarlar. Ölene kadar da hayatta ne yaptıklarının farkında olamazlar.
Bir diğeri devamlı üreten, devletin görev kanallarını halkın yaşamına akıtan bürokrattır. Her
işe soyunurlar, her taşın altına parmaklarını sokarlar.
Devleti ayakta tutan ve yücelten bu tip üretken bürokratlardır. Bunların görevlerini yaparken
hata yapmaları doğaldır. Bunu kabullenirler. Ancak hiçbir hata yapmadan bir bürokratın başarıya
ulaşması olanaksızdır. Hata payı görevde kabul edilebilir bir öğedir. Hatanın büyüklüğü veya
küçüklüğünün ölçümü yerine getirilen görevin halka yansıtılması ile ölçülür. Ayrıca hatadaki
kusurda kastı veya bir çıkarın sağlanıp sağlanmadığı aranılır. Uluslararası genel mesleki etik
kuralda görevlinin çıkarında maddesel ve tinsel değerler aranır. Bürokratın, görevinin devamında
veya bitimindeki yaşam düzeyi geçmiş sürecin en açık göstergesidir.
Dürüst bürokrat diye bir ayırım yapmayı çok gereksiz buluyoruz. Nedeni; dürüstlük normal
bir insan için bir erdem değildir. Devlet aleyhine hırsızlık, hortumculuk, işbirlikçilik ise yapısal
bozukluktur. Dolayısıyle her insanın normal doğallığı kapsamında dürüstlük vardır.
2
Yazımızı
tarihimizden
örneklerle
günümüze
getirebiliriz.
Tarihçiler
Osmanlı
İmparatorluğunun yıkılış nedenlerinin içinde en önemli öğenin batı hayranı veya Galata bankerleri
ile işbirlikçi ve çıkarcı bürokratlar olduğunda birleşmişlerdir. Genel olarak geriye gidiş ve yıkılışın
ekonomik ve siyasi olayların irdelenmesinde sonuç bürokrasinin ihanetinde veya satılmışlığında
birleşmiştir.
Osmanlı’nın çöküşü, batılı görünmek uğruna batının himayesine girmekle başladı. Bu süreç,
Sadrazam Mustafa Reşit Paşanın önayak olarak imzaladığı 1838 Osmanlı-İngiliz ticaret anlaşması,
1839 Tanzimat, 1856 Islahat fermanları ile olmuştur. Bu dönem içinde çöküş Kırım Harbi, Duyunu
Umumiye borçları, Birinci Dünya harbi ile de devam etmiştir.
1848-1878 yıllarını kapsayan otuz yıl içinde üç padişah görev yapmış, üç padişaha dört
bürokrat hizmet etmiştir.
1838-1848 yılları arasındaki süreçte batıya dönük, ancak teslimiyetçiliği kabul etmeyen
II.Mahmut’un ölümünden sonraki dönemde Osmanlı’da batılılaşma özentisi boğaz sarayları, yalılar,
köşkler inşa edilirken diğer yandan savaşlarda toprak kayıpları ile ulusta yokluk, hastalık ve açlık
yaşanıyordu. Dolmabahçe, Beylerbeyi, Çırağan, Yıldız Sarayları yapılarak Topkapı Sarayı’ndan
buralara taşınıldı.
İngiltere ve Fransa Osmanlı’yı devamlı savaşlara sokarak borçlanmayı hızlandırmışlardı. Bu
borçlanmayı en fazla teşvik edenler de bürokratlar olmuştur. Padişahların görev süreleri,
sadrazamlar ve borçlanma tutarlarının sırasıyle bir çizelgesini sunarsak durum ortaya çıkmaktadır.
Abdülmecid (1839-1861) Sadrazam M.Reşit Paşa, 16 milyon Osmanlı altını, Abdülaziz
(1861-1876) Sadrazam Ali ve Fuat Paşalar, 214 milyon Osmanlı altını, II.Abdülhamit yirmi altı
Sadrazam ile çalıştı ve 82 milyon Osmanlı borç aldı. Bu borçlar Genç Türkiye Cumhuriyetine
intikal ederek, ulus olarak 1954 yılına değin ödenmiştir.
Yukarıda dört bürokrat demiştik. Dördüncü bürokrat Mithat Paşadır.
Bu bürokratların yaptığı görevleri ve düşünce yapılarını irdelersek çok değişik ve üzücü
tablolarla karşılaşıyoruz. Bunları size yerimizin yetersizliği dolayısıyla özet olarak sunacağız. Zaten
konuların birçoğunu bildiğinizden eminiz. Sadece sonuca tesiri açısından anımsatma.
1838 Osmanlı-İngiliz ticaret anlaşması ile tüm batılılara Osmanlı yurdunda vergisiz ticaret
yapma serbestliği tanınırken, Türklere çift kat gümrük vergisi getirilmişti. Hatta yurt içinde
şehirlerden şehirlere nakilde dahi Türkler vergiye tabi tutulmuştur. Bu anlaşmayı kabul ve imza
eden Sadrazam (Büyük !) Mustafa Reşit Paşanın yanında yetiştirdiği Âli ve Fuat paşalar borçların
yüzde yetmişini yaparak Osmanlı’nın bağımsızlığını tamamen batılara devretmişlerdi. Bu iki
sadrazam korkularından yaşarken söyleyemediği düşünce ve önerilerini ölümünden sonra padişaha
sunulmak üzere ailelerine bıraktıkları vasiyetnameleri ile iletmişlerdi.
3
Fuat Paşa’nın vasiyetnamesinden bir alıntı her şeyi ortaya koymaktadır.
“Yabancı müttefiklerimiz içinde en önemlisi İngiltere’dir. Bendenizce Bab-ı Ali
(Başbakanlık)’yi İngiltere’nin dostluğundan mahrum görmektense BİR KAÇ VİLAYETİMİZİ
elden çıkmış görmek İYİDİR”. (x)
Nitekim, Mısır (yarı otonom), Girit, Eflak Buğdan (Romanya), Belgrat, Bosna, Bulgaristan
kolayca terkedilmiş topraklarımızdır.
Ali ve Fuat paşalar ayrıca müşterek vasiyetnameleri ile de çeşitli öneriler sunmuşlardı.
Önerilerde; genelde batılılaşmış bir Osmanlı üzerine düşünceler ile özellikle demiryolları yapımının
batılı firmalara verilmesi yer almıştı. Bilindiği üzere demiryollarının (4000 km) tamamı batılılarca
yapılmış ve demiryollarının yirmi kilometre çevre alanında yer alan madenlerin bedelsiz devri
demiryolu borcundan düşülmeksizin verilmişti. Bu üç sadrazam ölümlerinde ailelerine büyük
miraslar bırakarak ecelleri ile boğazdaki yalılarında ölmüşlerdi. İ.Ü. Baltalimanı Sosyal Tesisleri M.
Reşit Paşanın konağı idi. 1838 Ticaret anlaşması bu yalıda imzalanmıştı. Şimdi karşıt bir örnek
sunalım. Taif (Arabistan) şehrinde boğdurularak öldürülen Mithat Paşa’nın dramıdır bu örnek.
Başbakanlık kalemi ve suistimalleri araştırma komisyonu başkanlığından sonra 1861 yılında
Niş Valiliğine atandı. Bu bölge etnik grupların çatışmalarının yanında açlık ve hastalıkla yok
olmakta olan tüm Osmanlı vatandaşlarının kurtarıcı beklediği aşamada idi.
Midhat Bey’e Niş valiliği ile Paşa ünvanı verilmişti. Midhat Paşa kavgaların önüne şiddetle
çıkmadı. Tüm Müslim ve gayrimüslimlere dostça yaklaştı. Onların güvenlerini kazandı. Önce yol
sorununa el atarak imece usulü beşyüz kilometre taş yol yapıldı. İkinci olarak tarım ve tarım
ürünlerinin Tuna nehri ve karayolu kullanılarak özellikle İstanbul’un gıda sorununa çözüm getirdi.
Birikmiş vergileri taksitlendirdi. Kan davalarını dostça kaldırdı. Halk para kazanmaya başlayınca,
sağlık sorunları da azaldı. Başarılı Midhat Paşa’ya Prizren eyaleti de ek görev olarak verildi. Aynı
başarıları oradada gösterdi.
(x) (Tevfik Çavdar – Türkiye’de Liberalizmin Doğuşu – Uygarlık Yayınları İstanbul 1981)
4
Mustafa Reşit Paşadan sonra Sadrazam olan Âli Paşa tarafından Midhat Paşaya Silistre,
Vidin ve Niş vilayetlerini birleştirerek Tuna Vilayetinin genel valiliği verildi. Bu bölgede de halkı
yanında buldu. Onlarla kolaylıkla iletişim kurmuştu. Örneğin önce Tuna nehrinden tarlalara su
kanallarını halka imece yolu ile yaptırttı. Tarım alanlarını genişletti. Üretim arttığı gibi hayvanlara
geniş besin alanları açıldı ve hayvancılıkta gelişti. Yolları köylülere, köprüleri varlıklı tüccarlara
yaptırttı. Üçbuçuk yılda üçbin kilometreden fazla şose yol ile binbeşyüz köprü yapıldı.
Çiftçiyi tefeciden kurtarmak üzere Ziraat Bankasının öncü kuruluşu olan “Menafi Sandığı”nı
kurdu. Bu sandık daha sonra İstanbul’da Emniyet Sandığı olarak gelişti. Çiftçiye verdiği krediden
alınan düşük faizler tarımın makineleşmesine yol açtı. Boş devlet topraklarını tüm köylülere
bedelsiz dağıttı. Bulgaristan’da Rusların kışkırtıcılığı son buldu. Ruslar son derece rahatsız oldu.
Bulgarların isyanı durmuştu.
Midhat paşa 1868’de İstanbul’a çağrıldı. Paşa 1861 den 1868 yılına kadar sekiz sene Rumeli
ve Balkanlara hakim olmuş, sulh getirmişti. Osmanlının en hassas bölgesi, tüm batının gözü olan
topraklarda Midhat Paşanın başarısı devam etseydi, Osmanlı İmparatorluğu da devam edebilirdi.
İngiliz hayranı Sadrazam Âli Paşa Midhat Paşa’yı Bağdat Valiliğine atadı. Böyle bir görev
değişikliğine neden olacak bir bulgu yoktu ortada. Bir tek bulgu vardı, o da Osmanlı’nın ekonomik
ve sosyal yaşamında ivme kazanması idi.
Bağdat Valiliği bile Midhat Paşayı yıldırmadı. Oynanan oyunları biliyordu artık. Daha bir
hırsla olayların üstüne gitmeye başlamıştı. Burada da tarım ve yol sorunlarına el attı. Dicle ve Fırat
nehirlerinde gemiler taşımacılığa başladı. Sulama kanalları ile sulu tarım bölgeleri genişletildi. İki
yıl içinde Bağdat’ta, hastane, ıslahhaneler açıldı. Basra’da tersane kuruldu. Sanayi ve tarım gelişimi
nüfus hareketleri başlattı. Yeni yerleşim alanları kuruldu. Bu bölgede de çeşitli ırk, din ve
mezhepler aralarındaki savaşlar son buldu. Burada yaşayanlar arasında dostluk kurmak Rumeli’den
daha kolay değildi.
Tahsil edilmeyen vergileri taksite bağladı. Vergiler ödenmeye başladı. Bağdat’ta Emniyet
Sandığı şubesi açılarak çiftçiler tefeci elinden kurtarıldı. 1869’dan 1872 yılına kadar Midhat Paşa
Rumeli ve Balkanlardaki aynı başarıyı burada da göstermişti.
1871 yılında Âli paşa ölünce yerine geçen Mahmut Nedim Paşa toplanan vergileri bölgede
yatırımlara harcıyor, hazineye göndermiyor diyerek Midhat Paşa’yı suçlayınca Midhat Paşa istifa
ederek görevden ayrıldı.
5
İstanbul’da karşıt görüştekilerin Midhat Paşa etrafında toplanmaya başlaması Sadrazam
Mahmut Nedim Paşa’yı telaşlandırdı. İstanbul’dan uzaklaştırmak için Edirne valiliğine tayinini
çıkarttı. Midhat Paşa talepte bulundu ve Padişah Abdülaziz’in huzuruna çıktı, ikili görüşme normal
protokol süresini epey aşmıştı. Sonunda Midhat Paşa padişahın huzurundan Sadrazam mühürünü
alarak çıktı. (31.7.1872)
Borçlanmayı önlemek için masrafları kısma yöntemini uyguladı. Bu etkinliğe saray
masraflarını kontrol altına alarak başlaması üzerine Abdülaziz Midhat Paşayı azletti. Sadrazamlık
üç ay sürmüştü. 19 Ekim 1872
Abdülaziz’in devrilerek II.Abdülhamit’in tahta çıkışında etkin rol oynadı. Yeniden sadrazam
olmuştu. Sadrazamlığı iki ay sürmüştü. Çünkü Abdülhamit’e bir mektup yazma cesaretini
göstermiştir. Mektuptan beş gün sonra Midhat Paşa sadrazamlıktan alındı. Mektubundan bir cümle
onun amcası Abdülaziz’in ölümü ile suçlanarak, yıldızda kurulan düzmece mahkeme sonucu
Arabistan’ın Taif şehrinde zindana atılmasına ve orada suikast yapılarak boğdurulmasına neden
olmuştur. Çünkü mahkemenin cezası Taif’te zindana atılmaktı.
Bu cümle ne idi?
“Padişahım dokuz gün oluyor ki, önceki maruzatımı yerine getirmemekte devam
buyuruyorsunuz. Vazgeçilmez nizamları red ediyorsunuz. Bu hal ise şiddetli zelzeleden çöküp yok
olma durumunu savuşturan devlet yapısını tamire çalıştığım sırada, siz adeta yıkmak istiyorsunuz
diyebilirim.” (x)
Midhat Paşa Taif’te zindana atıldıktan sonra İngiliz donanması Taif civarında görülmüştü.
Mithat Paşa’nın İngiliz himayeciliğini kabul etmesi halinde, oradan kurtarılarak Doğu’da ve Batı’da
Osmanlı halkının kurtarıcısı olan Midhat Paşa Osmanlı hanedanına son vererek Türk tarihinde bir
dönem başlatabilirdi. Abdülhamit bu tehlikeyi gördü ve Midhat Paşayı yok ederek tahtını korudu.
Midhat Paşa’nın dürüstlüğü, işbirlikçiliği reddetmesi hayatına ve tarihin normal süreçte gelişimine
neden olmuştu.
Mithat Paşa’nın da vasiyetnamesi vardı:
Vasiyetnamesinde oğlu Ali Haydar Midhat’ın tahsilinden sonra tüccardan birinin yanına
yerleştirilmesini kesinlikle devlet hizmetine konulmamasıdır. Tanrı rahmet eylesin. Cenazesi 1955
yılında İstanbul’a getirilerek Okmeydanı’na gömülmüştür. Midhat Paşa’nın evi Fatih semtinde idi.
Mirası ancak yanında çalışanlara dağıtılmasına yetmişti.
(x) (Osman Selim Kocahanoğlu – Mithat Paşa’nın Hatıraları – Temel Yayınları İst. 1999)
6
Bütün bunları neden yazdık. Osmanlı’da olduğu gibi Cumhuriyet dönemlerinde iyi ve kötü
bürokratlar olmuştur. Bir dönem yurt dışından getirilen “prensler”in içinde “üç sadrazamı”
oynayanlar çıkmıştı.
Bir de günümüzde Zekeriya Temizel olayını yaşıyoruz. Uzun süredir kendisi ile temasım
olmadı. Onun olurunu almadan bu yazıyı yazdığımdan kendisinden özür diliyorum. Dürüstlüğü ve
elini taşın altına koyan örnek bir devlet bürokratı ve Maliye Bakanı olarak onu tanıdık ve
kabullendik. Şimdi yargılanmaktadır. Adalete olan saygımız ve inancımız dolayısıyle yargı konusu
olay mahkemeye intikal ettiğinden konu hakkında detayı incelemenin sakıncalı olduğu
kanaatındayız.
Ulusumuzun Zekeriya Temizel’lere olan gereksinimi sonsuzdur. Temizel’in halen görevde
olan bürokratların tempo ve yöntemlerine örnek olmuş olması nedeniyle bu geçici olayların onların
moral ve çalışmalarına tesir etmemesini dileriz. Uluslararası yolsuzluk endeksine göre 146 ülke
içinde 77.sırada yer alan ve Avrupa Birliğine dahil 25 ülke içinde ise onların en gerisindeki
ülkemize (Transprency İnternational 2004) bu bilgilerin bilincinde bir Maliye Bakanı olarak “Mali
Milat” adıyla mükelleflerin kazancının kaynağını sormaya kalkan vergi sistemini getiren, Gelirler
Genel Müdürü döneminde ilk çapraz denetimi Ankara’da başlatan, vergi idaresini bilgisayarlı
ortama geçiş projelerini on iki yıl önce Avrupa’dan yurdumuza getiren, İstanbul Defterdarlığında
bir metre araziyi gecekondu mafyasına kaptırmayan Zekeriya Temizel elleriniz dert görmesin. Size
şükranlarımızı sunmayı borç biliyoruz.
PÜR DENETİM YEMİNLİ MALİ MÜŞAVİRLİK AŞ.
Bahariye Caddesi Site 64 No: 25/9 B-Blok Kadıköy - ISTANBUL
Tel : +90 216 449 37 00 (pbx) Fax : +90 216 449 37 71