örnek cümle çözümlemeleri

ÖRNEK CÜMLE
HEDEFLER
İÇİNDEKİLER
ÇÖZÜMLEMELERİ
• Örnek Cümle Çözümlemeleri
TÜRK DİLİ I
• Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
• Bu ünitede daha önceki ünitelerde işlenen cümle
bilgisi konularını pekiştirebileceksiniz.
ÜNİTE
14
Örnek Cümle Çözümlemeleri
ÖRNEK CÜMLE ÇÖZÜMLEMELERİ
Cümle tahlilini tam olarak yapabilmek için şu soruları ve cevaplarını bilmek
gerekir:
1. Cümlede yüklem görevinde kullanılan kelime hangisidir?
2. Diğer ögeleri bulmak için yükleme hangi sorular sorulmalıdır?
ÖGELER
ANLAM
Özne
Yüklemi yapan yükleme konu
olan
Nesne
 Belirtisiz Nesne
 Belirtili Nesne
Yüklemin Etkisini Üzerine Alan
Dolaylı Tümleç
 Yönelme
 Bulunma
 Ayrılma
Zarf Tümleci
 Durum
 Zaman
 Miktar
 Yer-yön
 Neden
 Soru
YÜKLEME YÖNELİK
SORULAR
 Kim, Kimler, Ne, Neler
 Ne
 Neyi, Kimi
Yüklemin Bulunduğu, Yöneldiği
Ayrıldığı Kavramdır.
 Neye, Nereye, Kime
 Neyde, Neyden, Nerede,
Kimden
 Neden, Nereden,
Kimden
Yüklemi Türlü Anlam
Özellikleriyle Tamamlayan
Ögedir.
 Nasıl, Ne durumda, Ne
biçimde
 Ne zaman, Ne
zamandır...
 Ne kadar, Nice, Ne
ölçüde
 Nereye, Ne yöne...
 Ne, Niçin, Ne diye...
Ögeler bulunduktan sonra
3. Yüklemin türüne göre nasıl bir cümledir?
a) İsim cümlesi
b) Fiil Cümlesi
4. Anlamına göre nasıl bir cümledir?
a) Olumlu
b) Olumsuz
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
2
Örnek Cümle Çözümlemeleri
c) Soru (olumlu soru-olumsuz soru)
5. Yükleminin yerine göre nasıl bir cümledir?
a) Kurallı
b) Devrik
6. Yapısına göre nasıl bir cümledir?
a) Basit cümle
b) Birleşik cümle (şartlı birleşik, ki’li birleşik, iç içe birleşik)
c) Bağlı cümle
d) Sıralı cümle (bağımlı sıralı cümle, bağımsız sıralı cümle)
Örnek Cümle Çözümlemeleri
Akıl akıldan üstündür.
Cümlenin ögeleri: Akıl (özne)+akıldan (dolaylı tümleç)+üstündür(yüklem)
Yapısına Göre
Basit cümle
Anlamına Göre
Olumlu cümle
Yükleminin Yerine Göre
Kurallı cümle
Yükleminin Çeşidine Göre
İsim cümlesi
Hırsızlar kapıyı kırıp içeri girmişler.
Cümlenin ögeleri: Hırsızlar (özne)+ kapıyı kırıp (durum zarfı)+ içeri (yer-yön
zarfı)+ girmişler (yüklem)
Yapısına Göre
Basit cümle
Anlamına Göre
Olumlu cümle
Yükleminin Yerine Göre
Kurallı cümle
Yükleminin Çeşidine Göre
Fiil cümlesi
Bu cümlede kullanılan “içeri” kelimesi herhangi bir ek almadığı için yer-yön
zarfıdır. Dışarı, yukarı, aşağı, ileri, geri gibi sözcükler de bu türdendir. Bu kelimeler
ek alırlarsa dolaylı tümleç olurlar.
Hangi resmime baksam ben değilim.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
3
Örnek Cümle Çözümlemeleri
Cümlenin ögeleri: Ben (gizli özne)+ hangi resmime baksam (zarf tümleci)+
ben değilim (yüklem)
Yapısına Göre
Şartlı-birleşik cümle
Anlamına Göre
Olumsuz cümle
Yükleminin Yerine Göre
Kurallı cümle
Yükleminin Çeşidine Göre
İsim cümlesi
Neden böyle düşman görünürsünüz yıllar yılı dost bildiğim aynalar.
Cümlenin ögeleri: Neden böyle düşman (zarf tümleci)+ görünürsünüz
(yüklem)+ yıllar yılı dost bildiğim aynalar (özne)
Yapısına Göre
Basit cümle
Anlamına Göre
Olumlu soru cümlesi
Yükleminin Yerine Göre
Devrik cümle
Yükleminin Çeşidine Göre
Fiil cümlesi
El elin eşeğini türkü çağırarak arar.
Cümlenin ögeleri: El (özne)+ elin eşeğini (belirtili nesne)+ türkü çağırarak
(zarf tümleci)+arar (yüklem)
Yapısına Göre
Basit cümle
Anlamına Göre
Olumlu cümle
Yükleminin Yerine Göre
Kurallı cümle
Yükleminin Çeşidine Göre
Fiil cümlesi
Mümkün müydü seni bir an bile aklımdan çıkarmam.
Cümlenin ögeleri: Mümkün müydü (yüklem)+ seni bir an bile aklımdan
çıkarmam (özne)
Yapısına Göre
Basit cümle
Anlamına Göre
Olumsuz cümle
Yükleminin Yerine Göre
Devrik cümle
Yüklem Çeşidine Göre
İsim Cümlesi
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
4
Örnek Uygulama 1
Örnek Cümle Çözümlemeleri
•Babam, Tanpınar’ın şiirlerini çok beğenir, çok da güzel okurdu.
Babam, Tanpınar’a “Kırtipil Hamdi” derdi.
Ama o, bu konuda babama darılmazdı.
Babam öldüğünde Hamdi Amcam bana gelmiş, boynuma sarılıp çocuklar gibi
ağlamıştı.
Onlar, birbirlerinin sırdaşı idiler.
Yukarıda sıralanan cümlelerin yapı bakımından türünü belirleyerek aynı
yapıda farklı cümleler kurunuz.
I. cümle
yapısına göre, …………………………………………………………..
benim cümlem: …………………………………………………………..
II. cümle
yapısına göre, …………………………………………………………..
benim cümlem: …………………………………………………………..
III. cümle
yapısına göre, …………………………………………………………..
benim cümlem: …………………………………………………………..
IV. cümle
yapısına göre, …………………………………………………………..
benim cümlem: …………………………………………………………..
V. cümle
yapısına göre, …………………………………………………………..
benim cümlem: …………………………………………………………..
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
5
Örnek Uygulama 2
Örnek Cümle Çözümlemeleri
•I.Şehri, akşamüstü sis basmıştı.
II.Sis, Haliç yoluyla gelmiş; önce mavnalar, çatanalar, köprüler, sonra kuleler,
mağazalar kaybolmuştu.
III.Liman, düdük sesleri içindeydi.
IV.Vapurlar, sisi herkese duyurmak ister gibi, bir süre acı acı bağırmışlardı.
V. Sonra bir sessizlik...
Yukarıdaki cümleleri aşağıda verilen özelliklerle eşleştiriniz.
I. Eksiltili bir cümledir.
II. Anlamca olumlu bir birleşik cümledir.
III. Basit bir fiil cümlesidir.
IV. İki cümlenin birleşmesinden oluşan ve öge ortaklı olmayan bağımsız sıralı
bir cümledir.
V. Kurallı bir isim cümlesidir.
Örnek Uygulama 3
(Cevaplar: 1=3; 2=4; 3=5; 4=2; 5=1)
•Aşağıdaki cümleleri yapısına göre inceleyerek aşağıdaki uygun yerlere
kodlayınız.
a- Çok yaşayandan sorma, çok gezenden sor.
b- Sosyal, ekonomik ve kültürel yaşantısı yansıtılmalıdır.
c- Tekrar yola koyulduğumuz zaman makinist bana izahat verdi.
d- İktisadi hayat dediğimiz şey cumhuriyetle başladı.
e- Gün bitiyor.
f- Dalgalar geminin gövdesini dövüyor, gemi direnmeye çalışıyordu.
g- Büyük bir dalga gemiyi metrelerce uzağa sürükledi ve geminin gövdesi
çatırdamaya başladı.
h- Seninle okula gelirim; ama fazla kalamam.
i- Eskimiş bir sonbahar, gözlerinden bellidir.
j- İlk kez ülkemden ayrılıyorum, bu yüzden çok hüzünlüyüm.
h- Gelirken karşılaştık.
•Yapısına Göre Cümleler
•Basit Cümle
Birleşik Cümle
Sıralı Cümle
Bağlı Cümle
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
6
Örnek Cümle Çözümlemeleri
Örnek Uygulama 4
•Aşağıda verilen cümleleri, doğruluk-yanlışlık durumlarına göre inceleyiniz.
1. Birleşik cümleler, temel ve yan cümlelerden oluşur.
Doğru ( ) Yanlış ( )
2. Cümleler birbirlerine virgül ve noktalı virgülle bağlanmışsa bu tür cümleler
sıralı cümleleri oluşturur.
Doğru ( ) Yanlış ( )
3. Bağımlı sıralı cümlelerde özneler, tümleçler ya da her ikisi de ortak olabilir.
Doğru ( ) Yanlış ( )
4. Ögelerinin dizilişine göre cümleler kurallı ve devrik olmak üzere ikiye ayrılırlar.
Doğru ( ) Yanlış ( )
5. Cümlenin temel ögeleri nesne ve tümleçlerdir.
Doğru ( ) Yanlış ( )
Örnek Uygulama 5
6.Anlamına göre cümleler olumlu, olumsuz ve soru cümlesi olmak üzere üç
çeşittir.
Doğru ( ) Yanlış ( )
•Aşağıdaki metinde yer alan sıralı ve bağlı cümleleri bulunuz.
Dostluk
Dostluk, insanların insanlara sevgi ve bağlılık duyguları ile bağlanmasından
başka bir şey değildir.
Karşısında kendinle konuşuyormuş gibi her şeyi söylemeye cesaret edebileceğin
birini bulmaktan daha tatlı ne var? İyi günlerinde seninle aynı derecede
sevinecek biri olmasaydı, saadetin ne faydası olurdu? Kara günlerinde senden
daha çok müteessir olacak bir dostun olmasaydı, onlara katlanmak ne güç
olurdu. Nihayet peşinde koştuğun başka menfaatler, umumiyetle bir tek işe
yarar. Zenginlik, sarf etmek imkânını verir; nüfuz, itibar, mevki, övülme, zevkler
neşe getirir. Sıhhat, acıdan kurtarır ve organlarını istediğin gibi kullanmana
yardım eder.
Dostlukta birçok nimet bir aradadır, gözlerini nereye çevirirsen, onu orada hazır
bulursun, hiçbir zaman yersiz ve can sıkıcı değildir. Bunun için derler ki, birçok
yerlerde sudan fazla dosta muhtacız. Ama burada halk arasındaki üstünkörü
dostluktan değil; bunun bile kendine göre zevk ve faydaları vardır. Pek az kişi
arasındaki o gerçek ve mükemmel dostluktan bahsediyorum. Dostluk iyi günleri
daha çok aydınlatır, felaketleri paylaşarak dağıtır ve hafifletir.
Tabiattan sevgi bağları kaldırılırsa hiçbir ev, hiçbir şehir ayakta duramayacak,
ziraat bile yapılamayacaktır. Hangi kuvvetli aile, hangi sağlam devlet vardır ki
kin ve nifaklarla sarsılmasın. Bundan dostlukta ne büyük nimetler olduğunu
anlayabilirsin.
Çiçero
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
7
Özet
Örnek Cümle Çözümlemeleri
•Bu ünitede daha önce işlediğimiz cümle çeşitleri konusunu pekiştirmek
için uygulamalara yer verdik.
•Bir cümlenin tam olarak incelenebilmesi için yapısına ve anlamına göre
cümle çeşitleri iyi bilinmelidir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
8
Örnek Cümle Çözümlemeleri
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. “Sora sora Bağdat bulunur” cümlesinin özellikleri aşağıdakilerden
hangisinde belirtilmiştir?
Değerlendirme sorularını
sistemde ilgili ünite
başlığı altında yer alan
“bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
a) Olumlu-basit-devrik-eylem
b) Olumlu-birleşik-kurallı-eylem
c) Olumsuz-sıralı-kurallı-ad
d) Olumlu-sıralı-devrik-ad
e) Olumsuz-birleşik-kurallı-eylem
2. Aşağıdaki atasözlerinin hangisinde sıfat fiil, diğerlerinden farklı bir öge
olarak kullanılmıştır?
a) Sona kalan, dona kalır.
b) Veren eli herkes öper.
c) Yarım veren utanmamış.
d) Yaş kesen baş keser.
e) Tekkeyi bekleyen çorbayı içer.
3. Aşağıdaki cümlelerden hangisi, kuruluşuna göre ötekilerden farklıdır?
a) Bildiğimiz konuları tekrarlayıp duruyor.
b) Tüm aile üç gündür perişan.
c) Bu kazak daha güzel.
d) Önceki okuduklarımdan daha güzel bu kitap.
e) Başarılı insanlar övgüye alışkındır.
4. “Saat 5’te evdeyim” cümlesi, yüklemin türü açısından aşağıdaki hangi
cümleden farklıdır?
a) Ben de bu akşam yemekteyim.
b) Açılmamış iki mektup var.
c) O da çalışsaymış biraz.
d) Gözlerinde derin bir anlam saklı.
e) Gözleri sandığımızdan daha bozukmuş.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
9
Örnek Cümle Çözümlemeleri
5. “Daha önce görmemiştim onu.” cümlesinin nitelikleri aşağıdakilerden
hangisinde doğru olarak verilmiştir?
a) Eylem cümlesi/olumsuz/devrik/basit
b) Ad cümlesi/olumsuz/devrik/basit
c) Eylem cümlesi/olumsuz/devrik/birleşik
d) Eylem cümlesi/olumlu/devrik/basit
e) Ad cümlesi/olumlu/kurallı/basit
Cevap Anahtarı: 1-B, 2-B , 3-D , 4-C , 5-A
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
10
Örnek Cümle Çözümlemeleri
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER
KAYNAKLAR
Adalı, O. (2003). Anlamak ve Anlatmak. İstanbul: Pan.
Banguoğlu, T. (1995). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK.
Bilgin, M. (2006). Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. Ankara: Anı.
Demir, A. ve Koçyiğit, A. (2010). YGS-LYS Türkçe. İstanbul: Sınav Dergisi.
Ergin, M. (2007). Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak.
Hengirmen, M. (2007). Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Engin.
Kaplan, M. (1999). Şiir Tahlilleri I-II. İstanbul: Dergâh .
Korkmaz, Z. (2008). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK.
Nuhoğlu, M. M. (2009). Üniversiteler İçin Metne Dayalı Örnekli-Uygulamalı Türk
Dili. (Ed. Hüseyin Taş, Ertuğrul Karakuş). Ankara: Nobel.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
11